Usor:Matthead/Spici

E Wikisource

В книгах и на всяческих курсах любят рассказывать про Джорджа Сороса и его миллиарды, но Секретно:сколько может заработать на форекс простой человек? Ответ здесь www.forex3000.com/site/link?link=1&user_id=1642

Titel[recensere]

(Image)

Non parem Paulo Gratiam requiro, veniam Petri neque posco, sed quam, in crucis ligno dederas latroni, sedulus oro.

Nach dem Original in der St. Johanniskirche in Thorn

Ego Nicolaus Coppernic canonicus Varmien.



Spicilegium Copernicanum.

Festschrift

des

historischen Vereins für Ermland

zum

vierhundertsten Geburtstage

des ermländischen Domherrn

Nikolaus Kopernikus.


Herausgegeben

von

Dr. Franz Hipler

ord. Professor an der theologischen Fakultät und Regens des

Bischöflich-Ermländischen Priesterseminars zu Braunsberg.


Braunsberg, 1873.

Verlag von Eduard Peter.


„Malui Tuae Sanctitati quam cuiquam alteri has meas
lucubrationes dedicare propterea quod et in hoc remotissimo
angulo terrae in quo ego ago ordinis dignitate
et literarum omnium amore eminentissime habearis"

Nic. Copernicus ad Paulum PP. III.
Spic. Cop. p. 119.

„Ego hanc dispositionem a primo inventore Copernico,
Sanctae Sedi Apostolicae destinatam, ex antiquis Bibliothecis
produco, Tuaeque Sanctitati supplex offero"

Jo. Broscius ad Urbanum PP. VIII.
Spic. Cop. p. 154.


Gedruckt bei C. A. Heyne in Braunsberg.


SPICILEGIUM COPERNICANUM

oder

Quellenschriften zur Literaturgeschichte

des Bisthums Ermland

im Zeitalter des Nikolaus Kopernikus.


Einleitung.[recensere]

Der Mann dessen Namen dieses Spicilegium trägt, nimmt in der Literaturgeschichte nicht bloss seiner näheren Heimath, sondern der ganzen Welt eine so eminente Stellung ein, dass eine bisher noch mangelnde Sammlung der sämmtlichen von ihm herrührenden oder auf ihn bezüglichen Schriftdenkmale, soweit sie einstweilen aufgefunden oder aufzufinden sind, gewiss als wünschenswerth erscheint. Die hier vorliegende Sammlung, welche zuvörderst den Zweck hat, als Ergänzung zu den früheren Ausgaben kopernikanischer Schriften und zu den bereits anderweitig (in der Abhandlung über „N. Kopernikus und M. Luther“, sowie in den „Analecta Warmiensia“) von mir publizirten Copernicana, namentlich aber als urkundlicher Belag zu dem in meiner „Literaturgeschichte des Bisthums Ermland“ über den Vater unseres Sonnensystemes Beigebrachten zu dienen, sucht dem erwähnten Mangel nach Kräften abzuhelfen, kann indessen mit Rücksicht auf ihren nächsten Zweck und auf die zahlreichen Verluste, welche die ermländischen Archive gerade bezüglich der kopernikanischen Schriften erlitten haben, höchstens auf den Titel einer „Aehrenlese“ Anspruch machen. Als solche bietet sie in Wer Abtheilungen zunächst den Text des interessanten, zuerst auf Kopernikus' Anlass herausgegebenen, gegenwärtig ganz unbekannt gewordenen „Antilogikon flosculorum Lutheranorum“ von Tidemann Giese, sodann die sämmtlichen Schriften und Briefe des grossen Astronomen selbst, mit Ausschluss seines nur auszüglich mitgetheilten Hauptwerkes, welches, in vier Auflagen verbreitet, im Interesse der astronomischen Wissenschaft wohl einer neuen Edition mit gründlichem textkritischem und sachlichem Kommentar von einem Fachmanne, nicht aber eines einfachen Wiederabdruckes bedürftig ist, ferner die Lobrede des Joachim Rhetikus auf Preussen und Kopernikus und endlich eine Reihe Anekdota zur Charakteristik der Freunde und Bekannten des Letzteren, meistens den Schätzen der ermländischen Archive und Bibliotheken entnommen. Möge denn dies Spicilegium Copernicanum von den Verehrern unseres grossen Landsmannes als eine vorläufige Festgabe für die nahende Feier seines vierhundertsten Geburtstages freundlich entgegengenommen werden.

I. Das Antilogikon des Domherrn Tidemann Giese.[recensere]

Ueber Veranlassung, Inhalt und Tendenz dieser Schrift ist in unserem Abrisse der ermländischen Literaturgeschichte (S. 99—102) das Nöthige bereits bemerkt worden. Sie erschien auf Anregung des Nikolaus Kopernikus bei Hieronymus Vietor in Krakau zuerst 1625, und, falls Wiszniewski in seiner polnischen Literaturgeschichte (IX, 5) recht berichtet, nochmals ebendaselbst im Jahre 1527 im Drucke. Von der ersten Ausgabe befindet sich ein Exemplar — wie es scheint das einzige noch erhaltene — auf der Universitätsbibliothek zu Krakau mit der Bibliotheksnummer H. VI, 37. Es ist ein Büchlein von 6 Bogen in klein Oktav. Die erste Seite enthält den typographisch sehr zierlich ausgestatteten und mit einer Bandverzierung geschmückten Titel, die vorletzte das „Impressum Cracoviae“ u. s. w. mit einer kleinen Vignette, eine Taube darstellend; auf der letzten Seite findet sich ein schöner Holzschnitt, Christum am Kreuze vorstellend, vor dem ein Mann in langem Gewande mit einem Rosenkranze in der Hand kniet, ähnlich wie sonst die Donatoren auf den von ihnen gestifteten Bildern dargestellt werden. Auf der zweiten Seite beginnt der Text, der durchschnittlich auf jeder Seite 29 Zeilen füllt und mit Seite 94 schliesst. Er folgt nachstehend, genau nach dem krakauer Exemplar, welches Oberbibliothekar Dr. Adolph Mulkowski auf Verwenden der preussischen Regierung gütigst übersandte.

[p. 1.] FLOSCVLORVM LVTHERANORVM[recensere]

De fide et operibus ἀνθηλογικον Tidemanni Gisonis.
[p. 2.] TIDEMANNVS GISO CVSTOS ET CANONICVS VARMIENSIS FOELICI RICO
ecclesiae sancti Saluatoris in Guttestat praeposito Salutem et felicitatem

Ex me iam antea accepisti cur legi abs te cuperem, quae de Lutheranis quibusdam flosculis non scribendi libido, sed amicus inpulsor recensere me compulit. Non enim ueritus [5] sum tibi prodere ingenii mei infelioitatem, dum candorem stadii mei atque indioii paritatem apad te teatatam nolo, aduersus eos, qui straere mihi calamniam possenty quandp ita mihi imudit fortuaa, at me innitom in pablicnm ezponeret Nam quod ad meum animom attinet, hoc mihi nidebar tatiiia in hoc stadiorum genere latere, qoia in Uliid casus me magis quam nolontas rapoisset, praesertim com ipsam qaoque opus festinatum tamaltoarinmque esset potins quam meditatum. Cum nero jam mihi non esset integrum relictam, nt praemere ea possem, quae ad ipsnm jam floscolorom parentem etiam praelato meo nomine emissa, in maltoram manibos aersabantor, oidebatar taa de eis aestimatio cam amore erga me tao conioncta uel ad hoc mihi non parnm profutura esse, nt «mal contegere iunares, si quid in meis affectibns damnabis et sinceritatis meae in ecclesiasticis studiis interpretem te haberem, non ignarns etiam nobiles scriptores magno pericolo in unlgi manns exire. Mitto igitur ad te quod petiisti mearum ineptiarum exemplmn quod praeter archetypum, unom haboi, ab inerudito scriptore adeo depranate exaratum, nt relegenti mihi omnia restituere non licnerit, maxime nero quae ad orthogiaphiam [p. 3.] pertinent. Vt autem mea omnia, ita ista sine iudicio abs te legi prorsus non nelim. At ne praeter scriptoris simplicitatem, etiam nanitatem in me deprehendas, lectomm te admoneri oportet, magnam orationis partem ita negotio esse de indostria accomodatam, nt adnersario magis quam mihi semiret, quippe cuius animnm obsequentem placidumque non irritatnm nolebam. Quapropter phrasim ita temperani, ac comparani etiam memet cum in modnm, ut tragico snpercilio deposito appendicem magis quam satyram scripsisse uiderer, ac sequi magis quam insectari ipsum, quem in sodalitinm trahere quam dissidentem habere malebam. Proinde qaos ille flosculos dixerat, etsi aconito magis quam melle perliti alicubi uiderentur, tamen ita permisi flosculos esse, ut adornare credi possem non etiam deflorare uoluisse. Atque Interim Studium ipsum plus forte quam res habebat commendani, saepe etiam ducentem secutus ut familiarius iunctum deflectere comiter possem, quo ipse tendebam, Christi exemplo, qui pergentibus Emaus discipulis et peregrinum se et itineris comitem, imo et longius iturum simnlabat, ut mulceret magis quam obtunderet in recenti scandalo perturbatos: si et nostris agonistis idem fuisset Studium persuasum et Lutherani in Romanenses, illi in Lutheranos se temporaria metamorphosi mutassent, obsecundassentque pammper alteri alteris [6] Christiano animo, non esset profecto haeo tragoedia in ecclesiis exercitata, qoae nnno, nbi ex iugi concertatione deuotis1) in diversa stadia mentibiu quaedam quasi professionis pertinatia occalluit, quem fioem acceptura sit non nideo. Scripsere disputanereque in ipsa re plurimi, iocalaturque in hac arena totus orbis. At non est anditus qui concederet ael in puncto alten, quasi idem sit de nocatiai suppositione et de fidei sacramentis altercari, adeo at mansuetiores [p. 4.] sint ferae feris, quam Christiano Christianus. Ego uero qui omniuersum pugnam detrecto, etiam si aliquid mea essent, non audeo iam ex eis sperare frugem aliquam sub isto simultatis flagranti inoendio, quamuis enim assecutum me putem fructum mihi initio praestitutum, ut obsequio amicum explerem tarnen apud lectorem etiam quem locum habere deberenty a te potius et tui similibus quam a me uolo aestimari. Verum ita, ne propensitate amoris in me tui patiaris indicij puritatem falli, quod Nicolao Copphernico alioqui acnti iudicij uiro euenisse existimo, qui illas meas nugas typis excusas uulgari suadebat. hi quo si quid tibi cum illo conueniet, admonitos uos uelim ne dum in meam famam quam par est indulgentiores estis, ueluti Laureolum quendam uulgi dentibus discerpendum me obijciatis, omnino autem decemi hac in re, nisi me praemonito quioquid nolim. Ego enim cum in ijs tenuem ingenij suppellectilem, fortunam infelieiorem conspiciam te magis patronum latebrarum mearum quam ementitae laudis praeconem opto. Vale ex arce Allenstein. Die viij. Aprilis. Anno M.D.XXIIII.

1) Fors. divisis.

FOELIX RICVS TIDEMANNO GISONI[recensere]

Custodi Varmiensi. Salutem dicit.

Cum nemo, domino teste, lucernam sub modio ponat, sed supra candelabrum ut ingredientes lumen uideant, quid est humänissime Tidemanne quod lucubrationes tuas in floscnlos ab autore, quisquis ille sit, ita appellatos perpetuo praeconio dignas prodire nolis? An nescis hoc nostro seculo quoslibet yel idiotas quasvis naenias suas impune magna mortaliom pemicie pro [p. 5.] sua libidine passim evulgare, et caecam multitudinem illas tanquam nova ac coelestia oracnla pene adorare, ac in eas nimio novandarum rerum studio, et inextingvibili in ordinem ecclesiasticum odio, magis quam rectae

[7]

rationis jadieio temere feni: Tu vero 0anclttm et Gbrigtiaiiae pietati consentaneam doctrinam domi praemendam oenses? Nomquid non vides totam fenoe Proasiatii doleiBsimaiii patriam nostram antehac rdigiosa pietate insignem, nnne proh dolor quonmdam deliramentiSy veluti exagitante Oestro, in tomnltam snadtatam^ ac pene jam BciBBaoii aalatie opern ex te UDO poscere? Sentisiie eos qaibiis adhae sana mens est, salatari antidoto tois manibas porrigendo, contra gliscentia yenena praemaniri yelle? Si officiosissimae in te piodaeendo et prorehendo patriae, etiam majora de te expectanti, ingratns tanm vicissim neges officinm^ tot tarnen animamm pro quibus Christas mortuus est diabolica yersntia perenntinm salatem, 8er?ato Ghristianae charitatis vinculo, negligere, minime potes, nee ntiqae debes. Noli ergo mi Tidemanne noli talentnm tibi a domino creditam terrae committere, sed accessu nberioris foenoris Uli redde^ ne te cum torpente ac timido servo divino jndieio facias obnoxium? Exi tandem in publicum qui hactenns inter angostas parietnm latebras non sine publica jactura delituistiy profer nberrimi ingenii tui primicias, toti orbi Christiano salutares^ explica opulentas foecundi operis divitlas, et merces absque hedera (ut ajunt) vendibiles, quas a me admirari magis quam (ut tu volebas) dijudioari convenit Äspirabit piis studiis servator noster Christus Jesus, ut pacis et unitatis fmotum producant optatum. Quid ergo cunctamur? boni consnle precor sortem tnam: ingenii tai monamentiam dorn in mea est potestate Yclis nolis, domino fortunaate feliciter prodibit Vale Prussiae decus. Ex Helisbergo XV. April. An. 1524.

[p. 6.] Centum et decem assertiones quas Autor eorum floscolos appellavit de homine exteriore et interiore, fide et operibus.[recensere]

1. Prima assertio. Longe omnium maximo discrimine sacras literas quibus solis nos Christiani sumus addicti, ac prophanas, hominis natnram cum suis potentiis tractare certissimum est.

2. Adeo ut in prophanis duos homines in uno esse asserere turpissimum sit minusque philosophicum.

3. At contra pium et sacris literis oonsentaneum duos homines in uno esse, quos interiorem aut exteriorem, veterem seu novum, libet autoritate sacrarum literamm appelliure.

[8]

4. Et hü quidem non imaginatioiie dnataxat distincti sunt ant divisi, neque animam solam com suis potentüs i iBleriorein hommem dicemüs.

5. Neque carnem corpnsve cum mm viribiia et sensiboB exleriorem rite appellamiis.

6. Sed jnsto germanoque seriptaramm sensa integnim i hominem cum suis potentüs, yolnntate, mteUecta, sensibiiSy ommbHB denique operationibns modis diversisy interiorem ac i exteriorem, Teterem ac novam reete nimeapainiis.

7. Nee tarnen alia est diversitas quam secundum epiritnm : dei quo dacithr homo interior, trahitnrqae, et dei mysteria ^^ per fidem Jesu Christi agnoscit

8. Exterior antem ex adverso nuUo pacto snis viribus • ea qaae spiritns dei snnt cognoscere potest, nam stulticia '-^ sunt Uli, planeque ineptas ad ea quae dei sunt perspicienda. -^ Refugit enim quicqmd supra carnem est.

[p. 7.] 9. Pngnant itaque inter se quamdin hie vivitor, nee ^' aliquis onqaam sine hoc hoste domestico quantomvis sanctos ^ Sit, esse potest, nisi cum fuerit dissolutus et ent com Christo.

10. Quoniam omnis Christianomm libertaa in spiritu ^' consistit non potest quisquam experiri eam, nisi secundum ^' hominem interiorem ac novum.

11. Cui sicuti nullum extemum opus quantomTis pium, ^ bonum, sanctnm, aut excellens sit, ullam justiciam ant über- ;]|^ tatem conferre yaleat.

12. Eodem modo nullum prorsus malnm extemum üee , quantumque videtur noxium quicquam ad justitiam aut servi- Ji^ tutem parandam homini interiori habet efficaciae.

13. Nihil itaque Ubertatis Christianae aut juataciae in ^jrtj sacris restibus situm est nihilque refert, atro, candido aut ex ^^k utroque mixto vestiaris cucuUo, quin potius haec omnia ^no hyprocritas Christianos facere certum est.

14. Neque item prophanae Testes , aut loci ullius ;|iiai circumscriptio, sire camis detentio, sire in lq[>anari conversatio, ^ oi huiusmodi libertati ac justiciae obficiunt.

15. Et ut in summa dicamus, nullum opus quod in ^i eorpore fit sive per corpus solo peccato contra legem dei ^ excepto animae libertati nocebit.

16. Nihil ergo interiorem hominem Uberum, divitem, ;^' ^ sapientem, omnibus denique spirituaUbus bonis redimitum faoit ^ ^ quam saorosanctnm EyangeUum et verbum dei.

[9]

17. Qao . si eanierit nulio hiimaao stadio quodoimqae excogitare lioebit, potent jayari, neque liber^ dires^ ac sapi^u» dici! Quoniam bona omnia aimnl cam älo intercidant

18.* Hoc autem verbnm nibil aliud est, nisi syncera, casta, pnraque fides de Christo Jesu filio dei incarnato, passo, mortaOy sepulto,[p. 8.] resoscitato, judioe viToram et mortnoram.

19. Et hoc ipsom omnibns operibus demptis solom esl^ quod jnstifioat, consolator, vivificat, ac quietem, puram, llberamque reddit coDScientiam.

20. Hajos notitia ex novo testunento, qaod nonnulli perperam in praecepta et consilia divisere, per aurem aat diligentem lectionem plene haberi potest, cooperante spiritn dei.

21. Ejusque particio recte somituri si in praecepta et promissiones diyidatur.

22. Sicüt decalogns in veteri lege per angelos promulgatns nihil nisi peccatum, infirmitatem, ac ntilitatem hominis docet et ostendit. Ita etiam omnia dei praecepta in sacro Evangelio contenta, atque obseryanda sine delectn sub poena damnationis aetemae obligamnr.

23. Hinc est quod homo videns sibi proponi impossibilia incipit de seipso desperare, ac mentis oculos ad montes elerat petens anxiliom sibi concedi ex alto.

24. Haec desperatio non est posterior pars Christianismi. At confidentia nostrarum virinm facereque quod in sc est, maxima pars est hypocriticae pravitatis.

25. Hanc desperationem procul a nobis pellemos, si thorace scutoque fidei pectns nndique moniamos protinasque Tersemns ob oculos divina promissa.

26. Et si de nobis diffisi Christo deo plene syncereque toto corde fidamus et adhaereamns, non secns ac uxor viro, qm solns praedpit et solus implet, condonatione peccatorum a deo nobis facta per Jesum mediatorem in fide ejusdem.

27. Plane igitur errat, quisquis libertatem Christianam alibi quam in fide et spiritu quaerit quae omnibus operibus semotis nos justificat

28. Quae si vere et non ficte adfherit statim [p. 9.] in opera erampet, nee sinet nos otiosos sed omnia in omnibus operabitur liberaliter sine lege, hilariter sine praecepto, lucebitque lux üostra cunctis hominibus.

29. Hinc oritur timor domini sanctus qui permanet in Becnlum seculi, neque homo magis sollicitus erit de sua salute quam damnatione, cum se totum deo submiserit. Qui non Qünas verax est praemia pollicendo quam poenas comminando.

[10]

30. Snmmiis deo habetur honos^ «amma liaec est et yera latria muca et sola qua denm vere oolimiUy ä demn in omnibiis Teraeem, ae jiutam, non quidem opinione, ant snspieione quadam, arbitremnr, sed ooiwtanti fortusimaque fide (^edamuB oonfiteamiirqae.

31. Ea dernnm fidea fadt^ nt interior sive novas homo deo obediaty omnia ab eo exspeetet tanquam veraei, reda* mando denniy et sie proximam charitate amplectitary spe iü deam fidcitiis firmiBsima, nihil hesitans, sed omnia deo tanquam aequissimo jnstissimoqae eanctornm arbitro reUnquens.

32. Haec certitndo fideique constuitia animam ipsam in omnibos consolatar eamque etiam in medio inferni tntam reddit atque secoram ut lapsis a latere mille et a dextris decem milibas ad eam tarnen non appropinquabnnt

33. BurBOB Bumma idololatria indigniBsiniamqae censetar contraria praedictiB de deo Bentire.

34. Qaales Bunt hii omnoB, qui operiboB snis electitÜB Beenndnm dictamen rectae rationiB fidunt et qui Bnis ad* inventionibnB ad denm perrenire conantnr.

35. Eam ob eansam Bient Bola fideB inBtifieat, ita sola infidelitas damnat

36. Hanc etiam fidem nee daemones^ nee impii habent, [p. 10.] Bed Bolam * opinionem eam non antea eoeperont deo oredere, quam cnm Bno malo denm veraeem obbo experti snnt, quod Bi veram fidem de deo haberent, jam non impii Bed jnBti fierent

37. Hac fide tanquam arctiBBimo vincnlo etiam ChriBto copnlamnr et felici matrimonio jungimar, adeo nt quicquid noBtrnm est hoc ipsnm ChriBtaB Bnnm cBBe dncit

38. OmncB denique GhriBti jnsticiae noBtrae finni At idem omneB noBtras absorbet iniquitate ') animamque jnBlificat Ideoque quicquid agimnB deuB acceptat, ant bI non acceptat; tamen non impntat ad internitionem.

39. Snmma itaque rernm omninm haec CBt. FideB cordiB omnem tollet impietatem et per fidem ad opera eundnm, non antem per opera ad fidem.

40. ImpÜBBima et niminm pericnloBa doctrina cBt^ quae opera docet, penitus extingnenda et a germane GhriBtianiB explodenda.

41. Sed coDBtanter permanendnm in fide ChriBti, qui nnicnB est Bnae ecclesiae et animae fidelis sponBnB primo

1) Sic pro „iniquitates".

[11]

gemtos ex fratrilras propter quam dnplici honore habetur dj^iu videlioet regio et sacerdotali.

42. Hon quidem crasso et eorporali modo neque secundum dominatiim sen imperinm hnjus mondi, neque secnndnm extemnm saoerdotiiuii Aaronis, sed secnndam spiritam iii coelestibufl regnis, atque secnndam ordinem Melchisedech regnans in suis fidelibns et consecräns eos in aetemnm.

43. Jure itaque dicti matrimonii, omnes qui in deum et filiom ejoB Jesnm servatorem nostmm juxta priorem sensom credimns, ejnsque fidem habemns reges samos et sacerdotes, dtra eonditionis ac eexos discrimen.

44. QuUibet Christianas in spiritnali [p. 11.] imperio adeo omnium dominus est et rex, ut omnia sibi in salutem servire et cedere cogantur, ipse autem nulli subjectus est

45. Ex bis insania eorum apertissime conyincitur, qui secundum extemnm imperium hanc regiam libertatem metinntur et dijudicant

46. Pariformiter de sacerdotio aecipiendum censeo, non quod yertice rasi ant discretis vestibus incedamus, vel sacromm tractandomm (at ajunt) usibos nos aoeomodemns.

47. Sed ut per Jesum Christum ejusque fidem digni simus coram deo apparere ac pro nobis et fratribus preces fundere et invicem docere quae dei sunt

48. Non quidem multo murmure aut per Septem vel xx horas canonicas, sed juxta spiritum suum qui spiritum nostrum ducit orando ut nomen suum in nobis sanctificetury ejusque regnum adveniat.

49. Ita et docendum est non juxta philosophiam aut elementa hujus mundi, sed juxta Evangelium Christi^ quod potentia dei est ad salutem omni credenti.

50. Facessant itaque omnium philosophorum quantumvis illustrium dogmata qui omnes hereticorum sunt patriarchae ae sua perversa doctrina eedesiam Christi maculaverunt.

51. Huic etiam ordini adjungendos censemus, omnes qui Bummas, summulas, quaestiones magistrales, hominum traditiones, et quicquid istins modi farinae est congesserunt Quoniam depredati sunt nos juxta philosophiam palmamque nisi sunt nobis interrertere, data opera^ docentes secundum elementa hujus mundi, et faraditiones hominum, et non secundum Christum.

52. Externum ac visibile istud sacerdotium, quod nostro sevo geritur, nisi in quantum sit Signum intemi atque spiri-

[12]

[p. 12.] talis istiiiB sacerdotii, * de qao )aia dictmn est pamm spiribiB dei et utilitatis in se habet

53. Qaoniam sine tarn yano saeerdotio, quod dnntaxat in extemis operibos vestium pompa aliisque propfaanis ritibiis, situm est, populns ChristianiiB com salobrias tum reetina secundam spiritnm gabernari possit

54. Bene oonsnleretor reipnblicae Christianae A a popolo Christiano ntrinsque sexos fideles diBpensatores^ potissimum oratione et doctrina pollentes sacerdotio extemo adsciscerentnr.

55. Non äntem Becundum praelatonuDi quos sie vocant, insanam volnntateiD; questiam ambitionem aut avaiitiamy nt nostro secalo aperte fieri videmoS; eligendos ant praesidendos digne exlBtimamoB.

56. Hinc est quod fide quasi extincta pancissimos reperire licet hac libertate gandentes et regio honore^ sacerdotioque dignos.

57. Quisqais igitur fidem non habet, is neque rex est neque Über, sed seryns et yile mancipium, nee sacerdos, sed prophanas.

58. Omnia nempe Uli dominantur, ipse antem nemini, nee rite pro se alüsque praecator quoniam in omnibns eommodnm sunm non dei gloriam quaerit

59. Et isti sunt, quos spiritns sanctos per Psalmographnm taxat, fiat oratio ejns in peccatam, et rorsus, Impio antem dixit dens, quare tn annnncias testamentnm menm, et assnmis testimonia mea per os tanm. Et alibi: Seimus quia dens peccatores non exaudit et caetera. Adeo snnt prophani nt nihil eooperetnr eis in bonnm.

60. Non qoidem apud homines, apnd quos gloriosi snnt hypocritae, sed penes deum, qui agnitor est cordinm.

61. Pamm abest, quin omnes spiritnales nostri aeyi (quos sie vocamns) prophani sint.

[p. 13.] 62. Et quos ipsi prophanos sen secnlares appellant snnt spiritnalissimi eomm eomparatione.

63. Hinc dubinm est an saoer ordo, quem sacramentnm esse mordicns tenent, quo nnnc ntitnr ecdesia papistica, sit de consnetndine ecclesiae dei.

64. Maxime cnm haec vocabnla, Papa, Pontifex maximns, Archiepiscopns primas, Episcopus, et similia dignitatnm (nt ajunt) nomma prisca Christi ecclesia usn nostro jam invnlgata penitus ignoravit et adhnc ignorat

[13]

65. Sed aUa nomina magis eharitatem quam fastam et dominatnm sonantia habait, ut pata, pastoreSy ministros^ saeeffdoteSy qat episoopi Bon^ dispenBatores et simiUa.

66. Quisqüis Christiannm populmn m spiritoales et secnlarea diBcrevit^ hiinc de re Christiana male meritam didmus.

67. Et eandem ream extinctae fidei, gratiae, libertatis Cbristianae, totinsque Christianismi deleti cansamus.

68. Factum est ut pro spiritn libertatis, et adoptionis filiorntn dei, illis perverse docentibus, accepimns spiritmn flervitutis, et timoris. Sic illo relicto servi facti smnas homimmiy d sint homines sicnt addabitant mniti.

69. Besipiscendom igitnr censemus ex altissimanmi tenebranun specu, Incemque in tenebris lacentem et ab eisdem minime comprehensibilem snbfdlti dei spiritn j omni constantia repetendam.

70. Id facile praestabunt Christiani doctores, si vitam, gesta et verba Christi in sacro Evangelio expressa, non ut hystoriam dnntaxat anribns Melimn (sicnti hactenos factum est) inculcaverint

71. Sed proponent Christum non sibi, sed nobis natum, passum, datum, mortuum, suscitatum et caetera.

72. Item quare Christus venerit, quid attulerit, quid fecerit quid [p. 14.] destruxerit quid nobis denique paraverit possidendum.

73. His cum firma fide inheserimus, futurum est, ut Don timeamus ab auditione mala, sed quia filius nos liberavit, Ten liberi sumus.

74. Sic neque legem, neque peccatum, neque mortem, neque infemum, neque daemones, neque instantia, neque futura formidabimus. Possumus enim omnia in eo qui nos confortat

75. Dedit enim nobis deus potestatem filios dei fieri, et sie haeredes regni aetemi, cohaeredes autem Christi.

76. Dedit etiam nobis victoriam super omnia haec per Jesum Christum cujus mors mortem omnia devastantem vicii^ qttam mortem in morte ejus quae nostra victoria est et nos vincimus, ipso docente: sed libera nos a malo.

77. HAUD ALIENUM ab institnto erit, aliquid de homine extemo, camali ac veteri jam dictis subjicere.

78. Exterior homo cum omnibus suis viribus in lege haeret, et totus pendet, nihil aliud meditans, nihil adnitens quam ut operibus legem impleat

[14]

79. Quam legis expletimieiD oam nltra saam vires esse eonsiderat et aperte penpidt non quaerit alionde anxiEum incedendo regia, quin ad sinistram potios deolinans piaeeepa in omne vidorom geiiiis rait, credens sibi omnia licere^ praetexens legis impossibilitatem.

80. Ex adverso alii suis Tiribns legem implere volentes ad dextram yadnnt bonis operibus se torqaentes, aut pessisd filmt hyprocritae cmn non esse nti alios sese jactitent, ant diffisi de propriis yiribas in exitiale desperationis baratmm perpetao decidont.

81. In primo ordine eos censeo locandos qui blasphemo sacrilegoque ore docere andent, si fides sola jostificat ociemor ergo 9 edamos, bibamus, scortemnr, liceamor ocolis alieni tbori [p. 15.] foeminas etc. quasi baec essent opera fidei.

82. Cam potins sie argumentandom foret, quia meam institiam gratis ex fide babeo et non ex operibus: Quid ergo miser retribuam domino pro omnibus quae retribuit mihi. 83. Galicem salutiems accipiam, hoc est, crucem,

passionem, toUerantiam in adversiS; persecutiones, aequanimitatem, charitatem erga omnes, temperantiam omnia dcut mens Christus per dilectionem sustinens, etiam si nulla lex nulla poena, nulla retributio esset data sen posita.

84. Quodsi in omnibus bis defecero cadamque septies in die non tarnen spe dejiciar, sed nomen domini invocabo. 85. Alterius ordinis homines tanto difficilius curabiles sunt, quanto fixius eorum animis speciosa hypocrisis inhaeret Nam facilius publicanus curatus est quam speciosus et gloria tumidus hypocrita.

86. Tanto tarnen tempore quanto in testaceo domicilio in came cum hominibus viyimus et versamur, adniti oportet, ut non camaliter vivamus, sed deo fidentes, omnia opera in proximum, propter deum dirigamus cum haec militia nostra Sit, qua cami resistimus, quae adversus spiritum pugnando semper novum praelium instaurat.

87. Obliyiscentes eorum quae retro sunt et gesta per roterem hominem ad ea quae ante nos sunt extendentes, quatenus in dies virtns per infirmitatem perficiatur, ut crescere raleamus et adolescamus in virum perfectum, quod tamen non fiet, nisi in futuro seculo.

88. Et in hoc consistit juge servitium hominis Christiani qui omnium est seryus officiosissimus.

[15]

89. Est ergo homo chriBtiaiiiig BorniB et über, et qua parte über, [p. 16.] nihil Operator, qua parte servos, omnia operator non qiiae soa sunt sed dei et proximL

90. Unde interior homo satis abnnde perspicit nosquam snam esse Baiatem, nosqaam snain jnstitiam nisi in fide, qoam aogeri oportet de cUe in diem.

91. Sed quia came amieti neoesse habemas nobie eam sabjicere et in potestatem spiritas redigere, eonrergando etiam enm hominibns per dilectionem abnnde satis apparet quid operemnr« 

92. Hifl bene nt par est ponderatis, facile quisque inyeniet quid operetnr, considerabitque bonorum operom latissimam differentiam, ut puta eorum quae vere sunt opera bona, et quae in speciem.

93. Lnmo omnium bonorum opernm initium est ac sammum quod quisque adniti debeat, videlicet nt camem snumque domesticum hostem adeo in aenritutem redigat, ne qaoquo pacto interiori homini, qui per fidem seiens est dei, et imago eins, adversetnr.

94. Quisquis eatenus jejunarerit, flagris eamem adfecerit, Tigiliis, laboribus, orationibns, aliisque exercitiis honestis, quatenus corpus ac terrenum Adam extenuarerit non magnopere ejusdem exercitium rejicimus.

95. Dummodo haec Ubere, sine praecepto, ex corde praeter omnem hypocrisim passim omni tempore quando et quotienscunque opus est fiant.

96. Non uti nunc fieri videmus ex praescripto statis diebus ubi magis obseoundatur pontificibus, penes quos harum renun summa pendere existimatur quam deo, cum talia jejnnia et abstinentiae magis faciant hypocritam quam Christianum.

97. Tandem cum terrenus Adam coelesti fuerit subjectus, gaadet iUe interior et jucundatnr, tanta per fidem Christi sibi collata esse bona, nihilque amplius negocii habet quam ut deo libere [p. 17.] per fidem, proximo per dilectionem et charitatem propter deum serviat

98. Pugnat itaque totus homo contra totum hominem, onus enim quae sua sunt quaerit, et repugnat legi dei, ducereque nititur captivum alium hominem in legem peccati.

99. Alter autem condelectatur legi dei corpusque et crassnm illum hominem castigat et in servitutem redigit, donec cum Christo enm affixerit cruci et mortunm reddidit concnpiscentiis.

[p. 16.]

100. Id tarnen oante obseryandnm est iie aliquo alio fine ejqsmodi opera fiant quam ut caro ipsa dometnr, et nos at aliqüa joBtitia in his quaeratur^ nam si in operibns jnstitiay froatra mortans est Christus.

101. Impii sunt concionatores et magistri, qui operar docent cea in eis jnstitia sit, quoniam hie error insnperabilis est, quem nequaquam natura expellere potest, et tum diffidlius, oum usus sen consuetudo accesserit

102. Sed docendi sunt Christiani, juxta prudentis patris familias institutionem qui de sno thesauro veteraproducit et nova^

103. Vetera quidem id est legem, qua hominnm terrentnr eonscientiae, Nora id est promissiones gratias et fidem^ quibus jurantur, consolentur et foventur.

104. Sic demnm fiet, ut thorace fidei muniti, et scuto bonae voluntatis dei coronati et in nobis ipsis, et fai proximum operemur bona.

105. Non quia opera nos justos faciant, sed quia justi sumus operamur justa, ab arbore enim prodeunt fructus non arbor a fructibus a quibus ipsa cognoscitur.

106. Invicem servientes nobis per cfaaritatem, quae semper quaerit quae aliorum sunt et non quae sua, sumus enim invicem unius [p. 18.] corporis membra.

107. Alter alteri superior et subjectus, non quidem per inanem gloriam aut contumeliam, sed per charitatem quae est in Christo Jesu.

108. A quo Christianismi nomen accepimus, ut non nomine tantum nos tales exhibeamus, sed re ipsa quendam nos Christum proximo praestemus vitam Christi emulando, non tantum a Christo absente sed inhabitante Cbristiani nuncupamnr.

109. Qui omnia nobis gratuito, libere et ex charitate dedit eam ob rem, et omnia nostra proximo gratnito, libere et per charitatem debemns.

110. Atque adeo, ut non in nobis, sed in Christo per fidem, et non nobis, sed proximo per charitatem viramus, quatenus fide feramur super omnia, charitate subter omnia subjiciamur.

TIDEMANNUS GISO[recensere]

Custos Varmiensis Leonardo Niderhoff Canonico Varmiensi et Tarbetensi Salutem.

Quam Sit dif&cile animum saecularibus cnris oppressum Evangelico studio accomodare si antea novi: nunquam tamen

[17]

periealnm fed magis quam nunc cum tibi morem gerena fioBcoloB illos, qaoB mihi expendendoe tradideras, in manibuB baberem: praesertim cum eo anni tempore id mihi eyenisset, qao a.mandata administratione vacatio nulla aut admodum modica mihi dabatar. Quod ipsnm tunc quoque veritns cum Yanniae mihi negotinm hoc dares: illud vel non accepi^ vel ita accepi: at non nisi comminiscendo quibusdam velnti litaris, sensa mea [p. 19.] indicarem magis quam explanarem. Id igitnr parans dum in cursom vela tendo, atque littora tantum radere nee salo me committere volo^ ecce yentns nolentem me in magnam pelagns rapuit, atque tanta vi a terra longias Bummovit: at neque ipse jam tenere clavnm possem, neque qao mihi pergendam esset scirem. Cam vero magnnm mihi iter mensam esset neque breviore flexu in portum cursus pateret quid facerem? nisi ut me eisdem qui me abduxerant veotis darem, ei gubemacula commitens, qui et ventis et man imperat: quem sciebam ipsius quoque navis dominum esse. Ita factum est: ut dum ipse mihi non consto, lineam sim egressns ac non jaro, quod tu exigebas, leviter attigi: quae commonere tantum yolebam: sed repente etiam doctor et dispntator^ praeter propositum, sum factus. Aspiravit fateor iam currenti mihi non parum Studium Christianae Bjnceritatis: et quaedam, ut dicam, pigentia istarum conflictationum: quae plus turbationis quam utilitatis ecclesiis usquedum attulerunt. Et quoniam rem gravem atque arduam geri cemebaro; veritus sum: ne, quod in magnis accidere seiet, verborum angustiis praefocarem magis sensum veritatis, quam elucidarem: atque rixam duplicarem magis quam extinguerem. Non quod magnum aliquid me praestitisse existimem, sed quod meis affeotionibus ianuam hanc aperire Tolai, sciens ignem magnum et e silice excuti et injecto fimo extingni posse: tum ne ego postremus essem qui primicias et donaria afferrem ad opus tabemaculi testimonii: si non vasa aurea et argentea, saltem pilos caprarum et pelles arietum. Neque minus Interim subiit mihi, in scenam non tantum Amphitriones, Menelaos^ Sosias^ prodire: verum etiam Doros et Moriones: quibus si non argutia, tamen simplicitas^ ant etiam rusticitas gratiam non parvam affert. Ita ego quoque in ludnm hunc [p. 20.] prodeo: ne quid desit fabulae: non gratiam ullius captans: sed animum tantum explere cupiens officio: contentus si tuo in me amori yicem rependi. Verum tuone animo aeque meo satisfecerim mihi non constat. Nam quae ex me summaria tantum et veluti monitoria breviuscula

[18]

expectabas, ecce in librnm crevere praeter meam quoque, nt dixi, institatiim : adeo nt etiam nanseam movere poBsint. At qaoniam mihi yideor magna ex parte a tua sententia, quam Varmiae nnper mihi exponebas^ non discessisse: noloi perdere operam, quin mitterem ad te libellom qualis qoalis esset: quem posses .tao arbitratn vel perdere rel servare. Kam quod ad me attinet, non vereor etiam agnoscere, quae simpliciter scripsi, plns satis certns non mea esse^ si quae in eis bona sunt, sed ejus qui donavit Quod si quae etiam minus Christiana videbuntur, in his tanto inconctantios ecclesiae majorumque iudicio memet concedo: quod seio tumultuarie e mediis spinis, hoc est solicitndinibus hains saeculiy rapta magis quam nata esse. Praesertim hoc in loco, nbi non minus libri mihi desunt quam quies. Si quam igitur noxam res habet, ea non magis mea est, quam tua: qui sarcmam hanc impotenti mihi imposuisti: tum quod tempus mihi recognoscendo operi non permitüs, in livoniam iter paranSy quod mihi antevertendum utique fuit, ne pro nna duplici purgatione apud te opus mihi posthac foret Tu igitur ut omni ex parte boni consulas oportet. Ex arce AUenstein die IX. Decemb. Anno M.D.XXIII.

[p. 21.] TIDEMANNI GISONIS[recensere]

Centum et decem assertionam, quas Autor earum flosculos appellavit de homine interiore, et exteriore, ανθηλογιχόν .

Placuit deo, ut hyeme transeunte, abeunte recedenteque imbre flores apparerent in terra nostra. Flosculi praepositi nobis sunt, egrediamnr in agrum dominicum. Videamus si flores hi parturiunt fructum in patientia, si spirant fragrantiam dei. Nascuntur et in spinis rosae, suave olent, pungnnt tamen. Dispiciamus flores singulos, nee conculcemus si acum manus offenderit, sed tentemus resecto aculeo graciliores tractabilioresque facere, ut non modo ori admoveri, sed in eis etiam recumbere liceat, ut totus lectulus noster sit fioridus. Fuerit autem ad compendium satis, ramos totos carpere. Quibus contemplatis, ipsi etiam singuli se flosculi quales smt explicabnnt.

(1.) Prima incipit: Longe omnium maximo discrimine etc. Philosophicum sit necne parum refert ad nostras rationes. Tametsi juxta prophanae quoque sapientiae rationes nihil

[19]

retet homhiem diveniifl modis affectam aliam atque alium Y6re esse. Sed insto gennanoque etc. Non recte videntor (6.) haec dno confnndi homo interior et homo novas. Unde enim homo novos nisi per Christam qui renoyavit nos per laracmm legenerationiSy et mortificatos in came sua reflascitavit in CoL a. spem Yiyam filiomm dei, sublato reteri Chirographe mortis. Joan. 3. AadiTimns enim dicentem: Nisi quis renatns fuerit denno, non potest videre regnnm dei. Si igitnr dixerimos ante crucem hominem novnm^ eracnamns mysterinm cmeis, omnia i. Cor. 10. enim vetera et snb * nnbe erant, nunc antem nt ait Panlos: * p. 22. Si quis in Christo est, nova creatnra est, vetera praeteriemnty 2. Gor. 5. ecce nova facio omnia. RnrsQS Abraham quomodo per fidem Rom. 8. obediuit deo^ nt justns repntaretnr, nisi secnndnm interiorem Gene. 15. hominem? Aliisancti patriarchae quomodo repromissionesaccepe- Gala. 3. rant? David et prophetae quomodo cognovemnt mysteria dei, nisi secnndnm eondem hominem? De illo quoque quem typnm ponimus veteris hominis dicit scriptara: Creavit dens hominem 9 ad similitudinem snam, an dicemns exteriorem 6e. 1 et 2. hominem similitadinem dei portare? cnm dicat Panlns: Quemadmodnm gestavimns imaginem terreni Adam, gesta- 1. Cor. 16. bimas et imaginem coelestis. De exteriori antem eadem scriptnra prosequitar: Mascnlnm et foemioam creavit eos. Gene. 1. Et postea: Crescite et mnltiplicamini^ et replete terram. Novus igitnr homo non nisi interior et spiritalis est. Vemm Gene. 9. interior non idem semper novns homo, sed etiam vetns aliquando. Quomodo igitnr et hoc stabit: nt interiorem hominem consideremns tantnm per fidem Jesn Christi, cnm vetns homo non agnoscat Christnm? Nam etsi patres de Optima ratio. potn illo spiritali bibemnt; consequente eos petra qai est Christns: tamen haec non nisi in fignra nostri facta snnt. 1. Cor. la Et Uli non de sno sed de nostro spiritnali bibernnt. Unde non ipsi petram sequnti sunt, sed illa ipsos comitabatnr. Neque etiam omnibus, qui secnndnm interiorem hominem ambnlavernnt mysterinm filii dei revelatnm est. Scimns antem quare Christns venerit in mnndum. Nempe nt tolleret peccata Joan. 1. mondi; et esset propitiatio pro delictis nostris apnd denm. Porro ante omnem peccatnm et omne delictnm. et omnem fidem homo interior ad imaginem dei creatns est et fnit, et nonc quoque in infidelibns radices et sciDtillas suas habet, Acta. 10. sc saepe etiam operatur jnsta. Comelio enim Cen*tnrioni * p. 23. ex gentibns, adhnc a fide Christi alieno, quid dixit angelos? Orationes tnae et eleemosmae tnae ascendemnt in memoriam in conspectn dei. Quomodo antem ascendemnt nisi in spiritn?

[20]

quem animalis homo noii habet^ aat si habet^ a se non 1. Clor. 2. transmittit Exoellentiorem ei^ gradom interior homo conBequitOTy cum etiam novas fit per spiritom Christi qai in novitatem vitae nos reformavit, novas creaturas deo ex Borna. 6. mortais. Sicat ait Paulus: Faetus est primus homo Adam in animam viventem, extremus Adam in spiritnm vivificantem. 1. Gor. 16. Videamns igitnr, num non dejiciamus gloriam novitatis nostrae, aut etiam dohum Christi obscuremus^ cum integrum illnm hominem cum suis potentiis^ voluntate intellectu, sensibus etc. novum nuncupamus; nee diversum quid habere ab illo veteri dicimuS; nisi quod ducitur spiritu dei^ quasi afflatu quodam, et non per se ipse in nobis Christus regnet Quaiis igitur corporis ipse caput est? si ipsum adhuc liberum nou est sed ductu adhuc alieno indiget? vitam atque voluntatem habens propriam. Si novus ego adhuc in meo homine, meis potentiis, mea Yoluntate, intellectu, seusibus vitam habeo, quare roortuos 1. Gor. 16. est Christus? an sibi tantum mortuus est et resurrexit? An non etiam meum hominem cum nniversis suis poteutiis, voluntate etc. cruci affixum in morte sua absorbuit, et consepelivit? ut ipse resurgens simul me novum suscitaret, qai secundum deum creatus jam non ex me viverem, sed in Christo, et ipse Christus in me, non quidem per gratiam tantum aut quasi ductu, sed vere sicut in proprio corpore et Heb. 9. templo non manu facto aut hujus creationis quale est illud mortale cum suis potentiis, sed quod ipse sibi novum condidit spirituale et aetemum. Ut jam mihi opus non sit orare: Math. 6. Sanctificetur nomen tuum. Quia jam sanctifi*catum est in [p. 24.] me, neque dicere: Fiat voluntas tua, cum mea jam nulla sit. Neque adveniat regnum tuum, cum jam regnet in me Christus. An putamus Paulum adulari, et parasitari voluisse Gal. 2. Christo et gloriam ei falsam dare? Cum dixit: Vivo igitur jam non ego, sed vivit in me Christus. Numquid mendacio Golo. 3. nostro indiget deus? Vere enim et hoc dixit: Vita nostra abscondita est cum Christo in deo, cum ergo apparuerit vita vestra, tunc et vos apparebitis cum ipso in gloria. Igitur non extincta, sed absondita est gloria nostra in eo qui est vita nostra, Atque Interim ille noster novus homo peregrinatur veluti inglorius a domino, in hoc mortali corpore, non quidem tanquam in proprio domicilio habitans, neque per ipsum vivens, sed quasi incola in carcere detestans omnia quae humana sunt, atque ipsum integrum hominem cum omnibus Philip. 3. quae ei adjacent pro stercore reputans. Nam conversatio ejus in coelis est, ut ait Paulus. Unde illa ipsius vox est:

[21]

Infdix egOy qaig me tiberabit de corpore mortis hnjuB. Et Borna. 7. Psai. Hen mihi quia inoolatns mens prolongatns est Igitar pmO. 109. si noTo honuni aliqoid tribnimiis quod extra Christom est, ntrinsque gloriae derogamns. Exterior antem etc. Cum dicit: nnllo pacto qaae dd (8.) sont cognoscere potest, intelligo ut amplectatur et diligat, quod cognoTit Nam per sublimitatem rationis cognoscere potest Ut ad Ro. scribens Paulus, disserit de iiS; qui veri- Ad Rom. i. tatem dei in injnstitia detinent Nam id, inquit, quod de deo cognosci potest, mamfestmn est in illis. Siquidem quae snnt iovisibilia illins ex creatione mnndi dam per opera intelligontar penridentar, ipsaque ejus aetema potentia et divinitas; in hoc nt sint inexcnsabileSi propterea, quod cum denm cognovernnt, Don nt deam glorificayenmt, et postea: Tu Jndaens acqoiescis Roma. 2. in lege, et * gloriaris in deo et nosti volnntatem et probas * p. 26. eximia etc. Cni sicnt nnllnm etc. Non intelligo quo pacto (ii*) hie tanquam pngnantia conferantar, extemum opus bonnm, et malnm extenmm, hoc est adversa hujus mandi, quibus tanto melius fiiissent prospera cominus poBita, quod haec jostum, bonum aut liberum minime omnium faciunt. Qualia sant divitiae, forma, honores, et id genus illecebrarum. Operi antem bono malum opus, hoc est peccatum, cum e diametro adversetur, diversis etiam elSectibus ut agnoscantnr necesse est Si igitur peccatnm omne libertatem tollit, et vere seryum Joan. 8. ] faeit operantem, quomodo opus bonum nihil conferet ad ipsam libertatem vel justiciam? saltem ut promoveat eam. Si autem nihil confert, quomodo Christus separaturus justos ab impiis dicet? Yenite benedicti, esurivi et cibastis me. Aut quomodo Math. 26. inJQstos damnabit? quoniam nudus ftii, et non vestistis me. Deinde quae opera vere bona, pia, sancta sunt, numquid externa dicemus? quemadmodum oratio, an est labiorum agitatio, aut genuilexio, et non potius opus spiritus? Eleemosina, Domquid in ipsa largitione, cibo aut vestimento sita est, et non potius in charitate, quae fructus spiritus est? Si quidem ea GaL 6. semota ille exterior apparatus, nee eleemosina, nee opus bonum est, sie cibus et esus peccatnm non est, sed Judicium i. Gor. 8. propriae conscientiae, et offendiculum alienae et excessus mandatomm dei peccatorem me facit. Spiritus autem non GaL 6. niai spiritualia operatur, vel bona vel mala, quae et fructus ejus sunt, ut justitia, pax etc. vel illis contraria, impietas, ira etc. Non ergo temere de operibus loquendum est, quasi alienis ab omni )nsticia dei. Sed de bis postea occasio melior.

[22]

(UL) Nihil itaqiie libertstis Christianae etc. Fateor^ sed o homo qua poteatate jadicas alieoam oonscientiaiD , ut hypocritas [p. 26.] ckunes? Tu ^ fortassis cum pablicano jnstificatiiay et miaeriRoma. 2. cordiam consecatos, si ex tnis factis pharisaenin jndicaa, an Lucae. 8. non periculosior est hypocrisis tua quam illius fiierat? Fortasse 1. Cor. 10. enim te cadente ilie stabit An non domam tnam iam scopis Lncae. 11. mnndatam pro nno octo daemones ingressi, posteriora tna peiora facient prioribns? Quis melior est aut iostior, is, qui Born. 14. veste atra aut Candida indutns est? an qui firatrem iudicaa? Gertam est te renm esse factam cogitationum tuanim, qui servnm aliennni condemnas. Ille antem quem tu prostemis, fortasse stat doniino sao. Potest enim fieri, ut in simplicitate oordis synceriter» et citra hypocrisim yestem illam gestet, 1. Reg. 6. quemadmodum David nudus ante arcfaam domini mimam agens> et ex rege saltatör factus insultanti uxori respondit: Ludam ante dominum, et vilior fiam plus quam factus siun et ero humilis in oculis meis, et cum anciilis gloriosior apparebo. Quis seit num et ipse quem tu bypocritam vocas in veste illa coram domino vel humiliaverit se, vel in gaudio Spiritus exultans festivior apparere desiderat in oculis domini PsaL 103. suiy cni soli honorem illum defert dicens: Gantabo domino in vita mea psallam deo meo, quamdiu sum. lucundum ait ei eloquium meum, ego yero delectabor in domino. Quales Apoca. 5. et Uli viginti quatuor seniores desoribuntnr, qui stolati oytharas et phialas anreas tenentes^ Coronas suas ante thronum dei abiecerunt, canentes canticum deo. Quoniam vero semel hanc disputationem ingressi snmus, prosequamur, si forte dominus dabit, ut simul et caetera quae ad caeremoniasi saororum ritns, delectum vestium, atque alia id genus pertinent; explanare possunus ne opus sit in singulis renovare operam. In confesso est, dona omnia, quae largitus est nobis deus per filium suum spiritualia esse, neque illum exigere a nobis nisi fidem, cnitum dilectionis, et spiritualia ob[p. 27.] sequia. Quapropter et fide stamus, spiritu ambulamus et operamur per charitatem in iis quae dei sunt. Atque adeo Ad G&. 5. in bis tantum iustitia nostra est apud deum in Ghristo. Inde et yeri adoratores appellamur, qui adoramus in spiritu patrem, Joan. 4. abolita veteri hostia offerimus spirituales hostias acceptabiles deo per Jesum Ghristnm, ut in epistola sua Petrus ait 1. Pet 2. Verum dum agnoscimus superaffluentem gratiam dei in nobis, Ulis non contenti caetera quoque, quae in nobis sunt, etiam camem ipsam et temporalia nostra per fenrorem Spiritus et PsaL 102. dilectionis oogimns senrire domino cUcentes: Benedic anima

23

mea domino et omma quae intra me «iiit nomini sancto ejus, noD qaod haec necessaria sint; ant per se proficna ad nostram insticiam aat qaod his delectetnr deus, sed qaod amor temperare nescieiiB suppeditat ad obsequelam sni quaecnnque sibi adsnnt^ quemadmodnin Abraham yenientibos ad 86 aagelis subcinericios panes et vitulum tenerrimam coxit| Oen. 18. etsi sciret eos quos adoraverat his non indigere. Ita ChristiaDnD homo non contentus in spiritu orare, psallere, et landare denm, ofFert etiam aliam hostiam landis, hoc est, fractam labiorum confitentium nomini ejuS; atque snbinde Hebr. 18. genna flectit, voce et oculis dominum in coelis habitantem sequitur, interim etiam melodiam addit^ hymnos angelomm exemplo concinit, ministerinm snnm adomat exteriore nitore, festos dies: Christi mysteriis et muneribns glorificandis^ etiam exteriore cnita agit, atque in bis tota mente et spiritu exultat, non qaidem suam, sed dei gloriam quaerens et in omnibns gratias agens. Haec obsequia e pia atque syncera mente profeeta, numquid credimus a deo repelli? qui simplicium eordium est habitator? An non morem hunc prima etiam ecclesiae infantia intniit? tanto a camis contagiis pnrior quanto innocen^tior. Nam et Joannes in Apocalypsi de * p. 28. dominico die meminit, et Jacobns olei innnctionem institnit, CapL l. quam et discipulos Christi observasse apud Marcum legimus, Jacob. 6. et cibomm obsoniorumque benedictiones autoritate non carent Paulo dicente ad Timo. Epistola priore: Quicquid creavit Capi. 4. deus bonum est et nihil rejiciendum si cum gratiarum actione sumatur. Sanctificatur enim per sermonem dei ae precationem, de his 81 non commonefeceris fratres bonus eris minister. Et de canticis idem Corinthijs scribens: Quoties, inquit, i. Ck)r. 14. conyenitiSy unusquisque vestmm canticum habet, doctrinam habet etc. Et panio ante: Si orem lingua, spiritus mens Ibidem, orat, at mens mea fmctu vacat. Quid igitur est? orabo Bpiritn, hoc est vocis organo, orabo et mente, canam spiritu, sed canam et mente, quem ritum tantum abest ab Apostolis reprehensura fuisse, ut etiam hortentur frequentari ipsum in eeclesüs, non tantum ad dei landem propagandam sed etiam ad edificationem. Ut in eodem loco Paulus longo sermone disserit. Et ad Collos. Docete, inquit, et commonete yos CapL 8. invioem canticis et laudibus et cantilenis spiritualibus, cum gratia canentes in corde vestro domino. Spiritualibus dicit, uon quae in spiritu absque voce canuntur, nam quomodo his docebimur et commonebimur invicem? sed quae spiritum dei babent, quaies sunt Psalmi et cantica, quae nostra etiam

24

Mtate in ecclesiis decantantor^ qualeB et Oormthios ecclesiis iBtaliBse meminitimsy secnndam dei donnm a se oonfectos. Qaae res, qaoniam ad fidelium excitand^Mn et retinendam pietatem non parnm profecisse visa est, placcdt patribns eam etiam oonstitutionibus et ordine dato firmare, quod ne a Pauli quidem sensa Tidetor diBcrepare, qui simile qoiddam in Gorinthioram ecclesia institait, ita conclndens : Omnia decenter [p. 29.] et seenndom "^ ordinem fiant Quod tanti Apostoli praeoeptom 1. Gor. 15. si et no8 in iis rebus observaverimus, hoc est, Si ad indecorum et vanum aliquem ritum delapsi non faerimus, Si gravitatem Eyangelicam fabularum neniis non miscuerimus^ si psalmodiam thalassione non commutaverimus, Si non tumaltnarie et ad cniusvis libidinem, sed pro dignitate negocii rem gesserimuSy non statuentes videlicet idola in dei templo, nee cauponationes et nundinationes ex dei cultu facientes, Si faaec nobiSy nee ad regnnm dei nee ad iustitiam prorsas necessaria existimaverimaSi Si in siroplicitate cordis ad pietatem et dei honorem non ad nostram gloriam aut ntilitatem Borna. 12. omnia retnierimns, Bi obsequium hoc nostram rationabile fecerimus secnndnm scientiam omnia agentes, et credentes etiam sine his ritibus ecclesiae sacra et nostmm ministerium peragi posse, Si ecclesiae et maiorum ordinationes reverenter tenuerimns tanquam ex dei praecepto, vitantes offendiculnm, ai ab ecclesiae consnetndine discederemus, Si sola gratia dei nos iustifioari et salvos fieri crediderimus, de nostris operibos, maxime vero in his extemis caeremoniis nihil fidentes: cur non licebit nobis bona consoientia et sine dei aut evangelii iniuria septenis horis praescriptas preces et dei laudes pronunciare aut etiam concinere? Pascha, Pentecosten, atque alios huiusmodi dies observabiles habere? In pulla Candida, rubra aut etiam aurea veste pro dierum officiorumque ratione ac etiam praestitutis verbis, spiritum dei habentibus, benedictiones, missas et alia ecclesiae sacra celebrare? Statis diebus ieiunare, atque alia id genus facere? De quibus et 1. Thi. 4. Paulus yidetur loquutus, docens Timotheum epistola priore quid in his observandum, quid vitandum sit. Prophanas inquit, et aniles fabulas reiice, quin potius exerce temetipsum [p. 30.] ad pietatem. ^ Nam corporalis exercitacio paululum habet utilitatis. At pietas ad omnia utilis est. Oportet igitur omnia illa non vanitatis sed pietatis exeroitia esse. Proinde et omnes ecclesiae non illaudato usu ea recepere, tanquam purae religionis non modica incitamenta, quibus rudes Christiani provocandi, atque ad maiora trahendi essent. At qui seien

[25]

tiam dei babent et inste vivnnt^ bis nihil est praeseriptnmy Ad GaL 6. sed libertas eornm in Gbristo est nnlliiis indicio sabieota Panlo teste. Verum propter consdentiam eoram, qui infirmi simty non statim in liberftatem illam se vendicabont^ abiecto Qsn adeo in ecclesiis omnibus molito, nt multi in eo recnm«  bant et pene toti ex eo pendeant, adeo impotentes, nt aliis gressibns elevare mentem ad denm non valeatit. Illoram quispiam, si viderit te qoi seientiam habes in quadragesima cames vorantem aut corpus et sangninem domini in veste l- Cor. 8. prophana consecrantem^ numquid percntitnr ejus conscientia propter tnam seientiam et perdis fratrem pro quo Christas mortans est? at Paulns ait. Tu vero quid iadicas enm ex Ad Born. 14. facto, qaod non modo absque peccatOi sed etiam ad dei Ad OoL S. gloriam fieri potest, et omnium ecclesiamm consuetndine iayatnr, atque ideo offendiculum nallnm habet? Si tuam simidationem pericnlosam existimas, cur non magis pericülosam Tides fratris offendiculum, imo et damnationem. Paulus sciens !• Cor. 8. Idolum mbil esse, simulacrum nihil esse, sacrificium nihil esse, tarnen propter conscientiam fratris qui credit ab immolatis abstinendum, camem non manducat in aetemum. Idem Acta. 1(^ sciens abolitam esse circumcisionem, tamen Timotheum gentilem circumcidit propter ludeos. Eundem qui infirmis Ad Bo. infirmus, ladeis ludeus, Graecis Graecus, insipientibus insipiens, l. Cor. 9. sapientibus sapiens, omnibus est omnia, quid putamusfacturum fuisse, si in nostra secula incidisset? An non nobiscum in mbeis * celebrantibus rubeus fuisset, in aureis aureus, in * p. 31. candidis candidus? numquid docuisset nos, si in rubeis, benedictus deos, sive in candidis, exaltetur deus, sive in Parasceve, äve in Pentecoste, tantum in domino, sive in Matutinis, sive in Yesperis, omnia ad dei gloriam, omnia in nomine Christi, omnia ad aedificationem, lac nobis potum dedisset, non escam Ad Col. 3. donec adoleverimus in domino et didicerimus bis melioribus hostiis placare deum. Nunc vero ubi tnmultu et seditione^ ac veluti repentina tempestate omnia gernntur, quis aedificatur? qais melier efficitur? numquid Christi gloria exaltatur? numquid incrementum capiunt spiritualia dona? aliane res agitur quam quod caohinnis maledictis contentionibus ac ludicris omnia confunduntur? libertas Christiana in licentiam quidvis agendi vertitur, obedientia abit in rebellionem etiam iis nolentibus, qai autores sunt huius tragoediae; nondum iram dei agnoscimus? qui nos permittit voluntati desideriorum nostrorum, ut dum omni iugo excusso, Christum ducem facimus effrenis Hbertatis nostrae, in majorem servitutem prolabamur, ac magis 2*

[26]

prophani facti sfannSy provocantes spiritam dei, et charitatem omnem abijoientes. Cbaritas enim omnia soBtiiiety non irritatuTi 1. Cor. 13. non cogitat malam. Yidemas antem quam nihil in bonnm hie vertator. Negari non potest mnita abiisse in superstitionein et reprobum nanm in ecelesia; sed expectandnm erat meam tempnsi ne dnm eradicamns zizania^ conealcemns simnl et Math. 13. triticum. Est igitnr triticam adhuc, quod nee ipsum ieti iam eoUignnty mox in ignem eonijcinnt Si adeo nos ad spiritnalia revocant nt nolias caerimonias, nnlia exemplaria spiritoalinnii nnllnm denique extemnm eultnm ant omatam in ecclesia admittanty cor non etiam discipnlos Gbristi derident enper Math. 21. instratam veBtimentis asellum dominom imponentes aat ipsam f p. 32. plebem ramis palmamm et ve*Btimentoram mollieie pavimenJoan. 9. tom ingredienti domino stmentem? Cur non et ipsom Lacae. 18. Christun reprebendont latum facientem, et ocnlis ceci illinientem, Lncae. 22. ant pneris manns imponentem prolapsnm in facieni; poaitisque Marc. 8. genibns ant elevatis in eoelum oculis: elara voce orantem, Actu. 20. Tel panes benedicentem? Namqoid Paalns potait sient Petras Ibidem 5. apprebensa manu mortnum adolescentem soscitare? Rideamns 3. Reg. 17. ergo et ipsam exemplo Heliae saper corpus incubanteni; et illius ammam non nisi amplexu ab inferis revocantem. An Math. 28. nullius est momenti, angelos apud sepulchrum mnlieribus, vel Joan. 20. si eae parum graves ducuntur, ipsis etiaro Apostolis iam Acta. 2. scripturas noscentibus in veste Candida appamisse? ac ipsum spiritum sanctum in figura linguarum apostolis insedisse. Si adeo frivola est nostra devotio, qua Gbristo etiam temporalia obsequia reddimns, stulta fuit et propbana imo et sacrilega Joan. 12. illa domini aliptis Maria. Quid enim magis alienum a Cbristi Institute et dignitate^ aut quid maiestati eins magis contumeliosum esse potuit quam ut odoratis pigmentis atque unguentis praeciosis, quae luxus sunt instrumenta , perfunderetur? Unde fortasse non iniuria discipulos eidem, yelnti ex Math. 26. suae vitae consuetudine domini mores metienti indignatos legimus, tamen ipse dominus tam non repulit illam, in caput suum fractum alabastrum eflfimdentem, quam etiam patroni officio usus, non modo Apostolos obiurgantes compescuit, sed illam etiam coUaudatam defendit, causam facto praetexens, quam ne cogitayerat quidem ipsa, tantum abest ut reprehenderit Igitur factum per se indecorum et infame amor atque simplicitas mentiS; quae deliciis assueta maius non invenit obsequium, adeo nobilitavit atque gratum Gbristo effecit, ut Joan. 12. propterea videatur scriptura subiecisse, et repleta est domns [p. 33.] ex odore unguenti^ "^ constans yidelicet^ ea quae ex corde

27

simplid et yeia dilectione proficisonntiir boni nominis firagran* tiam nbiqae diflimderey ac esse hostias acceptabiles in odorem BoaTitatis deo. Com itaque pari affectione cereolum flagrantem imagrni oraeig figO; cnm nitida linteola coipori et sangnini domini exhibeo, cnm dei landes cantids resono, com menm ministeriom exteriori pompa exomo, com dies, quibns Christi mysteria recolantnr celebres ago, qoid aliud facio, quam quod corpus domini unguentis delinio, ac vestigiis domini yirentes ramos atque vestimenta substemo. Numquid et usus et mens hnmana borret, si videat quempiam corpus dominicum sordido panno involvere? Alium vero commendat candidis teniis reyerenter illud recondentem, et in decoro calioe sanguinem domini consecrantem, magis quam qui in squallenti. At in bis neque consuetudinem ecciesiarum Uli reoipiunt, omnia ad Apostolorum Christi et nascentis ecclesiae usum exigentes. Si igitur apostolorum praeceptis et ritibus ad amussim obsecnndare nos volunt: cur etiam non compellunt vires omnes non nisi tonsa coma in ecdesia stare? quod adeo inounctanter Corinthijs Paulus praecepit, ut affirmet etiam natura probro l. Gor. 11. esse viro comatum esse. Usque adeo hie mos ubique inoleyerat, quem hodie quoque ex statuis antiquis : priscorumque stemmatibus agnoscere licet At nostro seculo gravibus viris indeconun et fedum id esset per Germaniam. Quare igitur et huic veterum consuetudine aut potius praecepto non concedunt et eiusmodi alijs roultis? Porro si tantae autoritatis apostolus, adyersus contendentes Corinthios consuetudine ecciesiarum se tuetur, Ita scribens epistola priore: Si quis yidetur contentiosus esse nos huiusmodi consuetudinem non habemus neque ecclesiae dei: Cur idem nobis magis non Ut supra. licet? Habent ^ igitur rüdes et infirmi magnum tutamen * p. 34. excusationis simplioitatis suae, habent et ij qui scientia praecüti libertatem suam defendunt, argumentum et prohibitionem claram, ne illorum conscientiam sugiUantes pertnrbent, sed lente et suayiter ad altiora proyehant, a terrenis ad coelestia eos submoyentesy Christi exemplo, qui muUerem coelestibns mysteriJB non imbutam, sed ipsum dominum secundum camis substantiam tantummodo honorantem, sublato clamore, Beatus Lucae. 11. yenter qui te portayit et ubera quae suxisti, non protinus fastidiyi^ aut repuUt, sed Interim eins infirmitati condescendens ad sublimiora dona iter ostendit, ut sancti Eyangelij lectio prosequitur. Imitemur yel nobilem illam, non minus prudentia quam sanctitate claram puellam Ceciliam quae Valeriano spousO; feroci iuyeni in idolorum cultu enutrito, ipso nuptiarum

28

quanto eircunflexiiy quantiB ambagibus, quanta argntia^ quod Yoluit snadebat^ angelum yelnti prophanom soi amatorein eansata^ et regenerationis layacrnm in saperstitioBae pnrificatioBis fontem Interim transformans, nt eum sensim ad angeli yisionem, fidei verbnm, magistri disciplinani; vivi fontts gratiam ac demum veram pietatem perdnceret Quapropter senior ille spiritn dei plenns recte ad dominum oravit: Domine aeminator casti oonoilii, suscipe seminum fructus, quos in Cecilia seminasti. Snnt igitnr interdnm haec terrena coelestiom, exteriora interiorum, secnlaria spiritualium; temporalia aeternornm semina, cooperante gratia dei atque ideo non contem* Math. 3. nenda. Potens est enim dens etiam ex lapidibus istis soscitare Eodem. 6. filios Abrahae, nt baptista ille ait Ipse qaoque Christus 23. dominnsy quamvis aboleri legem yoluit, tamen Judeos doeoit: Snpra Gathedram Moseos sederunt scribae et pharisaei, quaeounque dicunt yobis facite etc. Quanta etiam integritate ipse legem senrayerit, ut eam paulatim [p. 35.] et absque tumultu in sublimiora instituta mutaret^ hystoria Eyangelii nobis manifestat (U.) Keque item prophanae etc. Quomodo ergo scribit ad 1. EpL c. 5. Thessal. Apostolus: Abstinete ab omni specie maii. Quid enim mihi prodest, si ego bonus sum, dum ex oonyersatione mea frater offenditur? numquid libertas mea stabit reatum habens? (15.) Et ut in summa dioamus etc. Non accipio quid dicat hoc, contra legem dei. Potest enim fieri ut legem obsenrans peocem, ut si cum uxore mea concumbam existimans me cum adultera commisceri, peccatum est, quia quiequid ex fide G^)i. 14. non est, peccatum est, ut ad Roma. Paulus ait Kursus fleri potest, ut legem transgressus non peccem, ut si cum adultera poUuar existimans me uxori amorem rependere. 1. Cknr. lor Item yerbum Pauli est, omnia mihi licent, sed non omnia conducunt, omnia mihi licent, sed non omnia aedificant Ergo si ea quae non conducunt fecero, nt si participem de immolatis, item si ex meo facto frater offendiculum patitur, etiam si per legem dei ea mihi facere liceat, numquid manet libertas mea? non puto. Ergo yel simpliciter de peccato dicendum fuerat, yel de lege intelligendum est, quae scripta est in Borna. 14. oordilms nostris. (17.) Quo'si caruerit etc. Quid dicamus de ijs ad quos non peryenit yerbum de quibns ita loquitur Paulus ad Ro. secun. cap.: Cum gentes quae legem ncm habent natura quae legis sunt fecerint, eae legem non habentes sibi ipsis sunt lex, qui ostendunt opus legis scriptum in cordibus suis, simul attestante illomm consoientia et cogitationtbus inter se acousantibua aal

29

etiam excnsantibiu in eo die, onm indieabit dens occalta hominnm. Horam igitor institia nullane est? cum in hoc Ad Bo. S. praemittat Paulus: Non qui andinnt legem iusti Bunt apnd denni; sed qui legem factis exprimunt, iosti babentar. 8i igitor insticia, cnr non et prae*minm? Si snb testimonio oon- * p- S6. scientiae eoram indice stabont, numquid ioxta eonscientiam indicabontnr? hie nodns. Hoc antem yerbum etc. Non ntique verbnm est fides, (18.) sed fides ex anditU; auditas per verbum. Igitar et fides per Born. 10. verbnm. Ita et omnis libertas et salns per Evangelij verbnm fide conceptmn sen apprehensnm. Magna res Evangelinm, sed quod est istud Evangeliam? nnmquid historia illa de Christo incamatOy passO; resnscitato, praedicante, praeeepta et virtates aedente, in coelos evolante, quam quatuor Eyan«  gelistae singnlis libris nobis tradidere? An edam ipsa prae^ cepta et gestamm remm mysteria Evangeliam snnt? Vulgo cnm interrogo: Credis Evangelio? nemo aliud intelligit quam quid a quatuor Evangelistis conscriptum est, et didt: Credo. Ideo et ei tantum cnm recitator assurgimus, thnra adolemus, libros quoque et ipsas literas praelatis candelis oscnlamur. Ad Pauli et Petri epistolaS; ac alia apostolomm acta et praeeepta sedentes, et oscitantes. Quapropter et illos Ekechi. l. quatuor animalium fignris ex Ezechiele in Apocalypsim trans- Apo. 4. latis designari totius orbis ecclesiae accipiunt His igitar certissimam fidem haberi oportere, absit, nt diffiteamur, atque adeo negare non possumus ecolesiarum usum atque humanas eonstitntiones, a Christiana infiititutione penitus removendas non esse, eae enim, aiijs reprobatis, hos selectos ecclesijs tradidere, quod si tanta in re in qua omnis libertas et salns nostra versatur, tantum ins et autoritatem hominnm deeietis tribnimus, quid magnum est id in minoribus admittere, si usus et discipUna postnlet? At numquid putamus mysterio racare, Apo. 6. quod illa ipsa quatuor auimalia, agno, qui acceptum a sedente in throne librum et eins septem signacuia solus aperire potoit, dum sigilla reseraret, non in omnibus * septem sigillis, sed * ^ 219. tantom in quatuor ministraverunt. Nee nniversmn, sed singuli in singnlis, dicentes Joanni: Veni et vide. Restabant igitor Apoca. 6. et alia tria, quorum etiam yidit Joannes mysteria, sed non ipsis indicantibus animalibus. Quid liber iste eiusque aperitie aliud significat, quam revelationem gratiae Erange^ per Christum? Si igitur Joannes in visione typum ecclesiae gessit, ipsa potiorem Evangelicae veritatis partem in bis iiij. libris aceepit Sed in eis non est alligatnm verbnm Evangelij.

30

Spanim in Videamufl ipsos EvangeliBtas : qaoties seribimt Jeenm iä Evan. templo, in synagogis, per cmtates Galileae docnisse, laoguor^i cnrasse et alias yirtates fecisse? qaae qualia sint non ezpliJoan. 21. caiit, nt et Joannes in caloe Evangelij soi illoram magnitadinem schemate adombrare volens: Mvlta, inquit^ sunt alia, quae fedt Jesus, qoae si scribantor per singnla: nee ipse^ nt opinor, mandns caperet eos, qui scriberentnr libros: Ea dicemos Evangelinm non ftüsse? Atque atinam literis mandata essenty quanto ditiores essemos coelestibas institufis? Deinde apostolonun epistolae tantis divitijs spiritalis gratiae afflnentes, aliae quoque canonicae scriptnrae quas eeclesiae receperonty an non Evangelium snnt? Com ea qoae in eis praecepta sunt, etiam jnris divini esse, fere pro confesso Ad Bo. habeator. Paalnni; quoties Evangelij a se praedieati meminit^ Ad GaL non potest sagax lector ad illas quataor Evangeliomm angnstias Ad Gor. trahere. Quin ex eodem colligimus Eyangeliom non in yerbo tantnm, sed etiaip facüs et spiritn constare. Ait enim ad 1. Tessa. 2. Thessalo. scribens: Evangelium nostrum fuit ad vos, non per sermonem solum, verum etiam per virtutem et spiritum sanctnm. Et alibi, vincula sua vincula Evangelij appellat, quasi et ipsa eins gloriam praedicarent Quod si intra angustias [p. 38.] Evangelij verbum concludere volumus, eontenti, "^ ut sine magno negotio inter filios dei computemur, quid adhuc alia 1. Joan. 4. audimus? suffieiet nobis unnm Joannis Apostoli verbum : Quisquis confessus fuerit, quod Jesus est filius dei, deus in eo manet et ipse in deo. Item omnis qui credit Jesum esse 1. Joan. 5. Christum ex deo natus est. Igitur Evangelium vere appellamus, quicquid de Christi sacramentis et doctrinis, deque humani generis restauratione per ipsum, et vitae aetemae glorificatione per gratiam in fiae eiusdem dicitur, geritur, ant cogitatur. Nam totum hoc novum testamentum est Quapropter quae mere camalia Christi sunt, participationem cum Math. 12. Evangelio non habent. Unde nee matrem neo fratres appellari Marc. 3. voluit, cum in Evangelij negotio versaretur. Quae est, Lucae. 8. inquiens, mater mea, qui fratres mei? etc. Et Paulus ad 2. Ck)r. 5. Corinth: Etiam si cognovimus Christum secundum camem, nunc tamen non amplius novimus. Itaque quatuor Evangelijs firmiter adhaerere oportet, sed non in bis solum vivit homo, sed in omni verbo quod procedit de ora dei. (20.) Huius noticia etc. Imo et per revelationem. SicutPetro Math. 16. filium dei confitenti ait dominus: Caro et sanguis non revelabit tibi, sed pater mens, qui in coelis est Et Apostolis Joan. 14. Omnibus: Cum venerit, inquit, Spiritus quem mittet nobis pater

31

in nomine meo, ille yos doeebit omnia. Item Panlas : Kotun Ad. Ga. i. TobiB fado, quod Evangelimn, qaod erangelizavi yobis, non ex bomine neqae per bominem didici^ Bed per revelationem Jesu CfaristL Gaeteram, cum confiterour et credimns Gbristam passmD; mortnuDy saBcitatam, secmidam soriptaras, certe et ipsae scriptnrae magna pars smit Evangelij^ et in ipsis consolationem babemns, dicente Paulo : Quaecunque praescripta Ad Ro. 16. sunt, ad nostram doctrinam praescripta sunt, ut per palientiam et coDSolationem scripturarum spem ha'^beamus. Nee certe * p. 39. sine mysterio est, Quod cum doroino gloria transfigurato Moses et Helias appameront. Quippe ut vetns testamentum Math. 17. novo adminicularetnr. Quod vero boc loco de praeceptis et consilijs memoratur, plane indicat eum non vellC; novum testamentum dici, nisi quatuor Evangelistarum libros. Caetera enim plena sunt consilijs, quod quäle sit, iam iudicium meum aperui, dei spiritui omnia committens. Negari autem non potest in ipsis quoque Evangelijs multa esse per Christum consilij modo dicta, quäle hoc est, facite vobis amicos de mammona iniquitatis. Nam ipse hoc prudentiae, non necessi- Lucae. 16. tati iroputat dicens: Fili) huius seculi prudentiores sunt filijs Ibidem, lucis. Item illud de ijs qui se ipsos castravemnt, qui potest Math. 19. capere capiat. Quid autem yetat muitis nominibus distingui Evangelia, quis enim prohibet, etiam in miracula et doctrinas, parabolas et apertos sensus distingui. Sicut decalogus etc. Si sine delectu : quomodo ipse dominus (22.) reatns separavit, iudicij, concilij et gehennae ignis. Praecepit Math. 6. dominus, ne multiioqui simus orantes. Si igitur in oratione Math. 6. mea verba multiplicavero, numquid aetemam damnationem mihi conscisco? Discipulos iubet petere patrem in nomine suo. Igitur non potentes damnati sunt? Caecis a se sanatis inter- Joan. 16. minatus est, ne cui dicerent; illi abeuntes diyulgaverunt famam eins in tota terra illa, ergo iudicium damnatiom's inciderunt? Feliciores si caeci mansissent, atque eiusmodi invenies plurima. Hinc est quod bomo etc. Et qui in charitate dei ambulat, (28.) non utique videtur impossibilia, sed sicut ipse Christus vere dixit: lugum meum suave est, et onus meum leve. Et Paulus Math. ll. ait, Hdelis deus qui non tentat tos ultra quam potestis, imo fSacit ex tentatione et proventum. Quomodo igitur nobis i. Cor. lo. proponnntur impossibilia? Verum quidem secundum bominem impossibilia sunt absque gra*tia dei. At ad eum modum non * p. 40. solnm Christi praecepta, sed omnia nobis sunt impossibilia, adeo ut Paulo teste ne cogitare quidem ex nobis aliquid 2. Gor. 3. valeamus. Et haec est sancta desperatio, si impossibilitatem

32

iion ex dififioultate praeceptomm, sed ex nostra YÜitale metierimiiB; gloriam in omnibus dantes deo in qao omiiia poBsumoB. (27.) Plane igitor errat etc. Omnibus, ait, operibns semotiB fides instifieat Credo maligni Spiritus super bonum semen domini zizania seminantis machinatione evenisse ut in tantam emulationem invicem venerint fides et opera, duo omamenta quibus corpus Christi maxime illustratur. Haec iam in primitijs nascentis ecdesiae, quasi rudimenta huius mali inimicos Ad Ro. 4. ille sator in agrum domini iaetavit, dum Paulus fidem extollens Ad Qa. 2. opera obscuravit^ contra Jacobus operibus palmam tribuit, Jaco. 2. fidem vacantem enecans. Summi uterque duces, sub unis signis Christi concordi militia pari yirtute^ adversus eundem hostem, armis votisque non dissidentibus, in adem progressi. At hostis natura versipellis et ubique lubricus, non ferens tanta pugnantium fulraina quin cadendum sibi sit, technam baue in milites furtim proijcit, ducum discordiam suadet, at militum quoque studijs in diversum raptis, ipse se languescenti praelio interim subducat, ac subinde conflietantes inter se adversarios, neque ipsorum ducum imperio iam parentes opprimat etiam. Ecce quanta digladiatione in ecclesia dei alter opera defendit^ Jacobum magistrum adsciscens, alter Paulum antesignanum ostentans, fidem e tenebris in lucem asserit atque in culmine statuit, operibus in exilium relegatis. nie operibus praetextum affert, potestatem clavium, thesaurum ecclesiae, sanctorum merita, sacrificii virtutem, constitutione» [p. 41.] patrum, obedientiae necessita'Hem, atque alia id genus, quae quoniam avaritiae et luxui quorumdam^ bonum proventum suppeditare, iam non tam ipsa opera ex fidei et charitatis radice nata, quam illa veluti temporalium eommodorum, et ambitionis venabula plus fortasse nimio, et pertinacia midore, quam Christianam pietatem decet: defendit atque ex eis totus pendet fide neglecta, et charitate ablegata. Unde plerumque in periculosam hypocrisim vanas superstitiones, sacrQegia, et blasphemiam defluit, hominum deliramentis magis, quam dei Ycritati incumbens, ac sua tantum, et non quae dei sunt mquirens. Alter vero, quasi coniuratione quadam facta, et odio bonorum operum fidem in fastigium ita levat, ut deo nihil amplius ad nostram lustificationem relinquat, ac interim fidei nomine tnmidus magis, quam foecundus; requietus atque supinus iacet; expectans si forte ex inani fide sua, bona opera, veluti ex putri ligno teredines, nasci velint Cum vero infelices siliquae foeturam nullam facient: odit etiam eos.

33

quos videt bonis operibos afBaentes, et habet ladibrio quicquid opernm extemornm geritnr, iadicans aliornm conBcientias, velnti in coelestibns regnans, apnd seinetipsam sublimis, et jam peior hypocrita in spiritnm dei factns, quam est is quem indicavit ex opere. Facit enim et ipse ex fide sna opus, confidens se nullius indigentem credere et credendo suopte iure iustificari. Ecee dei munere per omnes Germaniae ecclesias fidei praeconia in coelum toUuntnr. At fidei fructus et exempla pauciora quam ante eminent Qui ieiunare solebat spontanenm esse ieiunium debere affirmat, et gulae rentrem aperit Qui oontinebat, ooelibatum humanis viribus maiorem praedicaty et genio frena laxat. Qui orabat murmura pre- Mores modercnlarum damnat; et maledictis omnia implet. Obedientia ni EvangeliL Christiana solvitur^ Virginalis pudicitiae "^ sublimitas obscuratur, * p. 42. exhomologesis pene abrogatur, omnia litibus, et seditionibus miscentur. Cum tamen si Spiritus et fidei dona in nobis crescerent: saepius quam antea ieiunijs, et yigilijS; camem nostram affligeremus: Instantius, eum omni homine pacem habeutes, oraremus: Gastitatem sanctius coleremus, nemini detrahentes, propria crimina frequentins domino confiteremur: His qui nobis praesunt subiectionis honorem maiorem deferremus: Mansuetudinem et benevolentiam erga omnes impensius servaremus. Quia igitur utrique in studio gloriae Christi non recte ambulamus, propriam nostram in illius gloriam transfigurantes, verendum est; ne lapis ille qui Lucae. 2. positus est ad ruinam et resurrectionem multorum super nos cadens nos conterat. Jam enim illius iram non dubie sentimus: qui tradidit nos roluntati cog^tationum nostrarum camalium, ut invicem nos mordentes et rodentes conscientias noBtraS; invicem etiam consumamur. Ecce enim totns mundus Ad OaL 6. in hanc conflictationem excitatus aestuat, litibus etiam usque ad sanguinem, et ecclesiae omnes offendiculis sunt inquinatae, Marc. 16. quasi Christus in coelum abiens bellum nobis ; non pacem reliquisset Fuerit igitur operae precium tentare^ si dominus ecclesiae suae miseratus, misso caduceatore spiritu sancto, dignabitur dissidentes animos in gratiam reducere, et lucem Buae veritatis ostendere, detecta hostis impostoris fraude^ semotaque suspicione eins discordiae, qua ille nobilissimos Christianae unitatis duces falsi criminis insimularat, qui et Roma. li. ipsi nos streune adiuyabunt. Fortasse enim ideo deus con- Ad Ga. 3. dosit omnes sub hac impietate, ut omnium misereatur, purificata eeclesia sua a pravitate et omni immundicia, ut sit sine Ephe. 5. niga, nullam habens maculam. De operibns igitur in fide 3

34

non factisi quod neque instificenty neque bonnm aliud spiii* p. 43. tnale conferant operanti, nemo est qai inficias it^ * neque JacobuB ipse in epistola sua ita scribens: Si qois yestrum Capite. 1. indiget sapientia^ postnlet a deo et dabitnr ei. Postolet antem in fide nihil faaesitans. Nam qui haesitat similis est flnetui maris qui ventis agitar, et impetn rapitnr, neque enim existi* met homo Ule se quicquam accepturum a domino etc. Yeruin in fide facta opera^ numquid ipsa iustificent, an fides sola absque operibus iustificet, eadem pene est interrogatio, eadem quoque erit eins resolutio. Sed ne existimemus Paulnm tarn longissime a Jacobo distare, quam distant iusticia fidei; et iusticia operum, considerandus est argumentum accepisse omnis disputationis suae ex contentione fidelium qui ex Hiero. in pro^ circumcisione erant , in legis observatione in iusticia adhuc logo ad Ro. haerentium, ac propterea non de quorumlibet operum, sed eornm quae ex lege sunt, iusticia disserrere^ de quibus Gala. 3. scriptum est: Qui fecerit ea bomo vivet in ipsis. Ergo in lege eis a deo data vita, et iusticia eorum fuit. Quae lex quoniam camalis erat, in ipsis haerebat operibus, ita et Abacu. 2. iusticia camalis, et non secundum deum. lustus enim ex fide yivit. Cum igitur lex abolita, vel potius in gratiam per Gala. 3. fidem Christi translata fuerit: fuit et iusticia legis in iusticiam fidei mutata, non sie autem aliorum operum iusticia praesertim eorum quae ex fide. Accipiamus igitur Paulum de iusticia fidei, et iusticia operum legis tantum disputantem. Consyderemus deinde, de iusticia quae est per fidem Jesu Christi, numquid ipsi fidei tribuere hanc iustificationem oportet, quemadmodum hie locus, et omnes qui nunc fidem operibus praeferunt loquuntur, dicentes fides nos iustificat. Quomodo igitur opera nostra dicimus, ita et fidem nostram. Omnia enim quae vel per corpus vel in mente, vel per potentias, habitus, affectusve, qui in homine sunt agimus patimurque, ea nostra, tanquam germana hominis naturae ducimus. Sicut enim videre, sentire, orare, ieiunare nos [p. 44.] dicimus: Ita et nos intelligere, imaginari, velle, nolle, credere et opinari affirmamus. Si igitur dixero, quod fides mea me iustificat: numquid, quod ex me est iustificatio mea? et alia re mihi opus non est, nisi ut credam. lam enim ipse habeo quo iustus sim alterius non indigens. Quid igitur restat? nisi ut Esaiae. 1« addam : Fonam thronum meum in nubibus coeli et similis ero altissimo. homo quis es tu qui ponis os in coelum, et 1. Reg. 2. gloriam dei tibi usurpas? Numquid non ipse est, qui vivificat et mortificat, deducit ad Inferos et reducit, qui et impium

35

instificat. Cur ex fide tua Idolum facis? dans ei gloriam^ quae soll deo debetar. Si tantam fidei tnae yirtatem iactas, l. Timo. l. qaid qaaeso habes, quod non accepisti? cnm ne cogitare quidem possis ex te aliquid, quod si etiam accepisti, quid gloriaris qaasi non acceperis; prima Gorint. iiij. Si ergo nee i. Cor. 4. fidem ex te habes, quae in te est, quomodo iusticia : quae dei Spiritus, ex te erit? lam igitnr et fidem tuam opus facis, nam Fidem Luthe«  credendo, et fidem habendo insticiam novam producis, in qua rani opus £»nt lacifer oriens fnlges, ac illum excedes iniqoitate qui ex ciunt operibas insticiam struit. Quod etsi per fidem tnam tantum plantas, seu etiam rigas insticiam, quae ex deo largitore est, adhnc neque qui plantat est aliquid, neque qui rigat, sed qui i. Gor. 3. dat incrementnm dens. Pauli yerbum est, quem etiam andi, Ad Gal. 3. quid de Abraham dicat, cnins fides etiam in nos gentes propagavit genns Israel, ut filij Abrahae, et filij repromissionis essemus, non per circumcisionem, sed per imitationem fidei ipsins. Credidit Abraham deo, et imputatnm est ei ad Roma. 4. insticiam, ei vero qui operatur, merces non imputatur secundnm gratiam, sed secundnm debitum. Porro ei qui non operatur, sed credit in cum qui instificat impinm: imputatur fides sua Ibidem. ad insticiam, quemadmodum et David explicat beatificationem homi[p. 45.] nis cui dens imputat insticiam absque operibus: Beatus Tir cui non imputabit dominus peccatum etc. Habes ergo quod fides Abrahae per se nihil contulit ei ad insticiam, sed quia credidit deo: imputata est fides ipsius ad insticiam a deo per gratiam, non ex debito. Si ergo id accidit in patre fidei, quid in filijs fieri putamus? qui illo non sumus perfectiores. Stat igitnr invictus Psalmographus clamans, non iustificabitur PsaL 142. in conspectu tuo omnis vivens. Imo neque in sepulchro neque in infemo, neque in coelo, neque in terra iusticia est, nisi a deo. Omnis igitnr iusticia nostra non ex 2. Cor. 3. nobis, neque ex fide, sed ex gratia dei per fidem, quemadmodnm ait ad Ephesios Paulus : Gratia estis salvati per fidem, Capite. 2. idque non ex yobis, dei donum est, non ex operibus, ne quis glorietnr. Nam ipsius figmentum sumus. Itaque facessat hoc Vox Lutheri verbum: Fides nos instificat, atque eliminetur ab ecclesia dei, procul pelcui soli gloria et benedictio. Si autem per fidem potest iusti- latur. ficare nos dens, videamus numquid possit etiam per opera? an et ipsa opera nos iustificent? an sola fides sit qua iustificemur? Paulus nobis consulendus est, qui ad Hebraeos ita loquitnr: Est autem fides eamm remm quae sperantur sub- Capite. ll. stantia, argumentum eoram, quae non videntnr. Accipimus itaque esse fidem, qua argumentum capimus remm oculis non

36

I j 8iifaieotaramy quiescentes in ipso capto : nee in noBtnun aliqaem UBnm fidei aciem dirigentes. Quemadmodam credimus esae nnom demn : eiedimuB enndem oondidisse ex nihilo coelnm et terram, atque hie starnns; diligentes tantom eom qaem bonom esse intelligimne. Aliam item esse fidem, qua non fiolnm I apprehendimuB rem nt est, aed etiam spe in illam ferimor, ant ipeam rapimns in nostrom nsam, vel fraitionem, nt in ipsa fide^ habere Tel eonaeentnioB wse, agere, pative aliquid nos confidamos. Quemadmodmn [p. 46.] Christum non solom credo in came yenisse, sed etiam confido propter me yeniese: meqae a morte redemptum ad aetemam yitam perdnctanun esse. Credo me in baptismatis aqua renatom esee: credo me, quae orans a domino petO; consequataram esse. Et eam fidem vocabalo magis germano fidnciam dixerimos, quod per I eam fidamos magis quam oredimns. Ea igitar, quam prins descripsimnsy fide^ omnia credimos: quae in veteri et novo testamento gesta, dictaque legimnS; quantam ad rem ipsam atque hystoriam attinet, amplins mhil quaerenteS; nisi quod Vera esse per fidem sciamuS; in quibus ea quae ad dei caltnm et omnipotentiam Christique mysteria non pertment: ita acdpimns nt in ipsis instificationem non quaeramus. Quid Exodi. S4. enim ad instidam meam facit, si credo faciem Moseos oomntam 1. Reg. 6. foisse: ant Davidem oythara concrepoisse? Caetera vero eatenos ad nostram insüoiam condendam vim habent: qoatemis^ vel cum fide dilectionem dei habent coninnctam: yel Christi Gala. 5. mysteria complectnntur; ant referantar ad ipsa. Quae enim talia non snnt^ credenda quidem snnt: adeo ut sine eonim fide iosticiam nnllam oonsequamnr. Vennn ipsa fidea per se Joan. 9. ad instificationem oonfert nihil: sed remoyet tantom a peocato: ut demus gloriam deo. Si enim credo deum esse nnom, bonnm, yemm; aeternrnuy oreatorem et rectoran omnium, quae sunt in coelo et in terra^ iam roboratns snm^ ne honorem eins dem oreaturae: etnegem eum^ cnius sum plasma: qui et iustificat quem yult. Mam si non credens^ aversos ab eo fnero : nulla mihi alia fides ad instidam proderit non habenti yidelioet fnndamentum aedificationis : quomodo enim iustificabor 1. Cor. 3. ab eO; quem negayi? Si yero patrem negavi, negayi et cum quem ille misit: per cmus fidem credimus nos instificari. Bursus^ si omnia quae diximus de deo credo, quae et daeniones Capite. 2. credunt et contremiscunt, ut Jacobns ait: non oontinuo iusti* p. 46. fica*tus sum. Requiesoo enim in fide mea: non apprehendens amore cum, quem tam magnum credo, ac ex eo mhil sperans,

37

neque desyderans partidpes *) fieri bonitatis illinSy neque obedientiam nllam ostendens omnipotentiae eins. Qaod n credens etiam diligerem^ desyderarem, et bumiliarer sab potentia magnitadinia einS; fidelis est^ nt etiam praestaret, i. Pet 5. imo et instificaret me? sed non nisi in fide filn sni: quem Roma. 8. ooDstituity haeredem nniversae iusticiae. Hoc iaoto ftmda* Heb. i. mento: si et filiam credO; ipsnm videlicet esse incarnatamy passnm, mortanm pro peccatis nostriSy resarrexisse propter instificatioiiein noatraiU; esse in dextris dei propter glorificationem nostram, oonstitatmn indicem vivoram et mortaoram^ Roma. 5. tamelai daemones qaoque illa credant, et ego fide mea i. Cor. 15. contentoS; nihil aliud qoaeram: tarnen fieri non potest; qoin Acta. lO. per ipsam fidem instificatus sim. Dioo antem, secandam Jacob. 2. iustificationem: quae mere gratoita est a deO; per aspersionem Hebr. 9. sanguinis Christi^ quam iustificationem per aquam baptismatis Roma. 6. in morte et resurrectione eins consequimur, in hoc tantum: nt liberati a delicto veteris peccati quod secundum propag^nem Roma. 5. praevaricationis Adam in nobis regnavit, in novam iusticiam transferamur gratuitae voluntatis dei. Quapropter omnis illa iustificatio^ credentibus nobis reposita est in Christo: cuius Ephe. 2. iusticia per superefQuentem gratiam ipsius in nos abundavit Neque uUo opere aut mentis gressibus opus habet, simpUd captu fidei contenta. Quemadmodum ait Paulus: Quos deus Roma. 8. vocavit, hos et iustificavit. Et Joannes: Qui credit Jesnm i. Joan. 4. esse filium dei, hie ex deo natus est Alioquin infantes nostri, et quinto. quomodo salvi fierent? Est igitur haec iustificatio, ipsa siedyatio nostra, per quam non statim iusti sumus, sed salvi facti dicimur, non ex nostra yirtnte, aut operibns: sed per layacrum sanguinis Christi in fide eins, ne quid de * nobis * p. 48. gloriemur. Quemadmodum ergo omnem humanum conatum^ et mentis discnrsum praeyenit haec iustificatio ita et damnatio. Sicut ex domino audiyimus: Qui non credit in filium Joan. 8. dei^ iam iudicatus est. Itaque putamus manifestum esse, per huiusmodi fidem nos sine operibns iustificari. Porro si inmtiemores tantomm donomm Christi prolapsi fuerimus in peecatnm, numquid iusticiam illam amittimus: peiorem nobis damnationem consciscentes, quam quae ante fuit? An qui semel Christi redemptionem abiecimus, et indignos nos fedmus iusticiae, quae ex ipso est, denuo ad illam reparabimur? quasi ex integre Christum ad cruoem reyocantes. Audiamus Panlum ad Hebraeos tonantem: Fieri non potest, ut qui Capite. 6.

^) Sic. fors.: particeps.

38

semel faerint illaminati; guBtayerintqae donnm coeleste, et participes facti faerint spiritos sanoti gOBtayerintque boniun dei verbum; ac virtates ftitari aeculi; si proIabantOTy denuo renoventor per poenitentiani; ab mtegro cracifigentes BibiIbidem, metipsis filium dei: et ladibrio exponentes. Si quidem terra, quae imbrem saepins in se yenientem combiberit et progennerit herbam accomodatam eis, qaoram opera et colitnr, recipit benedictionem a deo. At quae prodnxerit spinas, et tribnlos reproba est; et maledictioni confinis. Coias exitas Amplectenda buc tendit; nt exoratnr. Terribile yerbnm Apostoli: Ut neqae sententia. per poenitentiam renoyari possimus ad priorem illam insticiam, quam diximus ab aeterno praeordinatam in Christo, atque in no8 transfosam gratnitu monere ipsins. Quid ergo? in aeternmn damnati Bumus omneB qui post baptiBmmn peccayimas? AbBit; absit, procnl sit hoc, ab immensitate diyitiarum benig1. Pet 1. nitatiB dei. Quomodo enim fieri potest, ut tarn excellens precinm BangoiniB Christi : quo empti BumuB quod et totnni Bo. 9. mundam: et eoB qui nondara nati erant, et eoB qui sab infemi yincnliB teneban[p. 48.] tnr mnndificare potnit, etiam pro nobis, qui denuo peccayimns debitom Bolyere non possit? an propter noBtrum peccatum gloria cracis eyacuabitnr? Qois Ad Ga. 5. enim poBt baptiBmum non declinayit? sicnt Bcriptam est: Omneis declinayenmt simnl, et inntiles facti sunt, non est PsaL 13. qui faciat bonnm, non est osque ad onum. Ergo firostra passus est Christas? an propterea yenit in mundam: ut conJoan. 3. demnet, et iudicet mundam? et non potius: ut salyetur mundus per ipsum. Cum igitur sepulti sumus priori iusticiae, ad quam renoyari non possumus: noya nobis iusticia quaeAet 10. et 4. renda est, ne pereamus in peccato. Dico autem noya: non extra Christum, cum non sit alia potestas, neque aliud nomen» quod inyocetur super terram, ipso dicente, data est mihi Math, alt omnis potestas in coelo, et in terra. Sed neque in Christo. Quomodo enim, qui camem peccati in suo corpore, per 1. Gor. 6. mortem, et resurrectionem transtniit in gloriam a dextris dei iterum renoyabit nos in suo corpore, quasi denuo obnoxio Ad Bo. 6. legi peccati in mortem? cum dicat Paulus: Christus resurgens ex mortiuB, amplius non moritur, mors illi ultra non domiIbidem. nabitur. Quod enim mortuns est, peccato mortuus est, semel: quod autem yiyit, yiyit deo. Ita et nos quoque in Christo semel per baptismum renoyati, amplius non renoyamur in ipso. Magno itaque gradu decidimus, post baptismum lapsi. Gala. 4. ExcuBsimuB enim Ubertatem et insticiam illam irreprehensibilem, Borna. 6. in Christo nobis donatam, yeterem illum peccatorem Adam,

39

in nostro corpore mortificatam, resnscitantes: tanto nocentius: quod maiore procacitate yeterem dominationem, iam in sanctificato corpore sacrilegos repetit, quam egerat in terreno. Qaomodo igitar illo exacto denno instificabimnr? Profecto per Acta. 10. eundem Jesom Ghristani; qui omnis insticiae dominus consti- Heb. l et 2. tutosy ipsain secnm saper om*ne8 virtutes in coelestibus deo * p. 50. patii obtnlit: nt illam distribneret m tempore omnibnSy qui miBericordiam per ipsnm forent conBequati. Nam et in hoc Heb. 5. nobis factas est rex, et BacerdoS; ut non solnm ii per enm ingressnm haberent ad deam^ qui haereditatem regni in ipso illibatam possident, verum etiam nos, qui regno eins indigni i. Joan. l. facti misericordia indigemus, Pontificero et propiciatorem i. Joan. 2. haberemus pro peccatis nostris apnd patrem. Si enim ij, qui in Christo per baptismum renovati sunt, adhuc propiciatione Borna. 6. opus haberent, quae esset eorum iustificacio? aut quae virtns Gala. 3. crncis? Iam igitur novae iusticiae patronum habentes, quia regem sequi non possumus, regno extorres facti, adeamus sacerdotem magnum. Qui penetrans coelos, camis nostrae Hebr. 10 et 9. sabstantiam in dextris dei collocavit, nostrae infirmitatis participem, ac in sancta sanctorum ingressus, interpellat pro nobis. Ut reconciiiatione obtenta non iterum per baptismum mortis Christi, sed per poenitentiam, non modo misericordiam et condonationem peccatorum consequamur, sed etiam in Col. i. novam insticiam reparemnr. Qua tamen non prius iustificati simus, quam per poenitentiam iusti fiamus, fiduciam habentes, non in operibus, aut poenitentia nostra, sed in Christi benignitate. Qui per suam obedientiam et satisfactionem pro Phi. 2. delictis nostris, misericordiam, reconciliationem , et vitam Heb. 2 et 3. aetemam nobis commeruit, simul ad regni haereditatem et 4. restitutis. Iam igitur et secundam iusticiam habemus per Hom. 8. fidem Christi, in poenitentiae baptismo. Videndum autem est, nnm etiam illam sine operibus consequamur: Ut Acta. 13. sola cordis poenitentia in fide, ad eam sufficiat, An vero et operibus opus nobis sit. Oportet quidem fateri, quod ubi per Joan. 20. ministerium ecclesiae absolutionem et indnlgentiam sumus consequuti non adhuc in spe tantum stamus, quasi expectantes consolationem et redemptionem * operibus nostris interceden- * p. 61. tibas, sed in fide securitatem habemus, per gratiam dei, statnentes ante oculos excellentissima promissa benignitatis

eins, per verbum Christi. Quem ut veracem credimus, ita et iastum ne fallat confidimus. Et hoc interim animo fideli reputantes, quod ad illa promissa promerenda, atque iustitiam nobis parandam, nulla operum nostrorum excellentia, magni40 • tado yel acerratio, niillae denique hnmanae vires soffieere 2. Gor. 8. poBSiint Verom homo nbi post lapemn resipiscere primnm incipity agnoscens peccatum sanm, ac yolyens animo, e quanta aablimitate in quantum baratram deciderit, ingratus factos dei bonitatiy ai synceraque poenitentia percellitar, humiliat cor 8U1UD; in saccOy cinere, et cUido. Et non solnm in spiritos contritione compnngitar; ad deom ingemiscenSy sed etiam Lucas. S. ieinniJB; vigilijs, orationis instantia^ temporalinm largitione, atque aliis castigatiombus afiBigens corpus sunm, et poenam 1. Gor. 9. Samens de concnpiscencijs snis, totis viribus studet placare iram dei, ad indulgentiani; confitens simul delictum suum, et Ad Bo. 2. dei longanimitatem atque patientiam. Atque ita demum spe Joan. 20. conoepta ex illius benignitate et promissionibus, in fide crucis Christi; per ministerinm ecclesiae remissionem acdpit. Ac non amplius tristis, aut se affligens, quasi incertus de libertate, sed in spiritos hilaritate, et securitate; de gratia accepta, deo Born. 9. laudes gratiarum canit, nihil interim soUicitus, aut cogitans de iustioia sua, quam deo committit, qui solus iustificare potesty quem vult Debet enim semper indignum se existimare, ut instus dicatur, quantacunque fide i>olleat: Si igitur ego peccatum meum dolens, non ante me in conspectu dei humiliem, et crucem mihi ipse consciscens, poenitentiae Signa [p. 52.] aedam, sed mox ad crucem Christi^ eiusque pro^missa^ veluti sus ad escam accurram, Ghristique afflictiones, et tormenta, in meum ins rapiam, ipse mihi suavis et indidgens quasi in hoc darem gloriam Christo^ quod mihi parcens, onmia in illum transferam: veluti cum, qui sine mea molesüay possit in me operari salutem: numquid temerarius et improbus ero in Hab. 10. Christum? Numquid collata mihi dona irreverenter sordidis manibuB contrecto? An ideo Christus crucifixus est, ut mihi potestas esset in eins sangnine me volutare: veluti porco in Math. 4. volutabro suo, et non potiuSy ut per poenitentiam apud ipsum Lacae. 24. remissionem inveniam? An quia nobis condonationem peccatorum promeruit, etiam poenitentiam sustolit? An nobis requiem Math. 16. a laboribuB in hac vita reliquity et non potius carucem, quam Mar. 8. semper portaremus, ipsum sequenles? Non sunt talia dona Chratiy quae iustitiam legis evacuent, sed quae perficiant, non quae nos molles et ignavos faciant, sed quae laborum Math. 3. praemia conferant, Joanne dicente: Facite fruetus dignos Lttcae. 3. po^iitentiae. Non tantum dixit, poenitemini de peccatis vestris. Oportet igitur nos, dum poenitendi spacium conceditur, nihil intermittere eommi quae ad veram poenitentiam pertinoity quasi indignos nos existimantes, qui tantis donis Cluristi firu41 amnr. Ac 01c tandem cum omni revereBtia in eins requiem introire, tanquam certos^ quod nnllo operum nostromm merito, nnlla nostra digna poenitentia, sed sola ipsins gratia ad illam pertingerO; ac indulgentiam satisfactionis pro peccatis nostris assequi potnerimns. Quod si instare viderimns indicij nostri diem, negato nobis poenitentiae spatio, tnm nobis in cordis contritione ad orncem Christi, tanquam ad portnm in praeseDti naufragiOy omnibns aliis rebns neglectis, cnm fidncia properandum est, iam secnris, quod ipsa non solnm pro nostris, sed etiam totins mnndi peccatis satisfacere possit. Non * "^ P* ^3. ergo ab ecclesia abijcienda snnt, aut etiam extennanda opera poenitentiae, sed quae condonationem praecedant — Ut primitirae ecclesiae longo aevo erat non improbandus mos — non quae sequantur, ad volnntatem hominnm tracta. Non enim putemns yannm esse, quod baptismns poenitentiae per ministeriam Joannis et discipulomm, Christi baptismum antecessit, Joan. 1. ac illo illnstrato conqaicTit. Paulas apnd Corinthios cum 1. Gor. 5. quem Satbanae tradiderat, non recepit, nisi acta poenitentia. Et eosdem alio loco praemonet, ne, cnm ipse ad eos venerit, 2. Ck)r. 13. inveniat qui ante peccaverint, et non egerint poenitentiam, et 12. super immunditia et libidine, quam patrarnnt. Quod utique de poenitentia cordis tantnm accipi non potest Eiusmodi antem plnrima in scriptnris invenimus. Iam igitnr et ante iustificationem, imo et ante fidem, non tamen fide vacantia opera habemns. Et si non ita necessaria, nt sola ipsa ad iusticiam dncant, tamen fidei adeo adminicnlantia, ut sine eis impndens et arrogans, vel etiam temeraria fides habeatnr. Nam') vero et post iustificationem operabimnr ad iusticiam, an satnrati iam quiescemns stertemusque? Loquor autem non de ijs solnm, qui post peccatnm ad novam insticiam sunt reparati, rerum etiam de ijs, qui in prima iusticia stetemnt Addamns et illos, qui etsi sine peccato non inyeniantnr, tamen fide robnsti sunt. Hi omnes quoniam fidem florentem habent: numquid adhuc ducendi sunt ad bona opera? an permittendi, ut fides eorum opera producat. Non quidem ab alijs praescripta, sed quae ipsis videbuntur bona. De hoc ergo tentemus investigare aliquid: si forte et assequi licebit. Dico antem bona opera: quae etsi in spiritu tanquam origine fiant: tamen etiam extrinsecus, corporaliter exhibentur. Qualia sunt oratio, eleemosina, hospitalitas, ieiunium, cultns dei, et huiusmodi alia. [p. 54.] Quae enim e spiritu non prodeunt

^ Sic pro Num.

42

Capite. 5. ea neque bona censemns. Fractos autem spiritoB 8imt| nt ad Galath. ait Paulas : Gharitas^ gaadinmy pax, lenitas^ benignitagy bonitaSy fides^ mansuetado, temperantia. Ea fere opera sua habent etiam per corporis exercitimn; qaibns constitoitiir insticia nostra apnd denm. Existimo autem fidem opus neu habere per se tale, sed ex aliis nata opera animare tantum, ac vivificare^ ut grata deo fiant ad nostram iusticiam eondendam. Justus siquidem operatnr omnia, quae insta sunt Fides autem per se iusta non est, sed omnia ut iusta sint facit. Atque ipsum operantem dirigit, ut iustus fiat, et iusta sint, quae Operator. Aba. 2. Sive per charitatem, sire per benignitatem, sive per gaudium. Itaque iustus ex fide vivit, ut dicit scriptura, quoniam sine 1. Gor. 3. fide iustus nemo est, quicquid operatur. Fidem autem non operatur, neque ea quae fidei sunt, sed ipsam per') omnia

opera regulantur, distinguuntur, omanturque, ut deo sint accepta. Ipsa autem per se, cum non operetur, expectat tantum, quae vel dens invisibUiter operatur in nobis, vel ipsi operamnr secnndum deum, ut ea apprehendat, amplectatur, Gala. 6. yel ad deum vivificata transmittat. Quid igitur fidem tantum habentes expectabimus ut ipsa aedat opera? si defoerit charitas, gaudium, pax, lenitas et similia. Nam plane odosa erit, quantum ad exteriora opera. Etenim charitas in fide operatur eleemosinam, non fides in charitate. Sic eadem charitas operatur obedientiam dei in fide. Non autem ipsa fides, sed facit, nt obedientia ipsa imputetur ad iusticiam. Itaque nt demus non per fidem in opera, sed ex operibus Gala. 5. in fidem, ut viva fiant, pergendnm esse. Cum autem certum Sit, charitatem, temperantiam, lenitatem, non semper nasci in nobis, sed magis per camales afl^ectus, qui spiritui adversantur, opprimi distinerique, ne prodire possint, non etiam negari [p. 55.] potest, exhortationibns, commonitioni^bus, et praeceptis, quibus illa excitentur opus esse. Apostolorum epistolae, ac omnes denique scripturae novi testamenti exuberant praeceptis, et exhortationibus ad bona opera. Nonne eos, quos Paulus Gala. 4. initiayit in Christo, quos et genuisse se gloriatur, putamus 1. Cor. 9. iustos fuisse, magis quam posteros, in quibus refiiguit charitas? Hos videamus, quomodo instituit ad bona opera, Ephesijs Ephe. 2. scribens: Conditi, inquit, sumus in Christo Jesu ad bona opera, quae praeparavit deus, ut in eis ambularemus. Et ad Gala. 6. Galat: Bonum faciendo ne defatigemur, tempore enim suo metemus, non dafatigati. Itaque dum tempus habemus opere1) Sic. fors.: per ipsam.

43

mnr bonam, tum erga omnes, tum vero maxime erga dorne- Ibidem. sticos fidei. Et in Apocalypsi legimus, quomodo interminetar spiritQB ecclesijs, quae in operibus elangaenmt si non fecerint prima opera. * Ipsa quippe mentem quam sepissime provehont * Cap. 2, 8. ac incendnnt ad spiritualia dona, et conferunt non parum; ad aedificationem, et extimnlationem mutnam, dicente Paulo, Docete et commonete vos invicem cantionibus et laudibns et Ephe. 5. cantUenis spiritualibus. At homo instus post baptismum vel Collo. 3. poenitentiam, gratiam consecutus, cum dei bonitatem, et Christi erga se dilectionem agnoBcit, reputans miseriam snam in Ephe. 4. TCteri homine sub peccato, ac subinde dona sibi collata in soi ipsius renovatione, non tarn praeceptis et exhortationibus opus habet, Bed ipse sibi abnndantins operum excellentiorum est auctor. Nee iam tantum, ut diximus, in actione gratiarum laudes deo gaudens decantat, sed etiam exteriorem hominem, ac camem suam, uti escam, qua inescare hamum suum diabolus Bolet, fastidit, odio habet, in servitutem redi^t, 1. Gor. 9. atque mortificat, nullam ei requiem, nuUam respirationem 1. Ck)r. 4 et 6. permittit, quin semper eam vel ieiunio, vel vigilijs, vel flagris, vel laborum duricia dornet et spiri^tui subdat. In * p. 56. afflictionibus huius seculi, ac damnis temporalium perturbatur nihil. Imo hilaris deo gratias agit. Ut quae non sibi, sed hosti inferantnr, denique quae possidet omnia, per- Ad Phi. 3. inde ac in came iam non vivens, non sua ducit, sed in aliorum commoda atque indulgentias largitur, servum se l. Gor. 9. Omnibus facit, in charitate et hilaritate cordis. Nee nisi in spiritu esse libertatem suam existimat, in quo ad deum orat Gala. 5. semper, ac per spem in patientia et gemitibns expectat reso- Philip, l. lationem suam, camis funus suas divitias ducens. Haec vera smit bona opera in fide et charitate yitam habentia. Quae neque hypocrisi, neque foeditate alia sunt contaminata. Haec Gel. 3. insta camis castigatio, atque mortificatio Christiano homine digua, non ea quae illi solatia sua, moUiciem suam, adipationes snas, supinationem suam, inducias suas, indulget: nee comprimit, nisi pugnam cientem. Ignavi atque socordis militis est, hosti ad restaurandas vires, requiem dare, ac dum occasio est, non assidue lacessere, vellicare, fatigare, affligere, compescere, ex integro bellum reparantem. Bellum nobis per- Job. 7. petuum est cum hoste, hoc periculosiore, quo magis domestico. Ephe. 6. In Victoria summa rerum sita est. Eiusque tanto maior est spes nobis quod noster Spiritus per fidem Christum habet habitatorem et ducem, iam olim etiam de morte victorem. An non Christus vetere illo Adam est fortior? quem etiam in CoUos. 8.

44

Ibidem 2. cruce affixum potuit occidere. An in nobis Christas elangnit 1. Cor. 15. fidem eins tenentibas: ac imaginem coelestis Adam magig quam illins terreni gestantibns? An coelestia terrenis sont inferiora? Quin congredimur; manus conserimus: etiam in castris suis hostem incantom adorimur: annis omnibos nadamos: yictnm servire nobis cogimns: si non et yita exnimns. Itaque praeoccnpandnm estproelinm: neque parcendnm hosti: etiam si nitro manns dare et snb [p. 57.] iugum mitti velit, Inbricos est: Stare in fide nescit Atque in hoc industriuS; nt incantos invadat; opprimatqae. Quod etsi in foedere stare possit: tarnen spiritnm incolam retinet, ne in patriam revertatar. Atque ideo «ye pace, sive hello, perfidns est: merito odibilis, Joan. 12. et dignns qui perdatnr. Quapropter dicit dominus: Qui amat animam suam perdet eam, et qui odit animam suam in hoc mundo, in vitam aetemam custodit eam. Si igitur docuerimas non esse ieiunandum: nisi rebellantem camem senserimas, cayendum nobis est: ne yideamur cum came conspirasse et Exodi. 24. parum fidi in castris Christi habeamnr. Leviane exempla 8. Reg. 19. sunt Mosis, Heliae, Davidis, Joannis Baptistae, Apostoloram, 2. Beg. 11. Ninivitarum? quos omnes scriptura memorat res magnas post Math. 11. ieiunium consecutos fuisse, non quidem lascivienti camifrena Act 1, 13. per ieiunium addentes, sed vel poenitentiae causa, vel nt Jonae 3. camem spiritui humiliarent, quo fierent sanctiores donis dei accipiendis, camem per abstinentiam macerantes. Super omnia Math. 4. exemplum habemns ieiunii, aliarum afflictionum Christi, non solum ad nostram salvationem, sed imitationem nobis pro1. Pet 2. positnm: adeo ut Petrus in hoc nostram vocationem esse dicat, ut afiSigamur. Haec est, mquit, gratia, si quis propter conscientiam suffert molestias, praeter meritum affectusmalis. Et paulo post: Haec est enim gratia apud deum. Si quidem Ibidem, in hoc vocati estis. Quoniam et Christus afflictus est pro nobis, relinquens nobis exemplum, ut insequeremini vestigia Capite. 3. eins. Et Paulus ad Timo. epist. ij: Omnes qui pie volunt yivere in Christo Jesu, persequutionem patientur. Cum igitur yideamus insignem esse, et operum yirtutem, quae ex radiee I. Gor. 4. pietatis, et bonae conscientiae, ad nostram vel aliorum aediMath. 7. ficationem, et ad dei gloriam in corde simplici procedont, [p. 58.] non perdamus fractum eorum. Non enim potest ar^bor bona fiructus malos facere. Si igitur boni sunt, eos ab ecclesia dei non eijciamus. lam ipse progressus orationis alterum quoque fidei speciem aperuit, quam fiduciam appellamus, a priore hoc solo differentem, quod captu non contenta, nostmm etiam negotium gerit. Simul et hoc aperuimus, quae illam opera

45

praeveniant, quae sequantnr, omnia ad hominem Ghristianam et eins soblimiorem iosticiam referentes. Atque obiter de operam qaoque origine et nsu non nihil attingentes : superest, nt de ea quoque fidneia aliqaid videamus, quae non Ghristiani tantam hominis est, sed eorum quoque, qui vel extra Christum sunt, vel ad Christi gloriam non attigerunt, qoatenus ad nostrum propositum pertinebit. Quo simul et ad hoc perveniamus, an per fidem, an per opera iustificatio hominis constituatur. Erit igitur operae precium de iusticia ipsa, cuius originem mvestigamus, aliquid per transcursum attingere. Est autem iusticia fidei et est iusticia operum. Non ergo etiam opera carent iusticia sua, quae qualia sunt opera^ talis est et ipsa, habens ins et vegetationem suam non ex fide, sed ex ipso opere, quod per se, vel secundum praestitutum legis, bonum est, habetque et ipsa plerumque sua praemia oonstituta. Quemadmodum Paulus ait: Si ex operibus Roma. 4. Abraham iustificatus fuit, habet quod glorietur. Etenim qui Ibidem, operatur, merces non imputatur secundum gratiam, sed secundum debitum. Ita legalis illa iusticia Israelis, quemadmodum ex operibus camalibus pendebat, ita et ipsa camalis erat: habens promissa temporalium rerum, in quibus illorum iusticia, et merces consumata est. Sicut scriptum est: Ea quicnnque Esaiae. l. obsenrayerit yivet in eis. A deo autem haec debita est: ut Ad Gal. 3. neque abusus, neque peccatum ipsam tollat. Quod in illo Lucae. 18. iactatore pharisaeo apparere potest. Cuius iustitia tametsi Ibidem, nnlla videri potuisset ad * publicani iusticiam coliata: quia * p. 59. tarnen ea quae ampuUosus recitaverat legalis iusticiae erant, ita de illo dominus refert: Descendit hie in domum suam, iustificatus magis quam ille: Ergo et ille iustificatus fuit, sed minus quam hie. Quia minor est iusticia operum, quam fidei. Potest autem bonum opus utramque iusticiam habere. Sive temporalem, quia ad illam tantum per opus tenditur, perinde ac debitam. Sive aliam, quae per fidem gratuito dei munere conceditur. Utramque uno exemplo pulchre dominus complexns est, cum dixit: Nemo est, qui reliquit domum, aut Math. 19. parentes, aut fratres, aut uxorem, aut filios propter regnum dei, et non recipiat multo plura in hoc tempore, et in seculo futuro vitam aetemam. Numquid homo Christianus propter Marc. 10. deum domum unam dimittet, ut duas recipiat? foenusque accipiat temporalium divitiamm? Numquid Petrum, aliosque discipulos, quibus haec dicta sunt, postea opulentos factos legimus? et non potius in persecutionibus, flagris, miserijs et Acta. 5. afflictionibus vitam egisse? An non videmus, quo magis homo. Et alibi.

46

Christo accedity hoc minnfi eam ') temporalibns bonis affinere, Joan. 15. sed Bemper mnndi perBecntionibiiB tnndi? Quod ipsnm etiam Math. 10. nobis dominos praedixit. Et tarnen temporalia andivirnos Marc 5. dommnm promittentem, etiam cnm anctn. Sed affectibos nostrifl hoc dedit, ntramque insticiam proponenS; ne coi Lncae. 18. iactnra sit Evangelinm. Si igitnr ego Christianns domnm vel agrnm in panperes expendero propter regnnm dei, nnllam cnram de retribntione habens, thesanmm in coelis habeo, ab Math. 19. eo, qui m hoc me instificavit, et pro temporalibns aetema dare consnevit. Sin animo minns Christiano, ant plnra, quam dimisi in hoc tempore recipiam, id fecero, ex ipso tantom opere insticiam quaerens, sive etiam amissae domns damnnm dolnerO; aliam [p. 60.] insticiam contemnens, fideUs est Christus^ Hebr. 10. imo et instns, qui non patietnr me frandari fmctn operis PsaL 10. mei quin plnra reddat^ quam amisi. Ecce istomm discipnloram Joan. 12. nnnS; ille sanguinis mercator, posteaquam vocationis suae enm tednit, et effusi nnguenti iacturam snae avaritiae damnum Math. 26. aestimayit, nnmquid statim xxx argenteos denarios etiam ex Gala. 6. ipso dominici sanguinis precio recepit? malo sno, Itaque nnnsquisque quod seminavit, hoc et messnms est, secundom propositum cordis sni, sive de temporali affectn temporalia, Math. 10. sive de spirituali aetema. Si itaque panperi propter Christum, MarcL 9. vel aquae frigidae potnm do, ut temporalinm benedictionem ex eo recipiam, non prorsus sine iusticia snm, sed quam ex ipso opere dnco. Quaero enim iusticiae meae mercedem. Non quia illam Christus promisit, quasi ex fide, sed qoia meum opus bonum esse censeo. Ergo et merces mihi debetor Roma. 4. a Christo secundnm propositum meum. Non quia opus ipsom Roma. 2. magnum est, sed quia ipse instus est, qui nullnm opus tale Psal. 61. non remuneratum relinquit. At ego regno coelomm iam Lncae. 9. dignus non snm. Quia mittens manum meam ad aratnun retro respicio. Sic est et legis iusticia. Qui vero secundom rationem legis naturalis bona operantur, non potest quidem nuUa esse eomm iusticia. Quae vero eorum sit merces, non est huius propositi disserere. Satis igitnr sit, et opera insticiam snam habere ex se, illam vero habere, et mercedem suam, non secundnm deum, sed quasi ex debito. Omnis igitnr iusticia, quae secundnm deum est, per fidem accipitur, neque secundnm debitum ex fide producitur, sed ex gratia a deo imputatur, propter fidei virtutem, ac mercedem a deo accipit, per ipsam gratiam. Ut verbi gratia: Credo, imo

1) Impr.: cum.

47

fortiter confido, me^ qui iam sme operibns poeoitentiae peccator morior: per yirtntem et potentiam * craois, et resnrrectioms * p. 61. Christi Jesu ab omni peccato mondari, et ad regnum dei aditum habere, secnndum ipsius promissiones, quae coelo et terra transeuntibns non praeteribnnt. Non igitnr qaia hoc credo ideo instns sum, sed qaia deos fidem meam accipit, et gratam habet, ideo me instifieat, imo et coronat Iam Lacae. 21. itaque ex fidei *) iusticia ex hijs et alijs quae praediximns Roma. 8. claret. Ea vero an per fidem, an per opera in nobis a deo creetor, iam videamos, neque etiam dam repetendam est, fidem illam simplicem : qaam captam freqaenter appellavimas, per se nailam iasticiam in nobis condere: praeter eam fidem, quae de Christo, eiasqae sacramentis est, Ipsam yero, neqae in opas nllam exire, neqae per opus perfici. Alteram vero fidem: quae ad vitandam obscoritatem lectionis, iam saepe fidacia dieta est, semper in affectibas et operibas constitai, Tel per denm in nos, vel a nobis erga deam. In hoc igitnr iam nobis differentia constitnenda est, nt alteram ab operibas affectibasque nostris separantes: alteram illis ita connectamas Qt non patiamar avelli. Si itaque a deo aliqoid in fide expectamns, ant accipere, accepisseve, sea acceptaros esse tota fidneia credamas, ipsi nihil ex nobis operantes: sed patientes tantnm, qaae deas in nobis, vel ex nobis, ant etiam in alijs operari Yclit: ita at agat deas: nos patiamar tantnm: ea fides opera nnlla in nobis quaerit: neqae in illis versatar, sed obtntnm in ea solam, qaae a deo procedant figit, eaqae complectitar et complexa tenet. Sic sancta Yirgo, Christi Lucae. l. dei genitrix, non prins dominam concepit: quam ab angelo praemonita et edoeta mysterinm caperet, deinde tota fidacia crederet, ac etiam expectaret fataram, qaod deam in se operari velle andierat. Atque in fide concepit salvatorem Eodem. mündi. Yidemns fidem illam non sim*plicem captam esse, * P* 62. sed addi etiam fidaciam, ac in nobis nihil operantibas, sed patientibns iasticiam operari. Eodem modo confido me a deo misericordiam conseqaatam esse, Christam pro me passam, me in gratia dei esse, ab eo regi et dirigi, in came resnscitandam esse. Non est igitnr dabiam nos haec credentes instificari, non per opera, sed per fidem solam. Caeternm Jacob, l. quae a nostro afiectn sen opere incipinnt, et in denm, vel ea qaae dei snnt profiscnntnr, at dicamar agere aliqaid in fide, ant etiam petere, cnm talia sine opere, sea mentis sen

^ Lege: ex fide.

48

oorporiB nanquam fiat, non potest etiam ipsa fides yacua esse operibuB. QuemadmoduiD; verbi gratia, si in fide ad deam oro, daemonia eijcio: pauperem vestio, Christi miBericordiam desyderans me baptisari, seu per poenitentiani absolvi facio, certo, confidens me omnia illa per inyocationem nominis Christi facturum consecutnmmye esse, ant ipsa in bonum et salutem mihi cessnra. Yersantnr enim omnia in operibnSi quae bona sont^ vel bona crednntnr, etiam si non sint. De Borna. 14. quibns dicitnr: Beatus qai non iudieat seipsom in eo quod probat. Neque sine operibns fides iam est aliqoid in ipsis. Abraham enim, cuins fides ab omnibns celebrator, accepto Gene. 12. mandato, a domino nt de terra sua exiret peregrinus in Ibidem 22. terram alienam: Item nt filinm Isaac offerret; si domi resedisset, dixissetque, Domme credo, si iero: ta me incolam in aliena terra nbique servatums es, et daturas haereditatem, si filinm mactavero, confido, quod ta repromissiones in Isaac facta *) complebis, et illins posteritatem excitabis, gratias ago domine, sis benedictos domine, atque ita non obediens domino; neque Chaldaeam reliquisset neque in filij corpus strictnm gladium confossurus extulisset, numquid completa esset fides [p. 63.] eins? an vel dici debeat fides? eo * modo quo hie iam a nobis accipitur, quales') et debet esse. Transit enim iam in MaÜL 25. aliam speciem, relicta ea quae exigitur. Non enim dixit dominus: Crede, sed exi, offer. Aut si dicam, confido si quid uni ex minimis istis fecero, Christo faciam, et tamen nihil omnino facerem : numquid profeci aliquid, aut est aliquid fides mea? Videamus igitur, nbi iam iusticiam quaerere oportet, an in fide, an in operibus. Hie enim scopum invenimus certaminis, de quo dixeramus. Hie locus agonis. Huc iam in arenam prodeant, Paulini et Jacobitae, Fidentes, et Operarij. Nam in alijs speciebus fidei, nihil est dissidii, quanquam neque hie ita multum interesse Christianae pro* fessionis crediderim, si Uli etiam infecta re arma utrique deposuerint Fortab enim curiositas, seu verius dementiae fuit investigare, ubi deus constituerit iusticiam nostram, qui ne cogitare quidem debemus nos iustos esse. Nam et Paulus coactus est ob eandem causam contra eos disputationem hanc suscipere, qui in operibns legis Christianam iusticiam statuentes ecclesias perturbabant Contra Jacobus contra eos, qui in fide recumbentes ociabantur, et operibus detrahebant Sanctum utriusque Studium. Nunc vero an explodendus est ab ecclesia?

I) Lege: facto. *) Lege: qualis.

4d

gi quis diceret ChristiaDOs: Ego opera in fide faciam in conspectu dei: instns sim, necne, deo committo: sive perfidem, sireper opera instificare me velit, an sine illis qmd ad me? potens est deas, ipsius est donom et gratia. Scio autem meis Ephe. 2. viribus nihil praestari posse quod prins non debeam, cum nihil habeaniy quod non aeeeperim. Verum quia in medium agmen ardentinm armorum incidimns, et eo progressum est concertationiSy nt propernodum omnes ecciesiae orbis impegerint Roma. 6. in lapidem hnnc offendicnli, prosequenda est, quam cepimus fabula, si forte tandem * eonciliatis animis receptui canere * p. 64. possiraas. Vidimus iam fidem illam, quam modo habemus m manibns sicut in opere perficitur et ipsi cohaeret, ita sine opere vacuam esse aut etiam mortnam, ut Jaeobi yerbis ntamur. Kursus ex ijs quae superins dicta sunt etiam accepimus, opera quantumvis per se bona, si in fide non fiunt, et per eam non animantnr, neque bona esse, neque insta, sed multo magis mortua, quam fidem sine operibus narravimus. Ergo oonnexio quaedam est utrorumque, quam stabiliri oportet, non solvi. Ne dum alterutram vendicare in lucem, solam volumus, necemus utramque. Dicimns igitur quod iustus ex fide vivit, ergo fides anima est, Aba. 2. iosticia yita. Si ergo fides sine operibus perficere opus suum potest, ut in prioribus illius partibus vidimus, potest etiam vita, hoc est iusticia, praeter omnia opera per fidem solam stare. Si vero conglutinatio quaedam iam est inter fidem et opera, quod de postrema parte iusticiae affirmavimus, dicere oportet, vitam id est iusticiam in utrisque eompleri. Si enim iustus in fide operatur: opus per fidem fit vivum. Fides autem Jacobi 2. vitam infinit in opus, in quo et haeret. Si ergo opus exors est fidei, ipsum iam mortuum est, cum animam qua vivat non habeat Kursus fides, id est anima, si vitam non infinit, vacua est: non agens hoc, ad quod est ordinata. Nempe ut i. Gor. li. in exemplo dicamus: Si oro ad deum, fidem non habens, sed obambulans, et animum in curis secularibus perurgens, quid est oratio? nisi labiorum inanis quaedam et mortua Joan. 16. agitatio. Kursus si oratums firmiter credo, omnia me in nomine Christi a deo impetraturum, et tamen nihil crem, nonne ipsa fides inanis est, atque vento similis? Ubi ergo vita, id est iusticia orantis? Addamus simile, quo clarior res fiat, nee enim supervacuum fuerit, etiam philosophari dum * * p. 65. in parabola versarour. Homo ex anima et corpore habet compositionem ita sibi cohaerentibus, ut ex eis unus fiat homo, et neque corpus sine anima humanum sit corpus, vel operari 4

50

biunana posrit, neqae anima extra oorpiiBy aDuna hnmaiia Bit Nam in hoc et anima, et bumana eat, nt corpus yiyificet, yegetety infonnet, animet, et Bensibos Tiyidum fadat: habetqae anaa potentiaB: quibns in organis eorporeis yitalia Operator, yeluti per ocnlnm yidet, per anrem audit, per cerebmm . imaginatnr, et aimilia, qoae absqae corpore faoere non potest Habet et potentiaB : quibuB praeter omnem corporis attagionem, et absque organo opus perficit. Sic enim intelUgit, ratiocinator, discnrrit: quae etiam corpore soluta explere potest Sit igitnr anima fides, corpus opera, vita iustioia, bomo vivens iustOB. lustus ex fide yivit, bomo ex anima vitam babet Opera varia et multa sunt, in corpore membra sunt multa, senflibus operationibusque distincta. Anima in corpore mersa praeter corpus operatur quaedam, fides in uno bomine cum operibus babitans, absque operibus et ipsa opus saepe complet et iustum facit Corpus absque anima non yiyit, nee yitalia operatur, opera fide vacantia mortna sunt, nee bona sunt Anima vitam et sensus in corpus non infloens inanis est, fides quae in operibus coroplementum habet, opera non informans, et absque operibus manens, vacua est Ecce ades caduceator: praeco buccina succinito, ipsi in palestram veniant fortissimi principes Jacobus et Paulus, pro se quisque rationem reddituri, tumultuanti multitudine in concionem vocata. Nam ea facUe subsidet, si ducum concordiam spectaverit Prior [p. 66.] Jacobus dicit: Non tantum ex fide, sed ex operi*bas iustiCapite. 2. ficatur homo, non tantum per animam, sed etiam per oculum videt homo. Fides sine operibus mortua est, potentia visiva absque oculo inanis est Fides Abrahae vacua fuisset, si non Lucae. 3. etiam filium obtulisset Petrus a domino e navi ad mars Math, vocatus ex fide iustificatus non esset, si non etiam aestuantes Eodem. 14. undas pedibus calcasset Paulus subsequitur: lustns ex fide Gala. 5. vivit, homo per animam non per corpus vivit Oculas videt per animae potentiam, et absque illa visivus non est, opera per fidem iustificantur, sme qua neo iusta sunt Abraham Gene. 22. filium irustra perdidisset, si illum in fide non mactasset. Petras Math. 14. fervens mare non calcasset, si fidem non babuisset Mox ubi fides cespitavit, et unda se pedibus eins subduxit, et non iam sua fide, sed porrecta domini manu, salvatus est Jacobus ait: Beete affirmas Paule frater. Kam et ego dixi, fidem operibus adiumento esse ad iusticiam, neque nego: iusticiam non operibus, sed fidei imputari. Quemadmodum vita non corpori, sed animae. In Omnibus Paulus ait, tu quoque probe sentis Jacobe frater. Nam et Epistolis. ego gentibus praedicavi, opera oportere fieri, sed non nisi in

51

fide, at salvi fiant, neqae dixi^ fidem Mlam «sse, quae ad iüsticiae complementani perdncat Sed nee ta aflSrmasti, sola opera id dare, sed etiam fidem. Qaae tarnen perfieiator expleatnrque in operibns. Neque excidit mihi: quod olim ob Acta. 15. eam dissensionem in Antiocfaia me a fratribua Hierosolymam misBo: cnm illic eccieBia fidelinm declaravisset, eos qui fidem Christi acoeperant: non ex operibns legis, sed per gratiam Christi salyos fieri: legem Petro rogante, tn scivisti sanxistiqae Hierosolymomm Episeope. Nihil igitnr est, quo abs te differam. Jacobns idt: Ego quoqae nnlla in re tni snm absimiliSy frater, gentium tnba. Ecce quam sine negotio coijt: quae videbator esse dissensio Pauli et Jaeobi, fidet et openim. Unns * spiritas, nnus ferror dncnm, mox et * P- «7. militam magnns consensns, datae dextrae, in bestem renovata Ephe. 4. sacramenta: quidni nnlla mora, quin proferantur signa Christi, classicnm buecina eanat, milites sibi restitutio atque deteeta fraade ferociores facti, instanrata acie ferantur in hostem Impostorem, opprimantque potentibus armis fidei et operum, quae ille reformidans pene detraxisset incantis. Ipse iam fiigax et ignavior factus, porro in proelium parati milites nostri, hoc quoque, admonendi sunt, ut modestiam pmdentiamque servent, arrogantiam atque temeritatem vitent, nimium sibi non tribaentes ex opernm iusticia, ne ipsa in hypocrisim, ant superstitionem defluat. Deinde ne etiam fidei nomine sibi blandiantur, quasi iam in Universum iusti, si unum opus fidei fecerint Habet enim unumquodque opus per fidem propriam iusticiam, quae hominem non in Universum iustum faeit, sed ex ipso tantum opere. Quemadmodum Abraham, Oeo. ISL quia credens peregrinatus est in terra aliena, ex hac tantum fide instificatns est, ut deo obediens in hoc opere, cum in alijs potnerit esse peccator. Sic Petro super aquas ambulanti Math. li. haec fides profuit, ad iusticiam particularem tantum, cum Ibidem. paalo mox de pusilla fide reprehensus sit Sic et decem Lncae. 17. leprosi fide mundati sunt, e quibus nnus tantum iustus probatos est. Sed neque si montes transtulero omnem iusticiam i. Che. 13.| habeo, ut salvari possim. Est enim et fides quae nuUam prorsus iusticiam credenti affert dicente Paulo: Si fidem l. Gho. 13. habeo etiam ut montes transferam, charitatem autem non habuero, nihil sum. Itaque miracula non semper sanctitatis, ant insticiae sunt signa, sed robustae fidei. Adeo ut saepe etiam in flagiciosis facta legamus, ac fieri conspiciamus, neque Bolum per eam fidem, quae secundum deum est, sed etiam superstitiosam. Quemadmodum dixit dominus: Credenti omnia Mard. 9.

52

sunt poBsibilia. Magna profecto virtaa fidei, adeo nt appareal ipsa, et non deas per ipaam signa aedeie. Legimius enim ^ p. 68. de mnliere a sanguiniB proflayio, tacta * fimbriae yesthn^iti Math. 11. dominici sanata, eonversam dominum interrogaasey qois me iiQcae. 8. tetigit? Et respondentibns discipulis, ^ytnibae te comprimmity et interrogaSy quis te tetigerit^' dixisse: tetigit me aliqois. Sensi enim virtntem exire de me. Inde payefactam mnlierem, rem apemisse. Ecce monstravit dominus, etiam se non agente fidem propositum suum assequi. Contra inyenimus, Christum etiam yolentem non potuisse signa aedere in incredulis. Et Gftpite. 6. non poterat^ inquit Marcus, ibi yirtutem uUam aedere, nisi quod paucos infirmos impositis manibus sanavit, ac mirabatur propter incredulitatem eorum. Num id impotentiae domini adscribemus? an ignorante et invito domino mulieris profluvium constitisse putabimus? Sed dispensationis fuit, ut ostenderet Lncae. 8. fidei yirtutem. Quomodo et illud dixit, Fides tua te salvum Roma. 3. fedt, fiat tibi sicut credidisti et caetera. Imo et iustitiae fuit, non enim fraudat deus fidem nostram cui omnia subiecit. Yideamus mirabile et terribile opus dei. Ipse omnipotens omnia nobis communicat, quae in ipso sunt: omnium quae ipse potest, nobis potestatem facit per fidem, neque distribuit aut separat potentiam suam, sed perinde ac lucem quandam indivisam in nos transfundens, implet ac circumfnndit nos omnipotentiae suae virtute, ut sit omnia in omnibus et nos omnia in ipso. Igitur fides nostra aliud non est, quam ostium quoddam, quo potentiae illius ingressum patefacimus, quod quo latius aperimus,boc plus potentiaeintromittimus, quo magis occludimus, Jioc minus accipimus. Quemadmodum si rutilante sole, quispiam in tenebroso carcere fenestram siye patentius siye contractius aperit Itaque si orans ad deum fidei ostium aperio, impossibile est, ut non accipiam rem, quam peto, et quo magis [p. 69.] aperio, tanto largius,quo minus, tanto* etiam parcius, accipio: yel potius intromitto non quidem recenter ex thesauro gratiarum deiproditam, sed uniyersim infusam, ac sua sponte inundantem. Yeluti, si urgenti aquae occlusum foramen patefaciam. Unde Christus yolens fidem, quae in nomine ipsius est condere, et Joan. 10. nobis declarare dixit: E^o sum hostium, per me si quis ColloBs. 2. introierit salyabitur. Est igitur in thesauro dei omnium rerum potestas. Est et in potestate hominis quidlibet et Math. 15. quantumlibet intromittere, fidei ostio aperto. Ita si yoluero Eodem. 17. daemonia eijcere, languores curare, montes transferre, aquas inambulare, sapientiam yel prophetiam, yel peccatorum yeniam, Gollo. 2. yel ipsum regnum dei consequi: omnia sunt in thesauro dei:

53

cmiis mihi potestatem fedt Nee restat ms! nt fenestram : laxem. Vermn ita: ne adhne yelmn, aat nebnla aliqaa intercedat, ingressmn luninis impediens, id est^ at in eerta et non floctaanti fide eredam. Et eece omnipotens Brnn^ in eo^ qoi . omnia potest, et me yolait per fidem snam compotem facere. Philip* 4. Qaeda circumfusO; et me expeetanti Inmini ingressom hone non patefeeero: OTem^ ieiunem, me affligam, dilaniem, nnlio nixn, niillis operibos, nnlla cnra fiet, nt yel tantillnm asBequar, nisi praeveniente meam fidem gratia, et bonitate dei. Neque PiaL 68. dei largitoris est enlpa, quod non aceipiO; sed mea qui ei, quod iam praebitnm est ingrediendi copiam non facio. Yelati terra geln constricta, quae imbrem non reeipit snper se yenientem. Veras itaque est qui dixit: Regnam coeioram Tim patitor, et yiolenti rapiant iilnd, yidelicet per fidei Math. 11. potentiam. Quod dictam Uli simile est, qao dicirnns, molierem Lacae. 8. taeta fimbriae yiolenter sanitatem rapaisse. Iam enim intelligimos gloriam non esse tribaendam fidei nostrae, sed ei, qui dat, quod apprebendamas. Sicat non eins, qoi aperit fenestram lomen est, sed * solis qui irradiat. Tametsi non infimae * P- ^0. strenoitatis est hoc ostiam aperire, imo prope sapremae, nt merito dei donnm dici possit. Unde bene orayerant isti, domine adange nobis fidem. Est enim fides omninm yirtntnm, si non Lacae* 17. sablimior, tamen rarior, et excellentior; quantnm ad hnmanas vires, propterea qaod dif&cilior. Nam quantnm ad denm, maior est omninm charitas. Fides enim, si reeta et yera est, omnem hnmanam conditionem et corporeos aff^ctns, ac ipsam etiam mentis natnram, nt exnat necesse est. Unde se propernodnm ex homine in denm transformat concipiendo in mente sna, quod neque sensn neque acie mentis attingit. Et sie quasi ex nihilo creando snbstantiam quandam, quae in ipsa tantnm fide creatrice, et per ipsam in argamento consistit, atque habetur. Quod cum proprium et peculiare dei opus sit, communieat etiam deus ipsi fidei potentiam, quae propria creatoris est, nt ex nihilo, hoc est, sine naturae adiutorio, iam omnia faciat, et consequatur, propter yirtutis eminentiam, quae ab elementis huius mundi, atque omni humana sapientia et prudentia se ayertens ipsa sui operis est causa. Adeo nt eam potestatem etiam snperstitiosae et reprobae fidei deus non negaruT Quemadmodum in maleficijs, incantamentis et fascinationibus yidere licet. Nam qualemcunque in rem obtutum Buum fides figit, illius yult deus etiam compotem fieri, siye bonam sive malam, propter ipsius fidei excellentiam et honorem creatoris. Non quod deus malorum sit causa yel origo, sed quia eadem

54

Borna. 9. est potestas creatoris facere yasa miserioordiae ia honorenii 2. ThL 2. et vasa irae in ignominiam. Eadem potestas facere bona, et permittere mala, eadem potestas Tivificare et mortifieare; Borna. 13. ita et fidei potestas per imaginem creantis* Yerom quia omnia quae a Deo sunt, bona et ordinata snnt, non potest fides, qoae secondmn denm est, nisi bona et ordinata, con* p. 71. * dpere, ant producere. Cognoscitur ergo et fides ex fractibas Math. 7. gnisy an a bono, an a malo sit. Quamvis id admodam dif&clle sit ei, qui donam discretionis spiritunm non habet 1. Gho. 12. Videmos enim idem opus ex fide quae secundum denm est, et ex alia quae reproba est fieri. Quemadmodnm didt Exodi 7. scriptnra, Quod Signa quae fecit Moses in conspectu Pharaonis, üt 8. Reg. 22. fecemnt et magi similiter. Sic in Indicom et Begnorum libris de Sedechia legimus prophetas multos. Qui etsi reritatis spiritom habere fiüoCSuiiiaan. yisi sont, dei sermones eloquentes, tarnen fide reprobi inventi, iram dei meruerunt. Oportet igitur fidem, quae ordinata, et secundum deum est, r^ulam accipere atque ordinari ex iUo Math. 22. magno mandato, dilectionis dei et proximi. Sine qua neque iustus est, qui fidem habet, neque opus eins ordinatnm est Potest enim quis fidem habens, etiam ad gloriam sibi parsndam, vel ut fidem suam probet ant exerceat, vel nt locum 1. Gho. 13. aedificio faoiendo aequet, aut alia ex causa, montes transferre, sed ipse nullns est, quia ex hac radice charitatis io denm, vel erga proximum, id non fecit, Paulo attestante. Sic si deum unum credo, ipsum diligens, et me ei subijciens: ordinata est fides mea. Alioqui et daemones hoc credunt, Ja. 2. sed odium*) quod credunt De tali igitur fide omnis sermo noster superior fuit Gaeterum fides ad charitatem quidem proximi tendere yideri potest, sed gloriam dei creaturae tribuit, yeluti illomm qui characterum, verborum, vel rerum spectris morbos curant, aut quae deo quidem honorem dat, Actn. 8. sed charitatem in proximum temerat, sicut Simonis illius, qui questus gratia donum impositionis manuum comparare yoIuH; utraque reproba est, et homini perniciosa. Quia in dilectione dei radices non fixit Igitur mala fides ut sit necesse est, et tamen videmus eam signa aedere. Id rero quid miramur? cum cemamus eos quoque, qui deum [p. 72.] abnegantes daemonum roluntati sese devovent, eorumquo praestigijs ntuntur, ac ex professo, dataque opera charitat^ proxuni offendunt, mnlta maiora quandoque facere, homines ledere atque etiam interimere. Quod ergo quidem non daemonum 1) Lege: odiunt

55

potesftafti tribnerim, sed fidei yirtati^ oai dens nihil potentiae ynlt deddere, adeo nt dtius permittat hominem in corpore ofiendi, aut perimi^ segetes tempestatibas dissipari, nrbes et regoa perire^ quam fidem Bua potestate destitni. In quo ins- i* Cor. 8. tidam et magnitndinem bonitatis dei nos agnoscere oportet, qua qui recte ntnntnr aedificant super ea tanquam lapide in fimdamentom aeterno posito. At qui ea abntantnr, donnm dei in sna impietate prophanantes, cnm non possint ipsi ferre magnitndinem snam, sicnt angeius ille Incifer, sub ipso sno pondere conmnnt, cadensque snper eos lapis ille, content ipsos. Atque ita dei bonitas^ ac ipsa eomm magna quidem, Esaiae. 14. ged Gormpta fideS; eis vertitnr in interitnm. Cnm antem a Math. 31. deo nihil nisi bonnm profiscatur: omninin vero malomm Esaiae. SB. diabolos capnt sit et antor^ fateri oportet, oronem fidem, quae seeondum denm ordinata non est, et iam mala est, secundnm diabolnm esse, einsque organnm: quo hominnm mentes a

deo aversas in se snique obsequelam rapiat, ac vanis superstitionibns Indificet Quippe nt osor est omnium dei opernm: qoo etiam hac nobili virtnte in snam malignitatem abnti, et ex fide aliena laqueum sibi nectere possit, frandibns imbutns. Sciens simplicinm mentes plerumque crednlas esse atque ideo saperstitionibns deditas, quemadmodnm olim Evae innocentiae Oene. 3. abosns, spedosi pomi snavitate captam illexit primnm, mox dei praecepto in snae fraudis commentum verso, credentem in peccati reatnm pertraxit. Ita hie idiotam quempiam dei timore yacnnm nactns, obiectis illecebris * in desyderinm * p. 73. potiandi voti ducit, consilij expertem in snperstitionem Tocat, ao eins fidem iam per se sibi blandientem fovet, nntrit, snbleyatque sensim, nt demum in fastiginm ductam snae libidini accomodet Atque ita eins veluti lenocinio ntitnr, perque ipsam quasi consentanenm sibi instmmentum miseram animam, velati in nave gnbemator, quorsumlibet circnmfert Nee minus interim hominem ipsum ut in officio senret, captat, palpat, tiactatque blandule mille artibus. Unde vidimus enm ad hone ludnm semper eligere homines rüdes, vanos et in omnem partem ductibiles, plerumque vero mulierculas ipso sein flexiles ab Eva illa. aceepto experimento. Itaque mani- Gene. 3. festum est non tantum Christum, sed etiam Sathanam ostium esse interdnm, per quod si quis ingressus sit, non quid^n salTatur, sed mactatur et perditur. Sicut enim Christus per fidem omnem iusticiam in nobis operatur, in salutem, ita Roma. 4. diabolus per eandem fidem omnem iniquitatem in nobis opefator in perditionem. Quodsi ipse ostium non est, agit

56

tarnen, nt ostiarins fiat, deo id permittente, cnins bomtatis excellentiam in nostra potenlia non agnoschnns. Ut igitnr redeamus ad id cnins gratia hanc digressionem fecimos, olanun iam esse putamns, hominem non in nniverram instom esse; si nnias fidei insticiam est conseentns, sed anumquodqae opus ex sna fide instam dici et hominem singolas insticias accipere. Ut vel instns precator, yel instos largitor dici possit. Gonstat praeterea non esse nobis fidendom omni fidei^ cum videamns etiam malam, tum et exitialem fidem esse, nt etiam diaboli laqueus fiat, ad nos ipsos innectendos perdendosque. Kecesse itaque est, ibi nniversam insticiam ICath. 3. quaerere, nt saivi fiamns, nbi snmma est omnis iusticiae, et Philip. 3. saintis nostrae, boc est per fidem in Jesnm Christum, qui per obedientiam suam [p. 74.] omnem nostram insticiam in nno sno corpore consumatam patri pro nobis oflfert. Ac veiuti fons quidam iusticiae nobis donat, ut opera iusta in fide sai faoiamns. At vero ne etiam sie de fide, quam iam omnipotentem fecimus, aliquid nobis arrogantius ascribamns, quasi iam in arce nobis positis, nihil desit, quo simul discamns cum reverentia laudes fidei extollere, nee securas facere mentes hominum in fide quiescentes. Quasi necessarium non sit proprio studio ad alia pergere, sed operanti in nobis fidei omnia committere. Consyderemus adhuc aliquid quo finem faciemus fabulae. Confitemur, ac non minus salubriter quam Borna. 2. vere gloriamnr, tunc fidem nostram perfici, et potentem essC; si neque operibus, neque ullis viribus nostris fidentes, tota mentis fiducia in deum feramur, firmiter credentes cum Matii. 85. bonum et veracem esse: ac nostrae fidei compotes nos facturum. Ut verbi gratia ^ Tota fiducia credo me fructnm orationis meae a deo accepturum, credo me Christum in paupere cibantem inter benedictos a dextris praemia accepturum, omni fiducia credo, me in fide crucis esse salrandum, credo Christum non meis, sed suis meritis ea mihi praeparaPhL 1. visse in coelis, quae nee oculus vidit, nee auris audivit, at iam mortalis vitae fastidio cupiam dissolvi, et esse cum Christo. Quid quaeso maius quispiam a nobis ad perfectionem fidei Math. 12. exigat? quid reprehendat? ut non etiam iustificatos nos dicat? At die mihi o homo, numquid ex ipsis tuis verbis iudicaris, bestiam illam philautiam apud Graecos formosam quidam, sed coecam, quam nos amorem suijpsius vocamus, adhuc in te mauere? An non convinceris te crucem et omnia dona Christi in tua commoda traducere? aut non accipere, nisi tibi 1. Cor. 9. quoque usui sint? Non quidem male facis tuam salutem

57

appetenSy ant ad braviamy at accipiaS; cvrenB, ant fhiitioiiem desyderana bonitatis dei et * dononiin Christi. Nam et * p. 75. propterea cnrrimiis ut apprehendarnns. Et licet nobis hoe modo noBtra quaerere, id est, beatitadinem nostram^ ad quam et creati snmas. Sed si hoic bono affectoi tao, etiam dilectionem non adiimxeris dei, eins yoluntati te per omnia obedientem atque conforman facienB, quod dilectionis est proprium, certe proFBus videbere, non quae dei, sed quae tua sunt quaerere, nt iam etsi fortasse bonus, non tamen iustus coram deo .: habeare, et fidei tnae fructum perdas. Caetemm si in hac l. Che. 13. fide et mentis fiducia manens dixeris : Confido quidem Ghriste per te mihi omnia tributa esse, quibns utinam mihi came resolute liceat perfrui, et tecum qui omninm bonorum es fons Roma. 9. . et gloria, perpetuo esse, tamen figmentum tuum sum, l. Thi. 2. tu scis qaalem me creayeris, quid de me statueris, simne yas in honorem, an m ignominiam, tua yoluntas, non Math. 26. mea fiat, mihi satis est, ut te diligam. Si modo etiam abs te me diligi sciero, si me in gloriam tuam yocare dignaberis, taae supereffluentis misericordiae erit donum: fiat yoluntas tua: tibi soll honor. Sin me in abyssum infemi trudere yis, et hoc tnae in me benignitatis est Signum, qui non sum dignus, quod memor sis mei, aut reputes me, ut etiam de


me cogites quippiam : nee in infemo cessabo confiteri tibi teque diligere : quia enim creatura sum, nusquam sum, ubi te creatorem in me non habeam, non teneam, non etiam amplecter: PiaL 188. et si descendero ad infemum ades, fiat yoluntas tua: Benedictus et iustus in omnibus operibus tuis. Si quoque in PsaL 134. corporis carcere retineri me adhuc yis, affligas, crucies, totum mundum in me concites et conijcias quamdiu et quantumyis dignus sum, qui perferam, si praemia «conferes, non meum, sed tuae benignitatis est. Nam et hoc tuum donum est, quod te diligo, idque mihi pro omnibus sufficiat. Ecce hie adest PanU yerbum et affectns: Mihi persuasum habeo, quod * * p. 76. neque mors, neque yita, neque angeli, neque principatus, Roma. 8. ueque potestates, neque instantia, neque ftitura, neque altitudo, neque profnnditas, neque ulla creatura poterit me separare a dilectione dei, quae est in Christo Jesu domino nostro. Nmnquid haec demum est yera atque consumata fidei profectio ? nnmquid iam primum incipit deus possidere et nos et fidem nostram, nt sit unus in nobis: et nos unum in ipso, et ipse omnia in nobis? Quousque enim meum aliquid esse dico, non est ipse omnia in me. Porro ut Pauli exemplis utar: Si 1. Che. 13. omnem substantiam meam in ea quam praedixi fide, in 4*

58

paaperes erogarero, et nön etiam per charitatem nusericordiae visceribaB companctnsy super indigentia fratris, qaae mihi ex eleemosynis insticia? Bene quidem facio eleemosynam daofl, sed propter me fado, non tanquam meom bonum diligens et praemia expectanS; ac sie bonom eleemosynae, quod est charitas proximi; in mei ipsins charitatem convertO; et alienom bonuD proprium facio^ cum e diverse omniay quae in me bona sunt, in dei gloriam^ et proximi utiiitatem a me converti 1. Cho. 13. oportnisset Kursus si tanta fide poUeam, ut etiam montes transferam, idque non fecero, ut fratrem vel ab infidelitate Christo adducam, vel iam addnctum aedificem, yel etiam, ut dei gloriam in magnis operibus eins manifestem, yere dicere 1. Cho. 18. possum cum Paulo: Nihil sum quantacumque fide excellam. Ideo ipse post fidei, et omnium dotium spiritnalium doctrinam 1. Cho. 12. de hac re locntnrus Corinthijs praemisit: Excellentiorem viam Tobis ostendo, et alibi ait: Manent tria haec, fides, spes, charitas, sed maior homm charitas. Ea enim facit, ut omnia nobis cooperentur in bonum fideli proposito operantibus, ut sive in rubeis, sive in candidis vestibus, sive in cantu, sive in organis, sive in fermento, sive in azimis, sive pascha, sive quadragesi[p. 77.] ma, sive cum apostolis, sive cum publicanis, dummodo in charitate dei, et sine offendiculo proximi, per fidti spiritum fiant, omnia imputentur in bonum a deo cordinm inspectore. Cauti itaque sint milites nostri, ne charitatem abijcientes etiam fidei tam splendida potentiaque arma in hostem moturi amittant. Opera teneant in fide: fidem in operibus exerceant: a nentris charitatem separent: charitas ipsa opera faciat, charitas credat omnia. Ipsa est nobilis illa opifex, quae et fidem et opera producit, in ipsa secure recumbentes possumus opera expectare: non enim est ociosa: fidem impellit, opera darificat, omnia iustificat: qui') deus est charitas. Est igitur concatenatio quaedam eorum quae diximus. Opera quidem extra fidem nihil sunt: tametsi et ipsa, si per se bona sunt, praemijs non carent: sed extra ecclesiam sunt, nee deo digna. Quae vero in fide fiunt: habent honestum locum in ecclesia dei: et apnd deum per fidem commendata habentur. Fides absque operibus iam magnum quid est: completur autem magis in operibus. Duo haec etsi praestantia per se sint, tarnen sme charitate iusticia vacant, ut quae adhuo ex affectu humano et sni amore pendeant Charitas super omnia est, sui desertrix, dei 1) Lege: quia.

asseolay in dea propter ipsniOy et. in proximo propter deom haerens, ac caetera omnia in deum secum rapiens. Habet tarnen nnnmquodque pro saa dignitate et praemia saa apnd deum, ut de bis Tideator locntos esse propbeta David: Galix Psal. 74 in manu domini vini meri, plenos mixto. Et inclinavit ex boc in hoc, renimtamen fex eins non est exinanita, bibent omnes peccatores terrae. Habet dominus in calice merum, habet mixtum, habet et fecem. Dat ex eo huic, dat Uli, singnüs pro merito, merum meris: mixtum mixtis, fecem fecolentis. Quibns merum? nempe quos charitas ab omni * * P* 78. hmnaao contagio in deum transtulit, atque ideo mixtum ijs qui ad deum quidem per fidem gradientes, tamen ad sese convertantnr. At fex eijcienda erat, mundana extirpanda, quia regnnm Christi non est de hoc mundo. Verumtamen non PsaL 61. fraudat deus mercede etiam mundana opera in Christi nomine üacta, sed in fece operantibus, fecis poculum donat, mundana confert mundana quaerentibus. Haec summa est eorum, quae longo verborum tractu diximus. At si cui videbuntur immodici *) faisse, reniam impetrabit causae magnitudo, et nostrum invicem Stadium in ecclesia dei. Neque minus fortasse praestiterit hoc in loco diutius fuisse immoratos, ut in reliquis liceat esse oontinentiores. Satis enim erit comminisci tantum eorum, quae hie connexa multo sermone comprehendimus. Quae si vere etc. Quae charitatis insignia sunt, hie fere (28.) fidei tribuuntur. Charitatis enim haec propria sun^ ut non sinat nos ociosos, quia ipsa ociosa non est, ut operetur liberaliter. Quia non quaerit quae sua sunt. Hilariter quia i. Cho. 13. foras mittit timorem : Deo se submittit, atque obediens est, i. Joan. 4. qaia diligit et non cogitat malum. Expectat autem nihil, hoc i. Cho. 13. enim fidei est insigne, oportebat certe cuique virtuti sua decora relinquere, nee confundere. Non enim maiora habet ecclesia, aut fortosse ex fide charitas oritur, quod videntur hie dicere verba, maxime loco xxxi non utique fatemur. Saepe enim fides charitate est vacua ut yidimus. Et saepe charitas fidem praecedit. Imo eam ut etiam pariat, ei est i. Cho. 18. proprium, quia charitas omnia credit teste Paulo. Quales sunt hij omnes etc. Recte ait, qui bis confidunt, (34.) et bis conantur ad deum pervenire. Hoc quippe est, quod corrapit in ecclesia operum dignitatem, atque hanc turbatiouem excitavit. Hac vero confidentia sublata, quid de

') Lege: immodica.

6a

operibns sentiam [p. 79.] iam diii, et in sequentibiis de bis melior erit occasio. (86.) Eam ob rem etc. De instificatioiie saperyacnnni est hie aat in seqtientibns repetere, quae antea oopiose dicta Bunt Infidelitatem autem hoo loco intelligo eam^ quae est de fide in Christam, non de qoalibet Nam si orans fidem non habeam orationiSy non statim oondemnatns smn. (66.) Hanc etiam fidem etc. Daemones non crednnt deo, sed erednnt deam, yel de deo^ quod quale Bit ipse sensas aperit Fateor igitnr eos hanc fidem , id est fidnciam non habere. Sed quomodo etiam de deo fidem non habeant, sed solam opinionem non intelligo. Magis fortasse accederem, si dicerentor non fidem, sed scientiam habere de deo. Nee enim oblivio in eos cadit, nt exciderint ea, quae dam in luce starenty cognovernnt per Incem naturalem eis infhsam. Ut hij quoqae spiritns, qui nunc coelestes sunt Sicnt enim sciunt deam esse nnum aetemnm bonom, ita et veracem incommntabilemqae. Nee illi propterea iasti, aat minas impij sunt, sed malto magis damnationis et impietati eoram hoc accedit; dam eo, quem talem cognoscnnty frai non licet Psal. 73. Imo Ycro et odiant cognitam. Namqaid dei scientiam atque Gene. S. arcana novit, loqaens ad Evam: Seit Deas, qaod in qaacanque die comederitis ex eo aperientar oculi vestri, et eritis sicat dij, scientes bonnm et malnm? An non etiam nunc putamas, eam certias omnia quam nos tenere de deo, de Christo, de nostra snblimitate in Christo, in maiorem soi poenam. Utinam nesciret, minus fortasse nobis insidiaretnr. (40.) ImpiJBsima est etc. Graye verbum : sensus rigidior, nihil distinguens, in quem syncera mens facile impinget Ei^o impius est Paulus: impij alij apostoli, quorum doctrinae et praecepta de operibus bonis in tanta sunt copia: ut etiam Ubri: nedum sententiae perferri possint. Quodsi de operibus, neglecta fide vel charitate [p. 80.] intelligi vult, acquiesco, sed clarius dici oportuit. Satis autem haec in superioribus explanata sunt (44.) Quilibet Christianus etc. Intelligo de ijs, qui ad perOsla- 8. fectionem libertatis attigerunt, hoc est de iustis. Nam qui Joan. 8. adhuc infirmi sunt, pedagogo indigent Qui vero in lege peccati detinentur, se ipsos servos fecerunt, omni libertate 2. Petr. 2. amissa. Atque ideo legibus et constitutionibus humanis adhuc 1. Thim. 1. dirigendi et compescendi sunt Quod et Paulus docuitTimo. De ijs loquens qui aberrantes a vera praecepti ratione, videlicet, charitate, conscientia bona, et fide non simulata, vanis

61

doctriniff quasdam legeg MeUbiig constünerant: de quibus ait: Scimns antem quod bona ait lex si quis ea legittime atatar, h Tbi 1. Bdens illnd^ quod jnsto lex non sit posita^ sed iniustis et inobsequentibaB; impiJB et peecatoriboB irreyerentibnSi et prophanis patricidiB, et matricidis, bomiddiB, scortatoribus^ Ibidem. mascnlonun eoncnbitoribns, plagiarijB, mendaeiboB; perinrijs, et si quid aliud est, quod sanae doctrinae adversetar, secondmn Eyangelinm beati dei« Habemaa*) igitor etiam nobia Christianis esse opas legibus et praeceptis: propter eos qui tramit^n non servant doctrinae Eyangelicae: cui adversantia^ cam plurima sint^ quae neque in dato ecclesijs Evangelio sunt conscripta^ neque a rndibus possunt deprehendi, oportebat utique ab ijs qui luce sapientiae magis eminebant ecclesiarnm praepositis, charitatem^ fidem et bonam conscientiam, praecepti finem statuentibus leges^ et decreta condi. l- Thi. i. Qaibus veluti freno Uli ducerentur cohiberentnrque illis praesertim temporibuS; cum iam inciperet tepescere fervor ille Spiritus Cbristianae synceritatis. Legimus enim et Paulum, Acta. 15. cum pertransiret civitates, tradidisse fidelibus servanda decreta, quae erant ordinata ab apostolis et presbyteris, qui * erant * p. 81. Hierosolymis. Id si in viridi factum est, in arido quid non facto opus est? Alioqui quis modus, aut quis finis evagationum? Lucae. 15. Olim ex oyili domini, una fortasse ovis ex centum, evagata est, nostris seculis vix una relicta, nonaginta novem errabundae evagantur. Sed fortasse ideo, quia praesepia rimosa dehiscunt, non habentia coassationem in glutino Spiritus dei. Hoc est praecepta, quibus fideles arceri debent, non sunt ad finem illum, quem diximus ordinata, neque tabulis charitatis, ac fidei coagmentata. Igitur leges et decreta necessaria sunt, sed ita eis utendum : ne sint tendiculae ad irretiandas hominum facnltates, neve ex ovili domini carcer aut tormentum fiat, sed sint iasticiae et veritatis disciplina, ut charitatis et sanctae eruditionis sepibüs in libertate sua oves retineantur, aut si Ezech. 13 quae lapsae et iam periturae sint, non canibus urgentibus et et 34. camem earum appetentibus, sed in humeris pastoris ad stabula reducantur. Itaque sie gaudeamus libertate nostra, ne etiam Lucae. 15. omne iugnm disciplinae excuciamus, in animo versantes, quod Esaiae. 14. etiam angeli lucis cadere potuerunt. Deinde quid obstat, ut etiam bonis ordinationibus ad ea quae dei cultum et reyerentiam spectant, non debeamus regulari? qui aciem discretionis non habemus: neque adhuc iusti sumus. Nam in hoc Sic. Forsan: fatemnr.

62

qaoque pastonim cnni of&damqae esse debet, ne simiiB aicat ^Pnd. 31. equns et nrnlns in quibiis non est mtelleotos. Debent enim non modo ne diflcedamiiBy sed etiam at approzimemns ad Ibidem, demn in ohamo et freno mazillas nostraa constringere, non quasi neoessariae sint hae regnlae, sed qaod ooi^erant ad institntionem nostram, et nos aliquid in ecclesia operatoros

seenndom normam reetae rationis^ et honestatis dnoant: ne si quisque snas adinrentiones secntns, quaelibet pro sua [p. 82.] Yolnntate egerit, disso^nantia aliqua vel tnrpitndo eeelesijs ingeratnry nt iam fieri yidemns plns nimio, sed quemadmodom

videmns exorcismos, litanias^ orationes, pro paoe, serenitate, et similibns, commemorationes inoamationisy passionis, resurreotionis domini et alia mnlta non reprehendenda in eccleeijs servariy qualia et apostolos legimus mnlta tradidisse. Alia quae hnc spectant snperios diximns nbi de operum ratione senno fnit (54.) Ex bis insania eomm etc. Non pnto quempiam adeo staltnm foisse nt dixerit regiam potestatem hnins secnli, aat sacerdotinm extemnm originem accepisse ex übertäte Cbristianae insticiae. Propterea non est locus de sacerdotio disserendi. (48.) Non quidem mnlto mnrmnre etc. Non est hie repetendnm, Borna. 2. quod antea saepe diximns , non habere nos potestatem Jaco. 4. indicandi conscientiam fratris, in his quae per se citra peccatam fieri possonty quodque taiia non modo absque dei offensa, sed nonnnnquam etiam salnbriter et institanntnr et gemntor. Modo certnm nobis sit^ ea non necessitate aliqua iuris divini aut nostrae salutis geri; sed alio etiam modo posse fieri. L Gho. 13. Quod debent hij qui yerbi ministri sunt populo saepe dicere et inculcare, simplices erudircy omnes aedificare nt dei cultos pums sit. Quod igitnr ad horas canonicas attinet, nemo improbare potest, lectionem scriptnramm veteris et novi testamenti per anni tempora digestam distribntamque esse, nt pro mensinm ratione quisque habeat, quo exerceri possit PBal. 118. in ecclesia. Demde menstma quoque officia in diuma, illa quoque in septenas horas partita distinctaque esse, quid habet noxae? (^ippe quod illustrinm yirorum inventum fnit hoc maxime curantinm, nt imperiti vnl§^ mentes his velnti gradibos ad dei praeconia levarent, psalmodia dnmtaxat eeelesijs primum tradita, postea etiam precationibns et lau[p. 83.] dibus ritom et Ycrba praescribentes; ut his velnti scipionibus fulti in deom ascenderenty quibus Spiritus adhue terrenus esset. Tum hij quoque qui tam ad supema spiritu transTolare poterant

63

liaberent i^alam, qua possent dignitate aervata, yerbis ratio» nabiUbns atque ^scretis devotioiiis suae oraüonein proferre. In quo an ooiripiendos eos patarnns, quasi terrena docentes et spiritai legem stataentes? cum yeros adoratores in spiritu Joul 4. adorare sciamns? labiornm vero et caeremoniamm honorem Judaismi esse reliquias affirmemns? Non ntique hoc videtor ita se habere: vemm etiam docendos esse ChristianoBy nt non mente solnm, sed etiam prolatis discretisque verbis mentem in sese complectentibos orent, si possant, aut orare diseant, 81 non possant Qaemadmodum ait Paulos: Orabo spirita, l. Cho. 14^ orabo et mente. Nam hebes et camalis mens nostra confiisa atque imiK)tenS; nt se explicet, coUigit sese in ordinem excitatnique verbis prolatis qoibns yelati camali aqoa dncitnr, donec naeto flnxn, snopte impetn quo ducta est incedat. Unde legimns et discipnlos dominum rogasse: Doce nos orare. Dominum vero non solum docuisse, sed etiam prae- Lncae. 11. scripta verba statoisse, ac ipsum etiam sermone prolato Math. 6. oravisse qui spiritn omnem perfectionem excelloit. Qaomodo enim discretam orationem apud deum faciemns, nisi mente in ordinem digesta^ ac ordine effnsa? Quod sine verbis raro aut difficalter fiet Si igitur verbis nos dif&dentibns in spuritu tantom oramus gemitibus nostris, id non perfectionis est, sed infirmitatis, Paulo attestante ad Bo. Vm : Spiritus auxiUatur Roma. 8. infirmitatibus nostris, siquidem hoc ipsum, quod oraturi simus, ut oportet non novimus. Verum ipse Spiritus intercedit pro nobis gemitibus inenarrabilibus, at ille qui serutatur coi^ novit quis sit sensus Spiritus. Diligentibus autem deum * omnia * p. 84. adinmento sunt in bonum etc. Yides spiritum supplere, quod ibidem. in nobis deest ; quanto consumatius erit opus, si nihil defuerit Sicut autem ignis non ardet nisi in lignis aut alia materia, Ligna autem ardorem non habent, sed fomentum sunt et exdtamentnm ardoris, Ardor vero ipsius ignis est: Sic oratio non verbis, sed spiritui tribuitur. Yerba autem fomentum sunt in quo Spiritus coUigitur, sicut ignis in lignis. Nostra igitur Ghristianorum oratio in spiritn ignita est, ludeorum vero lignea, in verbis tantum et exteriori ritn ardorem qoaerens, nee spiritum excitans. Ut merito dictum sit: Populus hie labijs me honorat Numquid igitur beneficium Esaiae. 29. praestiterunt eoclesijs, qui regulam rite ordtnateque orandi Math. 16. tradidere, ut tam verba possent spiritui adinmento esse ad perfectionem, non Spiritus verbis tantum, ad eonsolationem infinnitatis nostrae. Nam et nos oraturi, si antea nobis verba texerimus, quae postea proferamus, ut reverenter et decenter

64

oremosy dkemar yani, aut cnriose esae? Imo existimo ita expedire, ne postea deflnamus et drcuniferaiiiiir orantes. Quanto maiorem gratiam debemoa ijS; qui illa iam nobis praestitere afflnentiiiS; quam stapida mens noatra nobis affene potest Sunt enim spiritiii dei et fidei yerbis plena, yetera dico Qla fiorentis ecclesiae monnmenta^ non iacularia ista et frigida quae simul cum ambitione et ayaricia ecclesijs oblepserant atqae in dies magis yires somant, non minus irreligiöse quam foede. Mixta enim yeteribns, eonim maiestatem prope sordidayeront fabnlis, ineptijs et inani fasta plena, nt coram Judaeis et Etbnicis fateri pndor sit. Itaque res ipsa improbanda non est, sed abnsns? quem emendari etiam dei honor iam postolaty eeolesiastico cnlta in priorem grayitatem restitato. Neqae foit indeeora oUm illa septenaria precatio, yetostate etiam nobilitata; tantom abest ab apostolis improbatam fnisse . ^ p. S5. iactis iam * fidei fondamentis: ut etiam legamns Petmm et Acta. s. Joannem ad horam orationis nonam in tempium ascendisse. Yeram nostro nonc aeyo priscns ille nsns in eo adeo obsolevit, nt ignoremnSy quae sit tertia yel nona hora, aut Vesperae, Fsal. 118. iamque non Uceat nobis dicere: Septies in die laudem dixi PsaL 54. tibi. Sed hoc: Vespere et mane, et meridie narrabo etc. Satins igitur fuerit prisca a noyis discemi, quam aboleri. Nihil enim oberit etiam obseryari si fidem rectam tenentes iustificationem nostram in his non quaeramus. (51.) Huic etiam ordini etc. Si quae tarnen essent, quae ex soripturarum autoritate traderentur, non essent reijoienda a bonis dogmatibus. (52.) Extmium et yisibile etc. Sacerdotinm hoc, quod superioB et hio longo tractu taxatur, non habuit prisca ecciesia, nee etiam haec nostra, sed Episcopos, presbyteros, diaconos, 1. caio. 4. acolytos, exoroistas, et alios, ut noyimus. Quae omnia ministerij yooabula sunt, quos neque sacerdotes usquam scripHebr. 8. tura dixit nee dici posse aibitror, nisi abusu yocabuli. Seimas enim saoerdotem esse, qui ad deum pro populo mediator eonstituitur, ut hostias et holocausta offerat et pro populo orety agatque, quae dei sunt ad populum et quae populi ad Hebr. 4. deum. Talern autem habet ecclesia unum Christum Jesom, 1. Josa. 2. qui est a dextris dei pontifex et adyocatus pro nobis factos Hebr. 7. in aetemum, ut interoedat pro peocatis nostris, apud patrem: neque alium habemus in terris. Qui enim nostri sunt episcopi et presbyteri, non ipsi ex persona sua pro populo, sed nna cum populo et ex populi persona orant, consecrant^ et alia omnia in ecclesia ndunt Ita ut et ipsi de populo sint,

[65]

tantam nt semores^ totins popnli vice et ore, ipsi loquentes. Quod in canone miBsae, nt vocant, et omnibus orationibas Acta. l. ecclesiae videmus, nee nisi praemonito populo orant. Hi olim, et 6. et 15. nt in actis apostoloram legimuB, suffragijs constitne'^bantaT; nt * p. 86. essent populo , uti seniores, ad miniBterinm verbi dei et doctrinae alioramque, quae ad curam gregis Christi pertinebant, assumpti. Quia vero ecclesiae; et baptismum et alia sacramenta habebant, in quibus non conveniebat nnnmquemque nt libido Tel casns tulisset; nsam sibi occnpare, illins etiam rei ministerinm in presbyteros et diacones reijciebant. Apostoloram antem aliquante maiorem potestatem fuisse manifestum fieri potest acta eorum et epistolas legentibus, quod ex ea Acta. 16. quoque epistola, quam e Hierosolymis ecclesiae Antiochenae scripsernnt, cognosci potest praemissa bac salutatione, Apostoli, Presbyteri et fratres, ij qui sunt Antiochiae fratribus, Salutem. Nunc vero eorum loco Episcopos habemus. Nam prima ecclesia episcopos a presbyteris non distioguebat. Uli omnes qaemadmodum eorum autoritas magna erat; ita non sine delectn et observatione quadam assumebantur praeerantque in omnibnS; quae in ecclesiis gerebantur. Porro usus ille. Heb. 8. qui ad nos usque delatns est, offerendi deo mnnera sacrificij morc; ostendit ipsos presbyteros ea, quae in pauperum Bubsidia fideles contulemnt; quas collectas yocabant, etiam suscepisse, et cum gratiarum actione deo in odorem suavitatis obtulisse, ex totius ecclesiae persona, ex quibus etiam ipsi presbyteri benedicebant, quae in communionem corporis et

sanguinis domini separassent. Nihil autem ipsi sacerdotij iure Heb. 2, 6 et 5. agebant; tanquam ex hominibus sequestrati, sed omnia vice populi quasi ipsius esset, non illorum opus, ut constet illos ministros tantum fuisse. Id propterea diximus: primo quia hoc loco istud ecclesiae ministerinm legali sacerdotio videtur assimulari, et ad illius formam atque usum traduci, quasi is Heb. 7 et 10. esset ecclesiae mos aut institutio et iam nobis Christus non sufficeret, idem sacerdos et hostia, semel oblata per ipsum, qui et * semel in sancta introivit ut interpellet pro nobis, * p. 87. quos sanguinis sui aspersione sanctificavit, deinde ne con- Heb. 9. temptibile videatur donum istius presbyterij, quod in ecclesia habemus, cum scribat ad Timo. Paulus: Noli negligere i. ThL 4. gratiam, quae in te est, quae data est tibi per prophetiam cum impositione manuum presbyterij. Et postea: Qui bene Ibidem 6. praesunt presbyteri duplici honora digni habeantur, maxime ij qui laborant in sermone et doctrina. Et ad Tessalo. Rogamus vos, ut agnoscatis eos qui laborant inter vos: et i. Thess. 5. 5

66

qui praeBunt vobis in domino et admonent vos, ut habeatis UloB in Bnmmo precio per charitatem^ propter opns illomm pacem habete cnm Ulis. Qaapropter modestias ntiqae fnerit sentiendom, et loquendnm de Episcopis, presbyteris^ ac alijs quos habet ecclesia, non solum ijs qui praesnnt et laborant, sed etiam de alijs propter honorem istomm. Non enim tantnm hominum sant ministri ad denm, sed etiam dei ad 1. Cho. 4. homines^ dicente Paulo: Sic nos existimet homo nt dei Lacae. 10. ministros. Ideo non solam ab hominibas ordinati sunt, sed Roma. 10. etiam tanquam a deo missi^ atque yocati habendi snnt Si qui igitor donum quod habent neglexerint^ ipsi respondebnnt ei^ qai et fractnm expectat. Esto erga^) omnes simns sacerdoteSy et viri et foeminae, quis prohibet? Nemo nobis bunc Heb. 5. honorem anferens, sibi proprium facit. Vemm baptisare, docere^ scripturas aperire^ paupenim et yidaarum caram habere, poenitentiam dare, corpus Christi consecrare, non est 1. Cho. 4. sacerdotij munns, sed ministerij. Id ab omnibus geri neque deoet, neque convenit, neque etiam oportet, imo neque id


Yolnmus, sed sacerdotes tantum nos esse gloriamur. Itaque episcopoS; presbyteros, diacones, ecclesias habere oportet. 1. Thi. 3. Verum orandus est deus: ut donet nobis, Paulos, Bamabas, Stephanos, Timotheos, Silas, Titos, Tychicos. Si enim Paulas illo felici tem[p. 88.] pore iam questns est paucos se adiutores Capite. 2. habere, ad Philip, scribens: Omnes quae sua ipsorum sunt quaerunt non quae Ghristii quid miramur hoc nostro tempore 1. Pet 5. raros esse fideles ministros, quales Petrus in epistola sua 1. Thi. 3. exigit, quales et Paulus ordinari yult? Sed nostra ipsorum Ad Tit. 1. culpa id fieri oertum est, qui felices nos arbitramur, si vel filium, yel cognatum, vel seryum, vel opilionem, nostra ope, presbyterum fecerimus. Hoc est, Mendicum vel captatorem, yel tabemarum sectatorem. Iam yero posteaquam tantam multitudinem ipsi ulto congessimus, uno fulminis ictu omnes yolumus perdere, ut iam neque fratres eos habeamus, sed quasi infamia perfusos aspememur, yix in familiam Christi eos admittentes, tanto magis injurij in eos, quod ipsi eis laqueus fuimus si mali sunt. Si yero professio illa malos non facit, ut certe mali propterea non sunt, nos non solum impij, sed etiam crudeles sumus. An non hie furor est? Roma. 14. Itane Christi gloriam quaerimus, ut fratris honorem et conscientiam perturbemus, ac charitatem omnem abijciamus? Non profecto hoc modo Christi ecclesia illustrabitur: sed

I) Lege: ergo:

67

pace, mansaetodiney toUerantia, consolationts yerbo, et eniditione erga omnes in charitate Christi. Qaemadmodam a Faalo docemnr, ita ad Timo. scribente: Servum domiDi non 2. Gho. 2. oportet pugnare^ sed placidum esse, erga omnes, propensum

ad docendum, toUerantem malos cnm mansuetadine, erndientem eos qui obsistnnt: si qaando det Ulis dens poenitentiam, ad cognoscendnm veritatem, et resipiseant a diaboli laqueo: Ibidem. capti ab eo ad ipsios yoluntatem. Utinam nobilis baec

doctrina hoc tempore hominum mentes pereelleret. Vernm quoniam illam eontempsimas, factam est, nt res optima et ecclesijs necessaria, peccatis nostris exigentibns, primnm in abosam, ex abusu in tnrpitndinem: ex turpitudine in tumultum et nostram ipsorum afflicti[p. 89.] onem atque rainam sit ducta. Maior enim nostra qui illos persequimar, quam iliomm damnatio et mina. Quoniam tarn vano etc. lam ante eonfessi snmns (53.) Christianos bis ritibus non indigere tanquam necessarijs. Indiget tarnen gradibns, cui nondam natae sont pennae ad Tolandam, indiget lacte, qui nondam potest solido cibo yesei. Et qaae iniustieia est, illa etiam a perfeetis videri aut etiam Hebr. 5. gen, modo yanitas absit? sed de bis superias. l. Pet 2. Param abest etc. Nemo doctus, qui nsum Romanae (61.) ecclesiae seentus est eos spirituales appellayit: sed ecciesiasticos. Utcumqae sit: non est humanae censurae hanc coUationem facere, inter spiritnales et secnlares. Dens enim 2. Thi. 2. seit, qui eins sunt, seit et quae Spiritus sunt. Si ex yeste l. Cho. 4. et prophanis actis iudicari hominis Spiritus debet: quis tutus erit ab humano iudicio? Porro yideat quisque ne in hoc quo alium iudicat, ipse condemnet. Hinc dubium est etc. De hoc quemadmodum de alijs, (63.) dico. Si ista ad honorandum ministerium ecclesiae fiunt, tali opinione: ut sine bis etiam ritibus episcopus, presbyter, diaconus, creari possit, aut ministerium suum exercere, ferenda utique essent, et ad dei gloriam referenda: ut diximus ante. Videmus enim et hoc in ecclesijs nostris obseryari, ut in casu necessitatis, quiscunque Ghristianus, etiam foemina baptisare, absolyere, et similia facere possit. Quae res satis indicio esse potest, etiam yulgi opinione, ordini hoc ins tributum non esse, sed Ghristianismo. Si quis autem stolidus, sensus sui impetu ferri yult, cur ecclesia calumniam patitur? Ordo igitur Signum est et character yocationis dei ad ecclesiae ministerium: ne quisque propriae mentis impetu se ingerat in opus dei. Cum scriptum sit: Nemo sibi assumat honorem, nisi yocatus Hebr. 5.

68

Bit, qaemadmodom Aaroa. Et habet certe autoritatem aliqoam [p. 90.] ex primae ecclesiae rita. Ipsa enim si non unetioneB} Acta. 8. tarnen impoBitionem mannum habebat de qua Paul. Timotheo 1. Thi. 5. praecepit: ne coi cito manuB imponat Alibi idem loquitor: Gommonefacio te, ut suscites donnm^ quod est in te per 2. Thi. 1. impositionem mannum mearum. Et alibi: Noli, inquit, 1. Thi. 4. negligere gratiam, quae in te est^ quae data est tibi per prophetiam cum impositione mannum presbyterii, quod Erasmos transtulit: autoritate Bacerdotij. Non igitur etiam in primo flore ecdesiae sine obseryatione haec res erat. (64.) Maxime cum haec vocabula etc. Episcopi appellatio est ab opere, quasi visitatoris : a quo etiam hodie appellari potest Sed quid prodest nominis religio, etiam si servum servomm dixeriS; neque papa ambitiosum est nomen patrem significans: quod noster gentilis sermo etiam ad alios ecclesiasticos derivavit, papas omnes appellans, quod primum honoris gratia factum, postea ferme in convicium gliscens aemulatio traxit. lam vero caepit etiam infame esse. Quid autem prohibet, sicut successores apostolomm alijs ordinibus hypodiaconos addiderunt: Ita et posteros, late se diffimdentibus ecclesijs potuisse et archiepiscopos statuere, rem non sine inculpato respectu factam, quae si pravo usu infecta est, non res, sed abusus est damnandus.

(78.) Exterior homo etc. Exterior homo qui ex sanguinibus Joan. 1. et ex Yoluntate camis et ex voluntate viri natus est, voluntatem suam in came tantum habet. Guius impetu fertur, et ex ea pendet, nihil cogitans de lege, aut eins operibus. Qui autem ad legis opera nititur, iam utique ducitur aliquantulum Roma. 7. ab interiori bomine. Habens enim legem, obedire deo vult^ quod ille alter non curat. Si vero legis impossibilitatem sibi persuadens in praevaricationem labitur, excutit jugum interioris hominis, et iure suo incedit. Igitur haec enunciatio de exte* p. 91. riori homine non semper vera est. * (80.) * Ex adverso etc. Etiam isti aliquam iusticiam habent, ut superius dictum est. (82.) Cum potius Sit argumentandum etc. Hie se iam exerit charitas, et in suum opus transit. Hoc enim dilectionis est iudicium, non fidei. (93.) Imo omnium bonorum etc. Huc pertinent, quae de CoUoss. 3. camis mortificatione superius diximus, istis non dissentanea. Sed oportet, ut dei dilectio ista operetur: quae adversario nullum locum praebet. An vero etiam praeceptis debeat esse obnoxia, hoc quoque yidimus.

69

Qoisqins eatenns etc. Saq>e inTenimiiB in seriptoriBy (96.) sanctos non eatenns tantmn ieinnasse: sed nt ieinniam, orationem, ant alind opns commendaret'), et digniorem faceret') interiorem hominem gratia dei. Sic Moses legem Exod. 84. acceptnrns ieinnavit Sic Joannes in deserto. Sic Paulus Lncae. 7. et Baraabas, creatis per singulas ecclesias presbyteris, con- Acta ao et 14. firmantes animas discipnlornm cum ieinnijs et orationibus commendayernnt eos domino: ut in actis legimus. Videmns igitur, quod isti frnctum ieiunij non sibi, sed aliorum utilitati deputabant. Et certe multa in scripturis inveniuntur de ieionio, quae non possnmus huc referre. Deinde de Christo Math. 4. domino ieinnante quid dicemus? Discipulis interrogantibus^ quare nos non potuimus eijcere daemonium, respondit^ propter incredulitatem vestram, hoc autem genus nulla re potest exire^ Marc. 9. nisi per orationem et ieiunium. Ergo ieiunium et fidei robur praestat, et spiritni subyenit: non tan tum camem domat. Eosdem discipulos reprehensos a quibusdam quod non ieinnarent Christus defendit. Non possunt, inquiens, filij sponsi Ingere: donec cum eis est sponsus. Cum autem auferetur Math. 9. ab eis sponsus, tuhc ieiunabunt. Numquid in came discipuli tanc erat? numquid etiam magis carnales quam postea: videlicet, ablato sponso, et accepto libertatis spiritu? Hie ergo Math. 5. ieionium luctui ascribitur [p. 92.] etiam commendato a domino dicente: Beati qui lugent. Igitur hie locus yerecunde nimis de ieiunio et alijs operibus loquitnr^ tantum non reijciens magnoperC; quasi nihil etiam laudis haberent, cum dominus etiam inter beatitudines posnerit. Eodem. Id tamen caute etc. Obseryemus et hoc, ne dum nimis (lOO.) canti esse quaerimus cauterio notetur conscientia nostra. Nam fortasse etiam alius finis quaerendus est, nt saepe diximus. Omnino tamen iusticiam in bis non quaerimus. Impii sunt Concionatores etc. In hac materia adeo (loi.) fuimus prolixi superius, ut iam pudeat aliquid comminisci. Unum tantum addo. Sicut hie dicit tam valida in his est consuetudo: quomodo ita repente tolli potest sine offendiculo? pon erit autem difficile illis persuadere, quod non sit m ipsis iusticia qoaerenda. Quod cum certum habebunt, ipsa per se consuetudo in desuetudinem abibit, ac se ipsa concidet, sine tumultu. Atque adeo etc. Hoc est, quod dixi. Interiorem hominem^ (HO.) qui iam et novus est, vitam non in ipso integro homine, sed Roma. 7.

^) Lege: commendarent, facerent.

70

in GhriBto habere per fidem: Affeetns eins et opera omnia, etiam si in proximi nsibus versentury et supter omnia se deiecenmty tarnen in eondem Christum ferri per charitatem, ut iam animo et corpore in Christo habitemns. Ecce quam optime convenenint duae germanae^ fides et Psal. 132. charitas. Qaam bonnm et quam iacnndnm et nos fratres habitare in unum: videlicet in nno Christo. Ecce decerptis acnleis, quam tractabiles facti sunt nostri floscali; et quam placido gressu in hortam conclasom ecclesiae convenimns. Psal. 84. Ibi et requiescamns fulti floribaSy et malis stipati. Dominus dedit benignitatem et terra nostra dabit fnictnm snam. Ostendit itemm dominus ecclesiae lucem snum. Christus qui veluti peregrinns nobis ignotus [p. 93.] factus et neglectus fuerat^ per omnes ecclesias illustratnr. Ubique eins gloria praedicatnr. Non contemnamus aut yile putemus hanc lucem, eam opprimentes obf uscantesye , ant ita e£ferentes, ut eam in contentiones, mutua odia, atque spectacula, rapiamus. Sed quemActu. 2. admodnm spiritns sanctns cum turbine et fragore in discipulos yenity ut primum corda eorum concuteret, deinde sanctificaret: Ita oportet nos quoque donum dei cum tremore et reverentia suscipere, timentes ne illud si indigne tractaverimus etiam amittamus. Si enim acceptam gratiam nounisi litium materiam fecerimus, quid aliud agemus, quam quod Christum iterum nobis e sepulchro resurgentem^ denao ludificandum exponimus, Marci. 16. veluti offam canibus discerpendam proijcientes. Lumen istnd cum summa observatione et dignitate supra candelabrum Math. 5. statuamus, aut si id nolumus, adhuc satius est sub modio Ibidem, recondere, quam inventum elocare. Verum si non etiam supra candelabrum posuerimus, metuamus: ne simul cum lumine etiam candelabrum dominus auferat, ut in Apocalypsi Capite. 1. ecdesijs est interminatus. Nam et ecclesiae ipsae candelabra sunt. Illud ergo lumen^ ut sermonem dei suscipientes, non per contentionem aut arrogantiam, sed cum omni mansuetudine Philip. 2. et humilitate invicem conferamuS; alten älteres sufferentes in charitate, ad nostram mutuam et aliorum aedificationem, quomodo nos docet Paulus ad Philip, scribens: Unanimes idem Ibidem, sentiatis, ne quid fiat per contentionem aut per inanem gloriam^ sed per humilitatem animi, alium quisque se praestantiorem existimet, ne sua quisque spectetis, sed unusquisque quae sunt aliorum. Certe Christo digna doctrina. Quodsi fuerit aliquid , in quo dubij haeremus, hoc quoque nobis rogantibus dominus dignabitur aperire. Ut Capite. 3. idem Paulus ait ad Philipp: Si quid aliter sentitis:

71

[p. 94.] hoc quoque deus revelabit. Attamen ad id, quod assecuti Bumas eadem procedamus regnla, at simns concordes. Nee enim dnbiam est, si in nomine Christi congregati Math. 18. fuerimus, ipse in medio nostram erit, dirigetqae studiam nostram in profeetnm ecelesiae saae. Ut Uli tandem miseratns^ excoqoat ad purum ecoriam eins et auferat omne stannum Esaiae. i. eins, et restituat ludices eins, ut fuernnt prius: et conciliarios eins, sicut antiquitUB. Gaeternm quamlibet doctrinam, quae in manus venerit non statim arripiamus, veluti a deo profectam, mox in concionem proferentes. Seimus enim^ quod 2. Gho. 11. etiamSatbanas se transfigurat in angelum lucis. Itaque cuivis i. Joan. 4. spiritui non credendum, sed probandi sunt Spiritus, an ex deo sint, ut Joannes ait. Quomodo autem melius prodetur Spiritus Satbanae, quam ex suis fructibus, qui sunt malivolentia, lis^ concertationes, aemulationes, simultas, arrogaotia, temeritas et bis similia. Quapropter et in ijs, quibns verbum dei concreditur, delectum esse oportet, ne yerboso cnique, quem avaricia yel captatio vel Studium litigandi yel ambitio vel popnlaris seditio ad pulpita rapuit ins sit animas ducendi, quo ipse yelit. Memores simus verbi Jacobi Apostoli : Nolite Capite. 3. pinres magistri fieri, scientes, quod maius indicium snmpturi snmus. Si vero in suayitate Spiritus mansuetudine et sapientia Jaco. l. dei, Christi negotium gesserimus, fidelis est deus, ut qui ipsum 2. Thi. 2. Christum 8uum nobis ex tenebris in lucem restituit, donabit Deute. 32. etiam gratiam ut corde unanimi et perfecto, eins yerum Inmen omnes ecelesiae agnoscant: et hi flosculi iructum nobis salntis pariant. Ut uno spiritu omnes dicemus: Con- Psal. 66. fiteantur tibi populi deus, confiteantur tibi populi omnes: terra dedit fructnm suum.

[p. 95.] Impressum Cracoviae per Hieronymum Vietorem. Anno a Christo nato Millesimo Quingentesimo Vigesimo quinto.

[72]

II. Die Schriften des Domherrn Nikolaus Kopernikus.[recensere]

Von den Früchten seiner eben so ausgedehnten als tiefen Studien hat Kopernikus während seines Lebens nur sehr Weniges veröffentlicht, ans eigenem Antriebe im Grunde nur die lateinische Uebersetzung der Briefe des Theophylaktos Simokattes, die im Jahre 1509 zu Krakau erschien. Der Abriss der Trigonometrie, der im Jahre 1542 zu Wittenberg und sein Hauptwerk, das ein Jahr später in Nürnberg gedruckt wurde, kam nur durch das fortwährende Drängen seiner Freunde und namentlich durch die Bemühungen des Joachim Rhetikus unter die Presse. Seine Gedichte gab lange nach seinem Tode (1629) Johann Broscius heraus, und die wenigen Briefe und Gutachten, die uns von ihm erhalten sind, erschienen erst in der Warschauer Ausgabe vom Jahre 1854, die zum ersten Male die genannten Geistesprodukte des grossen Mannes zu vereinen suchte, gesammelt, obgleich die Vollständigkeit und Korrektheit selbst dieser Sammlung noch Manches zu wünschen übrig lässt. Nach diesen 5 Gruppen, welche uns den Domherrn von Frauenburg als Philologen, Mathematiker, Astronomen, Dichter, Nationalökonomen, Arzt und Menschen kennen lehren, sollen seine Schriften, soweit sie noch heute von allgemeinerem und nicht spezifisch fachwissenschaftlichem Interesse sind, nachstehend entweder nach den Originalhandschriften oder den ältesten Ausgaben mitgetheilt und in den Einleitungen mit Rücksicht auf das Bibliographische näher besprochen werden.

A. Die Uebersetzung des Theophylaktos Simokottes.[recensere]

Dies Werk erschien im Jahre 1509 zu Krakau unter dem Titel: „Theophilacti Scola||stici Simocati Epistole morales || rurales, et amatorie, interpretati||one latina. Cracouie in domo Domini Johannis Haller. anno salutis nostre 1509" 21 Bl. in klein 4°, mit neugothischer Schrift gedruckt. Dass

[73]

Kopernikus der Uebersetzer ist, ergibt sich ebensowohl aus dem einleitenden Gedichte des Laurentius Corvinus, seines früheren Lehrers von Krakau her (vgl. über ihn meine Schrift: N. Kopernikus und M. Luther, S. 15), als aus der darauf folgenden Widmung an Bischof Lukas Watzelrode von Ermland. Das griechische Original dieser Briefe war 10 Jahre früher bei Aldus in Venedig erschienen in der grossen Sammlung griechischer Briefe, deren erster Theil den Titel führt: „Epistolae diuersorum philosophorum, oratorum, Rhetorum sex et uiginti", und mit einem Epilog des bekannten Markus Musurus schliesst, während der zweite, welcher zehn weitere Epistolographen enthält, durch einen Brief des Aldus Manutius an Antonius Codrus Urceus, Professor der lateinischen und griechischen Literatur an der Universität zu Bologna, vom 16. April 1499 eingeleitet wird. In dieser Ausgabe, welche sich u. a. auf der Universitätsbibliothek zu Königsberg findet und ausführlich beschrieben ist in der Bibliotheca Graeca von J. A. Fabricius (ed. Harless I, 676 ff., vgl. VII, 585), nehmen die 85 Briefe des Theophylaktos („epistolae quibus tersiores aut doctiores esse vix possunt") die 19. Stelle und einen Raum von 20 Blättern (Φ II — Ψ V) ein. Da Kopernikus in dem Jahre, in welchem seine Uebersetzung dieser Briefe, die öfters von der Aldina abweicht, theilweise nach einem anderen Manuskript gefertigt zu sein scheint und von Verstössen gegen das Griechische und Lateinische keineswegs frei ist — gedruckt wurde, selbst in Krakau verweilte (vgl. de revol. orb. coel. IV, 17), so möchte man vermuthen, dass er selbst die typographische Ausstattung und die Korrektur seiner Arbeit überwacht und besorgt habe. Dennoch ist der Druck voller Fehler, Ungenauigkeiten und Willkürlichkeiten in Interpunktion und Orthographie, wie sie allerdings fast in allen Drucken jener Zeit sich finden. Ein Exemplar dieses jetzt zu den grössten Seltenheiten gehörigen Werkes befindet sich u. a. in Breslau, ein anderes in Dresden, wo es von Götze in seinen „Merkwürdigkeiten der königl. Bibliothek zu Dresden" (Bd. II, Samml. I, S. 6 ff.) beschrieben ist. (Vgl. auch Janocki, Nachrichten von der Zaluski'schen Bibliothek. 11, 85. Janociana. I, 45. Panzer, Annal. Typogr. VI, 452.) Einen Abdruck dieser Uebersetzung haben die Herausgeber der warschauer Ausgabe der kopernikanischen Werke vom Jahre 1854 (S. 595 — 632) zugleich mit einer polnischen Version von Johannes Baranowski veröffentlicht. Doch ist derselbe vielfach

[74]

ungenau1). Umsomehr erscheint es dem Plane unseres Spicilegiums entsprechend, diese philologische Erstlingsarbeit des grossen Astronomen , die erste Frucht der hellenistischen Stadien in Preussen, hier diplomatisch getreu, so dass lediglich die Zahlen hinzugefügt sind, mit allen ihren unter den damaligen Verhältnissen so sehr entschuldbaren Mängeln, zum Abdrucke zu bringen, wobei das von Herrn Oberbibliothekar Dr. E. Förstemann gütigst übersandte Dresdener Exemplar zu Grunde gelegt ist und die Emendationen, nicht aber die Druckfehler und die oft ganz willkürlichen Varianten der warschauer Ausgabe (V.) in den Noten vermerkt sind.

[p. 1.] Theophilacti scolasti||ci Simocati ep(isto)le morales: rurales || et amatorie Interpretatione latina 2).[recensere]

[p. 3.] Carmen Laurentii cor||uini. regie vrbis wratislauie no||tarii: quo valedicit prutenos: describitque quantum|| sibi voluptatis attulerint sequentes Theophilacti || epistole, et quam dulcis sit a natali solo extorri: in pa||triam reditus.

1. Prussia: quam stellis fulgentibus Archades yrse: Gumque Boote vident lucida plaustra: vale Que cereale solum: piscosa fluenta: sinusque Vitiferos colles: et pecudum vber: habes

5. Atque vbi hiperborei perfunderis equoris estu Heliadam lachrimas: succina chara: legis Nee propriis contenta: aliis tibi pluris ab oris

1) Nicht nur die Orthographie und Interpunktion ist, wie überhaupt in dieser Ausgabe — so auch hier nicht überall beibehalten, sondern auch sonst finden sich Aenderungen und Druckfehler; z. B. in dem nachstehenden Gedichte des L. Corvinus u. a. folgende : v. 4. Vitireros . . . ubef. v. 18. praeter labitur. v. 20. que. v. 27. celere in. v. 39. per quae v. 66. fove. v. 82. Silesia.

2) Unterhalb dieses Titels auf der ersten Seite — die zweite ist ganz frei — befindet sich ein guter Holzschnitt, auf welchem der polnische Adler von einem Löwen und einem Eichhorn als Schildhaltern über einer Burg mit offenem Thore und drei Thürmen — dem Stadtwappen von Krakau — getragen wird, während ein litauischer Reiter mit dem Jagellonischen Doppelkreuz auf dem Schilde, ein Sezücktes Schwert in der Rechten, auf das Thor einstürmt. Zwischen er Burg und dem Reiter befindet sich die Marke des krakauer Buchdruckers Johannes Haller, ein J. und H. gekreuzt.

[75]

Per mare: per terrae adcamalantnr opes Inter pmtenas Tbomn insignsor') vrbes

10. Foelici anspicio terqae quaterque vale Tu me Bignifemm dam bis sol aureus arcam Circuit: innumera cum bonitate fones Sit tuuB incoiami foelix cum plebe senatus locundam yitam ciuis et omnis agat

15. Cuius pro meritis et pro bonitatis honore Quando abs me nequeat gratia digna dari. Attamen etemum mihi decantabere: moros Istula dum preterlabitur amne tuos Prosequitur te rite nepos Atlantis amico

20. Sydere: perlepidos quod paris alma yiros [p. 4.] Quos inter Lucas magna grauitate yerendus. Presul et antistes religione nitet. warmia, cui seruit prutene portio terre. Magna: sub imperio rite beata suo

25. Huic vir doctus adest Enee vt fidus achates: Hoc opus ex greco in verba latina trabens Qui celerem lune cnrsum altemosque meatus. Fratris: cum profugis tractat et astra glebis^) Mirandum omnipotentis opus: rerumque latentes

30. Causas: seit miris querere principiis Omitto plerosque alios: nam vector habenis Laxius immissis non remoratur equos Hnnc agitare leues: patrie predulcis amore Ingenti coniunx iusserat Anna rotas

35. Propterea Thorun iterumque iterumque valeto Sitque tuis semper rebus adanctus bonos Hinc per odorati nemoris pineta: per altos Luces:^ per valles: per iuga multa vehor Opida per: que tuo rex Sigismunde potenti

40. Subiecta imperio regna per ampla feror Hec spaciosa tribus dimetior arua diebus Sic propere patrias letus adire domos Ista molesta licet via sit: sed lectio graii Sola Simocati prebuere4) fecit iter

45. Donec sarmatice venio ad confinia terre Que vagus a nostris separat amnis agris Amnis arenosus per scirpea saxa volutus Somniferum fractis murmur adauget aquis.

1) V. insignior. 3 V. globis. 3 V. Lucos. 4) V. perbreve.

[76]

[p. 5.] Hie gargastioli tenuissima tecta sabimus 50. Fauperis: et fessos rite fonemns eqaos

CaseoloB Dobis qaos nucea fiscina nondam Plene siccarat prodiga portat anns Sed postqaam humoris nihil hec cerealis haberet Finitimo arentem gurgite pono sitim

55. Haurit et Anna cauis argentea flomina palmis Qua snnt Slesiacum lambere yisa solum Atqae ait: bibemi rata snm me pocula mnsti Potasse: vsque adeo est dulcis in ore latex Quarta vbi lux oritnr: miti nos Slesia tractu

60. Aeris: et coelo dexteriore capit Hie coniunx dudom optata tellare petita Garn tali patriam voce salntat hamom Salue terra salas mea: vota: et gandia: que me Infanten! magna sednlitate foues

65. Suscipe pnitene redenntem a limite terre Et solita gnate dexteritate fane Scilicet extorris memori te semper babebam Pectore: dalce fnit eommeminisse toi Si mibi velifero semiret pmssia portn

70. Et daret addnctas eemla puppis opes Si yelut indocte chams mihi sepe maritos Dixerat: anriferas fnnderet hermns aquas Ant mihi caucaseis flueret de montibas aonim Imbre quod effhso eolchica regna legant

75. Tu mihi: ehara parens: es longe optatior: et te Quod plttris faciam vinit in orbe nihil. [p. 6.] Hec postqaam ediderat: dilectos leta penates Promisso ad solitam mnnere poscit opern Hinc ego et o saperi mitissima numina dixi

80. Hec tellns quomm sab ditione yiget Diaa qaoqae hedwigis: caias sab principe quondam Slesia: nunc coeli regia tota iacet. Ef&cite: yt salvos rex omnipotentis olimpi Nos seraet: patrio restitaatque lari

85. Dam loqaor: apparent montis nymbosa sequacis Galmina et in sammo tarris opaca iago. Paolatim ostentat se wratislavia celsis Menibas: ad phebes ysque leaata globam Hinc gaadente : ') gradom magne saccedirnns vrbi

1) V. gandentes.

[77]

90. Lux vbi iD hesperias prona recesBit aqaag Et poBtquam chari redaces gratantnr amici Posthabite petimus dnlcia tecta domos Hie vbi septenos Olauia piseifer orbes Yersat: et illisis suaye susurrat aquis

95. Hec mihi tecta pias maltos illesa per amios') Coniage cnm chara donet habere dens Exul in arcteis alins sibi lacra procellis Qaerat: et ad Calpen flnetuet hercnleam Nauiget ardentis post torrida braehia Ganeri

100. Et loca librate post sitibunda plage Pergat ad insignem stellis radiantibus aram Spectat et australis signa sepnlta poli Ignotoque prius iactatns in equore nobis: Rngosnm opposito dncat ab orbe piper

105. Mnltaque possideat peregrinis iugera terris Gongreget vt mnltas diues et exnl opes [p. 7.] Sit mihi lenta domi requies: ardensque caminus Atque alimenta meam depositnra famem Dulcius est pamo in patria dominarier amo

110. Quam centnm extemam vertere bobns hnmam Utqae SUbocati sapientis epistola in aoras Prodeat: impressis est patefacta modis Prima docet mores: ms altera: tercia amores Sic opus altema texitnr ysque vice

115. Unde yelnt rigno yarios de germine flores Yirtntam poterit lector habere decus.

Ad reuerendissimum dum Lucam episcopim war||miensem Nicolai coppernici epistola.[recensere]

Peroptime videtnr mihi2) reuerendissime domine ac nostre patrie pater morales msticanas et amatorias epistolas theophilactnm scolasticnm coordinauisse. hie sane considerans quod varietas pre ceteris delectare soleat. Quod quidem diaersa ingenia: diaersis rebus oblectentor. Siqoidem ftliis grania: aliis leoia: seaera aliis: nonnallis fabnlosa placent ^ singnli singnlis gaudent lenia granibus et lasciaa seneris ita commiBcait. yt qoisque lectums in his tanqaam in ortulo

1) V. annos. 2) V. mihi videtur.

[78]

qaodam ex floscnlomm yarietate: quod magis placet: colligere poBsit. In bis vero omnibas tantam utilitatem constitait. vt non epistole Sed leges potius et preeepta institationis hamane vite appareant Manifesto breuitatis earum argumento 1) quas ex diaersis aactoribas breuisBimas et fecnndissimas collegit. de moralibas quidem et nistieanis non facile quis forte dubitabit. Amatorie autem etsi lasciniam ex titalo pretendere videantor. Attamen qaemadmodam amaritndo farmacorom dulcibas a medicis contemperari solet vt assumentibos gratior fiat. Ita propernodam et ipse castigate sunt yt non minuB moralium nomen sortiri debaissent. Qae enm ita sint iniqanm pntans. quod solis grecis legerentar et latinis non essent commnniores. eas pro virili parte latino sermone interpretari carani. Tibi antem reuerendissime domine. manusculam hoc dedico. Sed beneficentie tne minime comparandam. Quum omnis hainsmodi ingenioli mei labor vel fmetus tnas esse merito censeator. Si veram est sicut vtiqae est: quod etiam ouidins quondam ad cesarem germanicum dixerat Ingenium vultu statque caditque tuo2).

[p. 8.] Theophilacti Scola||stici Simocati epistole morales||rurales. et amatorie interpretati||one latina3).

1) V. aiyumento. 2) Vgl. Ovidius, Fast! I, 18. 3) Um den Lesern dieses Spicilegiums ein Urtheil über die kopernikanische Uebersetzung des Theophylaktos zu ermöglichen, möge noch das griechische Original des ersten Briefes nach der Aldina zur Vergleichung hier folgen:

*0 TitTcS 6 iiovatxdg npog gmvivTog r^ ikeh^ilaq dnäQXticu, (jiSix(6T€Qog 6h rolg aaiiaav xal Trjfv g>v(yiv XcdCcreQog Sq^ fieOTfjfißQCag yvtüqCCBTOL' dxrCviov &muq y^haxwv fAe^wfxofievog. Teqm^exai yovv 6 fieXcpSdg ßijfMi t6 SivSQOV rwiovfievog' -^iatQOV rov dyq&v' xal rolg dihatg rffv fiovaixiqv imdeCxvvTCu, aaai yovv xal tjfielg rag adg dgeräg iTtecyofAcda. ix^dhwvav ydq nang xai Cf^TWQOvai nQog iyxcifuav rd vfdT€Qa, ndXcu ydg v€xQa)9ivTag fjfiäg t^ ^vnaiSec ßüp, ix %oiv (täv yqcLmidrmf nqog dqet'^ iipvxoy^og, ovrm yevolfArjv 6 xQCtcag nXfüxlvog. iq acifuxrog ixrog g>cXo^W6l 6 im y^ ^ ^Xocoq>ta €f<üfMiTü}9eUra (lev dv^Qcijtwv dg av-^QooTwg dvatftfig>eT(U.

Dass Kopernikus bei seiner Uebersetzung von der aldinischen Interpunktion und Lesart bisweilen abweicht, liegt schon hienach auf der Hand. Die Varianten der Aldina und der von Boissonade u. A. benutzten griechischen Manuskripte im Einzelnen mit der kopernikanischen Uebersetzung zu vergleichen, um danach deren philologischen Werth festzustellen, ist indessen nicht dieses Ortes.

[79]

1. Moralis Gritias Plotino. MnBiconi animal cicada: aarora Incente cantare incipit Sed mnlto resoBantior et Becandnm sai nataram loqaatior. hora meridiana percipitnr. vtpote solaribns inebriata radiis. Teretisat igitar resonans. Et arborem aram: agnun theatnun faciens viatoribns mnsicam representat Gantatare^) igitar nos quoqae virtutes tnas yrgemur. Eis Biquidem excitamur et admodum incendimur in laudationem taam. Dudum enim in sordida vita moiientes/ ex litteris tuis ad virtutes noB resascitaati. Ita sim Gritias. PlotinuB yel extra corpas philoBOphatnr m terris. vel philoBophia incorporata cmn hominibuB vt homo versatar.

2. RuraÜB Dorcon Moschoni. Dax gregis admirabilis mihi arieB periit. et gregali dacata priaatam est pecas ingens lao^) malam et pato aliquid Baccensere mihi pana. Non enim aluearioram primitÜB ipsam honoraai. Quapropter ad ciuitatem pergo infestam placataras. Et ciaibas narrabo seaiciam hanc dicens. propter meliitam pan: mei gregis dacem perdidit.

[p. 9.] 3. Amatoria Theano Euridice. Naturalis tibi omatas abscessit et ragaram imminet reuerentia. Ta vero obsignare yeritatem conaris: saperinducto omata : amatores deladens. Obedi tempori vetala. Non enim placent in aatnmno prata floribas: memorare et mortis: haic enim appropinquasti. Et ex ea necessitate roodestiam exereere cogita. Nam et senectatem et iauentatem iniaria afScis. Hanc qaidem promittens mentita es. Illam vero aequisita adalterasti.

4. Moralis Enagoras^ Antipatro HoniB artifex prepositas fait marine illunioni et littoribas marinos estus refrenabat. Erat aatem arena qaedam interiecta continenti et man. Non ergo proeessit mare iniariando terre vicine. sed in sai ipsias faribandam estam renertens magnam qaidem continenti retraxit insaltam. Horum igitar o antipatre fnrori tao legem dictaait. ne manum ire ministram facias. Igitar conphilozophari manibas etiam lingaam consamate virtatis est. mons altissimas. Si vero hanc seraare non poteS; inrgiis ipsam furorem consolare: si canibas latrantibas asBimilari voles. Sic enim iratam mare vlterias spama ac procella ire opera non ostendit. «) V. Cantare. ») V. hoc. ») V. Evagoras. «0

5. Buralis Egirns Platano. Malos amice vicinos Geranos habemus : immortale bellum circa prediam habent. neque enim patribus nostris paciscebantar neqae post illos belloin nobiscnm dissolaenmt: atqui sepe ipsos primiciis messis honorauimus. Sed etiam aliqaam [p. 10.] agelli partem quasi offenso deo ipsis * infestis dedimns. Sed indigna ipsis vt contigit dona. Qaapropter omnes hinc discedimus. magis enim condacit nobis saxa colere quam campos et coUes inhabitare infestos h&bentibns vicinos.

6. Amatoria Erato Terpsithee. Preciosam tibi ymaginem pinxisse Gallieratem aiant Ipsa yero pictnra non Terpsitheam significare videtnr sed per veraces parrasii tabnlas lacenam helenam ideoque et arti et natare preiadicasti. Hanc quidem reprehendens. illam vero decipiens. fallere enim parrasii tabulas coegisti. et que tibi minime adsant tabulis commntasti tanquam natare corrigens errores et multam eins inertiam ostendens. Ego antem et pictaram lando. non enim tue deformitatis esse pictor perhibnit. et natare sapientiam admiror. pessime anime palchritadinem corporis non confidentem.

7. Moralis Sosipater Terpandro Eqaabas lex est et quemadmodam mihi videtar yalde rationabilis. Laado enim apad eas magnam benioolentiani. Sed qaenam ipsis lex est. pallam . equinam si nntrice carentem viderint et longo matrem abesse qaelibet pallam ipsam foaet. Non enim natare sae obliaiscantar et foaent vnanimiter. neqaicqaam egreferentes qaasi nepotem habentes atqae germanam. hanc qaidem ipsis intelligentiam natura tribait. Non enim solonis lege coacte sant Nunc igitor sermonem ad te conaertam. Nepotem taum fratemam despicis. de ianaa ad ianaam circameantem : miserrima veste indatom : bratis sane irrationabilior tibi sensas est Ganes alienos nutris. Ita enim adalatores qai apad te sant rectias nominaaerim. Fidelissimi enim videntar esse donec de tais natriantar o miser. [p. 11.] Latrantaatemomnino et tecrapalam') etiam ^napereractnaates^. Adalatoram enim genas memoratiaam est mali et beneficiorum obliaiosissimam. Tandem igitar nepotem ipsam foue Terpandre. Sin aatem penitentiam habebis hostem insaperabilem lachrimis natare saam exacaentem gladiam.

<) V. crapula. ^) eractantes.

[81]

8. Baralis Daphnon Mironi. Qaousqae effodies agellum et plunialem absorbes aquam miser. An forte etiam fame paeros meos deficere propter siccitatem machinaberis. Tnns quidem circamstagnat ager. mens autem aque etiam nataram ignorat Interrogenttir obsecro nabes si soli Mironi dimittant aquas. Vir inuidas magnum malam. Si vero vicinnm etiam esse contingat inexorabile est infortmiiom et morte vix sopiendum.

9. Amatoria Enripa Dexicrati. Prima nouembris venire ad nos promisisti. et defrandasti pacta Dexicrates. Mens vero languebat amore animus. et lampadis instar precordia exarserant. ernmpebantque qaottidie lachrime et tuom quottidie somniabam adaentam. et iannariom ^) strepitns semper mihi existimatio praesentie tue foit. Tu vero Dexicrates cum altera amorem participas. et te seiuper nooa delectant. Nam desidiosorom animi velocissimo fastidio deiici consnenenmt. Est perfidum quid pecnnia desideriam et amor. Tangeris et ipse quandoque passomm enim ininriam calamitates in ipsos ininriantes sepe redundant.

10. Moralis Hermogoras^) Sosipatro. Nimis ingenerose audio te panpertatem dolore et maledicere diuiciis tanquam illegittimis existentibus apud homines. et aliis apprehensibilem facile suarum possessionem * esse. * p. 12. aliis vero inapprehensibilem quasi inuisam in hoc hominibns nataram. Si enim solis splendor hominibns equalis et ignis copia Omnibus est promptissima. Cur tandem inquis^ natura aurum hominibns tam abditum fecit. et tam amicabile donum sab luna degentibus abstulit. per quod maxima mala hominibns oriuntur. Ego autem latum risum tuis e£Fhndo dogmatibus. Ipsam enim nature laudem vituperii materiam fecisti. et hanc cum noctua deplorasti. Cecitatis enim causam illa putat circumspectabilem solis claritatem. vtiliter auri fame tenetur humanum genus Sosipatre. Hinc enim artes vite introducte sunt, et ciuitates habitate. et contractuum facilitas. Et si sumatim dicere opus est omni omatu priuata fuisset terrena conuersatio : nisi aurum homines instruxisset sese mutuo mdigere. Non enim nauta nauigasset neque viator iter arripuisset. non aratorem bouem rusticus habuisset. neque sceptris regalis imperii fuisset reuerentia: non principibus et prepositis obe») V. ianuanun. ^ V. Hermagoras.

  • ) V. inquis.

[82]

dientiam prestitisseiit neqae Imperator exercitum daxisset. Si vero archanum etiam sermonem vis discere virtatom et yiciomm habenas aurom prebet et examinatar desideriam animi per ipsum et emulos est celtici flnaii. adulterate enim virtutis et malitie deprehensor est certissimus.

11. Raralis. Gallistachns Cyparissoni. Sterilinm ac immiciam arbomm genus Simichides pridem conflagranit. talem enim sententiam niatilibus ') decemebat arboribns. sed omniforacis ») ignis natura impetam habnit immodestnm. et agri vicini prediom repente consumpsit. Hie vero bipennem abijciens et ligonem ad civttatem perrexit causidicum acceptams patronum. et Simicbidem in ins vocauit [p. 13.] hoc et ego Cyparisson contra te para*bo. nisi apibns tuis mandaueris abstinere pratis meis. et didiceris alienis meatibns non habere aditum iustum.

12. Amatoria. Melpomena. Praximilli^). In publica via conuenticula tibicen Crysogona constituit: fortasse etiam delectare putat meos amatores et ait meretricula me de ea re valde molestari. Ego autem non magni pendo factum hoc: examinant enim amatores meos quieunque sunt Grysogone mores. Sed esto mihi obsecro infallacis responsionis apertissimus nuncius et lacene dicito. Maximas tibi gratias Chrysogona hac causa debemus. tua enim deformitate venustiora ostenduntur nostra Quum etiam graculo non apparente coruus prestantibus auibus connumeretur.

13. Moralis Ariston Nicie. Cupidissimum discendi animal aiunt eleuantem^) et humanarum doctrinaruin *) diseipulum valde ydoneum. non enim corporis stupenda moles in ipso, quäntum discipline omamentum celebratur. Et hec quidem pueri Indorum perhibent Ego autem Niciam adiuratus®) sum brutis animantibus irrationabiliorem intellectum habentem. Existens enim docti viri filius patemas erudiciones suppeditasti. At circa cubos et palestras plurimum vite ocium contriuisti. et nobilitatis genere iactas te. Si igitur filius hermagori vis vocari: reuertere tandem ad illius vitam. bonum enim quemvis^ in senio sapientie et prudentie aderit. secundum quod etiam platoni videtur. Si vero a viciis transferri rennuis®). et te filium

1) y. inutilibus. ^ V. omnivoracis. ^ Y. Melpomene PraximiUae.

  • ) y. elephaDtem. ^) y. disciplinarom. ^ y. admiratus. ^ y. quamvis.
  • ) y. renuis.

83

hermagori prononcias. Scire te volo Bacrilegnm pateme se'^altiire factum esse, tna enim malicia virtutes illius con- * p. u. tomeliis affiois.

14. Rnralis: mironides Damallo'). UnineTsnm gregem pner tuus deuastanit. et mulctrale semper implens lacte pedester ad platanos pergit. et tornm^ faciens secnre discumbit. et delicatain vitam amplectitnr. Postea fistnlain adferens, suaae canticum somnum admodum inuitans adijcit. et rurales preuaricatur consnetndines. Pabala eo roalo distraxit et ad circumuentionein emptoris ignauus est Quin etiam fimoB leni vendidit precio miser Etiam Mironidi iniuriari non ernbescit: epnlatns heri vindemiam splendide^. Carice enim erant mihi et locuste obsonia. Is antem magnificus ianenis caricas plnrimas deaoranit. Et locustas miror quomodo absorbuerit. sex^) quoque dehiscebat. et quandem^) eins partem post sacietatem portare domum neglexit. Goncedat mihi residuum agrorum. magis enim eligendum est longinqua mala tollerare quam oceultum hostem domi nutrire.

15. Amatoria Atalanta Gorinne. In palestra etiam Augian vidi Gorinna. Id antem spectaculam neque sermo effabitur. neque pietorum manus imitabnntnr. Erat enim inaenis robastos: erectus: circa pectoralia densos. Ocali eins sicut capreoli. Facies eins non fnrore mbens neque langnidior teneritate. Sed virilis et mansnetns simni. Golor eins corporis neque feminino albescebat. neque nigredine obscnrabatnr. Gasaries®) antem molli quandoque temeritate innndabat et cemlenm hora tranquillitatis representabat mare. quando ad vicinam terram teneris vndis plicatnr: missnmm tempestatis bar*barnm fnrorem. * p. 15. male antem neque mnltnm mbicunde. mnliebre enim hoc neque mrsns pallore indecentem tristiciam pre se ferebant. At vero nasns valde eleganter erat tomatns. et magnnm artificiose natnre magisterinm argnebat. Olenm vero inuDctnmsolis specie radiabat. et splendoris renerberatione tanquam marmoreis radiis palestram exhilarabat. Snspiria dacebam animo Gorinna. et acntiores nnnc sentio dolores, amatoriam enim passionem dinnlgare mnliebre genns yerecnndatnr.

») V. Damalo. «) V. terram. ») V. (vindemia) splendide. *) V. sed. ^) V. quandam. «) V. Caesaries.

84

16. moralis Gorgias Aristidi Mutaatus letabaris: requisitos tristaris. et obniam creditoribas veniens timore obstupeecis. tanquam traces qaosdam terrores incidere existunans. et circomspicis trinia et portas respicis. declinare capiens creditomm iram. Qoemadmodum in magna procella periclitati naofiragio in portom conihgere anhelant. Ad hec malo malnm adiids. matnatos enim ab aliis debitam aliis reddis. Ita faciont qoi propter timorem mortis seipsos precipitant In mntaando antem maltiaariom ') hominibos malum contingit: et fabniose ydre pullnlationibos sevias est secundam omnem cogitationem cane mntaari. Ita enim solares radios Ubere circmnspicies et patentem ybique aerem yalde leuiter respirabis.

17. Raralis Lophon Pediadi Pereat lencippos^. malam enim nobis occapationem nutrinit circa terminom colUs. Me atque Sostratum in ins vocanit Lencippns^ autem omniam mentes cormpit et aorenm concupiuit videre tribunal. tantos auaricie affectus infelicem occnpavit. Hoc etiam Sostratus intelligens: aoro victoriam emit et muneribos gnttnr [p. 16.] lencippi") obtoravit Virgo insticia cormpta est. et aamm hominibos yictoriam pensat. equilibrans iadicium periit Munera enim magis quam ins estimantar.

18. Amatoria Herocillas Ipsipyle. Condtantar etiam palme amore natarali et femineam mascula concnpiscit. et plectitar amore mascnlina coma femineam amplectens. Si vero longe femina abest secmenta^) femine toUentes man applicant et quodam oomento resoscitant eins amorem. Si igitor yenire ad nos ocius^) non potes. amorem memn consolare per pictnram. et tabula sine pictora imaginationis tue prebeat mihi specnlationem. Soffieit enim etiam opinione niminm amantes fallere. 19. moralis Diogenes. Chrysi. Diniciarom te onstodem: non dominum pecuniarum esse dico. talem enim tibi mores tui sententiam pronunciauenmt Boni enim alicuins participes esse impias non decet animas. Terram igitur defode. et aurum condito miser. non enim tue:

I) y. mnltifariani. ^ V. Leacippus. ^ V. Leadppi. ^) V. segmenta.

  • ) V. dtius.

85

sed apnd te dinicie esse crednntar. Phryginm Mydam emnlaris. sitiene dinicias. qui quasi fanibns aaro strangalaris.

20. Raralis. Chloazon. meconi Sorba Mecon heri dilecte misi. lila yero tramam abiecit. et a textura statim sorrexit. recipiensque dona porcis distribuit. Et legatnm quasi indignum nuncinm dimisit. Ego autem Ingeo. horribiJior eniin amor infestat nos indignante puella offendens. Ceci sunt et fortuna et cupidines. hi quidem dolores, illa autem felicitates temere et * ut coutingit ') prebens. * p- 17.

21. Amatoria Perdicca Rodope. Dissone cantas. et contristas. non delectas amatores. Tragediam enim immisces non eannen aliquod delectabile auditoribus. et flent amatores contristati. Castigant enim ipsos cantica tua aduersus lasciuiam. neque blandam aUquam fecisti melodiam. Parce igitur obscero nobis oontristatis. Non enim lybicen. sed lamentatrix spectatoribus esse yideris. Et cera aures opilabimus^) omnes. syrenarum enim potins quam lugientium') musarum auditores erimus.

22. moralis Antisthenes Pericli Philippi filins Alexander in prosperitatibus nequaquam obcecabatur. sed sapienter aduertebat fortune superbiam quod^) magnis honoribus inconsiderantes inescare soleat. Propter hoc videns in belli vicissitudine cadentem Darium palleo^) bestem ipsum contexit. virtutis simul ac fortune nobilitatem ostendens. hinc snbditus ille allexandrum obiurgauit. et erat culpa regi pietas. Igitur alexander tanquam philosophus timebat fortune incertitudinem. Quapropter pluribus ipsum yictoria salutantibus. iupiter inquit mixtum est aliquod etiam optimis rebus infortunium. Ita cauebat in summum fortune allusiones®) prudentissimus alexander. Si igitur fortune conuertibilis naturam ignorauisti. cito experientiam

yidebis ma^stram. Si autem vitro cecucias. seviores tibi vltiones introduces mulctarum et seiende'^) penis requisitus.

23. Ruralis. Astachion. Miloni [p. 13.] Agrum cicutis expurga. meas enim lesit apes. non prebe obsecro negocia viro agricolae. nullum vtique mihi fucum tribuisti. Cur ita preter rationem yicinum molestas pessime Nisi a malicia hac cessaueris immodestiam tuam ianuis meis

1) y. contingit ^ Y. obtarabimus. ^ V. lugentium. *) Y. quae. ^) Y. pallio. ^ Y. Ulnsiones. ^ Y. conscientiae.

86

inscribam. et vioinis iniariam manifestabo vi te omnes tanquam malam quoddam abhominabile fugiant

24. Amatoria telesilla Laidi Neque metallici venas aari investigantes. neque pateorum fossores aqaarum ocalos videre qaerentes et abscondita terre tarn diligenter artem suam exercent quam ego que yniaersam pernagata sum ciuitatem. si alicnbi AgeBilanm videre licuisset. Gonainum') enim ipsi fecisse Menadam leacippam intellexi Impetuosom flumen^ aecessit mihi, et dolor erampentibos turgescit lachrimiB. propter qaod tragedie ero mercemaria ^). noD enim orientem amplius solem yidebo. Ita Medea et Phedra ero cmdelior.

25. Moralis Sosipater Axiocho. Fratrem te nnper Bepelioisse aimit. et in planctnm inconsolabilem valde molestari. Quomodo te sapientem viram admirer. tam vehementer a passionibus denictum. Somnns qoidem est apnd nos mors vulgaris eonsaeto quidem longior. sed ad fatamm diem breuissimas. In brenem peregrinationem secesserunt a nobis mortui, non in longam separationem. Gontentus esto disiunetione. vnionem statim expectans. ne affeceris animam concupiscentia eorporali. Gum etiam Plotino videretur quod esset in pudendo corpore. Adeo constristabat philosophum hoc mortale tegmentum. Siste hactenus mihi Iachri[p. 10.] ma8. Horus tristicie legem tulit. Prudentia passiones curato. Medicus esto tuiipsius. verbum habes medicinale. sine ira et tristicia obliuionem malorum omnium. Nunquam artifex opus suum ex meliori in peius refert. Mortuis mortua linquamus. Magnis enim hie probris vita. prestantissimum animi opus afficitur. Equidem natiuitatem magis quam mortem deflerem. lila enim flendi principium est. hec autem lachrimamm solutio. Ignorantia trepidos nos efficit. Et mortem cauemus: non quia mala sit. sed quia ab mortalibus ignoratur. Nullus enim nobis scientiam eins retulit. hanc protinus accusas. Non sis igitur Niobe emulus. ne forte existimeris et tu lapidi humanam tribuisse naturam.

26. Ruralis theristron Spironi Ad etnam sicilie montem discedimus. vale dicentes attice. Nunquam enim iufeliciorem^) vidi terram ad incrementa fructuum. pro piris mirtos. pro ordeo hederam nobis produxit.

') V. convivium. ^ V. fdlmen. ^ V. mercenaria. *) V. infeUciorem.

87

Proinde primis mihi non cretis seininibiiB nanquam denno ingrate laxabo terre. Non potest rosticiis famem atque mUitem siistinere hostem. neque nante poBsnnt contra yentoe ac fnlmina bellare.

27. Amatoria. Cecropis. Dexicrati Magnetem lapidem fernim amare aiont. et tanto magis vinere narrant quanto magis amato coninngitur Postquam enim lapis coninge separatnr. continuo moritnr. et actione sua destitnitur. Hoinsmodi sane affectns Dexicrates etiam inani-

matis rebus insunt. Ego antem quid tantopere affectem. presentia tna derelicta. difficilius puto dici quam pati. Ita contristem contristantes me. et fiam cupidinis iacalom. Scintilla mari'^e spume estnosior. * p. 20.

28. Moralis Heraclides Antistheni Nondnm iracandia mihi descendisti Antisthenes. vernm etiam difficilis es nobis : et snb specie mansnetorum verborum tristiciam abscondis tanquam in fanilia scintillam ignis condentes. Expnrga residnam cordis tristiciam. Id enim nostri sermones iubent. alioquin man etiam senior eris. Sopit enim id ferocitatem. et prebet nauigantibus humannm aspectnm. quando oleo placant procellis nimium seniens.

29. Buralis. Lachanon. Peganoni. Veni ad me cras propter oleum. Introibo enim ciuitatem conuiua fnturus charissime. Siquidem nymphis et pani primicias gregis dedicabo. Annuunt tandem nobis dii. mnlctre mihi lacte replete sunt. Oues vbertim pepererunt. tripudiant capelle. felicitate admodum exultantes. Gessauimus contra paupertatem maliuolam bestiam ac difficilem bellare. que ylceris instar possessoribus implicatur. malum est quod valde familiariter se ingerit. secordiam^) faciens: contristans. ad tristiciam inexorabile. ad mesticiam repentinum. insomne erumnas amans: laboriosum: scelerum inuentiuum: inglorium: contemptibile: inuidia carens. nullus enim vult tali malo obuiare. neque si orestis furore damnatus fuerit. Beliquentes igitur paupertatem paupertati in aliam sortem constituemur. cum animo etiam audaciam commutantes.

30. Amatoria. Rodina. Calliope Amatores mihi detrahis meque passim cauillaris. con* tinentiam mihi relaxatam fuisse yirescentiam corporis defrau') y. socordiam.

[88]

[p. 21.] danti. Ta vero faciniis taam öccaltnm esse patas Im*matnroB enim partoB euellis o scelesta. et aborsns ') fecisti. viaos conoeptos in vtero tno acuÜB fannacis snffocans. Et affiricana medea nefandiores perpetraui$ti cedes. niam enim ad pneri necem perfidnm coningiam indnxit laadabilem certaminum commilitonem. Ta vero propter pulchritndinis speciem infinitas caiamitates operaris meretricnla. Desine tandem inhomanitatem tnam occultare. nostramqae pietatem defraadare. aborsu ') hmnanior apnd me partns est Te antem scire volo: terram etiam a te offensam esse, et pneri neeati penas non segniter a te exactoram.

31. moraÜB Ephestion Thaleti Operosa anis pano indnstriamm aninm spectabilitatem sortitOB est magnnm quid in pnlchritndine Bentiens. quo etiam pnlchritndinem ipBam Buperare yidetar. Piamas igitar vt comam erigit. et spectabilem aspicientinos^ palchritadinem prebet. circalaremqae efficiens figaram celestem imitatar omatam et pennanmi occnÜB Btellanun textaram ef&agit^). et hec qaidem indaBtriaram aaiam eBt conBaetado bona capientium. Non enim inoident prodentOB omamentam Bnom pictoribas. Ta vero taiB residoB litteria et virtatoB taas abBcondiB. et laboreB immanifestOB dimittis. tanta vtilitate nos priaatoB doBpicienB. Si igitar aliqaa Bit innidia in contriBtando noB irrationabiliB est conataa^) et promiBsioni tue longe alienaB. Si vero pigricia oaasa more fait tanc viro rastico comparatoB ob. qoi moltos BadoreB terre mataaoit et in eBtatiB vigore non colligit Bpicas.

[p. 22.] 32. BnraliB Poas Ampelio Age conBonantiam vetalam plangemuB. flauiuB exaltaoit: mala^ nobiB petalantia laxarianB. totnm agram diluit et novellaB vitiom plantationoB terribiliter Bubmersit: Sed maior in hoc infelicitas est quod non vnlt infanBtaB hinc recedere. Desiderat enim in agro morari et de agro meo aluenm fecit: fletu dignam yidetar. Pro vitibos pisces seremas miseri. Qaando floaias volaerit yenabimar. qoando volnerit fame afficiemar. et magnnm quoddam mihi donum ooncessisBe yidetar: ytinam estate minime nabibas sapplicaremas. ymbrem Bqualentibas nobis concedL Ita enim que possidemas nanqaam perderemos. nam flnaias secandam se ipsam molestas est. Si

>) V. abortus. ^ V. aborta. *) V. aspicientibus. *) V. efifingit

  • ) V. conattts. •) V. et mala.

89

vero etiam pluoie abandaverint igne sunt immodestiores : et fremitiifi nnlla moderantia cohercet.

33. Ainatoria Galatea thetidi. Laado pronidentiam tuam. et expertissimam approbo quasi enim ex tripode qaodam pythico futura mihi narrasti. Et lince acacios profonda ac ab^ta considerasti. Galimachus DOS derelinqoit: eaolauit elenatus acutissimis fastidii pennis: fiigit nos pessimns. et sacietas desiderii dox ipsi factas est. Ta pleramqae me admonuisti. Inramentis ne credideris Galatea. amanti nihil inramentiB promptios est. amantes enim invenes yolnptatibns inebriantur et priuantnr recto consilio et agmit et loquontnr quicquid iusserint cupidines. non enim compos habent negocioram snomm desiderinm. incredalitas flde') securioT est. et ad deeeptionem ioramentum sophista est fide dignissimns.

34. Moralis. Themistodes^) Ghrisippo. Ex quo sapientia etiam in fabulis celebratur agedum Chrysippe: narrabo tibi fabulam non inhonestam: proficiscebantnr olim ad iouem aaes: et olimpimn preficiebant ducem. [p. 23.] Gontristabat enim aues carentia principatos. et magno quodam bono prefectura carebant. propter quod multam habebant confnsionem. Innnit igitur iupiter et consnltum opus fnit. deditque sapplicantibns magnam donom. regalis yidelieet dignitatis postolationem. Mandauit itaqae auibns in stagna ac fontes proficisci. et sordes suas ablnere vt principatns approbationes aquis consideret. Erat enim eminentia pnlchritadinis apud ionem preferenda. Lanabantnr ergo aaes. postea ad ionem denno reaertnntnr. et sunm queque omatnm ostendebat. Pica vero propriam deformitatem canens nature artificium defrandauit. alieno omata suam exomans indecentiam. Sed deprehendit tarpitndinem noctua et flctam omatnm manifestaoit. cognosceus^) enim propriam pennam yt propriam abstnlit et ceteris anibns exemplnm dedit. vt queque propriam anfferret. Et facta est denno pica pica. Hec fabnla Ghrisyppe yeritatem admodum proclamat. magnam nobis sapientiam cUsserens Ita enim mortales nihil hie possidemns proprium. Sed vinentes quidem ad modicnm tempns ficto priuabimnr omatn. Mortui enim priuabimur bis que nostra non sunt. Gontemne igitur diuicias et corpus. Sed rei immortalis curam habeto anime. hec enim etema et

>) V. fide. ^ V. Themistocles. ^ V. cognoscens.

90

immortalis. illa yero mortalia et ad modicnin nostra sunt.

35. Rnralis. mironides. moschioni Aratorem bouem Cicanie') concessi. non enim habebat alteram Ingo comparem. Promisit aatein et ipse Cicanias, Tanrom sumn milu datanim. Boae enim carebam et ego. Kam optimuB mihi tauroB perierat. dam seua illa pestis inesset pascois. lUe autem bonos Cicanias pacta freg^t et donec intentio eins proficeret amare opiniones^) videbatmr. Ego autem tirannieam illios sententiam lugeo. Kon [p. 24.] enim inquit aratores boues habeo. sed aratrorum tempus etiam nmn preteriit Tribunal igitnr aduersus Cicaniam annabo. et iudices prefidam yniuersum predinm. et deceptionis illius sustinebit sententiam. et immodestos admonebo vt a malicia abstineant ynius hominis destructione modestie preceptorem habentes.

36. Amatoria. Erasmius Lisistrato. Delndunt homines amores : et sub luna degentes in seruitutem redigunt pueri alati: vt quid etiam pictoribus credimus: Ytinam bestem ipsum videre liceret Ita enim iaculantes sagittarent^) et ipsi cupidines. sed hoc ipso maiore afficimnr iniuria quod etiam inimicos ignoramus quales secundum naturam sint. Hnjus modi sane impronisa passione impliciti sumus Melanipem a Diodoro omatam plane desidero neque somninm vnquam mulieris contemplatus. sed solum que ab aliquo audiuerim placere eam mirabiliter et vulneratus sum animo nullam ab oculis iniuriam passus quam pati consueuerunt Lysistrate. Kunc autem facti sunt mihi oculi etiam aures. tanta cupidinum vis potuit Sine igitur erimnis^) ait siue fantasia quedam quid de bis dicitur non scio neque enim vnus ad yeritatem fidedignus testis extat Doleo tam^i animo: et non amatam amo. Et repentina turbatione preacutum me esse yideo. amatum illud visum non ftdt. et sola opinio amoris habebat essentiam.

37. Moralis Enriades^). Cimoni Promittis multa et pauca facis. linguam habes eminentiorem operibus. Si vero iactantia verborum apud te reputatur: pictoris lingua tua sunt potentiores: talia fingentes tabulis qaalia facere natura non potest Si vero gaudere

putas auditores promissionibus [p. 25.] ad modicum quidem leti>) V. Tucaniae. *) V. conditiones. ^ V. sagittarentur. *) V. criminis.

  • ) V. Euribiades.

91

fiea8.contrigta8aQtempo8teatantograaiii8. Quoniametiam optima somiiia non tantnm letificant nos dormientes, qaaBtam enigilantes contristant: spes enim tota com somno ablaitar. Gonnenientia igitnr lingne') tue oegocia adhibeto: ne amicis odio habearis mendaz. et inimicis materiam vitapeiii prebeas tanquam veritatis expers.

38. Rnralis. Tetigon. Orthigoni. Gor tandem o miser vestem detraxisti et perdices emi8ti Viaum^ tibi malnm ftiit. vino etiam Cyclopis ocnlnm emiflse ainnt Ulissem. Ideoque nisi gallinas coUe^ris. tecnm precipitabo meipsam. paerum enim scelestam yinere res est difficUis. Si antem Alias ') ante patrem sepnlchram sibi yendicet intollerabile magis est.

39. Amatoria Thetis. Anaxarcho Kon potes Theditem^) simol et Gralatheam amare. non enim certant desideria. Nam amor non patitor. sed neque dupplicem indaces amorem. Sient enim terra duobns soUbns vegetari non potest. Ita vna anima doas flammas amatorias non toUerat

40. Moralis Socrates Piatoni. Maria qaidem nnllus afficitar. Sed qaisqae vitro sibi imnriam infert Virtatis enim et vicioram imperatores samos. Agram taam Philonides abstraxit. id qaidem extra te est et animam taam neqaicqoam eontristaait. Damnam intulit philippas et annalam sibi appropriaait Nallam ipse iniariam passas es. qaid enim possidemas nostram non est. filiam taam abdaxenmt barbari. nihil graae passas es: Non enim etemam * paeram habaisti. naper tibi non habend agnatas * p. 26. est Et iteram non est taas: eam non sit: sed fdit Itaqae iniariantar qaidem homines non fit eis iniaria. Et homericam illam Ciclopern admiratas sam. Nallam enim aoeere^) ait iniariam palienti. Et erat pastoris negatio af&rmatio veritatis.

41. Baralis Marathon. Peganomi^. Giailes tempestates fagiens et intoUerabiles ciaitatis tamaltas hanc agram condaxi et alterationem^ animi inaenire sperabam. Sed maiora etiamnam mala incidi. Modo enim rabiginem habeo bestem, modo locastas. Interdam etiam grandinem. Praina aatem fractas deaastat vt inexorabilis

«) V. linguae. ^ V. Vinum. «) V. fiHus. <) V. Thetidem. *) V. nocere. «) V. Peganoni. f) V. rccreationem.

92

tyrannos. et aqaas miser ventis pefmitto. heu me infelicem qao divertam: qoando raralium labonim remiiÜBcor cinitatem amplector. quando cioilem tnrbam amplector raralia amo "et quod presens non est felicins esse presentibiiB yidetar. yna tristiciarom solntio mors est Sine naturalis sit sine rarsus coDScita. Ideo strangalationem mihi fannacam abborreo. Stolidnm est enim vt infortunati mortem assmnant

42. Amatoria. Pericles. Aspasie Si dona queris non amas. Muneribns enim non afficiuntur cupidines. et amantes eadem facere docent. Si igitar amas dare vtique magis quam recipere congnüt. Si vero peconias sitis et propter opes finxisti te amare. Sententiam lingna reprehendit qae vendit auro yolnptates cnpfenti. [p. 27.] 43. Moralis. Diogenis. Demonico'). Artificiosa mnliercula. seminir^); nnllins secundum naturam perfectionis contemnendns Lydus ennuchus. omnibus enim corporis membris lingnas habere pudendas perhibetar. Ego antem Homericnm Ulissem imitatas iacnla illios non sentio. Uirilis enim res est si mnliebre genus dominos percuciat Sed quid tibi arrogantios pauca dixerim Diomedem imitatas latrare certe et furere eonuchis congruit. Destituta enim potentia manuum omnia per linguam facere conantor. Amici antem benignitatem nostram multnm predicant quod conniciatorem ipsnm penis non iniecerimns. Ita enim si azinns latrasset^, nnnquam vtique in ins enm vocaremns. Quod sane modesto imperio promnlgatnm est.

44. Rnralis Priamides. Coridoni. Gras ero connina. omnia ad nuptias mihi comparanda snnt: fabe: ciceres. Garice plnrime dnlcedines et mellita et placentnle. Ipse antem porta artificiosam fistnlam snavis* simas melodias decantatnrns. Nosti enim mralem mnsicam peritissime Goridon. Tomm enim yenerenm omnino ad yolnptatem monere volni. que tnbali resonantia delectetnr.

45. Amatoria Leander. Piladi. Valde nobis insidiantnr amores. Ego quidem amo: desiderata antem odit. Quid faciam miser. non equam faabent cnpidines lancem. Tristes hominibns ponderant fietns Si igitnr iniquitatem facinnt dei minime yocentnr. Si antem appellationem non fallnnt. jnste agnnto. et mihi dolores secnndnm equitatem distribnnnto.

1) y. Diogenes Demonico. ^ Y. semivir. ^} Y. calcitrasset

93

46. Moralis Diogenes Aristarcho [p. 28.] TerniitAlexaader')Macedomambucephaloequitaii8equo. Nime antem freno miniine obediuiBse narrant. neque manaalibns blandimentis demnlcitom faisse. Erat enim imnansae-

factibile animal. et fiirore eqoitari non se pennittebat. et erat malum quoddain inaccessibile. et versantibas sibi valde metnendnm. Quando igitnr Alexandrnm ascensorem sortitns est senitiam mansuetndini admodom commiscebat. commntans merore {remitum. et correptus videbatnr^. Non enim licebat Alexandro resistere. Eris igitnr Aristarche et tn fortnne obediens. Non enim Alexandro sed fortnne bacephalns obediebat.

47. Rnralis Poemion Arnoni Oninm ybera mptnram mihi minantur. et mnlctris band scio quomodo caream. Quapropter da mihi ipse mnictras. at ego lac tibi prebeo: pro magnis donis pamas gratias receptnms.

48. Amatoria Chrisogona. Terpandro. Non speme objnrgantem simnl et argnentem. Amantes enim duicia qoidem et oblectamenta recipiunt. plagis antem et cicatrieibns sepe deformantur. Si vero increpationes non tolleras. neque rosam vindemiabis spinam canens.

49. Moralis Leonides Periandro. Reneritns est etiam priamum senem Thetidis filins: caniciemque inimici. et patri filinm reddidit mortnnm. infelicissimo dono * Priamnm prosecntns. Uhus quidem andaciam * p. 29. miror. hnins antem laudo hnmanitatem. Esto mihi tn quoque aiaeides. et cani miserere lachrimantis. filinm mihi viuentem reddens. Infelix enim et ego snm vt Priamns. Qunm enim pueri hostis non sis mitto ad te nnncinm Utteras epistole lachrimis non nigro imprimens. Si vero et tn hnmanitatem tnam landari desideras: petita donnm preneniat. Sin autem nee ratio apnd te dominatnr. sed fnror et eontristatio pollet. panlnlnm qoidem letaberis. Tristaberis antem magis stolidi fnroris magnas etiam penas pensnrus.

50. Buralis Calamon Spironi. Si rustiens esse voluisti: cinilibus tnmultibns abstine. 81 vero causidicomm fori et tribnnalium occnpationem habes:

  • ) y. Alexander. ^) V. mansaetudine miscuit, moerore fremitos correptus

videbator et videre mit temperantem intemperantem. Die Aldina liest: wcneQ nqaoinfuc awexiQaaev^ dfieißöfxerog rg xanfj^peC^ to g^QvayfJta' xai r^v iielv awtpqova tov dxoXaarov. Ebenso Boissonade ohne jede Variante.

94

dimitte ligonem. oalamumqae sommenB^) et Chartas, peige malo omine. Non enim calamniatores et viri indices') aasidne calamitantes rosticoram respablica admittit

51. Amatoria Bodolea Ipsipile'). Piream hesterna nocte perambulabam. amatoremque taam com Chrisippa vidi. Inminabatque pner et nnncia amicicie anas erat abrotonum. Qunm antem lenam salutassem adhortatus est amator tans. vt in obscaro res gesta lateret. Igitar neqae ioranti neque adnlanti crede Est enim vtrobique graais lingae fallacia.

52. Moralis Socrates Cleoni. Quando luppi magnam circnmaenerint predam tnnc post sataritatem philosophantar tanqoam abstinentiam agnorum habentes. et ferinos mores quadam humanitate commutaut. et eximiam iosticiam sacietas ipsa lup98 docoit [p. 30.] Com ooibns eommnnicant et componnnt donec venter eomm detumescat. Tn vero Inpis etiam pmdentiores ^) acquisiuisti mores, et mnlto maiorem aoaricie imtemperantiam ^) habes. quando anram thesauris tois superhabnndans scaturit. quemadmodmn ebriosis contingit Siciont enim quo magis saciantur vino. et ebrietatis intensionem ebrietate fallnnt. Namque per summum excessum in eontrarium afFectum transcendunt ex hylarante vino inebriatos et exurente. Falle intemperatam ebrietatem o immodeste. ne contrariam vicissitudinem incidas. priuatus fortnna etiam his que ipsa tibi contuUt. TaUbus enim ingratos penis corripit

53. Buralis Mintha Risoni^). Chrisippus fluuias agri nostri partem depredatus est. et tuo appropriauit Stultum aliquid faeiens et temerarium. iniquum perhibetur*^. Si vero tribunalis onus hnmeris tniB ferre non potes: dona fluuiorum non admitte. Si autem

aliena amas: cito propriis etiam priuatus lugebis.

54. Amatoria Medea lasoni. Nihil hominibus affeetatius. nihil saturabilius amatorio habita constat vbi sunt tibi lachrimarum inundationes. que ad pedes nostros profluxerunt. quo peruenerunt mille sermonum illorum genera et submissio verborum atque humiliatio.

') V. sumens. ^ V. o viri iudices! *) Rodoclea Hipsipilae. *) V. impudentiores. ^) Y. intemperantiam. ^ Sfinthes Rhisoni. ) Y. alienis enun donis liberalitatem praeferre, iniquam perhibetor. Kopernikus flbersetzt hier genau nach der Aldina.

95

pnto certe nee debitores qiddem talibus verbis erga ereditores V80S unquam foisse. neqae qui sub hoBtiam manibas vnlneribiis af&ignntnr. Vigiliarom assiduitas transiit: coDSueta dereliquisti cantiea. adhibuisti infinitos nuneios. pacta: iuramenta. que per lenooinantes mnlieres pepigisti. Ad aliam repente virginem lapsuB es. qaemadmodum donnitantes sine me*dio * p- 31. ab altera in alteram somniomm materiam transennt Lande pictores. alatcs enim cnpidines pingnnt et arte res ipsas transfonnant. et figmentis veritatem representant

55. moralis Parmenides Ghrisostbeni. Yigilare indesinenter immortalis natore proprium est. dormire antem mediocriter nostrnni est yt deeet et humannm. Perdormire autem vltra licitam mortuis potins qaam vinentibus congmit. Plnrimas Chrysostenes yite tue partes amisisti. Semper enim dormis. et bic terminnm excessisti ut Ulisses ille Homericos extra orbem terrarum errabundns. oceano tanquam dormiante*) quodam ytitur. qui neque orientem neque oecidnam aspicit solem.

56. Bnralis. Daphnon Argiro^) Ficns tue ad meum agrum radices expandunt sub tua potestate terminari non volentes. et inrisditionem ^ tuam excedentes fructus mihi cedunt. nam ad mea transfugerunt opera. Et hec est rusticis lex. et antiquis legibus obedito yetule. Si autem consuetudiDibus nostris contradicere vis : tanquam nouum te legislatorem et iuuenem rusticomm collegio eiiciemns et nostris finibus proscribemus tanquam alienum.

57. Amatoria Pirrhias Philonidi. Si amas: ne accuses dilecte deformitatem. non potest enim non cecnciare amatrix anima. InsuperabiUs enim est amantium affectus. Si yero non amas. cur lachrimaris et gemis et turbationem tibiipsi yltro*neam affers? Iniuria igitur * p. 32. ytnimque afficis. modo enim yt amator concnpiscis. modo yt aduersarins abhominaris.

58. moralis Damascus^). Antigene. Si Socrates yite pignus non habet, pedagogus puero tue non adhibeatur. pignora autem yite pneri existimantur. quem enim patrem esse natura docuit hunc etiam pedagogum esse maxime decet. tunc enim experientia discunt pneri natinitatis babitum et amoris sollicitudines.

«) V. dormiente. «) V. Aegiro. — Aiystqif Aid. — ») iurisdictionem. ^) y. Damascius.

96

59. Baralis Cepias Corianno. Heroennarias') eris mihi hora meridiana Corianne Sepibus agram concladam. malos enim viatores habemas. nee possam bratis simal animantibas ac hominibas resistere: lepos vites: eraee olera destraunt Qaid deniqae de talpis dieam. horreudam enim rastico malum inexpagnabile bellnm. Propter quod mihi eooperare et laboram particeps esto. Ego quoque in talibas tibi operibus ero morigeras. Ita enim et formices ooneertationibas mutais et laborem fallant: et maximos labores perficiant

60. Amatoria. Anthia. Brioni Omnia moliebri amori subdita sunt Laidem Diogenes amat. Sostratam Fhrigius. philosophie iactantia periit castum morem #dereliquerunt. celestem dimisenmt eonstantiam. et sublimem promissionem fefellerunt. omnia vana sunt, que antea apud ipsos ad institutionem accuratissime fuerunt Despectus mihi ludus videtur. virum senem barbam renerendam habentem laudatam in castitate puellam meretriculam amare. [p. 33.] Ego autem oachino') et risum tenere non possam quo^tiens senibus obuiem. multum enim venerem olim aeeusabant et amatores vitro fuere^) dicebant. desiderium immodesti animi amorem dif&nientes: omnia ferre sapientem. Id autem sperare nimis est presumptuosum. Hulta enim tempus et fortuna potest.

61. Moralis Sostratus. Lisistrato. Quem') te multis ac mirum in modum admonuerimus. Penelopis visi sumus texisse velum^). Ecce demum etiam fabulosis incipimus sermonibus. si forte tuo sensu dicta proficiant Infrondescentibus arboribus cicada ventilata tempore caloris resonabat et suam ipsius armoniam sentiens seipsam delectabat formica autem messores sectabatur. et circa aream exercicia faciebat et terre smubus condebat suos cibos. abiit demum ex aquilonibus sol. aberat autumnus et hyems Tbique seuiebat Mare tranquillitatis libamina*) soluerat. naute tanquam saluatores suos portus salutabant. et rusticus in aream suam confugit. et formica in cauemas terre. et ex laboribus oportunum habebat cibum Supplicabat denique cicada pacienti laboris formice vt ei de thesauro suo aliquid impartiretur^. nia autem ad cantum cicadam remittebat: copiosum ocii sui

') Mercenarius. *) V. cachinnos. ^ V. forere. *) V. Quam. *) V. telam. ^ V. ligamina. "0 V. impertiretur.

[97]

effimdens risom. et estiva Ulios cantica obijciebat. Quapropter heo quidem ex canta famem. illa autem ex laboribns delicias conquisiuit Tibi fabnla hec Lifiistrate congmit. Felle igitar ociam natnre enim dona detnrpabis. si robnr et incoltam corporis valitadinem doctrina dimissis laboribns excolere neglexeris.

62. Buralis Tettigon Porphirioni •Felix vir Coridon et fortone amicns vites eins botris graoantur. piri onnsti sunt et decerpi appetunt oliae terre in^combimt et multitudo fractnum ') feraces ramos frangit. * p. 34. prata densa. yemm etiam vxor cum ceteris viram letificat. tot enim sunt ipsi pneri vt et dananm et egyptnm prolificatione snperare videatar. Alias quidem adheret vberibus. alins ablactatns est. alii serpnnt. qui reetnm gressnm nondum ceperunt aliqui balbncinnt et ad gressnm imitantnr'). Alii robuste incedunt et bipedem sortiti sunt gressnm. foraminum instar fistnle statnre series ipsi consequitur. Tu vero persnasisti ne filiola nuberet Coridoni et genus vituperabas repudians admodnm ignobilitatem. Heu miser deceptns sum et leuem habni pronidentiam. inutilis est hominibus nobilitas. diuicüs enim apud omnes nihil est prestantins.

63. Amatoria. Chrises Ephestioni Non amas Didotam. amatorias fanillas extinxisti. non enim emnlationem circa ipsam curas. Lysistrato communicantem videns. amoribus nihil contentiosins est. quomodo demum amas si dolores huiuscemodi tam pacifice tolleres').

64. Horalis. Sostratus Menalippidi^) Pneromm preceptores et institutionum magistri quem sint pneri correctionum atque etiam admonitionum susceptiui: nimis immodestiam eomm refrenamus. Pueros enim verbis potius quam yerberibus terremus. Ego autem impudentiam tnam miror. Neque enim magistratnum supplicia metuis: neque sermones admonitorios aduertis. pneris insipientiorem in senectute mentem habes. Ito si vis ad barbamm^). Quem enim nee verba nee verbera corrigere possunt. huins in exhortando maliciam ferro nimis est laboriosnm ac molestius quam sta*buli fimum expurgare. yel (cotila) totum * p. 35. pelaguB atlanticum exhaurire

'J V. fructaum. ^ V. inTitantar. ^ V. toleras. *) Socrates Melanippidae. ^) V. baratbrum.

98

65. Buralis. Bnbalion Cisfiibioni €k>rgii paer iniuria nos afficit transgreditor enim equitaiis: et Bub specie venationiB astatiam palleat') peflsimas. neqüe enim apud nos lepos est: neque caprea versatar: neque bnbalides: non cerni. non quid aliad yenationi ydonenm. Carceres enim et laquei lepores abigont. per quos etiam capiontnr. Capreolos antem et bnbalides vicini rapiont leones. Sed quid denique mille tibi ferarum genera connnmerem quibos nos etiam prinamnr. nos enim^ ignania. sagacitas antem feras corripit. Qunm igitnr Cissibie affinitas tibi sit ad ininriantem admoneto sodalem et quibuscunque potes yerbis corrige Scire enim te yolo Canibus ipsnm laceratnm iri si in agris meis de cetero yersabitur. lam enim licisca cum catuUs agellum menm enstodit humanam desiderans adipem comprehendere.

66. Amatoria Fito Hippolito. Pulchritndinem : non castitatem amplectnntnr amatores Non enim continere docent cupidines. sed pnlchritndine cor* poris immodestnm ocnlnm inncstant^). Si igitnr propter mores Podoleam amas. yoluptatibus tnis unores non dominantnr. Modestas enim cogitationes iaculnm yeneris non attingit.

67. moralis Eracostenes Arscheni^). Inramenta tanquam olera denoras. et abeuntinm^) strepitus expeditus tibi yidetnr esse, et accosatoribns contradicis pessime. lingna quidem inranit: mens antem non inranit. [p. 36.] Videsne quod incastigata lingna maiorem snpplicii penain exspeotat In quibns sermonibus peccanimns : operibus penam snstinebimns Lmgnam yero modestam habeto: inrare etiam ad yeritatem cauens: an forte lenis tibi res insjurandum yidetnr. immo quocnnque pondere importabilins est Hinc etiam Tantalns pnnitns est Namque de nnminibns immodestam habebat lingnam.

68. Bnralis Senthon. Corianno Apprehendi tandem pessimam ynlpeoulam et yariis eam nexibns noziam cnstodio. et dignum pnto. Corianne yt omnes rostici in publicum yocentur. et de hoste palam triumphem. et publice penam luat pro multiplicibus iniurüs ynam passura pnnitionem.

  • ) V. parat ^ V. etiam. «) V. Inescant *) V. Eratosthenes

AescMxuL ^) y. dentium.

99

69. Amatoria. Calliope Laidj. Grobilo et oicada Grorgias ornatur: lanagine nondiim obombratus: et palchritudine antecellit et dementia iUecebras vennstate sua nobis proponit. Ego antem senectatem et morbnm et tristiciam imprimam tabulis. et ante iannas perfide ipsins ponam: hec enim habebit aliquando pnlchritadini adueisantia.

70. moraÜB Plato Axiocho Frenis atque flagellis equos dirigimos et nauigamus aliquando yelis nauem pandentes et aliqaando anchoris refrenantes sastinemas. Ita gubemandam esse lingnam. Axioche modo quidem rerbis armandam modo antem silentio sopiendam.

71. Bnralis Kodon Ciparisso. [p. 37.] LncanoB iternm adesse ainnt falcem abiiciens lanceam et mncronem fabricabo. et marcialem exercebo artem non enim sinit noB quiescere demon. Aestas mibi hyeme rigentior est. Quid enim est bello horridins: Flebam imminente vere: adeo pnllnlat ager iloribns. adeo redolet mirtis agellns. tarn ornate frondescit platanns. et virent vbique segetes. omnia mihi ad annonam festinant. Sed ininria noB hosteB afficinnt: magis enim apnd eos gladins quam aratrnm desideratnr.

72. Amatoria Sopater') Telesille. Nisi venereis rolnptatibns Bacietatem natnra immiBcnisset BQbditns faiBBet mascnlaB feminine sexni TeleBilla: ne igitnr glorieris meretricnla veneris mihi fax refrignit. Non enim immortaloB cnpidiniB iacnla doloroB infemnt

73. Horalis. ProclnB Arehimedi Bidendnm ainnt Folipodnm morem. Denorant enim capillamenta Bua. et tanquam oportnna obBonia membra eomm infelida. Denorant igitnr miseri partium Bnamm commoditatem et epulari eamibuB sniB videntnr. Anne xantippe') omnibos polipuB esse videriB. equidem id pnto manifestissirnnm. Ininria enim afficiB nimis lohnmaniter patrem tnom: neqae natnram renerituB: neque rltionem vt barathrom eanens. Sed Biquidem peniteaB oblinionem peccatomm malomm habebis interceBSorem. Si vero anaram erimnim') irrenoeabUi fdrore BortituB es equa lance nnmen tibi compensabit. Et pneroB habebiB pateme malieie veraB

^) V. Sosipater. ^ V. Archimedes. ^ V. avaritiae crimen. Die Aid. liest: n^ g>iX6xQV<fov iQivvvv,

100

imagines ac simolachra. Ita enim vipere partns malerne cnidelitate^) snccednnt pregnantem ao enntrientem vterom dflanianteB.

74. [p. 38.] Buralis Elaphon Dorconi Fertilis ad incrementa pecadnm fimus est. Ideoque da mihi pecadnm taaram fimom. et recipies ipse mercedem fertilitatis sorba et olera. Et amiciciam tuam clarioribus remmierabo gratiis.

75. Amatoria. Aristoxemas'). Polixene. Amatorii8 yolaptatibns nihil infinnias. Perfida sunt labiormn tuorom oscnla. incomplantatum enim dedderiom velocins marcescit. Ego deinceps continentiam que apud mnltos insKanis est aeeeptabo. Finnior enim perhibetnr. et donationibns nuptias emam. Fidem enim meretricariam eraere dif&cillima res est

76. Moralis Diogenes. Socioni Modica hec glorinncnla somninm esse sapientibus videtor. et fabnlosis fictionibas monstrnosins et vilins: inconstans. leuipendens: Indnm sonans et vento lenius. Hec qoidem absentia contristat adneniens antem magis contristanit Cito enim amatores suos decepit Non te circnmneniat fortnne tnmor. delndit enim homines sicut vnlt Vana sunt enim Tanomm hommnm negocia.

77. Bnralis. Bncolion. Mironidi. Nepos tnns male fecitMironides: rubea iacerna^) armenta temiit. et optimam precipitanit invencam. Coetanei antem eins calamitatem hanc ludibrio habebant puero duabos pedicis^) ylterins non in[p. 39.] dnlgeto. iuuenes etiam si corripiantor inunodesti snnt. Et si indnlseris sunt immodestissimi.

78. Amatoria. Pericles Callioppe. Yirginalibns volnptatibns operam dare yalde ac nimis diffidle est Ego antem animo segnis qoid fadam Inexorabilis enim cnpido iacnlom impnlit Ipsa mihi et onpidini causam indices. et da mihi decretum humanitatis. Inuident enim amores amare quidem sug^rentes. comprehendere autem denegantes.

79. Moralis. Isocrates. Dionisio. Apparitores et sceptrigeri et precones et altissimomm ihronorum extmctiones philosophie sunt tenebre. et hec 1) y. crudelitati. ^ V. Aristoxenus. ^ Y. knceola. *) Y. choenicis.

[101]

magna virtntom separatio prodnxit. niimne conmtasti') fortuna nataram. hal^s Ttique Bacmm i>elliceimi. Mortalem erniD habes ab exordio consistentiain. Quid enim hec parna gloriimciila vgque adeo Inteo vtri adhedt. Magna dementia repletos es o infelix. et naturalem perdidisti cognitionem. Ita sublimes fortnne mobilitates deserere te coegemnt yeterem speeulationem. et per modestam insaniam aberrare olim tibi eximia homilitas fnit. nunc antem vilis et terrenis fortone mons altissimns. Ita falsa felicitate abstine. et fngientem fortonam Inge Perfidiam enim preveniens penitentiam non Ines repente irmentem.

80. Bnralis. Eromilon^. Ampeloni. Non est aliquid miserius rusticis. Tirannide affieimur etiam yentorum miseri. perdit nos auster. spicas mihi inanes fedt. yites deuastauit et acinos cormpit. Et in ins vo^care * p. 40. aduersarinm ipsum non possum. Ideoque falcem et seculam destitnam. scutum : galeam et ensem accepturus et miles ero. et artem permutans sortem fraudabo.

81. Ämatoria. Leander Calliconio. Si quid hominibus auro carius est ostende quomodo maioribus donis fruitio comparetur. Sin autem redde quanto ocius mihi gratias. Non enim danaes pulchritudinem habes: neque tu yenustiorem. Neque loue egp ditior sum qui auro yirginitatem emo.

82. Moralis Socrates Alcibiadi Etiam profecto ludi poetici omni sapientia pleni sunt Socios Ulissis aures cera obturauisse aiunt quando nauibus ad lasciyas syrenas ferebantur. ülissem yero yinculis alligatum fuisse tanquam in carcere quodam inefiugabili. Introdueuntnr hie archana philosophie. Sirenas enim existimo pro inhonestis yoluptatibus finxisse poesim. Et homerum yehementer admiror comparantem rebus yeritatem. Qui auditui nostro yeritatem ceu poculum nectare dulcius oommiscuit. tanquam yinam potentissimum aqua contemperando. Ita enim neque figmentis decipimur neque incomprehensibili iuquisitione') inebriamur. Quapropter cera quidem imperioiam. yinculo autem philosophiam declarauit. Hinc solum Ulissem duicissimi cantus auditio delectauit. et affectum eins yincula interceperunt. Vidorum enim cousideratio philosophica yirtus est. Yoluptatum autem refrenatio yictoriosus philosophie

>) y. commutasti. ^ y. Coridon« ^ Y. inqmaitione.

[102]

trophens. Quom') igitor antimache Ulissis errori presea vita simnletar et marinis torbationibiis miser homo circamnata et no8 airenaram voluptatam resonantie negocientar. ( [p. 41.] ventomm in^star modo hnc modo illnc mstent illecebi Penelopes coniogiam imitabimor. mdiasolabile quoddam a diuiniim virtutom vinculmn phikMophiam exeroentes.

83. Rnralis Anchinaa Ampelino Vindemia iam instant^), et yaa dalou plena est Gastod igitor viam pnblicam peroptime. et eretensem canem coopers torem adhibeto. Viatoris enim manus incontiiientes smit ( ad iniariandam rasticanis sadoribas promptissime.

84. Ämatoria Chrisippa Sosipatro Amatoriis rethibus nmnine captns est*) Sosipatre Anthusa amans. Pradentis ocoli sigmun est pnellam amare pulchrai Non ingemisee ptdchritudine victos. Maiorem enim labom fhütionem habebis amatoriarum lachrimarom blandimentaL., Voluptati enim dementia permixta est. et delectaat contristando cupidines. variis enim passionibns veneria cestus intextns est.

85. moralis Plato Dionisio Si tristicia vis teneri. perambnla monomenta. et passionis habebis pharmacum. Et maximas hominum felicitates aspice. pulueris tandem acquirentes leaitatem.

Impressum Cracoaie in domo domini Johannis hal|;le8 Anno salatis nostre. M.GCGGG.IX.

B. Die Trigonometrie.[recensere]

Die besondere Herausgabe der von Kopernikus verfassten und seinem grossen astronomischen Hauptwerke (de reuol. lib. I. cap. 13 und 14) wörtlich4) einverleibten ebenen und sphärischen Trigonometrie (fol. 4 — 12a) nebst einem Anhange von Sinustafeln (fol. 12b — 30a) veranlasste und besorgte im Jahre 1542 sein Schüler Joachim Rhetikus (vgl. darüber Erml. Literaturgeschichte S. 123 ff.), welcher diese Schrift mit einer Widmung an den Nürnberger Mathematiker Georg

1) y. Quam. 2) Y. instat 3 V. nonne captua es. 4) Nur am Schlüsse des lib. I. cap. 14. sind in dem grossen Werke selbst die Worte hinzugefügt: Haec obiter de Triangulis, prout instituto nostro fderint necessaria modo suffidant Quae si Utius tractare debuissent, singulari opus erat uolundne.

[103]

Hartmann, einen Jugendfreund des Bruders des Verfasser, und einem Gedichte einleitete, das allem Anscheine nach von dem Bischöfe von Ermland Johannes Dantiskus verfasst und mit jenem „Epigramme" identisch ist, für dessen Zusendung sich Kopernikus in einem Briefe vom 27. Juni 1541 bei Dantiskus bedankt. Diese beiden Stücke sind nachstehend aus dem genannten Werke, von dem sich ein Exemplar u. a. auf der Universitätsbibliothek zu Königsberg befindet, abgedruckt, während für den übrigen Inhalt auf das leicht zugängliche astronomische Hauptwerk (lib. I. cap. 13 und 14) verwiesen sein mag. Die Originalausgabe — 30 Bl. in 4° — welche seitdem (abgesehen von den auch hier mitgetheilten Stücken, die sich auch — freilich nicht diplomatisch treu — in der Warschauer Ausgabe S. 545 — 547 finden) nicht wieder abgedruckt wurde, ist auf der ersten Seite mit einem sauberen Holzschnitte, der den Titel einfasst, verziert. Der „Canon subtensarum in circulo rectarum linearum", der (von fol. 12b bis 30a) auf die Trigonometrie folgt, unterscheidet sich von dem in dem Hauptwerke (de reuol. I. 12. fol. 15-19) mitgetheilten wesentlich. In dem ersteren sind die Sinus für den Sinustotus zehn Millionen berechnet. „Die Bogen gehen nach der Reihe, das Quart-Format fasst nur die Hälfte eines Grades. In fünf Columnen stehen auf einer Seite die ersten Hälften von fünf Graden, auf der anderen die letzten. Neben jeder Columne der ganze Unterschied zweier zunächst folgender Sinus. Unter jeder Columne die Zahl des Grades, welcher mit dem, dessen Zahl über der Columne steht, den Quadranten ergänzt, in schmalen Spalten linker und rechter Hand die Zahlen der Minuten, von oben hinunter für den Grad, dessen Zahl oben steht, von unten hinauf für den, dessen Zahl unten steht. Diese Einrichtung, Bogen und Ergänzungen zusammen zu übersehen, findet sich in Regiomontans' Tafeln nicht" — In Kopernikus' Hauptwerke dagegen hat die Sinustafel nur 100,000 Theile im Sinustotus und geht nur durch Sechstheile des Grades. Die Bogen gehen hier nach der Reihe von 10 zu 10 Minuten, neben den Sinussen die Differenzen, so haben auf einer Folioseite 6 Grade Platz und stehen 12 auf einer Seite in 2 Abtheilungen. Die Ergänzungen sind nicht dabei. „Vielleicht ist also", meint Kästner in seiner Geschichte der Mathematik (I, 578) weiter, „die bei unserem besonderen Abdrucke der Abh. de lateribus befindliche Tafel nicht von Kopernikus selbst, sondern schon von jemand anders

[104]

berechnet, oder nach einer Tafel, die schon vorhanden war, abgedruckt, welches auch die Worte: "Additus est" — in dem nachstehenden Titel — andeuten könnten".

[p. 1.] De Lateri||bvs Et Angolis Tri||angalonun, tum planorom rectilineorum, || tum Sphaericoram, libellas eraditissimos || et utilissimas, com ad plerasque Pto||lemaei demonstrationes ]ntelligen|{das, tnm nero ad alia mnlta, || scriptns a Clarissimo et II doctissimo niro D. Ni||colao Copernico || Toronensi. |{ Ädditns est Canon semissiam subten||sanim rectarom lineamm J in Circalo. || Excosum Vittembergae per || Johannem LonL || Anno M.D.XLn.

[p. 3.] Doctrina Et || Virtute Praestanti || Georgio Hartmanno Noribergensi, Joachi||mus Rheticus S. D.[recensere]

Cym rerom hnmanaram inconstantiam , uarios casus summorum uirorum, regnorum mutationes considero, cum in caeteris rebus imbecillitatem humani generis deploro, tum uero maxime doleo etiam in artes diuinitus humano generi traditas fata temporum seuire. Olim studia frequentissima Mathematum fuemnt, tota ars ex fhndamentis mira solertia, Deo monstrante initia et regente artificum mentes, exstructa est, magna lux, magnus bonos huius doctrinae ftiit Postea multis seculis iacuit obruta tenebris, fortasse eo quod in hac ultima mundi senecta orbis terrarum Barbarorum imperüs fato quodam oppressus est. Sed quia artes uitae utiles, praecipuaDei dona sunt, res ipsa ostendit, non humana ope, sed quodam singulari Dei beneficio, utcunque eas conseruari, et interdum rursus ceu ilammam excitari, ne funditus intereant Sed etiam cum restitutae sunt, prorsus accidit hominibus, quod aiunt Fythagoram dixisse de coelestium motuum harmonia, qua Ule quidem dixit effici dulcissimos sonos, sed non audiri eos, quia iam propter consuetudinem negligantnr, ita surdi homines nee audiunt, nee tueri Student artes diuinitus nobis redditas. Et ut caetera praesentia bona fästidimus, ita et hanc doctrinam, cum firuimur quotidianis beneficiis, leuicrem ducimus. Si deesset anuorum enumeratio in historüs, in religionibus, in foro, quantae essent in vita tenebrae. Si numerorum doctrinam non haberemus, infinita esset legitimorum contra[p. 4.] ctuum conturbatio. Architectonica tota ex Geometria orta est, et sunt aliae utilitates multae in metiendis corporibus. Haec beneficia cum sint in manibus fontes tum

[105]

negligantar, tum tiero a multis süperbe contenmantnr. Itaqae magna gratia debetnr bonis uiris, (pii in tanto doctrinae contemptn, sponte laborem Bnscipiont et Bon^pias facinnt, in bis dinJnis artibüs excolendis et ntilitatis pablicae causa conseraandis. Com antem . nobis monnmenta ntilia istic tum edantnr, tum adornentOT; dtud hoc te mnnere nicissim ornandam esse, quod non dnbito tibi gratissimom fore. Scis, doctrinam Triangnlomm maximos nsns habere, cmn in aliis geometricis materiis, tum nero praecipne in Ästronomia, ideoque saepe in eam Ptolemaens incnrrit. Qaare et hi qui Ptolemaeom explicare conati sunt, multa de Triangolis commentati sunt. Et optarim extare neteres Menelanm et Theodosiom. Nunc recens prodiit lacnbratio Begiomontani, sed mnlto ante quam hanc nidere potoit uir Glarissirnns et doctissimos D. Nicolans CopernicnSy dum et in Ptolemaeo iUnstrando, et in doctrina motnnm tradenda elaborat, de Triangalis emditissinie scripsit. Scio tibi admirationi fore hoc scriptum, com oidebis, quantas res, quam artificiose complexus sit Vt antem hoc tempore ederem, eo accidit, quia in enarratione Ptolemaei nobis opus foit Triangalomm doctrina, tibiqae eo dedicani, nt te pronocarem ad edenda si qua in hoc genere habes, sen uetera, sen recentia. Hnc accedit, quod audio amicitiam tibi Bomae fuisse cum auctoris fratre. Sed tibi uiro doctissimo non minor est causa quam haec, ad amandum auctorem, acerrimum ipsius ingenium, et cum in caeteris artibus, tum maxime in doctrina coelesti eruditio tanta, ut ueteribus summis artificibus conferri possit. Äc gratulari huic aetati debemus, tantum artificem reliquum esse, qui studia aliquorum accendat et adiuvet MQhi quidem iudico rem nuUam humanam contigisse meliorem, quam talis uiri et doctoris consuetudinem. Ac si quid unquam mea opera [p. 5.] in hoc genere Beipublicae profutura est, ad cuius utilitatem studia nostra referenda sunt, huic doctori acceptum referri uolo. Itaque cum hanc lucubrationem et ingeniosissime scriptum esse sciam, et ego eam propter auctoris memoriam magnifaciam, uelim te hoc munere magnopere delectari. Bene vale.

1. [p. 6.] Has artes teneris annis studiosa Juuentus
Discito, Mensuras quae numerosque docent. /
Premia najirque feres suscepti magna laboris,
Ad coelum monstrant haec tibi scripta uiam.

[106]

5. Qua patet immensis spaeiis polchenrimim orbii,
Si metas honun cemere mente Qoles.
Sidera vel quanam codi regione uagentv,
AEterae cursuB qoas habeantqpe ai^es.
Gor Lnaa üiaokat oaeca caligine fratrani;

10. Gor Lanae psaram lucis et ille neget
Ventoroß etiam caBOS quae fata guberne&t,
Qaas popfüis clades astra inimica feraat
Haec si aosse aoles, prins est doctrina tenenda,
Qoam breoiter tradunt haeo elementa tibi.

15. Cumque hominam menteS| quae ooelo semina dnemit,
Errent a patria sede domoqae proculy
Haec doctrina ipsas terrena mole solntas
Goelesti redaces nursus in arce locat.

C. Das astronomische Hauptwerk: Revolutionum libri VI.[recensere]

Von dem grossen Werke, an welchem Kopernikus sein Leben lang gearbeitet hat, ist uns glücklicher Weise das Originalmanuskript des Autors selbst noch erhalten. Es ist ein Volumen von 217 Blättern in klein Folio, einen Fuss hoch und acht Zoll breit, durchweg gleichmässig mit kleinen Buchstaben in schwarzer Dinte ziemlich deutlich geschrieben, während die Ueberschriften und die Initialen der einzelnen Bücher und Kapitel roth gemalt sind. Von den 217 Blättern des ganzen Werkes, welches in papierene mit beschriebenem Pergament überzogene Deckel eingebunden ist und gegenwärtig in einem kostbaren Lederetuis und nebstdem noch in einem ledernen Säckel aufbewahrt wird, sind die drei ersten „Vorblätter". Inwendig auf dem vorderen Deckel ist das gräflich Nostitz'sche Wappen befindlich mit der Inschrift: „Ex Bibliotheca Majoratus Familiae Nostitzianae", darunter von der Hand des Grafen Erwein Nostitz eine Beschreibung des Manuskripts. Das erste Vorblatt ist ganz leer, das zweite enthält die Aufzählung der verschiedenen Eigenthümer, das dritte den Namen Otto H. v. Nostitz. Dann folgen 212 Blätter, die den Text der 6 Bücher nebst der bis zum Jahre 1854 unbekannten Vorrede des ersten Buches, nicht aber die Widmung an Paul III. enthalten und endlich noch 2 leere „Nachblätter". Zwischen dem 69. und 70. Blatte ist wahrscheinlich vom Verfasser selbst ein Blatt

[107]

herausgeschnitten, da im Texte nichts fehlt. Das 77. Blatt des Manuskripts ist ganz leer, ebenso das 92. und 212. Blatt.

Der Text selbst enthält besonders gegen das Ende zahlreiche Korrekturen, so dass oft halbe Seiten durchstrichen und auf dem Rande anders gefasst sind. Auch in den Zahlenreihen der astronomischen Tafeln finden sich viele Verbesserungen; einzelne Tafeln der ersten gedruckten Ausgabe fehlen in dem Manuskript ganz und scheinen daher dem Setzer auf besondern Blättern nachgesendet zu sein. Von den mit der Reissfeder sorgfältig gezeichneten Figuren ist dagegen nur eine einzige durchstrichen.

Ueber die Schicksale dieses Manuskripts belehren uns die schon erwähnten handschriftlichen Einzeichnungen auf dem zweiten freien Blatte desselben. Auf der ersten Seite lesen wir die Worte: "Venerabilis et eximii Juris utriusque Doctoris Dni Nicolai Copernick, Canonici Varmiensis in Borussia Germaniae mathematici celeberrimi opus de reuolutionibus coelestibus propria manu exaratum et hactenus in bibliotheca Georgii Joachimi Rhetici, item Valentini Othonis conservatum, ad usum studii mathematici procurauit M. Jacobus Christmannus, Decanus Facultatis artium anno 1603. die 19. Decembris" Und auf der Rückseite von einer andern Hand : "Hunc librum a vidua pie defuncti M. Jac. Christmanni digno redemptum pretio, in suam transtulit bibliothecam Johannes Amos Nivanus: anno 1614. 17. Januarii. Heidelbergae". Auf dem dritten Blatte stehen die Worte: "Otto H. von Nostitz mpp." Letzterer war unter Kaiser Ferdinand II. Kanzler von Schlesien und vererbte das durch Rhetikus, Otho, Christmann und Amos erhaltene Manuskript, von dem wir nicht wissen, wie es in seinen Besitz gekommen, als Fideicommiss auf seine Nachkommen, die es gegenwärtig entweder auf ihrem Stammsitze Mieszyce in Böhmen oder aber meistens in ihrem reichhaltigen Familienmuseum zu Prag resp. in ihrer dortigen Hauskanzelei aufbewahren, wo es den durchreisenden Fremden gerne gezeigt wird.

Nach diesem Autographon wurde unter der Aufsicht des Andreas Osiander und des Joachim Rhetikus, der wohl schon bei seiner Abreise von Frauenburg im Herbst 1541 die Handschrift seines Lehrers mit sich nahm, die erste Ausgabe des Werkes in Nürnberg bei Petrejus gedruckt. Im Mai 1552 befand es sich schon unter der Presse, im August desselben Jahres wurde nach einem Briefe von J. Rhetikus an H. Veidnower rüstig daran gearbeitet und am 24. Mai 1543,

108

wo Kopernikus starb, war der Druck des Werkes selbst eben vollendet, indem T. Giese von dem Verfasser desselben unter dem 26. Juli 1543 schreibt: nee opus suum integrum, nisi in extremo spirita vidit, eo quo decessit die. Der Text dieser Ausgabe umfasst 196 numerirte Blätter in klein Folio (resp. gross 4°) und beginnt auf fol. 1. mit der Ueberschrift: "Nicolal Copernici Revolutionum Liber Primus" und schliesst fol. 196a mit den Worten: Norimbergae apud Joh. Petreium, Anno M.D.XLIII. Unmittelbar vor fol. 1. steht ein Blatt, auf dessen zweiter Seite ein Druckfehlerverzeichniss sich befindet, eingeleitet durch die Worte : "Recognito et ad autographum opere impresso iterum collato, sequentia emendare curabis" etc. Die erste Seite aber trägt folgenden Titel:

Nicolai Copernici Torinensis || De Revolutionibus Orbi||uni coelestium, Libri VI.

Habes in hoc opere iam recens nato, et aedito, stndiose lector, Motus stellarum, tam fixarum, quam erraticarum, cum ex yeteribns, tum etiam ex recentibus observationibus restitutos: et novis insuper ac admirabilibus hypothesibus omatos. Habes etiam Tabulas expeditissimaS; ex quibns eosdem ad quodvis tempus quam facillime calculare poteris. Igitur eme, legC; fruere.

^ÄYewfiirQrjTog ovieig euTtTO), Norimbergae apud Job. Petreium, || Anno M.D.XLIII.

Vor diesem Blatte indessen befindet sich in allen Exemplaren dieser Ausgabe, die mir zu Gesichte gekommen sind, noch eine Lage von 6 Blättern, auf deren erster Seite der eben angegebene Titel typographisch genau noch einmal wiederholt ist, während auf der zweiten Seite eine (nach Kopernikus' Tode) von Osiander vorgeschobene Vorrede (Ad Lectorem de hypothesibus huius operis) sich befindet, über deren Tendenz T. Giese in einem weiter unten mitgetheilten Schreiben an Rhetikus vom 26. Juli 1543 sehr entrüstet sich äussert. Dann folgt auf S. 3 ein Brief des Kardinal Schonberg an Kopernikus, S. 4 — 8 die Widmung des Werkes an Papst Paul in. und endlich S. 9—12 ein „Index eoram quae in singulis capitibus sex librorum Nicolai Copernici de reuolutionibus orbium coelestium, continentur^' — ein Abdruck der einzelnen Kapitelüberschriften. Dagegen fehlt die im Autographon befindliche schöne Vorrede des Verfassers, an deren Stelle die von Osiander getreten ist, gänzlich. (Vgl. dazu die Erml. Lit.-Gesch. S. 124 ff.)

109

Eine zweite Auggabe nimereB Werkes ebenfalls in klein Folio (resp. gross 4^ und auch sonst bis auf zahlreiche nen hinzugekommene Dmckfehler der ersten so genau nachgedmckty dass selbst die einzelnen Seiten mit denselben Worten schliessen, erschien 23 Jahre später in Basel (VI. n. 213 BL). Sie trägt den Titel:

Nicolai Copernici To{|rinensis de Beyolutioni{|bns orbimn coelestiom, |l Libri VI. In Qvibns Stellaram Et Fixamm Et Erraticartim Hotvs, Ex Yeteribns atque recentibüs obseraationibos; restitnit hie antor. Praeterea tabnlas expeditas Incnlentasqae addidit, ex quibns eosdem motus ad quodnis tempus Mathematnm Studiosus facillime calculare poterit. Item, De Libris BevoIvtionmn Nicolai Copernici Narratio prima per M. Georgium Joachimum Bheticum ad D. Joan. Schonemm scripta. Cum Gratia et Privilegio Caes. Malest. Basileae, Ex Officina Henricpetrina.

Wie dieser Titel besagt, ist der Baseler Ausgabe noch die sogenannte narratio prima des J. Bheticus (vgl. Erml. Lit-Gesch. S. 123) beigedruckt (fol. 196^ bis 213a), jedoch ohne das der ersten und zweiten Edition dieser narratio (Danzig 1540 und Basel 1540) beigegebene Encomium Borussiae. Das Werk schliesst fol. 213_b^ mit den Worten: Basileae, Ex Officina Henricpetrina, Anno M.D.LXVI. Mense Septembri. Die folgende dritte Edition des kopernikanischen Hauptwerkes besorgte im Jahre 1^17 der Gröninger Professor Nicolaus Mulerius. Ihr Titel lautet:

Nicolai Copernici || Torinensis. Astronomia || Instaurata || . Libris sex comprehensa, qui de Revolutionibus || orbium coelestium inscribuntur. || Nunc demum post 75 ab obitu authoris annum integritati suae || restituta, Notisque illustrata, opera et studio II D. Nicolai Mulerii || Medicinae ac Matheseos Professoris orjldinarii in novaAcademia quae est || Groningae. || Amsteloaami. || Excudebat Wilhelmus Jansonius, sub Solari aureo. II Anno M.D.C.XVn.— XXVI und 488 Seiten in klein 4«.

Diese Edition enthält nach einer Widmung an die Gröninger Akademie zunächst die Vorrede des Oslander^ den Brief des Kard. Schonberg; die Zuschrift an Paul m., dann eine kurze, lediglich aus den Schriften des Rhetikus exzerpirte „vita Copernici", die Indices, Druckfehler, Vorrede und ein Epigramm von P. Winsemius. Darauf folgt (S. 1 — 470) der Text des Werkes mit reichhaltigen Anmerkungen astronomischen Inhaltes und schliesslich noch

110

(S. 470-— 488) 9;Astronomicaram obs^rvationiim thesMinis e Bcriptig Nie. Copernioi coUeotus: servata serie qua usus ftut Coperniciifi^^ Unter allen bisherigen Aasgaben empfiehlt sich diese dritte zum Stndinm am meisten sowohl durch die Korrektheit des Druckes, in welchem zuerst cto Fehler der ersten Edition verbessert sind, als auch durch die von gründlichem Studium zeugenden eigenen Zusätze des Heransgebers. Aeusserlich und innerlich am reichhaltigsten ausgestattet ist aber die vierte und bis jetzt letzte Edition, die Warschauer Prachtausgabe vom Jahre 1854, weiche aen Titel trägt :

,,Nicolai Copernici |{ Torunensis | De Bevolutionibus Orbium Coelestium || Libri Sex. {| Accedit G. Joachimi Bhetici Narratio Primo, Cum Copernici Nonnullis Scriptis Minoribos, Nunc I Primum Collectis, Eiusque Vita. {| Vaisaviae, {| Typis Stanislai Str%bski. || Anno MDCCCLIV."— LXXVI und 642 S. nebst VIII S. Index und mehreren litliographien und Faksimile's^.

Die erste Anregung zu diesem monumentalen Werke gab bereits im Jahre 1847 eine edle polnische Frau, Nina Luszczewska, welche eine ihr zugedachte öffentliche Huldigung mit dem Bemerken zurückzuweisen wusste, es empfehle sich besser, das gesammelte Geld zur Bestreitung der Kosten fUr eine Uebersetzung des „grossen pohlischen Astronomen^' zu verwenden. Der Direktor der Warschauer Sternwarte, Staatsrath Dr. Johann Baranowski, war es, dem schliesslich die Ausführung dieses Gledankens zufiel, und der in der Prachtausgabe vom Jalu'c 1854 viel mehr geleistet hat, als ursprünglich beabsichtigt war. In einer ausführlichen, lateinisch geschriebenen praefatio (S. I — XXX) mit danebenstehender polnischer Uebersetzung, die überhaupt sämtliche lateinische Texte des ganzen Buches ohne Ausnahme begleitet, gibt er, nach einer kurzen Einleitung, eine ansflihrliche Analyse des kopernikanischen Hauptwerkes >) Als Titelbüd ist ein ¥on Jo. Piwanki gefertigter Steindrack, das Portrait des Kopernikus nach einem alten Oelgemälde — vieUeicht in Lemberg? — beigegeben. Dann folgen zu S. XL. die Abbildongen zweier in Par is im Jahre 1830 auf Kopernikus geprägter Iffllnzen; ferner zu S. LXXVI. und S. 486 die Abbildungen der Kopenikns-Monumenle zu Warschau und Thom, von* A. Dietrich in Kupfer gestochen. Am Schlosse des ganzen Werkes sind noch die lithograph&ten Fabsimile's der kopernikanischen Briefe vom 9. August 1537 und 27. Juli 1541 beigegeben. Vgl. übrigens meine Anzeige dieser Edition in der Zeitschrift: Natur und OiBsbarong. Bd. lU. S. 134. ff:

111

GySiinima libiorm Oopernid'O ^^^ eimgen Kterarhigtorischeii Exkwraen. (S. XXX— XL.) Dann folgt (S. XL— LXXV) die ^yTita ITioolai Copernici'^ von Julian Bartosaiewioi, der diese An%abe ttbernommen, naobdem ProfesBorDominik Sinle imter den flun gestellten Bedingongen geglauMp batte, dieselbe abiebnen zu müssen '). Alsdann beginnt der Text des Hanptwerkea sdbsfc^ leider durcb manche nene Druckfehler entstellt und ohne voraufgehende Angabe der kritischen Orondsätze und literarischen Hilfsmittel, nach denen er bearbeitet isty wie denn auch die ohne alle Zitate geschriebene Biographie von Bartoszewicz an zahlreidten, thdlweise schon von Ssmlc bemerkten und berichtigteD historischen Verstössen leidet Soyiel aus einer Yei^leichung der verschiedenes Ausgaben erhellt, ist wesentlich die Ausgabe von 1Ö43 zu Grunde gelegt, so jedoch, dass Orthographie und Interpunktion mehrfach geändert sind. Die Originalhandschrift, ans der hier (S. 10—12) die schöne, von Oslander unterdrttckte Emleitung des Verfassers zum ersten Male nach einem vom Oraien Raimund Skörzewski besorgten lithographirten Fakrimile mitgetheilt ist, wird zur Berichtigung des Textes nirgendwo berücksichtigt, wie Überhaupt zum Texte gar kdne weitem Bemerkungen beigegeben sind. (S. l — 486.) An dieses Hauptwerk schliessen sich als Anhänger

1) Die sogenannte „narratio prima'^ des G. Joa^Aäm Rhetikns, welche zuerst im Jahre 1540 bei Rhode in Danaig erschienen war, der erste ausführliche Bericht über das neue Weltsystem, der in's Publikum drang. Das dieser Schrift in der ersten und zweiten Ausgabe beigegebene „Encomium Bomssiae'^ ist hier nicht wieder abgedruckt (S. 487 — 594.)

2) Die Vorrede des Rhetikus zu der von ihm im Jahre 1542 herausgegebenen kopernikanischen Trigonometrie nebst dem efadeitenden Gedichte. (S. 545 — 546.)

3) Die Vorrede zu den von Rhetikus im Jahre 1551 veröffentlichten Ephemeriden, welehe einige f)lr die Biographie seines Lehrers wichtige Notizen enüiält (& 548 — 552.)

4) Die „Septem Sidera^', ein Zyklus von 7 Oden auf die Kindheit des Heilandes, den Kopernikus kurz vor seinem T6de gedichtet haben soll. (S. 553—562.)

5) Die „monete cudende ratio per Nicolaum — ein Gutachten Aber die Prägung des Geldes in Preussen, ans dem Jahre 1526 (nicht 1522) herrührend. (S. 563—574.)

  • ) 8gl. D. Szulc, 2ycie Mikol^ja Kopernika. Warszawa 1B65. p. 101.

[112]

6) Eilf Briefe von Kopernikus an verschiedene Adressaten, ohne chronologische Ordnung und ohne jeden Nachweis der Originale. (S. 575-593.)

7) Die lateinische Uebersetznng der 85 Briefe des Theoph. Simokattes, über die schon oben S. 73 die Rede war. (S. 595—631.)

8) Vier weitere Briefe des Kopernikus; nebst einigen auf ihn bezüglichen Korrespondenzen yon Herzog Albrecht^ Georg Donner^ Tidemann Giese und Albert Caprinus (S. 631 — 642), worauf noch (S. I — VU) das Inhaltsverzeichniss folgt Nachstehend sind nnn von dem grossen Werke, abgesehen von den sämmtlichen in den verschiedenen Ausgaben befindlichen Vorreden , die ersten eilf Kapitel des ersten Baches, die Einleitungen zu den 5 übrigen Büchern und sämmtliche Kapitelsüberschriften mitgetheilt Der Grund dieser Auswahl liegt auf der Hand. In den ersten 11 Kapiteln seines Werkes gibt Kopernikus in grossen, auch für weitere Kreise verständlichen Zügen den Grundriss seines Weltsystems, während die Fortsetzung den streng wissenschaftlich gehaltenen astronomisch-mathematischen Beweis dafür erbringt, in einer Form, die heute kaum einem Mathematiker und Astronomen von Fach in ihren Einzelnheiten vollkommen verständlich sein dürfte, so dass bei der allgemeinen Verbreitung der 4 ersten Ausgaben das Fehlen der gedachten Theile an diesem Orte wohl von Niemandem wird vermisst werden. Der Einblick in die Disposition und Systematik des Buches aber wird durch die Einleitungen in die einzelnen Bücher und die Kapitelsüberschriften in genügender Weise ermöglicht.

Der Text ftlr die ersten eilf Kapitel des ersten Buches konnte hier in Folge der gütigen Erlanbniss Sr. ExceUebz des Herrn Grafen Erwein von Nostitz zum ersten Male genau nach der Originalhandschrift gegeben werden, von der Herr Prof. Dr. Höfler, z. Z. Bector Magnificus der Universität Prag, eine sorgfiUtige Kollation zu vermitteln die GeftUligkeit hatte. Im Uebrigen ist derselbe durchaus getreu nach der ersten Ausgabe vom Jahre 1543 abgedruckt, während die Varianten des Manuskripts in den Noten vermerkt sind, die ausserdem noch die genauen Zitate der von Kopernikus allegirten Klassiker und einige historische Erläuterungen enthalten.

[113]

[fol. 1.] NICOLAI C0||PERNICI TORINENSIS || DE RE-VOLUTIONIBUS ORBI||um coelestium, Libri VI.[recensere]

Habes in hoc opere iam recens nato, et aedito, stadiose leGtor, Motns BteUanuDy tarn fixanun, quam erratieanuDi oam ex aeteribas, tum etiam ex recentibiiB obflematiombiiB restitatofl: et noiiis insuper ao admirabilibiiB bypothesibns oniatos. Habea etiam Tabolas expediÜBsimaa^ ex quibos eosdem ad quodiDs tempna quam fiEu^illime calciüare poteris. Igitor eme; lege^ firaere«  ^AyewfiiTQiiTog ovSelg eiaiixo. Horimbergae apnd Job. Petreimni || Anno H. D. Xiiiii,

AD LECTOREM DE HYPOTHESIBUS HUIVS[recensere]

f L b. OP£BIS<). Kon dnbitOy quin ernditi quidam^ unlgata iam de nonitate hypoAeseon hoiiiB operis fama, quod terram mobilem, Solem nero in medio nniaersi immobilem eonstitait^ uehementer sint offensiy pntentque disciplinas liberales recte iam olim eonBtitataSy tnrbari non oportere. Yeram si rem exacte perpendere nolenti innenient anthorem hniiu operisi nihil quod reprehendi mereator eommisisse. Est enim Astronomi propriom, historiam motnnm coelestiam diligenti et artificiosa obseroatione colligere. Deinde cansas eanmdem^ sen hypotheses, cum neras assequi nnlla ratione possit^ qualescmiqae excogitare et confingere, quibns snppositiS; iidem motns ex Gleometriae principüs, tarn in fatnmm, quam in praeteritnm lecte posnnt oalcolari. Homm antem ntnmque egregie praestitit hio artifex. Neqoe enim necesse est, eas hypothes («se nerasy imo ne nerisimiles quidem, sed sufficit hoc nnam, 8i calcolnm obsemationibns congmentem exhibeant nisi forte qms Geometriae et Optices nsque adeo sit ignarosy nt epicjclimn Veneris pro nerisimili habeat, sen in cansa esse n lieber den Verfesser dieser Vorrede schreibt Kepler hn Jahre 1«09 nVin ta vm sdre &biilae buius, coi tantopere irasceris, architectwn? Anaress 0«iAHder annotatos est in meo exemplari, mann Hieronymi Schreiber Nonbergenos. Hie igitur Andreas, cum editioni Copernici praeeaaet, prsÄfationem ülam, quam tu dicia absurdisaimam, ipse (quantum «eiua Irterw Bd Conemicum colligi poteat) cenauit prudentiaaimam, Mmt in frantiapiao l&ri, Copernico ipsV au» iam mortuo aut ignaw. Keplen opp. ed. Fnach. voL HI FrftTlSeo. p. 1»6 und daau a. a. 0. I, 346 und &ml. Lit-Gesch. I, 124. - Oaiander, geb. 1498 au ÄKill!!!!!! ^ S??^?» ^^ 1022 P&rrer fai Nürnberg, 1548 Prof. te Theologie m Königaberg, wo er 1662 atarb. 8

114

credat, quod ea quadraginta partibiiB, et eo ampKns^ Solem interdnm praecedat, interdam sequatnr ^). Qois emm non uidet,

hoc posito^ necessario sequi, diametrom Btellae in Tze^cyBuf plnsqaaiD quadruplo, oorpiis antem ipsnm plnsquam aedecuplo, maiora, quam in dnoyetip apparere, cui tarnen omnis aeni experientia refragatur? Sunt et alia in hac disciplina non minus absurda; quae in praesentiamm excuteie, niUI est neoesse. Satis enim patet, apparentium inaequalium motnum causasy haue artem penitns et simplidter ignorare. Et si quas fingendo excogitat, ut certe quamplurimas excogitat, nequaquam tarnen in hoc excogitat, ut ita esse cuiquam persuadeaty sed tantum, ut caleulnm reote instituant Cum antem unius et eiusdem motus, uarie interdum hypotheses sese offerant (ut in motu Solis, eccentridtas, et epicyclium) Astronomus eam potissimum arripiety quae compraehensu sit quam

  • f. II. facillima« Philosophus fortasse, ueri similitudinem ma^gis

requiret, neuter tarnen quicquam certi compraehendety aut tradet, nisi diuinitus illi reuelatum fuerit. Sinamus igitur et has nouas hypotheses, inter ueteresi nihilo uerisimiliores innotescere praesertim cum admirabiles simul, et faciles sint, ingeptemque thesaurum, doctissimarum obseruationum secum aduehant. Neque quisquam, quod ad hypotheses attinet, quicquam certi ab Astronomia expectet, cum ipsa nihil tale praestare queat, ne si in alium usum conficta pro ueris arripiaty stultior ab hac disciplina discedat, quam accesserit Vale.

NICOLAVS SCHONBEBOIVS CABdinalis Capuanmi, Nicoiao CkipemioOi S.

Cum mihi de uirtute tua, constanti omnium sermone ante annos aliquot allatum esset ^), coepi tum maiorem in modum te animo complecti; atque gratulari etiam nostris hominibus, apud quos tanta gloria floreres. Intellexeram enim te non modo ueterum Mathematicorum inuenta egregie callere, sed etiam nouam Mundi rationem oonstituisse. Qua doceas terram moueri : Solem imum mundi, adeoque medium locum obtinere: Godum octauum immotum, atque fixum perpetno mauere: Lunam se una cum inclusis suae sphaerae elementis, inter Martis et Veneris coelum sitam, anniuersario 1) Vgl. Plin. nat hist 2, 6 (8).: ^ Vgl. darüber ErinL Lit-Gesch. I, 120 ff.

115

corsa eircam Solem connertere. Atqae de hac tota AstroDomiae ratione eommentarios a te confectos esse ac erratiearam stellaniiii motas calenUs snbdnctos in tabnlas te contofissey inanma omninm eam admiratione* Qaamobrem uir dootissimey msi tibi molestiis suiD; te etiam atqae etiam oro aehementer, nt hoc tanm inaentum stadiosis commamoes^ et tuas de mimdi spbaera lucnbrationes una com Tabolis^ et si quid habes praeterea, quod ad eandem rem pertineat^ primo qaoqae tempore ad me mittas. Dedi antem negotimD Theodorico a Beden ') at istic meis smnptibiis omnia describantar, atqae ad me transferantar. Quod si mihi morem in hac re gesseris, intelliges te cum homine nominis toi studioso, et tantae uirtati satisfacere onpiente rem habuisse. Vale. Romae, Calend. Nouembris, anno M. D. XXXVI ^).

  • AD SAN CnsySIMVM DOMINVM PAV||LVM m. ^ £: n. b.

FONTDEICEM MAXIMVM, || Nicolai Copernid Fraefktio in libroB || Seuolntionum. Satis equidem, Sanctissime Pater , aestimare possom, iiitamm esse, nt simnl atque quidam acceperint, me hisce meis libriS; quos de Beuolutionibns sphaeranim mnndi scripsi^ terrae globo tribnere quosdam motns^ statim me explodendum cum tali opinione clamitent. Neqae enim ita mihi mea placent, nt non perpendam, quid alii de Ulis indieatori sint. Et quamois sciam, hominis pUlosophi cogitationes esse remotas a iudicio uolgiy propterea quod illins stndinm sit neritatem omnibns in rebus, quatenns id a Deo rationi hnmanae permissum est, inquirere, tamen alienas prorsns a rectitadine opiniones fagiendas censeo. Itaque cum mecum ipse cogitarem, quam absurdum äxQÖafuz existimaturi essent Uli, qui multorum seculorum iudiciis hanc opinionem confirmatam norunt, quod terra

1) Dietrich von Rheden, seit dem Jahre 1532 Domherr von Ermland, lebte meist in Rom, wo er die Agenturgeschftfte des Kapitels besorgte imd Yon wo er erst 1539 wieder heimkehrte. Vgl. 6. A. F. D. 6, 40. £. Z. I, 832 ff. ^ Die Grabschrift des edlen Verfassers dieses Briefes in der schonen gotnischen Dominikanerkirche Santa Maria sopra Minerva in Rom lantet: „Hoc vili quem a tergo lector H habes loculo conditus est I, is in quo mira rerum peritia |{ catholica doctrina at^ue || religio Mt Nicolaus a £ichon{{berg natione Svevus ordijlnis praedicatorum car* dinaHlis Capuanus a Paulo terjltio Pontifice maximo crea||tus quem nobilem generer N ipsa nobiliorem edidit Tir||tus qoi tfeinto maiori lau||de post mortem efferendus 11 est quanto ipse moriturus |l eam fugere corarit |{ vix. an. LXV. dies XXK. || obüt an. Chri. MDXXXVD.

116

immobiliB in medio ooeli, tanquam oentnim iUii» poaita tot, si ego contra asaeierem terram moneii, diu mecnm haeai, an meoB oommentarioB in eins motas demonstniionem oon* scriptos in lacem darem, an nero satioB eflset, Pythagoreonun et quorondam aUomm sequi exemplnm, qui non per literaa, •ed per manns tradere soliti snnt myateria phüosophiae pro* pinquis et amids dnntaxat Sieat Lysidis ad Hipparohnm epiatola teBtator^). Ao mihi quidem nidentar id feeisse: non nt quidam arbitrantor ex quadam innidentia commiinicaadanim dootrinamm, Sed ne respnlcherrimae^ et mnlto studio magnomm niromm inaestigatae, ab illis contemnerentor, quos ant piget nllis literis bonam operam impendere^ nisi quaestnosis, ant si exhortationibns et exemplo aliomm ad liberale stodiam plulo* f. III. sophiae exdteatnr; tarnen propter * stopiditatem ingenii inter philosophos^ tanquam ftici inter apes nersantor. Cum igitor naec mecnm perpenderem^ eontemptos, qui mihi propter nonitatem et absnrditatem opinionis metnendos erat, propernodnm impulerat me^ nt institutum opus prorsns intermitterem. Vemm amioi me diu cnnctantem atque etiam relactantem retraxeronti inter quos primns fhit Nicolaos Schonbeigina Cardinalis Capuanns, in omni genere doctrinamm celebria. Proximns illi nir mei amantissimas Tidemannos GisioS; Episcopus CulmensiSy sacrarom nt est, et omnium bonamm Ute* ramm stndiosissimns. Is etenim saepennmero me adhortatna est; et connitiis interdnm additis efflagitanit, nt libmm hnnc aederem; et in lucem tandem prodire sinerem^ qui apud me pressns non in nonnm annum solom^^ sed iam in quartnm nonennium, latitasset Idem apnd me egemnt alii non panci uhi eminentissimi et doctissimi, adhortantes nt meam operam ad commnnem stndiosomm Mathematices ntilitatem, propter conceptnm metam, conferre non recnsarem dintins. Fore nt quanto absardior plaerisque nunc haec mea doctrina de terrae motu nideretur^ tanto plus admirationis atque gratiae habi* tura esset, postquam per aeditionem commentariorum meomm caliginem absurditatis sublatam niderent liquidissimis demon* strationibus. EQs igitnr persuasoribus, eaque spe addnctnsy tandem amicis permisi, ut aeditionem operis, quam diu a me petissenty facerent

^) Vgl die Ton Kopenukas* Lehrer Masnros herausgegebene grieclusche BriefisammliiDg: Epistolae diaersorain philoBophomm. Venetiis 1499. fol. r VI, wo das Original dieses Briefes abgedruckt ist, und oben 8. 73Dain noch meine Analecta Warmieasia Anm. 54. Diogen. Laeit 8,42Jamblich, rit TyHi. 75. *) Vgl. Horat ad Pisones y. 388.

117

At non tarn mirabitDr fortawe Saactitas tqa, qiiod haa meaa lucabratioiies andere in lacem aosiiB sim, poateaqoam taatom opeiae in Ulis elaborandis, mihi simipai, Qt meaa cogitationea de terrae mota ^iam literis oommittere non dubitanerim, aed quod magia ex me aadire expectat, qui mihi in mentem nenerit, nt contra recq^tam opinionem Matbematioonun, ae propernodam c<mtra commmiem aenaunii ansiia ümm imaginari aliquem motum terrae. Itaque nolo Sanctitalem toam latere, me nihil alind mouiflae, ad cogitandnm de alia ratione subdacendoram motanm aphaeranim mündig quam quod intellexi, Matbematieos aibi ipsis non constare in Ulis perquirendis. Primum enim naqae adeo ineerti sant de motu Sofia et Lnnae^ nt neo nertentis anni perpe*taam magDi- * f. m. b. tndinem demonstrare et obsernare poBsint Deinde in constitaendis motibns^ com illammy tarn aliaram qoinque errantiom steUamm, neque üsdem principiis et asanmptionibuBy ac apparentiom renolotionnm motnnmque demonatrationibaS; ntontar. Alii namqae circnlia homocentris solom, alii eccentris et epicyclis, quibna tarnen qaaesita ad plennm non asaequnntnr. Nam qui bomoeentris confisi sunt, etai motos diquos dinersoB ex eia componi posse demonstranerint, nihil tarnen certi, quod ninumm phaenomenia responderet^ inde stataere potaenmt. Qai nero excogitanenint eccentrica^ etai magna ex parte apparentea motoa congmentibna per ea numeria abaoluisae mdeantor: plaeraque tarnen interim admiaerant^ quae primia prindpüSy de motas aequalitate, nidentor contranenire. Rem qaoque praecipnam, hoc est mnndi formam, ae partinm eina eertam gymmetriam non potaenmt innenire, vel ex Ulis colligere'). Sed accidit eia perinde, ao Bi quis e diuersia locia, mann8| pedes, capnt^ aliaque membra, opüme quidem, aed non nnins oorporia eomparatione, depiota snmeret^ nnllatenna innicem aibi respondentibnay nt monatnun potios quam homo ex illia componeretor^. Itaque in processn demonatrationia, qoam jU^odov nocant, vel praeterüsse aliquid neoeasarionmi Tel aliennm quid, et ad rem minime pertinena, admiaisse inaemontar. Id quod illis minime accidissety si certa prindpia aequQti essent Nam si aasomptae illomm hypothesea non ewent fallaees, omnia quae ex illis seqanntar, nerificarentor procul dubio. Obacnra antem licet haec sint, quae nnnc dico, tarnen sno loeo fient apertiora. ') V«>- ^ wvoL 1, 10. ») Hör. 1. C T. 1—4.

118

Hanc igitur incertitadinem MathematicanuD traditioDom, de coUigeodis mottbos sphaeramm orbis^ com diu mecam reuolverem, coepit me taedere, qaod nuUa certior ratio motanm maohinae mnndi, qui propter nos, ab optimo et regolariflsimo omniam opifice^ conditus essety philosophis constarety qai alioqui reram minatiss. respectu eins orbis, tarn exquisite scratarentnr. Qaare hanc mUii operam sumpsi, ut omninm pbilosophomm, quos habere possem, libroB relegerem, indagatams, an ne alias anqaam opinatOB esset,

  • f. IV. alios esse * motas sphaeraram mondi^ qaam Uli ponerent,

qai in scholis Mathemata profiterentar. Ac reperi qaidein apad Ciceronem primam'), Nicetam sensisse terram moaeri. Postea et apad Platarcham inaeni qaosdani alios in ea faisse opinione, caios aerba, at sint omnibas obaia, placait hie asscribere: oi fjikv äXloc fiiveiv n^ y^Vf 9(Jiolaoq ih nv^ayoQeiog xt'xkfp n€qtq>iQB<f^m ne^i ro twq xarcaevxlov lo^ov oiwiotqoTimg ilXu^ xal €feXi^. 'HQaxXetStjg 6 Twvrixog xai Ixqxzvrog o ilvSccyÖQeiog xcvoSm fikv tijy yv(v ov (ifjv ye ^JLeraßaxixmq, TQOXOV SCieijv iv^ayvccfiivriv and ivcfimv inl dvaroToXagy negi t6 Idiov avT^g xivr^ov^), Inde igitar oceasionem nactns, coepi et ego de terrae mobilitate cogitare. Et qaamais absarda opinio aidebatar, tarnen qaia sciebam aliis ante me hanc concessam libertatem, at qaoslibet fingerent oircolos ad demonstrandam phaenomena astroram. Existimaai mihi qaoqae facile permitti, at experirem, an posito terrae aliqao motu firmiores demonstrationes, qaam illoram essent, inaeniri in reaolatione orbiam coelestiam possent. Atqae ita ego positis motibas, qaos terrae inira in opere tribaoy malta et longa obseraatione tandem reperi^ qaod si reliqaoram sideram errantiam motas^ ad terrae cirealationem conferantar, et sappatentar pro caiasqae sideris reaolatione, non modo illoram phenomena inde seqaantar^ sed et syderam atqae orbiam omniam ordines, magnitadines, et coelam ipsani ita connectat, at in nalla sai parte possit transponi aliqaid, >) Cic. quaest acad. 4,39: Nicetas (Hicetas) Syracusius, üt ait Theophrastus, caelum, solem, lonam, Stellas, sapera denique omnia stare censet, neqae praeter terram rem ullam in mundo moveri: qaae quam circam axem se summa celeritate convertat et torqueat, eadem effici omnia quasi stante terra coelum moveretur; atque hoc etiam Platonem in Timaeo dicere quidam arbitrantur, sed paulo obscurius. lieber Hicetas vgl. Diogen.

Laert. 8,85. und unten de revol. I, 5. ^ Plutarch. plac. phiL 3,13. (Die neuern Ausgaben lesen nach [ÄBraßaTCxäg noch dXXd.) Vgl. dazu Euseb. praep. ev. 15,58. Procl. in Tim. p. 2^1. Origen. philos. 15.

119

sine reliquamm partium, ae totins nniaersitatis oonfusione. Proinde quoqae et in progressu operis hunc seeutas smn ordinem at in primo libro describam omnes positiones orbiam, com terrae, qaos ei tribno, motibns, nt is liber oontineat commnnem quasi constitationem nniaersi. In reliquis uero libiis postea confero reliquomm sydenim atque omninm orbium motoS; com terrae mobiÜtate, ot inde colligi possit, quatenus reliquonun sydemm atque orbimn motns et apparentiae salnari poBsinty si ad terrae motus conferantar. Neque dnbito, quin ingeniosi atque docti Mathematid mihi astipnlaturi sint, 81 quod haec * phiiosophia in primis exigit, non obiter, sed * ^- ^- b. penitos, ea quae ad harum remm demonstrationem a me in hoc opere, adfemntnr, cognoscere atque expendere nolnerint. Ut nero pariter docti atque indocti niderent, me nnllins omnino subterfngere iudicinm, malui tnae Sanctitati, quam cniquam alteri has meas Incnbrationes dedicare, propterea quo et in hoc remotissüno angnlo terrae, in quo ego ago ordinis dignitate, et literarnm omninm atque Mathematices etiam amore, eminentissime habearis, nt facUe tua anthoritate et iudicio calnmniantium morsus reprimere posais, etsi in proaerbio sit, non esse remedium aduersus sycophantae morsum. Si fortasse ernnt imraioloyot qui cum omninm Mathematnm ignari sint, tarnen de Ulis iudicinm sibi snmnnt, propter aliquem locum scriptnrae, male ad snnm propositnm detortnm, ausi fuerint menm hoc institntnm reprehendere ac insectari: illos nihil moror, adeo nt etiam illomm indicinm tanquam temerarinm contemnam. Non enim obscnmm est Lactantinm, celebrem alioqui scriptorem, sed Mathematienm pamm, admodnm pneriliter de forma terrae loqui, cum deridet eos, qui terram globi formam habere prodidemnt '). Itaque non debet mimm uideri stndiosis, si qui tales nos etiam ridebunt Mathemata Mathematicis scribuntur'), quibus et hi nostri labores, si me non fallit opinio, nidebuntur etiam Reipublicae ecclesiasticae condacere aUquid, cnins principatum tna Sanctitas nunc tenet. Nam non ita mnlto ante snb Leone X. cum in Concilio Lateranensi nertebatnr quaestio de emendando Calendario Ecclesiastico, quae tum indecisa banc solnmmodo ob causam mansit, quod annorum et mensinm magnitndines, atque Solls et Lnnae motus nondum satis dimensi haberentur. Ex quo equidem tempore, bis accnratins

») Lactant divin. instit 3,24. ») Vgl. daa dymiiitqrpog ovieig ilcCtw auf dem Titelblatte.

l2O

obseraandis, animam intendi, admomtns a praeclarissimo niro D. Paulo episoopo Semproniensi, qm tnm iBti n^gotio ptaeerat^). Quid aatem praestiterim ea in re, taae Saüctitatis praecipue, atqae omninm alioram doctomm MathematiooniBi iadicio relmqao, et ne plora de ntUitate operis proimttere toae Sanetitati nidear, quam praeetare poBom, Baue ad iiiBtitatiim transeo.

NICOLAI COPERNICI REVOLVTIONVM LIBER PRIMUS2).[recensere]

Inter multa ae varia literaram arthunque stndia: quibuB hominam ingenia negetantar, ea praecipae ampleetanda existimo, snmmoque prosequenda stu^o: quae in rebus pulcerrimis, et seita dignissimis versantar. Qualia sunt qoae de dininis mundi reuolutionibna : cnrauque syderum magnitudinibus: distantiis: orta et oecasn: eaeteroromque in caelo apparentinm causis^ pertraetat: ac totam deniqae formam expUcat Quid antem eaelo palerios nempe quod eontinet pnlera omnia: qaod Tel ipsa nomina deelarant: Caelnm et MundoB. boe pnritatis et omamenti3): illnd caelati appellatione4). Ipsnm plerique philosophorom ob nimiam eins exoellentiam visibilem denm vocauerunt5). Proinde si artiom dignitates penes suam de qua traetant materiam aestimentor,

1) Paul von Middelburg (geb. 1446, gest 1585) stadirte in Löwen, imrde dann Astronom des Herzogs von Ürbino und endlich Bischof von Fossomhrone, wo er mit einem FriTÜegiam Leo's X. vom 30. April 1513 sein Werk: „de recta paschaL celebratione ac mortis dominicae die in 33 Bachern herausgab. Von semer Korrespondenz mit Kopernikus findet sich unter den Akten des Lateranense V. in der Vaticana sa Rom^ nach ausdrücklicher Versicherang von A. Theiner, nichts mehr vor. 2) Eber beginnt in dem Original-Manuskript des Kopernikus der Text mit den Worten: „Inter multa etc.*', die keinesweges eine besondere Yoiiede an den Leser bilden, sondern nur die Einleitung zum ersten Buche, wie auch die abrigen 5 Bacher — das 3. etwa ausgenommen — eine solche haben. Das Manuskript der Vorrede an Papst Paul IIL hat sich nicht erhalten. Ich gehe diese Einleitung diplomatisch getreu wieder, was in dem ersten Abdrucke der Warschauer Ausgabe (S. 10 — 12] und den hienadi von mir jß^atur und Offenbarung IQ, 138) und Beckmann (Index lect Lyc. uos. 1850 p. 4) veranstalteten Abdrucken nicht der FaU war. <) Vgl Varro de hng. lat 5,18. Plin. nat bist n, 3. (4,8): „Nam quem xo^ffMog Graed nomine omamenti appellaverunt, eum nos a perfecta absolutaque elegantia mundum^. *) VgL Plin. II, 8 (4,9): Gaelum quidem band dubio caelati argumento diximns, ut interDretatur Varro. Vri. dazu Humboldt, Kosmos. L 90. *) Vd. Piaton. Tim. p. 34. B. 68. E. 92. C. Aristoteles, de coeio 2, 1. 8. und dazu Cic. de nat deor. I. 12, 33—35. 14,37 und wdter unten de rerol. I, 10.

[121]

erit haeo longe praestanttssima. quam alii quidem Asti'onoiüiani alii Astrologiam: mnlti vero pridcorom mathematices consamationem vocant. Ipsa nimiram ingenaarnm artinm caput: cUgnissima homini libero : omnibos fere mathematices speciebus fiücitur. Arithmetrica Geometrica. Optice: Geodesia Mechanica et si quae sint aliae: omnes ad illam sese conferant. At C11ID omnium bonaram artinm sit abstrabere a viciis: et hominis mentem ad meliora dirigere: baec praeter incredibilem animi voinptatem abundantias id praestare potest. Qais enim inherendo iis qaae in optimo ordine constitata videat dininadispensationedirigi: assidnaeommcontemplatione: et quadam consnetadine non prouocetar ad optima: admireturque opificem omnium in qao tota felicitas est et omne bonom. Neque enim frustra*) dioinas ille psaltes delectatam se dioeret in factura dei: et in operibns manaam eins exaltabandnm ') : nisi quod hysce mediis : quasi yehiculo quodam ad smnmi boni contemplationem perducamur. Quantam vero ntilitatem et omamentum Beipublicae conferat, ut priuatorum comoda innnmerabilia transeamuS; peroptime animaduertit

piato. Qui in septimo Legnm libro^) ideo maxime expetendam putat: yt per eam dierum ordine in menses et annos digesta tempora in solennitates quoque et sacrificia : Viuam ^) yigilantemque redderent ciuitatem; et si quis, inquit, necessariam hanc neget homini optimarum doctrinarum quamiibet praecepturo stultissime cogitabit: et multum abesse putat: ut quisquam dininus effici appellarique possit: qui neo Solis: nee Lunae: nee reliquorum syderum necessariaro habeat cognitionem. Porro diuina haec magis quam humana scientia: quae de rebus altissimis inquirit: non caret difficultatibus. Praesertim quod circa eins principia et assumptiones quas graeci hypotheses vocant plerosque discordes fuisse videamus, qui ea tractaturi aggressi sunt: ac perinde^) non eisdem rationibns innixos. praeterea quod syderum cursus et stellarum reuolatio non potuerit certo numero definiri: et ad perfectam notitiam deduci: nisi cum tempore: et multis anteactis obseniationibus: quibus vt ita dicam per manus traderetur posteritati. Nam et si C. ptolemaeus alexandrinus: qui admiranda soUertia et diligentia caeteris longe praestat ex quadringentorum et amplius annorum obseruatis totam hanc artem

^) Das frustra ist wohl zu tilgen, oder statt „Neqae" zu lesen „Nonne". ») Vgl. Psalm 91,5. ») Piato de legg. VU p. 809 D. Dazu E. Z. V, 438. 4) Hier beginnt im Manuskript p. 2. ^) Besser zu lesen: proinde. 8*

122

peae consumaaerit at iam nihil deesse videretar: quod Don attigisBet. Videmas tarnen pleraque non connenire iis qaae traditionem eins sequi debebant aliis etiam quibosdam motibos repertis üli nondum cognitis. Vnde et platarchos vbi de anno Solis vertente disserit ') : hactenos inquit sydernm motus mathematicornm peritiam vineit. Kam ut de anno ipso exemplificem: quam diuersae semper de eo fuerint sententiae puto manifestum: adeo ut multi desperauerint posse certam Ita de aliis eius rationem inueniri. [Attamen ne huiusce difficultatis stellis. praetextn ignauiam videar contexissej^ tentabo lauente deo: sine quo nihil possumus, latius de bis inquirere cum tanto plura babeamus adminicula: quae nostrae sttbueniant institutioni : quanto maiori temporis interuallo huius artis auctores nos praecesserunt: quorum inuentis quae a nobis quoque de nouo sunt reperta comparare licebit. Multa praeterea aliter quam priores fateor me traditurum: ipsorum Ucet mnnere: utpote qui primum ipsarum rerum inquisitionis aditum patefecerunt.

[f. 1] Qaod mundus sit sphaericus. Cap. I.^

Principio aduertendum nobis est, globosum esse mundum, siue quod ipsa forma perfectissima sit omnium, nuUa indigens compagine, tota integra: siue*) quod ipsa capacissima sit figuraram, quae compraehensurum omnia, et consernaturum maxime decet: siue etiam quod absolutissimae ^) quaeque mundi partes, Solem dico, Lunam et Stellas, tali forma conspiciantur^) : siue quod^) bac uniuersa appetant^ terminari, quod in aquae guttis caeterisque liquidis corporibus apparet, dum per se terminari cupiunt. Quo minus talem formam coelestibus') corporibus attributam quisquam dubitauerit. Quod terra qaoqae spfaaeriea sit. Cap. n. Terram quoque globosam esse, quoniam ab omni parte centro suo innititur. Tametsi absolutus orbis non statim

«) Vgl. Plutarch. (juaest Rom. 24: mqtyivBTOC i% ^ ifAmigiag Xoyav. Opp. VIU. p. 325. ed. Hutt. ^ Das in [ ] befindliche ist im Manuskript durdigestrichen. ^ Der Text ist genau nach der im Ganzen sorgfältig revidirten ersten Ausgabe gegeben. Die Varianten des Manusknpts (Ms.) in den Noten. ^) Ms. nullo indigna compagine tota integritas. Siue etc. ^) Ms. absolutae. ^ Ms. conspiciamus. '^) Ms. quae. ^) Ms. appetant *) Ms. diuinis.

[123]

mdeatnr, in tanta montiiim excelsitate descensaque aalliain, quae tarnen nninersam terrae rotanditatem minime uariant'). Quod ita manifestum est Nam ad Septentrionem nndequaque commeantibas^ uertex ille diumae reaolationis paulatim attollitor^ altero tantundem ex aduerso subeunte^ plaresque stellae circum Septentriones ^) nidentar non occidere et in Anstro quaedam amplins non oriri. Ita Canopum non cemit Italia, Aegypto patentem. Et Italia postremam flnoii Btellam uidet, quam regio nostra plagae rigentioris ignorat. E contrario in Aastmm transeuntibus attoUnntar illa, residentibns iis, quae nobis excelsa sunt Interea et ipsae polorom inclinationes ad emensa terrarom spacia eandem nbiqae rationem habent, quod * in nnlla alia quam sphaerica fignra con- * f. i. b. tingit. Vnde manifestam est^ terram quoque uertieibus inclndiy et propter hoc globosam esse. Adde etiam^ quod defectns Solis etLnnae uespertinos Orientis incolae non sentinnt: neque matutinos ad occasom habitantes: Medios antem^ illi quidem tardios^ hi nero citins uident. Eidem quoque formae aquas inniti a nanigantibas deprebenditnr: quoniam quae e nani terra non cemitnr; ex summitate mali pleramque^ spectatnr. At nicissim si quid in summitate mali fulgens adhibeatur, a terra promoto nanigio, paulatim descendere uidetur m littore manentibuS; donec postremo quasi occidunm occnltetur. Constat etiam aquas sua natura fluentes, inferiora semper petere, eadem quae terra, nee a littore ad ulteriora niti, quam conuexitas ipsius patiatur. Quamobrem tanto excelsiorem terram esse conuenit, quaecunque ex Oceano assurgit

^omodo terra com aqua nniim globiim perflclat. Cap. m.

Hvie ergo circumfusus Oeeanus maria passim profhndens, decliuiores^) eins descensus implet. Itaque minus esse aquarum quam terrae oportebat, ne totam absorberet^) aqua tellurem, ambabus*) in idem centrum contendentibus grauitate Bua, sed ut aliquas terrae partes animantium saluti relinqueret; atque tot faincinde patentes insulas. Nam et ipsa continens, terrarumque orbis, quid aliud est quam insula maior caeteris. Nee audiend^ sunt Peripateticorum quidam^ qui uniuersam aquam decies tota terra maiorem prodiderunt. Quod scilicet in transmntatione elementorum ex aliqua parte

>) Ms. oarient *) Ms. drca septeniriones. ') Im Ms. fehlt plerum* que. *) Ms. dediniores. ^) Ms. absorbuisset ^ Ms. ambobus.

124

terrae, decem aquarum in resolntione fiant, eoniectaram accipienteSy ainntque terram quadantenos sie prominerey qood non undeqaaqae secundam grauitatem aequilibret canemosa existens, atque aliud esse centram grauitatis, aliud magnitudinis'). Sed falluntur Qeometrices artis ignorantia, nes* cientes quod neque septies aqua potest esse maior; ut aliqua pars terrae siocaretur, nisi tota eentrum grauitatis eoacuaret, daretque locnm aquis, tanquam se grauioribus. Quoniam Bpfaaerae ad se inuicem in tripla ratione sunt snomm dime* f. 2. tientinm. Si igitur Septem partibns aquarum terra es^set oetaua, diameter eins non posset esse maior, quam quae ex oentro ad circumferentiam aquarum: tantum abest, ut etiam decies maior sit aqua. Quod etiam nihil intersit inter^ eentrum grauitatis terrae et eentrum^) magnitudinis eins: bine aeoipi potest, quod conuexitas terrae ab oceano expaeiata, non continuo semper intumescit abscessu, alioquin areeret quam maxime aquas marinasi nee aliquo modo sineret interna maria, tamque uastos^) sinus irmmpere. Rnrsum a littore oceani non eessaret aueta semper profimditas abyssi, quapropter nee insula, nee soopulas, nee terrenum^) quidpiam oceurreret nauigantibus longius progressis. Jam uero eonstat inter Aegyptium mare Ärabioumque sinum uix quindeeim superesse stadia in medio fere orbis terrarum. Et uioissim Ptolemaeus in sua Cosmographia ad medium usque eirculum terram habitabilem extendit, reliota insuper inoognita terra ubi reeentiores Cathagyam et ampUssimas regiones, usque ad LX. longitudinis gradus adiecerunt: ut iam maiori longitudine terra habitetur quam sit reliquum oceani. Magis id erit clarum, si^ addantur insulae aetate nostra sub Hispaniarum Lusitaniaeque Principibus repertae et praesertim America ab inuentore denominata nauium praefecto, quam ob incompertam eins adhuc magnitudinem, alterum orbem terrarum putant, praeter multas alias insulas antea incognitas, quo minus etiam miremur Antipodes siue Antichthones esse. Ipsam enim Americam Geometrica ratio ex illius situ Indicae Gangeticae e diametro oppositam credi cogit. Ex bis demum omnibus puto manifestum, terram simul et aquam uni centro grauitatis inniti, nee esse alind

1) Ms. centnim magnitodiiiis. *) Ms. Quod etiam non sit aliqaid inter. ^ Im Ms. fehlt centnim. ^) Ms. tarn uastosque. ^) Ms. abyssi: quo minus insula nel scopulus nel terrenum quidpiam. <) Ms. oceani. His etiamnum sL

125

magnitndinis terrae, quae cmn sit granior, defaiscentes eins partes aqua expleri, et idciroo modicam esse comparatione terrae aquam, etsi saperficietenus plas forsitan aquae appareat Talern quippe fignram habere terram cum circumfinentibas aquis necesse est, qualem nmbra ipsios ostendit: absolnti enim circnli circamfereDtiis*) Lunam defidentem efficit. Non igitor plana est terra, üt Empedocles et Anaximenes opinati sunt: neque Tympanoides, ut Leucippus: neque Scaphoides, ut Heraclitus^; nee alio modo caua, ut Democritns. Neque rursus Gylindroides ut Anaximander: neque ex infema parte infinita radicitus crassitudine submissa, ut XenophaneS; sed rotunditate absoluta, ut Philosoph! sentiunt

  • Quod motii8 eorpomm coelestlum sit aeqaalis ae cir- * f. 2 b.

cularis, aeP) ex circalaribus compositus. Cap. Uli. Post haec memorabimus eorpomm coelestium motum esse circularem. Mobilitas enim Sphaerae, est in circulum nolui, ipso actu formam suam exprimentis in simplicissimo corpore, ubi non est reperire principinm, nee finem, nee unnm ab altero secemere, dum per eadem in seipsam mouetnr. Sunt autem plures penes orbium multitudinem motus. Apertissima omnium est cotidiana reuolutio, quam Graeci wxdi^fMQov uocant, hoc est, diumi noctumique temporis spacium. Hac totus mundus labi putatur ab ortu in occasum, terra excepta. Haec mensura communis omnium motuum intelligitur, cum etiam tempus ipsum numero potissimum^) dierum metimur. Deinde alias reuolutiones tanquam contranitentes, hoc est, ab occasu in ortum uidemus, Solis inquam, Lunae et quinque errantium. Ita Sol nobis annum dispensat, Luna menses, uulgatissima tempora: Sic alii quinque planetae suum quisque circuitum facit. Sunt tamen in multiplici differentia: Primum quod non eisdem polis, quibus primus ille motus obuoluuntur, per obliquitatem signiferi currentes. Deinde, quod in suo ipso circuitu, non uidentur aequaliter ferri, nam Sol et Luna, modo tardi, modo uelociores cursu deprehendnntur. Caeteras autem quinque errantes Stellas, quandoque etiam repedare et hinc inde stationes facere cemimus. Et cum Sol suo semper et directo itinere proficiscatur, illi uariis modis errant, modo in Austrum, modo in Septentrionem euagantes, unde planetae dicti sunt. Adde etiam quod aliMs. amfractibus. ^ Ms. Heracletus. ^ Ms. drcularis: perpetnus: nel. *) Ms. potissime.

126

quando propinquiores terrae fiunt et Perigaei nocantar, alias • remotioreSy et dicnntiir Apogaei^). Fateri nMominiis oportet circnlares esse motns, nel ex plnribns cirealLs compositoB, eo quod inaequalitates hniusmodi certa lege, statisque obsemant restitationibnBy quod fieri non posset, si eircolares non essent SoIuB enim circolns est, qui potest peracta rednoere, quemadmodom, nerbi gratia: Sol motu eircnlomm composito dierom

  • f. 8. et noetinm inaequalitateni; et qoatnor anni tempora iio*bis

redncit; in quo plores motns intelUgontar. Quomam fieri neqaity ut ooeleste corpus simples nno orbe inaequaliter moneator. Id enim enenire oporteret, nel propter nirtatis monentis inconstantiamy sine asciticia^ sit, sine intima natura uel propter reuoluti corporis disparitatem. Cum uero ab utroque abhorreat intellectus, sitque indignum tale quiddam in Ulis existimari, quae in optima sunt ordinatione constituta: consentaneum est aequales illomm motus apparere nobis inaequaleS; uel propter diuersos illorum polos circulorum, sine etiam quod terra non sit in medio circulomm, in quibus illa uolnuntur; et nobis a terra spectantibus homm transitus sydemm accidit ob inaequales distantias propinquiora seipsis remotioribus maiora uideri (ut in opticis est demonstratnm) sie in circnmferentiis orbis aequalibus ob dinersam uisus distantiam apparebunt motus inaequales temporibus aequalibns. Quam ob causam ante omnia puto necessarium, ut diligenter animadnertamuS; quae sit ad coelum terrae habitudo^ ne dnm excelsissima scmtari uolumns, quae nobis proxima snnt^ ignoremuSy ac eodem errore quae telluris sunt attribuamns coelestibus.

An terrae eompetat motus clrcidaris et de loco eins.

Cap. T.

Jam quia demonstratnm est^ terram quoque globi formam habere, uidendum arbitror, an etiam formam eins sequatur motns, et quem locnm nninersitatis obtineat'), sine quibns non est inuenire certam apparentium in coelo rationem. Quanquam^) in medio mundi terram quiescere inter antores plemnque^) conuenit, ut inopinable putent, atque adeo etiam ridionlum contrarium sentire. Si tamen attentins rem consideremus, nidebitur haec quaestio nondum absoluta, et idCirco minime contemnenda. Omnis enim quae uidetur se1) Ms. loDgiores et dicuntor apogaei. ^ Ms. asisticia. ^ Ms. optineat *) Ms. Quamqaam. ^) Ms. plenimqae.

[127]

condum locam matatio, aut est propter spectatae rei motani; aat nidentis, aat certe disparem ntriiiBqae mutationem. Nato inter mota aequaliter ad eadem, non perdpitur motoS; inter rem uisam dico, et nidentem^). Terra aatem est nnde coelestis ille circnitus aspicitnr; et nisni reprodacitnr') nostro. St igitor motos aliqais terrae * deputetor, ipse in uninersis * f- 3 b. qoae extrinBecus sunt, idem apparebit, sed ad partem oppoBitam, tanqaam praetereuntibuS; qaaliB est renolntio cotidiaDa in primis^. Haec enim totnm mundum uidetor rapere praeterquam terram, quaeque circa ipsam Bunt. Atqui si coelnm nihil nihil de hoc mota habere conceBBeriB; terram uero ab oecasu in ortam noloi, quantum ad apparentem in Sole, Lmia et Stellis ortum et occasam, bi Bcrio animaduertaB; innenieB^) haec sie bc habere. Cnmque coelnm Bit quod continet et caelat omnia commonis nniaerBomm locnB, non Btatim apparet, cur non magiB contento quam continenti, locato quam locanti motOB attribaatnr. Erant Bane huiuB Bcntentiae Heraclides et EcphantaB Pythagorici, ac Nicetas SyracnsanoB apnd Ciceronem^), in medio mnndi terram nolnentcB. ExiBtimabant enim BtellaB obiectu terrae occidere, easque ceBBione illioB oriri. Quo aBsampto Bcqaitnr et alia, nee minor de loco terrae dabitatio, quamniB iam ab omniboB fere receptum creditnmque Bit, medium mundi cbbc terram. Quoniam Bi quis neget medium Biue centrum mundi terram obtinere, nee tarnen fateatur tantam esBC diBtantiam, quae ad non errantium Btellarum Bphaeram comparabiÜB fuerit, Bcd iuBignem ac euidentem ad SoUb aliorumque Byderum orbcB, putetque propterea motum illorum apparere diuerBum, tanquam ad aliud Bint regulata centrumi quam Bit®) centrum terrae, non ineptam forBitan poterit diuerBi motus apparentiB rationem afferre. Quod enim errantia Bidera propinquiora terrae, et eadem remotiora cemuntur, neccBBario arguit centrum terrae, non ease illorum circulorum centrum. Quo minuB etiam couBtat^, terrane UUb, an illa terrae annuant et abnuant. Nee adeo mirum fuerit, Bi quiB praeter illam cotidianam®) reuolutionem, alium quendam terrae motum opinaretur, nempe terram uolui, atque etiam pluribuB motibuB uagantem, et unam cbbc ex aBtris PhilolauB PythagoricuB BcnBiBBC fertur,

>) Ms. inter oisum dico et uidens. ^ producitar. Ed. a. 1566. ^ Ms. tamquam praetereontia: qualis est reuolutio quotidiana imprimis.

  • ) Ms. si quis serio animaduertat, inueniet ^) Cic. quaest. acad. 4,39.

^ Ms. in. ) Ms. constet ^ Ms. quotidianam.

128

Mathematicas non nnlgaris, atpote ooins aisendi gratia Plato non distnlit Italiam petere, qaemadmodum qai nitam Piatonis scripsere, tradnnt^). Mnlti nero existimanenmt Geometrica ratione demonstrari posse, terram esse in medio mundi, et ad immensitatem eoeli instar pnncti, centri nicem obtiniere, ac eam ob causam immobilem esse, quod moto nninerso

  • t ^. eentnun * maneat immotum, et quae proxima sunt centro

tardissime ferantor'). De immensitate coeli ad magnitudinem terrae« Cap. Tl. Quod autem tanta') terrae moles, nnllain habeat aestimationem ad caeli magnitudinem ex eo potest intelligi. Quoniam finitores circuli (sie enim oQt^ovtag apud Graecos interpretantur) totam caeli Sphaeram bifariam secant, quod fieri non potest ^)y si insignis esset terrae magnitudo ad caelum comparata, nel a centro mundi distantia. Girculus enim bifariam secans sphaeram , per centrum est sphaerae, et maximus circumscribilium circulus. Esto nanque horizon ^^-^^ circulus ABGDy terra uero a qua uisus noster -^^E >^^ ®^* E*)? ®* ipsum centrum horizontis in quo [^^>vr ) definiuntur apparentia, a') non apparentibuB. oV^ ^7) Aspiciatur autem per Dioptram siue Horos^'*— ^ copium, uel Ghorobatem in E collocatum'), principium Gancri orientis®) in G puncto, et eo momento apparet Capricomi principium occidere in A. Gum igitnr AEG fuerint in linea recta per Diopatram, constat ipsam esse dimetientem signiferi, eo quod sex Signa semicirculum') terminanty et E centrum idem est quod horizontis. Bursus oommutata reuolutione, qua principium Capricomi oriatur in B uidebitur tunc quoque^) Gancri occasus in D, eritque BED linea recta et ipsa dimetiens signiferi. Jam nero apparuit etiam AEG dimetientem esse eiusdem circuli, patet ergo in sectione communi illudE esse centrum"). Sic igitur horizon circulus signiferum qui maximus est sphaerae circulus bifariam semper dispescit. Atqui in sphaera si curculus per medium aliquem maximorum secat, ipse quoque secans maximus est, maximorum ergo unus est horizon, et centrum eins idem quod signiferi prout appatet, cum tamen necesse «) Diogen. Laert 3,6. 8,85. Vgl. E. Z. V, 438 und Zeller I, 296. ^ Ilis. feruntur. ^ Ms. enim haec tanta. ^) Ms. posset ^) Das Ms. hat immer a, b, c, d, e. <^ Ms. ab. "0 Ms. coUocatam. S) Ms. exorientis. ^ Ms. semicirculum apparentia. ^ Ms. quoque tunc. ") Ms. communi illorum esse centrum.

129

8it aliam esse Imeam quae a saperficie terrae, et quae a centrO; sed propter immensitatem respecta terrae fitint quodammodo similes parallelis ^), quae prae nimia distantia termini apparent esse Unea nna, quando mntanm qaod oon*- * £ 4. b. tinet') spacium ad eamm longitadinem efBoitar incomparabile sensu, eo modo quo demonstrator in Optiois. Hoc nimimm aigomento satis apparet, immensum esse oaelam comparatione terrae ac infinitae magnitndinis speciem prae se ferre, sed sensns aestimatione terram esse respecta caeli, nt punctum ad corpus, et finitum^ ad infinitum magnitu^e, nee aliud demonstrasse uidetur. Neque enim sequitur, in medio mundi terram quiescere oportere. Quin magis etiam miremur, si tanta mundi uastitas subXXDII. horarum spacio reuoluatur potius, quam minimum eins quod est terra. Nam quod aiunt centmm immobile, et proxima centro minus moueri, non arguit terram in medio mundi quiescere: nee aliter quam si dicas, caelum uolui, at polos quiescere, et quae proxima sunt polis minime moueri. Quemadmodum Gynosura multo tardius moueri cemitur, quam Aquila uel Canicula, quia circulum describit minorem proxima polo, cum ea omnia unius sint sphaerae, cuius mobilitas ad axem suum desinens, omnium suarum partium motum sibi inuicem non admittit aequalem, quas tamen paritate temporis non aequalitate spacii reuolutio totius reducat. Ad hoc ergo nititur ratio argumenti, quasi terra pars fuerit caelestis sphaerae, eiusdemque speciei et motus, nt proxima centro parum moueatur. Mouebitur ergo et ipsa corpus existens, non centrum sub eodem tempore ad similes caelestis circuli circumferentias licet minores. Quod quam falsum sit luce clarius est, oporteret enim uno in loco semper esse meridiem, alio semper mediam noctem, ut nee ortus nee occasus cotidiani^) possent accidere, cum unus et inseparabilis fuerit motus totius et partis. Eorum uero quae differentia rerum absoluit, longe diuersa ratio est, ut quae breuiori clauduntur ambitu, reuoluantur citius, üs') quae maiorem circulum ambiunt Sic Satumi supremnm errantium sydus trigesimo anno reuoluitor, et Luna quae proculdubio terrae proxima est menstmum complet circuitum, et ipsa denique terra diumi noctumique temporis spacio circuire putabitnr. Resarget ergo

^ Ms. terrae finnt similes parallelis. ^ Ms. continent ^ Ms. finitl ^ Ms. et occasus quotidianL ^) Ms. his. 9

130

eadem de cotidiana^ renolntione dabitatio. Sed et locus eins adhae qaaeritnr miniiB etiam ex snpradictis c^rtos«  Nihil enim aliud habet lila demonstratio quam indefinitam caeli ad terram magnitudinem. At qaoasque se extendat haec immensitas minime constat^).

  • f. 5. * Cor antiqitl arbitratl sint terram in medio mnndi quieseere tanquam centmin. Cap. TU.

Qyamobrem aliis qmbnsdam rationibns prisci Philosophi conati sunt astraere terram in medio mnndi consistere. Potissnnam nero causam allegant ^anitatis et lenitatis. Quippe granissimnm est terrae elementum, et ponderosa omma femntnr ad ipsam, in intimnm eins contendentia medium. Nam globosa existente terra^ in quam grauia undequaque rectis ad superficiem angulis suapte natura femntnr, nisi in ipsa superficie retinerentur, ad centrum eins corruerent: quandoquidem linea recta, quae se planiciei finitoris, qua sphaeram contingit, rectis accommodat angulis, ad centrum ducit Ea nero quae ad medium feruntur; sequi uidetür, ut in medio quiescant. Tanto igitur magis tota terra conquiescet in medio, et quae cadentia omnia in se receptat^ suo pondere immobilis permanebit Itidem quoque comprobare nituntur ratione motus, et ipsius natura. Vnius quippe ac simplicis corporis simplicem esse motum ait Aristoteles^): Simplicium nero motuum^ alium rectum, alium circnlarem. Rectomm autem, alium sursum, alium deorsum. Quocirca onmem motum simplicem^ aut ad medium esse, qui deorsum: aut a medio, qui sursum: aut circa medium, et ipsum esse circnlarem. Modo connenit terrae quidem et aquae, quae grauia existimantur, deorsum fern, quod est medium petere. Mri nero et igni, quae leuitate praedita sunt, sursum et a medio remoueri: Gonsentaneum uidetur, his quatuor elementis rectum concedi motum, caelestibus autem corporibus circa medium in orbem uolui. Haec Aristoteles. Si igitur, inquit

') Ms. quotidiana. *) Im Ms. folgt hier noch nachstehende, mit einer schwachen Linie durchgestrichene SteUe: Qaemadmodum ex aduerso in minimis corpusculis: ac infectilibos quae atomi uocantor: cum sensibilia non sint dupUcata uel aliquoties sumpta: non statim componunt uisibile corpus. At possunt adeo multiplicari, ut demum sufficiant in apparentem coalescere magnitudinem. Ita quoque de loco terrae, quamuis in centro mundi non fuerit distantiam tarnen ipsam incomparabilem adhnc esse praesertim ad non errantium stellamm sphaeram.

8) Vgl Aristot de coelo ll, 13. ff.

131

Ptolemaens Alexandrinns^); terra aolaeretar, saltem reuolatione cotidiana^y oporteret acddere contraria sapradiotiB. Etenim condtatisshnam esse motam oporteret^, ac celeritatem eias insuperabilem, quae in XXini. horis totum terrae transmitteret ambitnm. Quae nero repentina uertigine concitantOTt nidentnr ad coUectionen] prorsas inepta, magisqae nnita dispergi, nisi cohaerentia aliqua firmitate contineantar : et iam dndam, inquit^ dissipata terra caelnm ipsam (quod admodnm ridi^culam est) excidisset, et eo magis animantia * f. 5 b. atqae alia qoaecnnque solata onera handqaaquam inconcnssa manerent Sed neqae cadentia in directum sabirent ad destinatom sibi locum, et ad perpendicalum, tanta Interim pernicitate sabductnm. Nnbes quoqae et quaeqae^) alia in a^re pendentia semper in occasnm fern nideremus.

Solntio dietanim rationnm, et earam insufBcientim. Cap. Yni.

His sane et similibos cansis aiant terram in medio mondi quiescere, et procnldnbio sie se habere. Vemm si qaispiam nolui terram opinetar^ dicet ntique motam esse natoralem, non niolentum. Quae uero seenndnm natnram sunt; contrarios operantor effectos his quae secnndum niolentiam. Qoibns enim nis nel impetus infertnr, dissolni necesse est, et diu sttbsistere nequeont: quae. nero a natura fiunt, reete se habenty et conseruantur in optima sua compositione. Fmstra ergo timet Ptolemaeus, ne terra dissipetur, et terrestria omnia in reuolutione facta per efficaciam naturae, quae longe alia est quam artis, uel quae assequi possit humano ingenio. Sed cur non illud etiam magis de mundo suspicator^), cuius tanto uelociorem esse motum oportet, quanto maius est caelnm terra? An ideo immensum factum est caelnm, quod ineffabili motus uehementia dirimitur a medio, coUapsnrum alioqui si staret? Corte si locum haberet haec ratio, magnitudo quoque caeli abibit in infinitum. Nam quanto magis ipse motus impetu rapietur^) in sublime, tanto uelodor erit motus, ob crescentem semper circumferentiam, quam necesse sit in XXTTTT, horarum spacio pertransire: ac uicissün crescente motu, cresceret immensitas caeli. Ita uelocitas magnitudinem, et magnitudo uelocitatem in infinitum

  • ) Vgl Ptolem. Almag. I, 6. ^ Ms. quotidiana. >) Ms. oportet
  • ) Ms. quaeyis. ^) Ms. sospicetor. ^) Ms. ipso motus impetn rapiatur.

132

sese promouerent')« At inxta illad axioma Physiouin^ quod infinitiun est, pertransiri nequit, neo olla ratione moaeri: stabit neoessario caelnm. Sed dicunty extra caelom non esse corpoSy non locmn, non nacuam^ ac prorsus nihil, et idciroo non esse, quo posait enadere caelnm: tone sane mirnm est, 8i a nihUo potest oofaiberi aliquid. At si caelom fnerit infinitom, et interiori tantommodo finitom concanitate, magis

  • f. 6. forsitan aerificabitnr extra caelom esse nihil, com nnom-*

qoodqoe foerit in ipso, qoamconqoe occopaoerit magnitodinem, sed permanebit caelom immobile. Nam potissimom, quo astroere nitontor mondom esse finitom, est motos. Sioe i^tnr finitos sit mondos, sioe infinitns, dispotationi physiologorom dimittamos: hoe certom habentes, qood terra oerticibos conclosa soperficie globosa terminator. Cor ergo haesitamos adhoc, mobilitatem Uli formae soae a natora oongmentem concedere, magis qoam qood totos labator mondos, coios finis ignorator, sciriqoe neqoit, neqoe fateamor ipsios cotidianae') reoolotionis in caelo apparentiam esse, et in terra oeritatem? Et haec perinde se habere, ac si diceret Virgilianos Aeneas"): Prooehimor porto, terraeqoe orbesqoe recedont^). Qooniam floitante sob tranqoillitate naoigio, concta qoae extrinsecos sont, ad motos illios imaginem mooeri cemontor a naoigantibos, ac oicissim se qoiesoere potant com omnibos qoae secom sont Ita nimirom in meto terrae potest contingere, ot totos circoire mondos existimetor. Qoid ergo diceremos de nobibos, caeterisqoe qoomodolibet in a6re pendentibos, oel sobsidentibos, ac rorsom tendentibos in soblimia? nisi qood non solom terra com aqoeo elemento sibi conioncto sie mooeator, sed non modica qooqoe pars aSris, et qoaeconqoe eodem modo terrae cognationem habent Sioe qood propinqoos^) a^r terrea aqoe aoe materia permixtos, eandem seqoator natoram qoam terra, sioe qood acqoisiticios sit motos a^ris, qoem a terra per contigoitatem perpetoa reoolotione ac absqoe resistentia participat, Yicissim non dispari admiratione sopremam a^ris regionem motom seqoi caelestem aiont, qood repentina illa sydera, Cometae inqoam et Pogoniae oocata a Graecis, indicant, qoarom generationi ipsom depotant locom, qoae instar aliorom qooqoe syderom oriontor et occidnnt. Nos ob magnam terrae distantiam eam a6ris partem ab illo terrestri moto destitotam 1) Ms. promoaebunt ^ Ms. quotidianae. ^ Ms. Aeneas dum ait.

  • ) Aen. 3,72. ^) Ms. Sine propinquus.

133

dicere passnmiiB. Proinde tnmqmlliiB apparebit Mr, qui teirae proximnsy et in ipso snspeiiBai nisi nento, uel alio quoiDB impetn nitro dtroque, nt contingit^ agitetar'). Quid enim est aliud uentUB in a^re^ quam fluotus in mari? Cadentimn uero et ascendentium duplioem esse motum fateamur oportet mundi comparatione, et omnino compositum ex recto et circulari. Quandoquidem quae pondere suo * depri- * £ 6 b. mimtury cum sint maxime terrea; non dubium, quin eandem seraent partes naturam, quam suum totnm. Nee alia ralione contingit in iis, quae ignea ui rapiuntur in sublimia. Nam et terrestris hie ignis terrena potissimum materia alitur, et flammam non aliud esse definiunt quam fumum ardentem. Est autem ignis proprietas, extendere quae inuaserit, quod ef&cit tanta ui, ut nuUa ratione, nullis machinis possit eohiberi, quin rupto carcere suum expleat opus. Motns autem extensiuus est a centro ad circumferentiam, ac per* inde si quid ex terrenis partibus accensum fueril^ fertur a medio in sublime. Igitur quod aiunt, simplicis corporis esse motum simpUeem (de circulari in primis uerificatur) quamdiu corpus Simplex in looo suo natural], ac unitate sua permanserit. In loco siquidem non alius quam drcularis est motuSy qui manet in se totus quiescenti similis. Bectus autem snperuenit iis, quae a loco suo naturali peregrinantur, uel extruduntur, uel quomodolibet extra ipsum sunt. Nihil autem ordinationi totius et formae mundi tantum repugnat, quantum ') extra locum suum esse. Bectus ergo motus non accidi^ nisi rebus non recte se habentibus, neque perfectis secnndum naturam, dum separantur a suo toto, et eins deserunt unitateuL Praeterea quae sursum et deorsnm aguntur, etiam absque circulari, non faciunt motum simplicem uniformem et aequalem. Leuitate enim uel sui ponderis impetu nequeunt temperari. Et quaecunque decidunt, a principio lentum fadentia motum, uelodtatem augent cadendo. Vbi uicissim ignem hunc terrenum (neque enim aliüm uidemus) raptnm in sublime statim languescere cemimus, tanquam confessa causa uiolentiae terrestris materiae. Circularis autem aequaliter semper uoluitur: indeficientem enim causam habet: illa^ uero desinere festinantem, per quem consecuta locum suum cessant esse grauia uel lenia, cessatque ille motus. Cum ergo motus circularis sit uniuersorum, partium uero etiam rectus, dicere possumus mauere cum recto cir

1) Ms. ut contigit agitentor. ^ Ms. qmdquam. ^ Ms. ille.

134

bolarem, sicut cum aegro animal. Nempe et hoc, quod Aristoteles in tria genera distribuit motam simplicemy a mediO; ad medium, et drca medium, rationis solmnmodo actus patabitnr, qaemadmodam Uneam, panctmn, et snperficiem secernimns qoidem, cmn tamen miam sine alio subsistere

  • f. 7. nequeat, et nnllam eoram * sine corpore. His etiam accedit,

quod nobilior, ao diainior conditio immobititatis existimatnr, quam matationis et instabiiitatis, quae terrae magis ob hoc quam mnndo conaeniat Addo etiam, qaod satis absurdum nideretur, continenti sine locanti motum adscribi, et non potius contento et locato, quod est terra. Cum denique manifestum Sit errantia sydera propinquiora fieri terrae ac remotiora, erit tum etiam qui circa medium, quod uolunt esse centrum terrae, a medio quoque ad ipsum'), unius corporis motns. Oportet igitnr motum, qui circa medium est, generalius accipere, ac satis esse, dum unusquisque motns sui ipsins medio incumbat Vides ergo quod ex his omnibus probabiiior Sit mobilitas terrae, quam eins quies, praesertim in cotidiana reuohitione, tanquam terrae maxime propria*).

An terrae plares possint attribni motns, et de centro mnndL Cap. IX.

Cvm igitnr nihil prohibeat mobilitatem terrae, nidendum nunc arbitror, an etiam plures Uli motns conueniant, ut possit una errantium syderum existimari. Quod enim omnium reuolutionum centrum non sit, motns errantium inaequalis apparens, et uariabiles eomm a terra distantiae dedarant, quae in homocentro terrae circulo non possunt intelligi. Pluribus ergo existentibus centris, de centro quoque mundi non temere quis dubitabit, an uidelicet fuerit istud grauitatis terrenae, an aliud. Equidem existimo, grauitatem non aliud esse, quam appetentiam quandam naturalem partibus inditam a diuina prouidentia opificis uniuersomm, ut in unitatem integritatemque suam sese conferant in fonham globi co^untes. Quam affectionem credibile est etiam Soli, Lunae, caeterisque errantium fulgoribus inesse, ut eins efficacia m ea qua se repraesentant rotunditate permaneant, quae nihUominus multis modis suos efficiunt circuitus. Si igitnr et terra faciat alios, utputa secundum centrum, necesse erit cos esse qui similiter extrinsecus in multis apparent, in') quibus innenimns an1) Ms. et ad ipsnm. ^ Das Ms. fügt noch hiiuni: Et haec ad primam quaestionis partem pato snfficere. ^ Ms, e.

135

nnnm drcmhun. Qaoniam si permntatas fherit a solari in terrestrem, Soli immobilitate con^ceflsa^ ortns et occasiui «g- * f. 7 b. somm ae stellanim fixamm, quibns matatmae ueBpertinaeque finnt, eodem modo apparebnnt: errantrom quoque BtationeSy retrogradationes atque progressns non illoram, sed tellaris esse motna uidebitur; quem illa Bois matnaat apparentÜB. Ipse demque Sol medium mundi putabitur poBBidere, quae omma ratio ordinis^ quo illa Bibi inuieem Buccedunt^ et mundi totiuB hannonia') nos docet^ Bi modo rem ipBam ambobua (at aiunt) oculis iuBpiciamuB. Be ordine eaelestiiim orbinm. Cap. X«  AltisBimum uisibilium onmium, caelum fixarum stellarum esse, neminem uideo dubitare. Errantium uero seriem penes renolutionum suarum magnitudinem accipere uoluisse priscos Philosophos uidemuB^), assumpta ratione, quodaequali celeritate delatomm quae longius distant, tardius ferri uidentur, Qt apud Euclidem in Opticis demonstratur. Ideoque Lunam breoisBimo temporiB spacio cireuire existimant, quod proxima terrae minimo circulo uoluatur. Supremum uero Satumum, qui plurimo tempore maximum ambitum circuit. Sub eo lonem. Post hunc Martem. De Venere uero atque Mercurio diaersae reperiuntur Bententiae, eo quod non omuifariam elongantnr a Sole, ut illi. Quamobrem alii Bupra Solem eoB collocant, ut PlatoniB Timaeus, alii Bub ipso, ut PtolemaeuB, et bona parB recentiorum. AlpetragiuB^ Buperiorem Sole Venerem faeit, et inferiorem Mercurium. Igitur qui Platonem sequuntur, cum^) exiBtiment omnes Btellas, obBcura alioqui Corpora, lumine Bolari coneepto reBplendere, Bi Bub Sole essent, ob non multam ab eo diuulsionem, dimidia, aut certe a rotnnditate deficienteB cemerentur. Nam lumen Bursum ferme, hoc est uerBUB Solem referrent acceptum, ut in noua Lona uel desinente uidemuB. Oportere autem ^) aiunt, obiectu eoram, quandoque Solem impediri, et pro eorum magnitndine, lumen iUiuB deficere: quod cum nunquam appareat, nullatenuB Solem eoB Bubire putant Contra uero, qui Bub Bole Venerem et Mercurium ponunt, ex amplitudine Bpacii, quod inter Solem et Lunam comperiunt, uendicant ra*tionem. * f« 8Ms. armonia. ^ Im Ms. fehlt mdemus. ^ Alpetraei in Marokko schrieb mn 1160 eine Planetentheorie, welche in lat üebersetEnng im Jahre 1531 erschien: Theorica planetamm ed. Calos Calonymos. Venetiis 1531. <) Ms. quod. ^) Ms. etiam.

136

Maximam eniin Lnnae a terra distantiam/ partium sexaginta qaataor, et sextantis onins, qualinm qaae ex centro terrae est üna, inaenemnt decies octies fere usqae ad mininmin Solls interaallnm contineri, et illanun esse partiom MCLX. Inter ipsmn ergo et Lnnam lIXGVI'). Proinde ne tanta oastitas remaneret inaniS; ex absidom interoalliSy quibus crassitadinem illomm orbimn ratiocinantnry oomperiant eosdem proxime eomplere nameros, nt^ altissimae Lnnae snccedat infimum Mercnrii, enins snmmnm proxima Venus sequatnr, quae demum summa abside sua ad infimum Solis quasi pertingat. Etenim inter absides Mercurii praefatarum partium GLXXYII. s . fere supputant, deinde reliquum Veneris interuallo partium DGCGGX.') proxime eompleri spacium. Non ergo fatemur in stelUs opacitatem esse aliquam lunari similem, sed uel proprio lumine, uel Solan totis imbutas *) corporibus fulgere, et idcirco Solem non impediri^ quod sit euentu rarissimum, ut aspectui Solis interponantur^ latitudine plerunque cedentes ^). Praeterea quod parua sint corpora comparatione Solis, cum Venus etiam Mercurio maior existens uix centesimam Solis partem obtegere potest, ut uult Machometus Areoensis ^, qui decuplo maiorem existimat Solis dimetientem. Et ideo non facile uideri tantillam sub praestantissimo lumine maculam. Quamuis et Auerroes'^ inPtolemaica paraphrasi, nigricans quiddam se uidisse meminit, quando SoUs et Mercurii copulam numeris inueniebat expositam: et ita decemunt haec duo sydera sub Bolari circulo moueri. Sed haec quoque ratio quam infirma sit et incerta, ex eo manifestum, quod cum XXXViJi. sint eins quae a centro terrae ad superficiem usque ad proximam Lunam, secundum Ptolemaeum : sed secundum ueriorem aestimationem plusquam LII.^ (ut infra patebit) • nihil tarnen aliud in tanto spacio nouimus contineri quam a^rem, et si placet etiam, quod igneum uocant elementum, Insuper quod dimetientem circuli Veneris, per quem a Sole hinc inde XLV«  partibus plus minusue digreditur, sextuplo maiorem esse oportet, quam quae ex centro terrae ad infimam illius absidem, ut

1) Ms. MmiG. proinde. ^ Ms. eompleri nnmeros. Yt ^ Mb. GMX. ^ Ms. imbuto. ^) Ms. plemmque caedentes. ^ Ms. Aratensis. Mahomet Ben Giabr oder Aponasar ans Albatani m Mesopotamien schrieb um 912 in Aracte astronomische Beobachtungen, die unter dem Titel: Flores astrologicL Yenetiis 1488 und 1495 in lat Uebersetsmig erschienen. ^ ATorrhoös oder Jhn Boshd ans Gordov« (1126^1198) fertigte u. a. auch einen Aussug aus dem Almagest des Ptolemaeus. ^ Ms. IL.

[137]

sno demonstrabitor loco. Quid ergo dioent, in toto eo spacio oontmeriy tanto maiori quam qaod terram, aSrem, aethenti Lanam, atque Meronrinm caperet^ et praeterea qaod * iDgens * ^* 8. b. flle Veneria epicyclns oecnparet, si circa terram quietam nolaeretor? lila quoque Ptolemaei ai^umentatio, qaod oportaerit medinm ferri Solem, inter omn^ariam digredientes ab ipso, et non digredientes^ qaam sit impersaasibilifl ex eo patet, qaod Lana omnifariam et ipsa digrediens prodit eins falsitatem. Qaam aero caasam allegabant ü^ qai sab Sole Venerem, deinde Mercariam ponant, ael alio ordme separant; qaod non itidem separates faciant circaitas, et a Sole diaersoS; at caeteri errantiam, si modo aelocitatis tarditatisqae ratio non fallit ordinem? Oportebit igitar, ael terram non esse centram, ad qaod ordo syderam orbiomqae referator: aat certe rationem ordinis non esse, nee apparere car magis Satamo') qaamJoaisea alii^) caiais saperior debeatar locas. Qaapropter minime .contemnendam arbitror, qaod Martianas Capella, qai Encydopaediam scripsit, et qaidem^) alii Latinoram percallaerant^). Existimant enim, qaod Venas et Mercarias circamcarrant Solem in medio existentem, et eam ob causam ab illo non alterias digredi patant, qaam saoram conaexitas orbiam patiatar, qaoniam terram non ambiant at caeteri, sed absidas conaersas habent Qaid ergo aliad aolant significare, qaam circa Solem esse centrq^ illoram orbiam? Ita profecto Mercarialis orbis intra Veneream, qaem duplo et amplias maifrem esse conaenit, daadetar, obtinebitqae locam in ipsa amplitadine sibl saf&cientem. Hine sampta occasione si qais Satamam qaoqae, Joaem et Mortem ad ülad ipsam centram conferat, dammodo magnitadinem illoram orbiam tantam intelligat, qaae cam illis etiam immanentem contineat, ambiatqae^) terram, non errabit . qaod Canonica illoram motaam ratio declarat Constat enim propinqaiores esse terrae semper circa aespertinam exortam, boc est, qaando Soli opponantar, mediante inter illos et Solem terra: remotissimos aatem a terra in occasa aespertino, qaando circa Solem occaltantar, dam aidelicet inter

^ Ms. Satamo. ^ Ms. alio. *) Ms. quidam. ^) Vgl. Marc. Capeila edit Eyssenhaidt Lips. 1866. p. 317 (289 G.): „Nam Venus Mercarinsqae licet ortos occasosque coüdianos ostendant, tarnen eorum circoli terras omnino non ambiunt, sed circa Solem laziore ambita circulantor. denique circnlorum suomm centron in Sole constituunt. Aehnlich Ton den Lateinern Cicero and Marcrobins. Vgl a. a. 0. S. LYL ^) Ms. contineant ambiantque. 9*

[138]

eoB atque terram Solem habemns. Quae satis indicant, oentrum flloram ad Solem magis pertmere, et idem esse ad quod etiam Venus et Mercurius snas obaolntiones eonferont At uero omnibos bis nni medio innixis, neoesse est id quod inter connexnm orbem Veneris et coneannm Haitis relinqmtiir '^19. spacinm, orbem quoque * sine sphaeram discemi cmn UUs homoeentrom secnndnm ntranqae superficiemy quae terram com pedissequa eins Lnna, et quicqoid snb Innari globo continetur^ recipiat. Nallatenus enim separare possnmus a terra Lnnam citra contronersiam Uli proximam existentem, praesertim com in eo spacio conuenientem satis et abnndantem illi loeam reperiamos. Proinde non pudet nos fateri hoo totom, quod Lnna praeeing^t, ae centmm terrae per orbem illnm magnam inter caeteras errantes Stellas annna renolntione circa Solem transire, et circa ipsnm esse centram mnndi: quo etiam Sole immobili permanente, quicquid de motuSolis apparet, boc potius in mobilitate terrae nerificari: tantam nero esse mnndi magnitndinem, nt cum illa terrae a Sole distantia, ad quoslibet alios orbes errantinm syderom magnitndinem babeat, pro ratione illamm amplitndinam satis enidentem, ad non errantinm stellamm sphaeram coUata, non quae*) appareat: quod facilins concedendnm pnto, quam in infinitam pene orbinm mnltitndinem distrahi intellectom: quod coacti snnt facere, qui terram in medio mnndi detinnemnt Sed natnrae sagacitas magis sequenda est, quae sicnt maxime canit snperfinnm quidflam, nel inntile prodnxisse, ita potins nnam saepe rem mnltis ditanit effectibns^. Quae omnia cnm difBcilia sint, ac pene inopinabilia, nempe contra mnltomm sententiam, in processn tamen fanente Deo, ipso Sole clariora fademns, Mathematicam saltem artem non ignorantibns. Quapropter prima ratione salna manente, nemo enim connenientiorem allegabit, quam ut magnitndinem orbinm mnltitndo temporis metiatnr. Ordo sphaeramm sequitnr in hnnc modnm, a snmmo capiens initinm. Prima et snprema omninm, est stellamm fixamm sphaera, se ipsam et omnia continens: ideoque immobilis. nempe nninersi locns, ad quem motns et positio caeteromm omninm sydemm conferatnr. Kam quod aliquo modo illam etiam mntari existimant aliqui: nos aliam, cnr ita appareat, in dednctione motns terrestris assignabimns cansam. Sequitar errantinm primns Satnmns, qui XXX. anno snnm complet

<) Im Ms. fehlt quae. ^ Ms. affectibns.

[138]

circnitam. Post hmio Japiter doodecennali reaolatione mobilis. Deinde Mars, qui biennio circait. Quaitain in ordine annoa reuolatio locom obti*nety in quo terram cum orbe '^ 1 9. b. lonari tanquam epicyclo^) contineri diximus. Quinto loco Veniis nono mense reducitor. Sextom denique locnm Mercnrios tenety octaaginta diernm spacio circumcurrens. In medio nero omnium residet SoL Quis enim in hoc^) pnlcherrimo templo^ lampadem hanc^) in alio nel meliori loco ponerety quam nnde totom simul posBit illaminare? Siquidem non inepte quidam lacemam mnndi, alii mentem, alii rectorem Qocant^). Trimegistos oisibilem Denm^, Sophodis Electra intaentem onmia*^. Ita profecto tanquam in solio regali Sol residens circom agentem gnbemat Astronun familiami Tellns qaoque minime frandator lunari ministerio, sed nt Aristoteles de animalibus ait, maximam Lnna cam terra cognationem habet. Goneipit interea a Sole terra^ et impreg* nator annno partn. Invenimos igitnr sab * hac ordinatione * ^* ^^* admirandam mandi symmetriam, ac certam harmoniae nexnm motas et magnitadinis orbiom: qaalis alio modo reperiri non potest Hie enim licet ammadverterO; non segniter contemplantiy cor maior in Jone progressos et regressos appareaty qaam in Satamo, et minor quam in Marte: ac rorsos maior in Venere qaam in Mercorio. Qaodque freqaentior appareat in Satnmo talis reciprocatio, qaam in Jone: rarior adhac in Marte, et in Venere, qaam in Meroario. Praeterea quod Satamas, Japiter, et Mars acronycti propmqaiores sint

1) Ms. tamquam epicycUo. ^ Hier folgt nun im Ms. und in allen Ausgaben eine Figur zur Yeranschaulichung dieses Systems. Sie besteht aus 9 konzentrischen Kreisen, deren Mittelpunkt die Sonne (Sol) bildet Der nächste kleinste Kreis ist bezeichnet: „YII. Mercuni . LXXX. Dierum'^ Dann kommt: „VI. Venus nonimestris". Von den drei nächstfolgenden Kreisen trägt der mittlere in gleichem Abstände Ton den beiden andern befindliche die Inschrift: „Terra. Y. Telluris cum orbe Lonari annua reuolutio". Hierauf folgt: „HH. Martis bima reuolutio'S dann: „HL Jouis. XH. annorum reuolutio'^ Femer: ,4^ Satumus anno XXX. reuoluitur". Und endlich: „I. Stellarum fixarum sphaera immobilis*'. — Im Ms. fehlt die besondere Zeichnung des Mondes und der Erde. >) Ms. pulcerrimo. *) Ms. huna &) Vgl. Plat Tim. p. 34, B. 68, E. 92, G. Aristot de coelo H, 1. 3. Gic. de nat deor. ^ 12, 33—35. 14,37. ^ Vgl. Mercuni Trismegisti Asclepius cap. 2. (ed. Lugd«  1570 p. 477): „Goelum ergo sensibilis deus administrator est onmium corporum, quorum augmenta detrimentaque Sol et Luna sortiti sunt. Und dazu Gic. Somn. Scip. c 4. Plin. h. n. H. 4. ) Vgl. Sophocl. Oed. Colon. Y. 869. Aesch. Ghoephor. Y. 980 und Humboldt, Kosmos n, 347 und 50a

140

terrae^ quam drca eomm occnltationem et apparitionem. Maxime nero Mars pernox factos magnitndine Jenem aequare nidetor, colore dnntaxat rntilo discretns: illic antem nix inter secnndae magnitudiniB Stellas invenitar, sedola obsernatione seetantibns*) eognitus. Quae omnia ex eadem causa proceduity quae in teUnris est motn. Quod antem nihil eomm apparet in fixis, immensam illomm argnit celsitndinem, quae faciat etiam annni motns orbem sine eins imaginem ab ocnlis enanescere. Quoniam omne nisibile longitndinem distantiae habet aliquam, nltra quam non amplins spectatnr, nt demonstratnr in Opticis. Quod enim a snpremo errantinm Satnmo ad fixamm sphaeram adhnc plnrimnm intersit, scintillantia illomm Inmina demonstrant Quo indicio maxime discemnntnr a planetiS; quodque inter mota et non mota, maximam oportebat esse differentiam. Tanta nimimm est dinina haec Opt. Max. fabrica.

De triplici motu telloris demonstratio. Cap. XI 2).

Cvm igitnr mobilitati terrenae tot tantaque errantinm sydemm consentiant testimonia, iam ipsnm motum in summa exponemuSy quatenns apparentia per ipsum tanquam hypotesim demonstrentur, quem^ triplicem omnino oportet admittere. Primum quem diximus wxdrifiiqtvov a Graecis nocari, diei noctisque circuitum proprium, circa axem tellnris ab occasu in ortnm nergentem, prout in dinersum mundus fern putatnr, aequinoctialem circnlnm describendo, quem nonnnlli aequi dialem dicunt, imitantes significationem Graeco[f. 10b] rum, apnd quos taijfiiQcvog nocatur. Seenndns est motns centri annuns, qui circnlnm signomm describit drcnm Solem ab occasu similiter in ortnm, id est, in consequentia procnrrens, inter Venerem et Martem, nt diximus, cum sibi incumbentibus. Quo fit nt ipse Sol simili motn SKodiacum pertransire nideatur: Quemadmodum uerbi gratia, Capricomum centro terrae permeante, Sol Cancrum nideatur pertransire, ex Aquario Leonem, et sie deinceps, nt diximus4). Ad hunc circulumi qui per medium signomm est, et eins superficiem, oportet intelligi aequinoctialem circnlnm, et axem terrae connertibilem habere incUnationem. Quoniam si fixa manerent, et nonnisi centri motum simpliciter sequerentur, nnlla appareret diemm et noctium inaequalitas, sed semper nel solstitinm, uel bruma.

1) Ms. sectantibos ipsum. ^ Ms. dedmnm. ^ Im Ms. fehlt: njaem. 4) Mb« dicebamus.

[141]

nel aeqamoctininy nel aestas^ nel hyems^ uel utcnnque eadem temporis qualitas maneret^) sni similis. Sequitur ergo tertias decUnationis motQB annaa qaoqae renolatione, sed in praecedentia, hoc est, contra motam centri reflectens. Sicque ambobüB innicem aequalibns fere et oboiis mntaO| eaenit : ut axiB terrae, et in ipso maximus paralleloram aequinoctialis in eandem fere mnndi partem Bpectent, perinde ac si immobiles pennanerent, Sol interim moneri cemitar per obliqmtatem signiferi, eo motn quo centnim terrae: nee aliter quam si ipsnm esBCt centmm mandi, dnmmodo memineris Solis et terrae distantiam nians nostros iam excesBisse in stellanun fixamm Bphaera ....

[f. 11b] DicebamnB antem centri et declinationis annnas reuolutiones propernodnm cbbc aequalcB, quoniam Bi ad amnsBim id esBety oporteret aequinoctialia, solBtitialiaque puncta, ac totam Bigniferi obliquitatem Bnb Btellaram fixamm sphaera, band quaquam permntari: Bcd cum modica Bit [f. 12] differentia, non niBi cum tempore grandcBcens patefacta CBt: a Ptolemaeo qaidem ad nos nsqae partium prope XXL quibuB illa iam antidpant. Quam ob causam crediderunt aliqui, stellaram quoque fixaram sphaeram moueri, quibuB idcirco nona sphaera Buperior placuit, quae dum non suf&ceret, nunc recentiores decimam superaddunt, nedum tamen finem asBecuti, quem speramus ex motu terrae noB conBCCUturoB. Quo tanquam principio et hypothesi utemur in demonstrationibus aliorum2).

De magnitadine rectarum in circulo linearum. Cap. XII.

[f. 19b] De lateribus et angulis triangulorum planorum rectilineorum. Cap. XIII.

[f. 21] De triangulis Sphaericis. Cap. XIIII.

1) Ed. 1566. manerent 2) Im Ms. folgen hier noch volle zwei Seiten, welche aber doppelt dnrchstrichen sind. Eine halbe Seite des 12. Blattes ist leer und das 13. Blatt fängt so an, als ob mit dem 11. Kapitel das erste Buch geschlossen wäre. Denn wie beim Anfange des ersten Buches resp. des ganzen Ms. (Inter multa) das I ausgelassen und ein freier Raum für die Ausmalung der Initiale gelassen ist, ebenso ist es auch auf dem 13. Blatte, welches anfängt: „Vae ex philosophia naturali", wo für das Q(vae) derselbe grössere Banm frei geblieben ist Dieser Anfang ist aber durchgestridien ond fängt das Kapitel faktisch an mit: Qroniam aero demonstrationes u. s. w., wie das 12. Kapitel der gedxnckten Ausgabe. £^ Beweis mehr fOr die Richtigkeit der Annahme, dass die drei letzten Kapitel des ersten Baches (12 — 14), welche einen Abriss der Oeometrie und Trigonometrie, soweit sie zum Verständnisse der folgenden Bflcher nothwendig sind, enthalten, ursprünglich ein besonderes Buch bilden sollten, wie denn auch die Trigonometrie von Rhetikus besonders edirt worden ist (Vgl. oben S. 102. ff.)

[142]

[f. 27b] NICOLAI COPERNICI REVOLVTIONVM LIBER SECVNDVS.[recensere]

Cvm in praecedenü libro tres in Bnmma teUoriB motos exposnerimos, quibos polliciti sumuB apparentia sydenun omnia demonstrare id deincepa per partes examinando singula et inqmrendo pro posse nostro faciemns. Incipiemns antem a notissima omninm diomi noctomique temporis renolntionei quam a Graecis vvx^ijfieQov diximus appellari, qoamque globo terrestri maxime ac sine medio appropriatam snscepimos. quoniam ab ipsa menses^ anni et alia tempora moltis nominibos exurgant, tanquam ab unitate nnmems. De diemm igitar et noctinm inaeqaalitate, de ortn et occasu SoÜBy partiam zodiaci et signomm^ et id genas ipsam reuolutionem conseqüentibas, pauca quaedam dicemas : eo praesertim^ quod malti de bis abonde satis scripserint, qoae tarnen nostris astipnlantar et consentiont. Nihilqae refert, si quod Uli perquietam terram^ et mondi aertiginem demonstrant^ hoc nos ex opposito sascipientes ad eandem eoncarramus metam: quoniam in his^ quae ad innioem snnt^ ita contingity nt nicissim sibi ipsis consentiant. Nihil tarnen eomm quae necessaria erunt praetennittemns. Nemo nero miretar si adhac ortom et occasnm Solis et steUamm^ atque his similia simpliciter nominanerimns^ sed nonerit nos consneto sermone loqui^ qui possit recipi ab omnibos, semper tarnen in mente tenentes, quod

Qui terra uehimur, nobis Sol Lunaque transit, Stellarumque nices redeunt, itemmque recednnt1)

De circulis et eomm nominibos. Cap. I.

De obliquitate signiferi et distantia tropioomm, et qao* £ 28 b. modo capiantnr. Cap. IL *

De circnmferentiis et angnlis secantinm sese circuloroiiii aequinoctialis, signiferi, et meridiani, e quibos est declmatio

  • f. 20. et ascensio recta, deque eomm soppotatione. Cap. m. *

Qoomodo etiam coioslibet syderis extra circolom, 4^ per mediom signomm est positi, coios tamen latitodo com

1) Woher dies Zitat entnommen ist, habe ich trotz vieler Mühe und Nachfragen nicht ermitteln können. Aehnliche Anklänge finden sich bei Virg. Aen. m, 72 und in der von Rhetikus Narratio prima P' 46 (ed. Bas.) zitirten Urania des Joy. Pontanns üb. I., wo es von der Sonne heisst: Ad cuins numeros et Dii mooeantor et orbis Aodpiat leges praescriptaque foedera seraet Möglich, dass Kopernikus selbst in diesen Worten, wie in einem versos memorialis' seine Lehre zusammengefasst hat; dass er selbst der Autor dieser Verse ist

143

longitadine constiterit, declinatio et ascensio recta pateat^ et eam quo gradn signiferi oaelam mediat. Cap. Uli. *

De fiSoitoris Bectionibus. Cap. V. *

Qoae smt nmbrarnm meridianarnm dififerentiae. Cap. VI. *

MaximiiB dies, latitado ortas et inclinatio sphaerae^ qaomodo miucein demonstrentar^ et de reliquis diernm diflferentiis. Cap. vn. *

De horis, et partibus diei et noctis. Cap. VIII. *

De ascensione obliqua partinm signiferi , et quemadmodom ad quemlibet gradmn orienteni; detnr et is qui eaelnm mediat. Cap. IX. *

De angnlo sectionis signiferi cnm horizonte. Cap. X.*

De nsn hanim tabulamm. Cap. XI. *

De angalis et circiunferentiis eoram; qui per polos horizontis finnt ad enndem cirenlnm signomm. Cap. XU.*

De ortn et occasn sidenun. Cap. XUI. *

De exquirendis stellamm locis^ ac fixamm canonica descriptione. Cap. Xnil. *

f. 32 b. f. 33. f. 33 b. f. 34. f. 38 b. f. 38 b. f. 39 b. f. 42 b. ü 42 b. t 43. f. 44.

[f. 63] NICOLAI COPERNICI REVOLVTIONVM LIBER TERTIUS.[recensere]

De aequinoctionim solstitlommqae antidpatione. Cap. I. Stellamm fixamm facie depicta^ ad ea quae annnae renolntionis snnt, transeundnm nobis est, et eam ob cansam de mntatione aequinoctiomm^ propter quam stellae quoque fixae moneri creduntur^ primo tractabimns. Innenimns antem priscoB Mathematicos annnm nertentem sine naturalem^ qui ab aequinoctio nel solsticio est, non distinxisse ab eo^ qui ab aliqua stellamm fixamm snmitnr. Eine est quod annos Olympiacos, quos ab exortn Canicnlae anspicabantnr, eosdem esse pntarenty qui snnt a solstitio^ nondnm cognita ^fferentia alterins ab altero. Hipparchns antem Rhodins nir mirae sagacitatiSy primns animadnertit haec innioem distare, qui dnm anni magnitndinem attentins obsemaret: maiorem innenit enm ad Stellas fixas comparatnm quam ad aequinoctia sine Bolstitia. Vnde existimanit stellis quoque fixis aliquem inesse motnm in consequentia^ sed lentnlnm adeo nee statim perceptibilem. At iam traetn temporis factns est enidentissimns, quo longo iam alinm ortnm et occasnm signomm et stellamm cemimns ab antiquoram praescripto. Ac dodecatemoria signomm circnli a stellamm haerentinm signis magno f. 63.

144

satis interaallo a se innioem recessenuity quae priinitns nominibas Bimnl ac positione congraebant. Ipse praeterea motofi inaequalis reperitOTy cuios ^nersitatifl causam reddere uolentes^X dinersas attolenmt Bententias. Alii libramentum esse quoddam mnndi pendentisy qualem et in planetis motnm innenimos circa latitudines eonun, atqae hinc inde a certis limitibos quantnm processerit, reditonun aliquando censnenmt, et esse expatiationem eins utrobique a medio suo non maiorem Vni. gradibus. Sed haec opinio iam antiquata residere non potoit, eo maxime qaod [f. 63b] iam satis liquidmn Sit, ultra quam ter octo gradibus dissidere caput Arietis stellati ab aequinoctio aemo, et aliae stellae similiter, nollo interim tot secolis regressionis nestigio percepto. Alii progredi quidem stellarmn fixamm sphaeram opinati sont^ sed passibos inaeqoalibaSy nnllum tarnen certum modom definieront. Accessit insaper alind naturae miracnlom: Quod obliquitas') signiferi non tanta nobis appareat, quanta Ftolemaeo, ut diximos: Quomm causa alii nonam sphaeram, alii decimam excogitauerunty quibus illa sie fieri arbitrati sunt, nee tarnen poterant praestare, quod poUicebantur. Jam quoque undecima sphaera in lucem prodire coeperat, quem circulorum numerum uti snperfluum facile refutabimus in motu terrae. Nam ut in primo libro iam partim est a nobis expositum; binae reuolutioneSy annuae declinationis, inquam, et centii telluriSy non omnino pares existunt, dum uidelicet restitutio declinationis in modico praeoccupat centri periodum. Vnde sequi necesse est, quod aequinoctia et conuersiones uideantur anticipare, non quod stellarum fixarum sphaera in consequentia feratur, sed magis circulus aequinoctialis in praecedentia, obliquus existens piano signiferi, iuxta modum deflectionis axis globi terrestris. Magis enim ad rem ^cty aequinoctialem cireulum obliquum dici signifero, quam signiferum aequinoctiali, minoris ad maiorem comparatione. Multo enim maior est signifer, qui Solls et terrae distantia describitur annuo circuitu, quam aequinoctialis, qui cotidiano, ut dictum est, motu circa axem terrae designatur. Et P^ hune modum aequinootiales illae sectiones, cum tota signiferi obliquitate, successu temporis praeuenire cemuntur: stellae uero postponi. Huius autem motus mensura et ratio diuersitatis ideo latuit priores, quod reuolutio eins, quanta sit adhnc, ignoretur, ob inexpeotabilem eins tarditatem, utpote quae a

I) Ed. 1643: nollentes. ^ Ed. 1643: obliquatas.

145

tot BecüÜB quibiu primnm innotoit mortaliboSy nix qiiiDtamdecnnam partem cironli peregerit. Nihilominas tarnen quantom in nobis est; per ea qoae ex historiamm obsernatioiie ad nogtram nsque memoriam de bis accepimas, efficiemos certiora.

De aequinootiomm Bolstitionimque anticipatione. Cap. I. * Historia obsernationnm comprobantiiim inaeqaalem aeqtiinoctiomm conaersionamque praecessionem ^). Cap. n. *

HTpotbeseSy quibus aeqainoctiornm, obliquitatisque sigDiferi; et aeqainoctialis matatio^ demonstratnr. Cap. m. *

Qaomodo motus reciproens ame libratioDis ex drcnlaribns constet. Cap. im. *

Inaequalitas anticipantiniD aeqoinoctionim et obliqoitatis demonstratio. Cap. V. *

De aeqaalibns motibns praecessionis aeqainoetionim et inclinationiB zodiaci. Cap. VI. *

Quae Sit maxima differentia inter aequalem apparentemque praecessionem aequinoctionini. Cap. Vn. *

De particnlaribus ipsoram motamn diflferentiis, et eonun Canonica expositio. Cap. VIU. *

De eoram, quae circa praecessionem aequinoctiorum exposita sunt, examinatione ac emendatione. Cap. IX. *

Qoae Sit maxima di£ferentia sectionam aeqainoctialis et zodiaci. Cap. X. *

De locis aequalinm motamn aeqoinoctionim , et anomaliae oonstitaendis. Cap. XI. *

De praecessionis aeqainoctii aemi, et obliqoitatis soppotatione. Cap. Xn. *

De anni Solaris magnitodine et di£ferentia. Cap. Xm. *

De aeqaalibos mediisqoe motibos reoolationom centii terrae. Cap. XTTTI. ♦

Protheoremata ad inaeqoalitatem motos solaris apparentis demonstrandam. Cap. XV. *

De apparente Solis inaeqoalitate. Cap. XVI. *

Primae ao annoae Solaris inaeqoalitatis demonstratio com ipsios particolaribos di£ferentiis. Cap. XVn. *

f. es. f. 64. t 05 b. f. 67. f. 67 b. f. 69. f. 72 b. f. 73 b. f. 75. f. 76. f. 76 b. f. 77 b. f. 78 b. f. 81. i 84 b. f. 86 b. ♦ f. 88 b.

1) Kop. macht in diesem Kap. n. a. folgende Bemerkung: Qoapropter nos etiam Anno Christi M. D. XXY. primo post intercalarem secondmn, qoi ab Alexand^ morte, Aegyptionim annonun est M. D. GGC. XTjTX. obsemanimus saepe nominatam spicam in Fraeburgio Pnissiae, et mde bator maxima eins altitudo in circolo meridiano partiom proxime XXVIL Latitudinem nero Fraebnrgi Innenimns esse partium Lim. scrup. primorum XIX. s.

146

De examinatione motas aeqiialis seeondiim loiigitiidiMm*).

  • f, 89. Cap. xvm. *

De locis et prindpüs aequali motni Solis praefigendis. ♦ f. 90. Cap, XEL ♦

De seeonda et daplici dififerentia, quae oirca Solem

  • £. 90 b. propter abBidam matationem contmgit Cap. XX. *

Qoanta ait seeonda Solaris inaequalitatis difFerentia. ♦ f. 92. Cap. XXI. ♦

Qaomodo aequalis apogaei solaris motas üna enm dif♦ l 93. ferente explicetur. Cap. XXn. *

De anomaliae Solis emendatioiie) et de lods eins prae♦ f. 93 b. figendis. Cap. XXm. ♦

Expositio Canonica differentiarum aeqoalitatis et apparentiae. Cap. XXTTTL [f. 93b]

De Solaris apparentiae supputatione. Cap. XXV. [f. 95b]

De i^t;x^iEi^?, hoc e8t diei naturalis differentia. Cap.XXVI. [f. 96]

[f. 98] NICOLAI COPERNICI REVOLVTIONVM LIBER QVARTVS.[recensere]

Cym in praecedenti libro, qaantom nostra mediocritas potoity exposnerirnns qoae propter motom terrae cirea Solem niderentnr, sitque propositom nostmm per eandem oecasionem Stellaram errantiam omniam motas ^cemere^ nonc interpellat carsos Lanae, idqae necessario^ qaod per eam^ qaae diei noctisqae particeps est, loea qoaecanqae Stellaram praecipae eapiantmr et exanünantar: deinde qaod ex omnibas sola renolationes saas, qaamais etiam diaersas ad centnim terrae sammatim eonfera^ sitqae terrae eognata maxime^ Et propterea qaantam in ipsa est, non indieat aliqaid de mobilitate terrestri, nisi forsitan de eotidiana, qain potias oredidenmt eam ob eaasam^ terram esse eentram mandi, commane omniam reaolationam. Nos qaidem in explieatione carsas lanaris non differimas a priscoram opinionibas in eo, qaod circa terram fit Attamen alia qaaedam addacemas^ qaam qaae a maioribas nostris accepimas^ magisqae consona^ qaibas lanarem qaoqae motam qaantam possibile est certiorem constitaemas.

1) Kop. bemerkt hier (f. 89) o. a.: Alezandria longitadine Gracouiam ad orientem sequitor per unam fere horam. . . . Haie comparaaimus Antomm aeqoinoctiam a nobis obseruatam in Fragbnrgo sab eodem meridiaiio Cracooiensi, anno Christi nati M. D. XY. decimo octauo Cal. Octobr.

147

HTpothesescirciüoramlimariiimopimoneprisconim Cap.L* * ^- d^

De eamm assiimptionum defecta. Cap. IL * * f. 99.

Alia de motu Lunae sententia. Cap. m. * * l lOO.

De reaolatiombas Lanae, et motibns eins particalaribas. Cap. nn. * * f. 101.

Primae inaequaUtatis Lnnae, quae in nona^ plenaqae contiBgity demonstratio^). Cap. V. * . . "^ ^' ^^^ ^'

Eoram quae de aeqaalibas Lnnae motibos longitudinis anomaliae exposita snnt comprobatio. Cap. VI. * * f. 109.

De loeis longitudinis et anomaliae Lnnaris^. Cap. Vn. * * f. 109 b.

De secnnda Lnnae differentia, et quam habeat rationem epicyclns primos ad secnndnm. Cap. VIII. * ♦ t lio.

De reliqua differentia, qua Luna a summa abside epicycli inaequaliter uidetur moueri. Cap. IX. * ♦ f. lii.

Quomodo Lunaris motus apparens ex datis aequalibus demonstretur^). Cap. X. * * f. lll b.

Expositio Canonica prosthaphaeresium, sine aequationum Lunarium. Cap. XI. * * f. 112 b.

De Lunaris cursus dinumeratione. Cap. Xn. * * £ 114 b.

Quomodo motus latitudinis lunaris examinetur et demonstretur»). Cap. XDI. * * ^ HßDe locis anomaliae latitudinis Lunae. Cap. Xim. "^ * ^' n^*

Instrumenti parallatici (sic!) constructio. Cap. XV. [f. 117b]

De Lunae commutationibus4). Cap. XVI. [f. 118]

1) Kop. erwähnt hier 3 von ihm beobachtete Mondfinsternisse, nämlich vom 7. Oktbr. 1511, 6. Septbr. 1622 und 26. Aognst 1523; eme vierte beobachtete er in Rom am 6. Novbr. 1500. Vgl lY, 14. — Auch in diesem Kapitel findet sich mehrfach die Reduktion des Meridians von Alexandrien auf den von Krakau oder Frauenburg. 2) Kop. bemerkt in diesem Kapitel am Schlüsse: Omnia haec wl meridiannm Gracouiensem. Quoniam Fruöburgum, nbi plerunque nostras habuimos obseroationes ad ostia Istolae flnuii posita, huic snbest meridiano, nt nos Lnnae Solisque defectns ntrobique simnl obseroati docent, in quo etiam Dirrhachinm Macedoniae . . . continetnr. ^ Kop. bemerkt hier o. a.: Secnndam (Lnnae eclipsim) obseroauimns sud eodem meridiano Graconiensi, anno Christi M. D. IX. quarto nonas Junii Sole in XXI. Grad. Geminomm. ^) Kop. erwähnt in. diesem Kapitel zwei von ihm angesteUte astronomische Beobachtungen: „Anno inquam a Christo, nato M. D. XXII. quinto Calend. Octobris, quinque horis aequalibus. et duabus tertüs a meridie transactis circa Solls occasum Fruenburgi accepimus per instrumentum parallacticum in circulo meridiano Lunae c entnu n a uertice horizontis, a quo inuenimus eins digt^ntiftm partes LXXn. scmp. L. . . . . Aüam rursus adhibuimus considerationem in eodem loco, anno Christi millesimo quingentesimo vigesimo quarto, vn. Idos Augusti sex horis a meridie transactis, uidimusque per idem instrumentum Lunam a uertice horizontis partibus LXX^. scmp. LY.

148

Lnnaris a terra distantia, et quam habeant Tatkmem in partibii8| quibiiB quae ex centro terrae ad flaperfieiem est

  • f. 119 b. imay demonstratio. Cap. XVn. *

De diametro Lnnae ao nmbrae terrestris, in looo trän* f. 120 b. sitns Lnnae. Cap. XYIIL * Quomodo Solis et Lnnae a terra distantia, eommque diametriy ac nmbrae in loco transitas Lnnae, et axis nmbrae

  • t 121. simni demonstrentnr. Cap. XIX. *

De magnitndine homm trinm sidemmy SoUSi Lnnae et

  • f. 122. Terrae, ao innicem comparatione. Cap. XX. *

De diametro Solis apparente, et eins commntationibns.

  • f. 122 b. Cap. XXI. •

De diametro Lnnae inaequaliter apparente, et eins oom* f. 123. mntationibns. Cap. XXn. *

  • f. 123 b. Quae sit ratio dinersitatis nmbrae terrae. Cap. XXm. *

Expositio Canonica particnlarimn commntationnm Solis

  • l 124. et Lnnae in circnlo qui per polos horizontis. Cap. XXUn. *
  • f. 127. De nnmeratione paiallaxis Solis et Lnnae. Cap. XXV. *

Quomodo parallaxes long^tndinis et latitndinis discer* f. 127 b. nuntnr. Cap. XXVI. ♦ Gonfirmatio eomm, quae circa Lnnae parallaxes snnt

  • £ 128 b. exposita '). Cap. XXVn. •

De Solis et Lnnae coninnctionibns, oppositionibnsque

  • l 129. mediis. Cap. XXVm. ♦

De neris coninnctiombns et oppositionibns Solis et Lnnae

  • f. 130 b. perscmtandis. Cap. XXIX. *

Quomodo coninnotiones et oppositiones Solis et Lnnae

  • t 131. eclipticae diseemantnr ab alüs. Cap. XXX. *
  • f. 131 b. Quantns fherit Solis Lnnaeque defectns. Cap. XXXI. *

Ad praenoscendnm quantisper dnratnms sit defectns.

  • f. 132. Cap. XXXn. •

M33 b *

NICOLAI COPERNICI REVOLVTIONVM LIBER QVINTVS.[recensere]

Hactenus terrae «circa Solem, ac Lnnae circa terram absolnimns renolntiones. Aggredimnr modo quinque errantinm Stellamm motns, quomm orbiam ordinem et magnitndines ipsa terrae mobilitas consensn mirabili, ac certa symmetria 1) Kop. bemerkt hier am Eingang: quod ^experimentnm) habnimus Bononiae septimo lonis Martii post oocasnm Solis, anno Christi M. OCCC. XCVII. . . . Graconiae aatem quae orientiüior est gradibns fere IX. horae XXni. scmp. XXXVl.

149

connectit, at in primo libro sommstim reoeiiBiiimiUB, dorn ostenderenms, quod orbes ipsi non drca terram, sed magig circa Solem centra sna haberent Saperest igitür^ ut haec omoia singillatim, e^ enidentiuB demonstremiiSy faciamnsque pTomiBsiSy quantom in nobis est, satis^ adhibitis praesertim apparentibuB experimentiBy quae omn ab antiquis, tum a nostriB temporiboB accepimns^ quibos ratio ipsorum motamn certior habeatnr. Denominantnr antem haec quinque sidera apud Timaenm FlatoniB secundnm saam quodque speoiem. Satnmus Fhaenon^ quasi Incentem nel apparentem diceres. latet enim minime caeteris^ citiiiBqae emergit occnltatos a Sole. Jupiter a aplendore Fha6ton. Mars Pyrois ab igneo candore. Yenas quandoque q>ü)ag>6Qog, qaandoque SimeQog, hoc est Lucifer et VespemgOy prent eadem mane nel nespere Mserit. Denique Mercnrins a micante nibranteque Inmine Stilbon. Femntnr et ipsi in longitndinem et latitndinem maiori di£ferentia quam Inna.

De renolutionibns eorum, et mediis motibns. Cap. I. [f. 13b 3]

Aequalitatis et apparentiae ipsomm sidemm demonstratio^ opinione priscomm. Cap. II. [f. 140b]

Generalis demonstratio inaequalitatis apparentis propter motnm terrae. Cap. III. * * f. 141.

Quibus modis errantinm motns proprii appareant inaequales. Cap. IV. ♦ * f. 142.

Satnmini motns demonstrationes. Cap. Y. * * f. 143.

De aliis tribns recentins obsematis circa Satnmnm acronychiis. Cap. VI. * ♦ f. 146 b.

De motns Satnmi examinatione. Cap. Vn. * * f* 148.

De Satnmi locis constitnendis. Cap. Vm. * * ü 148.

De Satnmi commntationibns, quae ab orbe terrae annno proficiscnntnr^ et quanta illius sit distantia. Cap. IX. * * f. 148 b.

Jonis motns demonstrationes. Cap. X. * * f. 149 b.

De aliis tribns acronychüs Jonis recentins obsematis. Cap. XI. ♦ ♦ f. 161.

Comprobatio aequalis motns Jonis. Cap. Xn. * * £ 163 b.

Loca motns Jonis assignanda. Cap. Xin. * * f. 163 b.

De Jouis commutationibus percipiendis, et eius altitudine pro ratione orbis reuolutionis terrenae 1). Cap. XIIII. [f. 154]

1) Kop. bemerkt hier am Eingange: Obseroaiiimns diligentissime locnm Jonis anno Christi M. D. XX. XII. Galend. Martii, sex hoiis ante meridiem. Vidimus per instromentam, quod Jupiter praecederet primam stellam In fronte Scorpii etc. Vgl. auch Y . 1 1 , wo 3 Beobachtungen des Jupiter Yom 31. Aprü 1620, 28. Novbr. 1626 und 1. Febr. 1629 erwähnt werden.

150

  • f. 156. De Stella Martis. Cap. XV. *

De aliis tribas extremae noctis falsiombuSy circa stellam

  • £. 156 b. Martis noniter obsematis. Cap. XVL *
  • l 168 b. Gomprobatio motos Martis. Cap. XVII. *
  • t 158 b. Locomm Martis praefixio. Cap. XVin. *

Quantas sit orbis Martis in partibos^ qaamm orbis terrae

  • f. 159. annnos faerit ona. Cap. XIX. *
  • f. 160. De Stella Veneris. Cap. XX. ♦

Quae sit ratio dimetientinm orbis terrae et Veneris.

  • f. 161. Cap. XXI. •
  • l 161 b. De gemino Veneris motn. Cap. XXn. *
  • f. 162. De motu Veneris examinando '). Cap. XXIIL *
  • f. 164. De locis anomaliae Veneris. Cap. XXim. *
  • f. 164. De Mercurio. Cap. XXV. *
  • f. 165 b. DelocoabsidamsummaeetinfimaeMercorii. Cap. XXVI. *

Qoanta sit eccentrotes Mercnrii, et quam habeat orbimn

  • f. 166. symmetriam. Cap. XXVn. *

Gnr digressiones Mercorii maiores appareant circa

  • f. 167. hexagoni latus, eis quae in perigaeo contingunt Cap. XXVHI. *
  • f. 168. Medii motus Mercurii examinatio. Cap. XXIX. *
  • f. 169. DerecentioribnsMercuriimotibusobseruatis^. Cap. XXX.*
  • f. 172. De praeficiendis locis Mercurii. Cap. XXXI. *
  • f. 172. Deidiaquadamrationeaccessusacrecessus. Cap.XXXn.*

De tabulifl prosthaphaereseon quinque errantiom stel* f. 173. larum. Cap. XXXTTT. *

Quomodo homm quinque siderum loca numerentur in

  • f. 178 b. longitudine. Cap. XXXIV. *

De stationibus et repedationibus quinque errantium

  • £ 179. siderum. Cap. XXXV. *

Quomodo tempora, loca, et circumferentiae regressionum discernuntur. Cap. XXXVI. [f. 181]

[f. 182] NICOLAI COPERNICI REVOLVTIONVM LIBER SEXTVS.[recensere]

Qvam uim effectumque haberet assumpta reuolutio terrae in motu apparente longitudinis errantium siderum, et in

1) Kop. bemerkt in diesem Kapitel: Alteram locom Veneris obseruauimus ipsi, anno Christi M. D. XXIX. qoarto Idus Martü, ona hora post occasnm Solis, ac in prindpio horae octanae a meridie... idque Frueburgi nacti sumns spectacolnm (sc. coitus Lunae et]Veneris). 2 Kop. erwähnt hier im Eingange: Nobis enim rigentiorem plagam inhabitantibos, illam conmioditatem natura ne^vit, ubi tranquiUitas aeris rarior, ac insuper ob magnam sphaerae obliquitatem rarios sinit yidere Mercorinm.

151

quem ea omnia cogat ordinem^ nempe certnm et necessariom pro eo ac potuiinasy indicaniinns. Beliquom est, nt circa transitiiB iUomm sidenun^ quibos in latitadinem digredinntor, occnpemar, ostendamnsque quomodo etiam in bis eadem tenae mobilitas exercet imperia^ legesque praescripsit Ulis eliam in hac parte. Est antem et haec pars scientiae necessaria^ quod digressiones ipsomm siderum, band pamam efficinnt drca Ortnm et Occasnm apparitioneSy occnltationes^ atque alia, quae in nninersnm snpra exposita snnt^ differentiam. Quin etiam nera loca ipsomm tnnc eognita dicnntnr^ quando longitndo simnl cnm latitndhie a signomm circnlo constiterit Quae igitnr prisci Mathematici bic etiam per stabilitatem terrae demonstrasse rati snnt, eadem per assumptam eins mobilitatem maiori fortasse compendio^ ac magis apposite facturi sumus.

De in latitudinem digressu quinque errantinm expositio generalis. Cap. I. * * f. 182.

Hypotheses cirenlomm^ quibns bae stellae in latitndinem femntnr. Cap. IX. * * f. 183.

Quanta sit inclinatio orbinm Satumi, Jonis et Martis. Cap. m. • »f. I8ö b.

De caeteris quibnslibet et in nninersnm latitndinibns exponendis homm trinm sidemm. Cap. IV. '^^ * t 186 b.

De Yeneris et Mercnrii latitndinibns. Cap. Y. * * f. 187.

De secnndo in latitndinem transitn Yeneris et Mercnrii secnndnm obliquitatem snomm orbinm in apogaeo et perigaeo. Cap. YI. • ♦ f. 188 b,

Quales snnt angnii obliquationnm ntrinsque sideris Yeneris et Mercnrii. Cap. YU. ♦ »f. 189.

De tertia latitndmis specie Yeneris et Mercnrii^ quam nocant deuiationem. Cap. YIII. * * f. 191 b.

De numeratione latitudinum quinque errantium. Cap. IX. [f. 195b]

[f. 196] Finis libri sexti et ultiml Reuolutionum. Norimbergae Apvd||Ioh. Petreim, Anno||M. D. XLIII1).

1 Am Schlusse dieses kopernikanischen Hauptwerkes mögen sofort die in unserm Abdrucke trotz der auf die Korrektur verwendeten Sorgfalt stehen gebliebenen Druckfehler angezeigt werden, nämlich: S. 110 Z. 14 Y. 0.: primo statt prima; S. 113 Z. 16 t. u.: hypothes statt hypotheses; S. 119 Z. 17 t. o.: quo statt quod; S. 122 Z. 2 y. u. (Anm. 8): Ma. statt Ed. 1566.

[152]

D. Die Gedichte.[recensere]

Während die drei bisher mitgetheilten kopernikanischen Schriften noch bei Lebzeiten des Verfassers gedruckt wurden, erschien eine kleine Sammlung seiner Gedichte, ein Zyklus von 7 Oden auf die Kindheit des Welterlösers, erst 76 Jahre nach seinem Tode auf dem literarischen Markte. Der Herausgeber derselben, der krakauer Astronom und Arzt Jan Brozek, war um's Jahr 1612, in Folge des Gerüchtes von der Existenz dieser Gedichte, nach Ermland gereist und hatte sie in den dortigen Bibliotheken, seinem weiter unten folgenden Berichte nach zu schliessen, im Original aufgefunden, dann im Jahre 1613 theilweise, im Jahre 1619 aber vollständig in Druck gegeben und einige Exemplare dieser Ausgabe an seine Freunde in Polen, Deutschland und Rom gesendet. Von diesen beiden ersten Ausgaben ist indessen nirgendwo mehr eine Spur aufzufinden und selbst von einer dritten Edition kenne ich nur ein einziges Exemplar, das der krakauer Universitätsbibliothek (Poetae Pol. JVi 19 in 4). Es enthält 12 nicht paginirte Blätter in 4°. Das Titelblatt hat auf der ersten Seite nichts weiter als einen Kranz von 7 Sternen und die Worte: Septem Sidera; auf der Rückseite des Blattes befindet sich das Wappen Papst Urban VIII. Die beiden folgenden Blätter enthalten die Widmung an den genannten Papst, die 9 folgenden den Text und am Schlüsse die Druckerangabe. Ein mehrfach inkorrekter Abdruck dieser Ausgabe vom J. 1629 — ich weiss nicht nach welchem Exemplare — findet sich nebst einer gereimten polnischen Ueberseztung in jambischen Senaren von Ignatius Baden in der warschauer Kopernikusausgabe vom J. 1854, S. 552 — 562. Hienach habe ich selbst einen weiteren Abdruck nebst einer deutschen Uebersetzung in dem asklepiadeischen Versmasse des Originals veranstaltet in dem Werke: Des ermländischen Bischofs Johannes Dantiskus und seines Freundes Nikolaus Kopernikus Geistliche Gedichte. Münster 1857. S. 241—269. Die damals in der Vorrede S. V. ausgesprochene Vermuthung, dass Dantiskus bei diesem „Siebengestirn die letzte Feile angelegt habe, möchte ich auch jetzt noch aufrecht erhalten. Im Uebrigen tragen diese Oden in ihrer unnachahmlichen Einfachheit und Schönheit zu sehr den Stempel des kopernikanischen Genius an sich, als dass man — auch abgesehen von dem Zeugnisse des Herausgebers — an ihrer Aechtheit zweifeln könnte, zumal die Vorliebe des grossen

153

Astronomen für die Dichtkunst, die schon aus der Wahl seines Siegels — eines Apollo mit der Lyra — hervorleuchtet1), bekannt ist.

Der nachstehende Text ist genau nach der krakauer Ausgabe vom Jahre 1629 gegeben.

[p. 1.] Septem Sidera.

[p. 3.] Urbano VIII. Pontifici. Optimo Maximo.

Regis Regum incunabula et pueritiamy Beatissime Pater, Septem tabeUis Tuae Sanetitati offero. Novum est picturae genuB. Non enim lignum, non aes, non tela defert istas imaginesy sed coelum; oolor etiam in densisBuna nocte spectabilis. Artificium porro tantum, ut vel Apelli non cedat: dubito an non superet. Quadraginta octo imaginibus antiquitas coelum distinxerat: in bis autem multa fabulosa, at ex Hygino aliisque patet. Displicuit authori novae pictnracy splendori coelesti tenebras fabularum, permistas esse. Veritati lucem, luci yeritatem jüngere aggressus, pri^mas * p. 4. tantnm doxit lineas: paulo tarnen') ante mortem^ commisit bono artifici colores inducendos. Hoc artis arcanum per aliquot jam manus a Copernico in Academia Jagellonia ivit. De quo cum ego a praeceptoribus secreto didicissem: ut certiora haberem^ in Prussiam abii. Tacendo quaerebam^ veritos ne tarn praestans inventum, vel potius inventi residuum meas manus effugeret^ vel ut isto saeculo ingenia aemula sunt non docilia. quoquo modo averteretur. Ac tandem ab ninstrisBimo piae memoriae Simone Budnicio admissus ad veteres Vanniae bibliothecas, quarum nonnullas jam violenta manns inrasit dum nihil contemno^ dum minutissimas etiam

') VkL einp AKTiiHiinir dieses Siegels in den Beiträgen zur Kunde EnnL LiL-tfeRrh fl 114 mitgetheüten kleineren kopernikanischen Epigramme verwiesen. Vgl. auch oben S. 142 Anm. 1. ^ V. autem.

154

chartiilas, quibns boni artifices aliquando praestantisBiiiia inventa breviter committiinty excatio: ad Ulnd Archimedenm evQijxOf evQfjxa^ yentam est Dejecit antiquas quadraginta octo imaginesy novas quadra^ta novem indoxit, fortasse

  • p. 5. ob septenarii dignitateiDy vel quod magis credo^ nt mediam *

haberet ab extremis aeqaaliter distans. Qaae enim tabella hujos septenarii^ illa quoque toiins seriei media est, hoc ept vicesima quinta. Dens bone, quam pnlchra! quam nitida! quam omnibus saeculis atque locis communis! Singali versns stellae sunt, nnlli elisioni, vel at mathematice loquar^ nolli ecclipsi obnoxiae. Jam ante sedecim annos praemisso primo prodromOy de hac re nonnihil indicaveram: deinde, ante decem cum in Italiam irem, altere sub auspiciis ülnstrissimi et Reverendissimi Domini Domini Martini Szyszkow^^ Dei Gratia Episcopi Gracoviensis: eonunque exemplaria nonnnlla minata forma Bomam ad amicos meos, nominatim vero Beverendmn Dominum Abrahamom Bzovinm transmiseram. Sed et ad alios per Glermaniam. Viderintne illa Bayerns ant ejus snccessores, Dens qoidem novit. Gerte^ neque iisdem principüSy neque iisdem mediis, etsi ad enndem finem insistnnt

  • p. 6. Examinabnntnr haec^ nti existimo, ab üs qui * felicissimum

Lynceomm Institutam sequontur. Lioebit cnique, pro suo arbitratn coelam, quod in haereditatem cnnctis relictam est Flinio teste, distingaere. Ego hanc dispositionem a primo inventore Copernico, Sanctae Sedi Apostolicae destinatam, ex antiquis Bibliothecis prodaco, Tnaeque Santitati

Magne parens, ter sancte parens, cni credita coeli Imperia, anspicüs dndnm firmata Deorom, snpplex offero; Uceat enim nti Toi doctissimi Vatis carmine.

Dens Te, Beatissime Pater, Ecclesiae Sanctae dintissime conservet^ ut Meliphtongae Tnae Apes, mel snavissimnm publicae per orbem tranquilitatis proferre nnnquam cessent

Sanctae Apostolicae Romanae Sedi et Tnae Sanctitati obsequentissimas

Joannes Broscius

Doctor Hedicinae^ Baccalaureos Sacrae Theolo. et ejosd. facultatis Ordinarius in Acad. Grac. Professor.

155

[p. 7.] S I D V S I.

CHRISTUM A PROPHETIS PR01IIS8UM PROPONIT.

Promissiun cnpitis cernere Principenii Qoi vos in popnlnm quandoque liberum Praestans asserat heros^ In regnoqae bqo beet.

Expectate parum^ mox aderit Pins; Non est is Fario mannore doriori Nee qoisqaam eitus aeque Votis annnit optimis.

  • Sed differt animi eonBilinm snii * p. 8.

Ut deBideriis fervidioribos^ Expectatas hie Hospes PoBsit gratior exeipi.

Quam yero veniet Pastor Olimpios, Tum distenta ferent ubera eandido Plenae laete eapellae, Plenae pignoribos bonis.

Non jnmenta fenis disjiciet Leo, Moleebit pavidam mitis ovem Lnpos^ Hie naseetnr amomnm, niie einnama, saeeanun.

Pascet lanigeras Pastor ovienlas^ Omni laeta dabit paseoa eopia;

  • Uno millia fönte * p. 9.

Potabit sitientia.

fons perspicno splendidior vitro, Sommis orte citra prindpinm pgiSj Hne delabere tandem, QeaÜB pelle tuae sitimi

156

8 I D V 8 II.

CHRISTUM A PATRIBUS DESIDERATVM PiMHHMirT.

Cur Bio aola domuB Empyreae patet? Et 8ol ante latens, olarior emicat? Dnlci mella liquore E dnris scopalis flrnmt?

[p. 10.] HandiuB bellipotens^ attonitas silet, Pnlchris laeta nitent arva coloribuS; Miro fragrat odore A6r bis nimiam locis?

Praegnans Helisabetb quae sterilis Aut, Com praegnante canit Yirgine carmina^ Glaro jabila plansn In snmmos abennt poloB.

niam saepe frequens Angelns in Dommn^ Laeta fronte volat^ laetior evolat: Begem nuntiat illnm Qoi yentnms agit moras.

Bommi soboles inclyta principis Pora nascere jam^ nascere Viiginel

  • P* ^1- * Jam descende patemo

Expectate nimis sinn!

Te desiderio poscimns intimo, (Tonsolare pios ocins anxios. Eja Yise sapeme Imam Parmle patriam!

Felix ante sacras nna pnellolas^ Quae coeleste sao fert utero decos! anrora serennm Yelox LueifenuD vebe!

157

8 I ]> V 8 III.

CHRISTUM DE VIRGINE NATUM PRAE SE FERT.

Quis ftilta poBnit te pner in casa? * P* ^^Quis laedi teBeram frigoribns vetat? Yirgo summa Maria Qoae flavam religat comam.

Simplex mmiditÜB^ dotibas aurea. Quam semper nitidam, semper amabilem, Sanotns Spiritus aura Cadesti replet intime:

Natum Tirgineo confovet in sinu, Et lactat niveo nobilis ubere, Dat Bolatia flenti Mater sedula filio.

Hinc boB, hinc asinus creber anhelittn LoL terra posito te refovet genu;

  • Quem plebs nosse negabit^ * p. 13.

Hunc nomnt animalia.

Descendit superis huc quoque de polis Cantans Angelicus cum radiis chorns: Summe gloria Patri: Fax Sit pacis amantibus.

Ad praesepe, sono protinus exciti Pastores veniunt a grege simplici: Christo gloria nato: Pax Sit pacis amantibus.

CSoelum dulcisonis carminibus sonat^ Per mundi resonant jubila macbinam: Uni gloria trino: Pax Sit pacis amantibus.

158

CHRISTUM lUXTA LEfiEM CIRCUMCISUtl OECLARAT.

Aiux octava sno Incet in ordine: Lux divina nova Incet origine: Infans nomen JESUS GircamcisuB habet datom.

Ex hoc annns habet prineipiom die, Qao primnm volnit fundere Bangoinem Nnper natas JESUS, Largis non sine lachiymis.

Omnes hnc homines cnrrite perditi:

  • p. 15. Hie est nostra salas nnica parvoliifl: *

Sanctam nomen JESU Nomen nempe salntis est.

Si quifl joncta yidet damna pericnliB, Amiflsisqae timet pauperiem bonis: Hone ditabit JESUS, ninm si pios inyocet

Si cni Leviathan insidias parat : Si mandas satagit vel caro faUere: Hie exoret JESUM Fiet tntior illico.

Si quem tabificas morbus habet diu: Si cum terribili morte premit payor: Se commendat JESU Et solatia sentiet

[p. 16.] Hoc quicnnque novom nomen amabile, Per concepta sibi vota yocayerit, Hnnc seryabit JESUS, Fretnm praesidio sno.

159

8 m V 8 T.

CHRISTUM A TRIBUS MAGIS ADORATUM EXHIBCT.

Quod falget medio sidns in aSre^ Haue reges Ephratae dnoit ad insulam: Ecquem vnltis? JESUM? Ista sub easala latet.

Ingressi Btabulnm Btemimini solo. Et proni pneram corpore parvnlom

  • Regem mente sapremnm * p. 17.

Confestim yeneramini.

Sargentes bnmili poplite cemni^ De gazis puero manera promite^ AamiDy Tbosqae Sabaenm; Et myrrbae lacrymas gravis.

Nunc vnltom pueri cemite blandnlnm: Nunc com matre licet virgine coUoqui: Hie est noBter JESUS : Haie nomen MABIAE manet

Hone olim Balaam pollicitas ftdt, Yisnram Dominum se procol impios: Haec est Stella lacobi Splendens gentibas ex domo.

  • Spectatam satis est jam Proceres pii: * p. is.

Oentes ista sciant nnncia plorimae: Promptis ite camelis Pergentes aliam yiam.

Herodes etenim rex nimis improbns Est vnlpes animo callida snb dolo^ Mox mactaret JESUM Hie si nosset eom fore.

160

iL

CHRISTUM IN TEMPLO PRAESEIITATWi MANIFESTAT.

Praesagit mihi mens nescio quid boni: In templum pladdos nos animns vocat

  • Si dignarifi eamns

Mox, mox, mi Simeon senex.

Aras summns adit sospice Pontifex: Et de more sacras immolat hostias: Diversis holocanstis It coelo redolens odor.

En praestans humili mente puerpera, Offert hunc Domino filiolum Deo: Torquatasque columbas, Grepans cereolum sacrom.

Hanc matrem leliquo consimilem gregi, Lustrarique buo cum puero putant: Atqui Virgo pudica Sanctorum Dommum gent.

  • A quo tanta preoor lumina dimicant?

An 8ol totuB in hanc insiliit domum? Hac lux folget ab ara? Non: hoc a puero renit.

Tardos accelera mi Simeon gradus: Ulnis et puerum suscipe femdis; Hujus lumine vultus jam Tultu satia tuum.

Hunc in te residens Spiritus innuit, Sem Visums eras esse Dei micans ^Lumen lumine Chnstom: Nunc in paoe mon juvat.

161

8 I ]> V s iriit

[p. 21.] CNMSTUM PUERUM INTER D0CT0RE8 DUODENNEM GOUOCAT.

Ad Christum puenun nmio pneri boni, Acoedendo piis dicite vociüiB: Felix hoBpes JESU ExpectatQB ades dio.

Ecquid qaaeso vales? nnde redis precor? Ut cessere tibi die age singola? Nam no8 mnlta periela, Vexavere miserrimos.

Herodes furiis impins bomdis AecenBQS, pneros imdique bimulos ColleetoB velnt agnos, Ferro eonseenit traci.

  • Qui qaondam foimoB nnmine trimidi^ * P- ^*

Fratnun terribilem vidimus beu neeeml PlanctuB astra parentam Pervenere sab anrea.

Aegypto redii^) salvos ab infima, Mnltos ante dies in patriam meam: Hie antem duodennis, Goelestem veneror patrem.

Ad me candidnli cnrrite pamdi: Vivendi specimem snmite nobile : In saeram simnl aedem Hano me concomitammi.

Admiranda Dei cemimos in domo: Doetores medio enm paero senes

  • Disceptant super illo P- ^•

Messia memorabili.

Quam prudenter inops verba faeit pnerl Quam solerter eis explieat abdital Nune interrogat illos: Nunc respondet aeutius.

1 Impr. radii.

162

DootOB mgeninm oodituB L^...^ Non loDgi Beninm temporis efBdt: Hie canus ptier est bis: Hi snnt bis1) pneri senes.

Annumeravi | Anno quo Bis septem Phaebus, rerum pulcherrima bis sex Roma capit, Lunae quinque ter orbis habet (1629.) [p. 24.] Cracoviae | In Officina Francisci Caesarii.

E. Die Briefe und Denkschriften[recensere]

Von der reichhaltigen Korrespondenz und dem literarischen Nachlasse des Frauenburger Astronomen ist verhältnissmässig nur wenig erhalten oder doch bis jetzt veröffentlicht worden. Tycho de Brahe war der erste, der im Jahre 1577 einen kopernikanischen Briefe das astronomisch bedeutende Schreiben an Bernhard Wapowski, publizirte. Der schon erwähnte Krakauer Gelehrte Jan Brozek, der sich im Besitze der kopernikanischen Briefe an Lukas Watzelrode, sowie an die Krakauer Astronomen Nikolaus von Schadek, Martin von Ilkus u. A. befand, ist leider nicht dazu gekommen, dieselben zu veröffentlichen2). Im Jahre 1816 gab dann

1) Impr. his. 2 YgL die vita Copernici yon Sim. Starowolski yom Jahre 1627, abgedruckt in meiner Schrift: N. Kopernikus o. M. Luther S. 62: maiiifestam est ex litteris yariis (quas habet Clarissimiu vir Jo. Broscins, Philosophiae et Medicinae Doctor, Ordinarinsque in Alma üniyersitate Crac. Astrologiae Professor) mann ipsins Ck)pemici ad Locam avimcalum aliosqae exaratis. . . Familiäres habnit Vapovium Cantorem Cracoviensem, ad quem scripsit Epistolam de motu Octavae spherae, Nicolaum de Schadek, Martmum de Hkos, Mathematicos Cracoyienses olim condisdpolos snos, com quibns conferebat de ecdipsibas et earom observationions, nt patet ex Epistolis mann illius ipsins scriptis, qoas habet in Acad. C^. Jo. Brosdos. — Auch die Korrespondenz zwischen Kopernikus und Giese kannte Brozek, wie aus der Vorrede zu seiner Schrift: Epistolae ad naturam ordinatamm figurarum plenius intelligendarum pertinentes. Gracoviae 1616. hervorgeht, wo er schreibt: „Reverendus Dominus Joannes Rybkowicz, GoUega Miyor in Academia Gracoviensi, pro suo in me artesque mathematicas amore, dedit mihi perlegendas Reverendissimi Domini Tidemanni Gisii, Episcopi Varmiensis epistolas, quamm plurimae ad Copernicum, absolutae subtilitatis mathematicum, sunt ezaratae. Legi avide, unamque reperi plenam querimoniae propter Opus Re?olutionum, prima editione mala fide publicatum. Eam nunc lector accipe: sJias, Frueburgo reversus.

163

Felix Bentkowski ans den nach Königsberg zurückgesandten schwedischen, früher ermländischen Archivalien die Denkschrifk: Monetae cadendae ratio" heraus, während Faber im Jahre 1819 von den übrigen in Königsberg befindlichen 4 kopernikanischen Briefen Nachricht und theilweisen Abdruck gab1). Ein anderer, wahrscheinlich durch Krasicki in die Kön^l. Bibliothek zu Berlin gelangter kopernikanischer Brief wurde im Jahre 1845 in Crelle's Journal (XXIX. Bd., 2. Heft) in einem Faksimile und zwei weitere im Sibyllentempel zu Pulawy befindliche von Niemcewicz (Zbiör pami^tniköw histolycznich IV, 24) in polnischer Uebersetzung mitgetheilt. L. Prowe fand dann im Jahre 1852 in Upsala zwei weitere Briefe und in Stockholm das von Kopernikus entworfene Konzept einer Klage des Ermländischen ELapitels gegen den Hochmeister Albrecht. Sämmtliche eben angeführte Stücke, mit Ausnahme des letzteren, finden sich vereinigt und durch 5 weitere Schreiben an Dantiskus vermehrt in der Warschauer Kopernikusausgabe vom Jahre 1854 (vgl. oben S. 111 und 112). EndUoh publizirte noch Prof. Dominik Szulc im Jahre 1857 zwei von Graf Alexander Przezdziecki (wahrscheinlich wie die meisten eben genannten in Paris) aufgefundene^) kopernikanische Schreiben an Dantiskus in der Bibliotheka Warszawska. (IV, 781 — 783.) Zu diesen 19 bisher bekannt gewordenen Nummern sind in der nachfolgenden chronologisch geordneten Sammlung der Vollständigkeit wegen noch zwei von Dr. W()lky in dem domkapitulärischen Archive zu Frauenburg entdeckte Urkunden hinzugefllgt, die Kopernikus als Administrator in Allenstein ausgestellt hat. Vielleicht ist es der Zukunft vorbehalten, diese Sammlung aus den unten angedeuteten Quellen noch beträchtlich zu vermehren.

1. Zinsversehreibnng d. d. Alienstein 16. März 1618.

N. K. verschreibt auf den 4 Freihafen des Schnlzen Urban in Dittrichswalde V2 Mark Zins, gekauft von dem Allensteiner Schlossl^lan Nikolaus Vicke für das vierte AUodiom des Domherrn Balthasar Stockfisch in Zagem. Aus K. A. F. Z. 2. (1.)

In Nomine domini Amen Vniuersis et singulis presentes literas inspecturis Ego Nicolaus Coppernig Canonicus Ecclesie 81 Dens vitam concesserit, dabo". Leider hat Broiek seinen Vorsata mdit ausgeflihrt, und aUe jene Briefe scheinen für immer verloren. Vgl oben 8. 163. i) Vgl Beiträge z. K. Preussens H, 263 iL und meme Amdecta Warmien^ Anm. 116 nnd 117. E. Z. V, 462. ^ Vgl. a. a. 0. S. 475.

164

W$Tttnmaky Deeretonmi Doctor, bonommqtie eammmdnm VenerabiliB Capitidi Warmieiuis Administrator eto. Signifioo Ser presentes Quod Vrbaiiiis SoultetoB In Ditteriohswalt ciiItetiiB, habens quattnor mansos ibidem liberos cum officio Senltede, petita ad hoc mea licenoia et obtenta, legitimo vendioioniB titdo in bis partibns consneto, in et super mansos qoattaor quofe ibidem possidet liberos, de consensn Yxoris sne et herednm pro qaomm ratihabicione bona fide piümisit, Honorabili domino Nicoiao Vicke Yicario Warmiensi et oastri jSJlensteyn Capellano pro allodio quarto inZcanwer quod Venerabilis dominus Baltasar Stokfisch Canonicns Warmiensis possidet ementi, vendidit Marcam dimidiam bone monete oensus annui in feste sancti Michaelis quottannis soluendum pro marcis sex eiusdem bone monete sibi in pecunia numerata pleno persolutas (sie) Promittens super feste sancti Michaelis proxime futnro pro rata temporis census dimidietatem vtpote fertonem vnum, ac deinde singulis annis censnm integrum marce dimidie prefato domino Baltasari aut ei qui eiusdem allodii quarti possessor extiterit, per se suos heredes ac dictorum mansorum possessores soluere, donec ipse sni heredes aut mansorum ipsorum possessores huiusmodi censum in toto yel in parte ad se pro simili qua emptns est pecunia duxerint redimendum, censu tamen retardato pro rata temporis integraliter primo persoluto. In quorum fidem et testimonium presentcus litere ofKcii administrationis Sigillo sunt obsignate. Actum in Castro Allensteyn die xv mensis Marcii Anno MDxviij. Presentibus ibidem Baltasari Lossan et Alberto Szebulsky familiaribus Testibus ad premissa vocatis pariter et rogatis.

Original auf Pergament mit angehängtem Siegel des Administrators im domkapitulftrischen Archiv za Franenbnrg Z. 2 (i).

2. Zinsverschreibung d. d. Allenstein 27. März 1618.

N. E. yerschreibt einen vom Schlosskaplan Nikolaus Vicke von dem Vasallen Thomas Moldvth auf 2 Freihufen in Alt-Trpckns fdr das vierte Allomum gekanften Zins von 18 Schilling. Aus K. A. F. Z. 2. (8.)

IN nomine domini Amen Yniuersis et singulis presentes literas inspecturis Ego Nicolaus Coppernig Canonicus Warmiensis Decretorum Doctor^ bonorumque comunium Venerabilis Capituli Warmiensis Administrator etc. Significo per presentes, quod Thomas Moidyth in yeteri Tiynckus dÜcti

165

Capitnl] gabditos Vasallns^ petita ad hoo mea Uoenda et obtentai legitimo yendicionis titalo in his partibns consneto, in et snper mansos dnos quos ibidem possidet liberos, de eonsensa yxoris sne et herednniy pro quornm ratihabitione bona fide pTomisit, Honorabili domino Nicoiao Yieke Yicario Wanniensi et castri Alleynsteyn Capellano^ pro allodio quarto in Zcanwer quod Yenerabilis dominns Baltasar Stokfisch Canonicog Warmiensis possidet ementi vendidit scotos xv bone monete annni census in festo sancti Michaelis quotannis solnendoB pro marcis Septem cum dimidia einsdem bone monete sibi in parata peconia pleno nomeratis Promittens snper festo sancti Michaelis proxime fatnro pro rata temporis censos dimidietatem vtpote scotos vii}. ac deinde singalis annis hmosmodi qoindecim scotorom censnm integrum preasserto domino Baltasari ant ei qai einsdem allodii qaarti possessor extiterit^ per se snos heredes ac dictorom mansomm poBsessores solnere donec ipse sui heredes ant mansomm ipsomm possessores hniosmodi censnm in toto vel in parte ad se pro simili qua emptns est pecnnia duxerint redimendom, censa tarnen retardato pro rata temporis integraliter primo persolnto. In qaomm fidem et testimoniam presentes litere officii administradonis sigillo sont obsignate. Actnm in Castro AUensteyn die xxyij Mensis Marcii Anno MDxviij Fresentibos ibidem Cristofero Drawschwitcz castri prefati Barggranio et Andrea Scalteto in Gödekendorpf testibns ad premissa yocatis pariter et rogatis.

Original auf Pergament mit anh&ngendem Siegel am a. 0. Z. 2 (8) 1).

3. An das ermländlsche Domkapitel^ d. d. MeUsack^ 22. Oktober 1618.

Ans dem Original im Staatsarchiv zu Königsberg, ohne Signatar.

Venerabilesetobservandj dominj maiores honorandj.

Intellexj iam eadem her) a domino Benerendissimo que dignitates yestre de hospicio parando scribnnt et sunt fere procnrata ad vtmmque sine piscarins sine camarins contigerit dies« Impnlenmt me litere p. Grenssingi') quo citins

1) Uebrigens sind beide Urkunden, obwohl es heisst: „Ego N. Cop.", nicht von der Hand des Letzteren geschrieben, der sich zudem sonst niemals „Coppernig" schreibt 2) Philippi Greussingii. Vgl. Mecklenburg, Königsb. Chroniken S. 283.

166

ex aUenstein solaerem et reeeptoB mecam inde bnigrabias in heilsberg pleniorem accepit mformutioneni qao minus Ule de institia denegsta quer} poterit GommiBit etiam miki dominus Benerendissimus commonere dignitates vestras eirca dandnm domino Magistro responsom 8(i) litere non essent emisse, at addatar in exemplaij quod paternitas soa transmisit clausula heo (das dy heiige gerecbtikeit nicht vorhindert worde) quo magis peruersa illorum interpretatio et cauillosa piecludatur. Nouitates etiam accepit paternitas sua quod Mosoouita suscepit cum Kege perpetuam pacem quibus conditionibus constet expectat paternitas sua in horam intelligere. Sic igitur tota confidentia vicinorum iam corruit. Gommendo me dignitatibus yestris. Ex melsac XXIj. Octobris 1518. Hmc etiam quam primum potero me absoluam. N. Coppernio.

Btlckseite: Venerabilibus et spectabilibus dominis prelatis canonicis et Capitulo ecclesie YarmiensiSy dominis et maioribus suis plurimum obseruandis.

Der Brief^ erw&hnt bei Faber a. a. 0. S. 267, ist gedruckt in der Warschauer Kopernikus-Ausgabe S. 589.

4. y^Qaerela Capituli contra magistnim Albertum et eins ordlnem super inlnrüs irrogatls 1621 sab indnciis belli."

Nach dem Abdrucke bei Prowe, Mittheilungen etc. S. 6.

Ynderrichtung der thumherm vnd capitels des thumstiflfts Ermelant von wegen der zuspruche vnd beschweren, szo sy wider den durchlauchtigen hodigebomen forsten vnd herm hoemeister etc. vnd seinen g. oraen haben furzutragen. Zcum ersten thut sich das w. Capitel beklagen das In Ire Stadt Mesach (sie) durch des herm ho. anwalde nach erlitenem krige Im ende vnd anstaut wider beider herschaft vertrag vnd recess entweldiget ist vnd wievol die selbig stat Im krige erstmals vom herm hoe. eyngenomen durch des herm Koniges krigsleuthe geweltiglich erobert, vnd haben dy eynwoner von neugen zwoen thumherm geschworen vnd also von hr. mat dienstleuthen dy gemelte Stadt Melsach eyn zeit lanch gehalten biss das dieselbig abermals durch den hem ho. feyntlich vberfallen auszgepucht. In grünt verbrant vnd also ane allen eyd vnd holdung vnbesatzt vnd vnversorgt verlassen Derhalben dy thumherm damach Im kriege die Stadt mitsamt dem gebiethe widerumme eynge

167

nommen, durch Ire ampflenfhe viid tfanmherm dy Tndertfaane geregirel Tnd yndergehalten, gerichtet Tnd alle oberkeit getibety dy dOrffer mit diensflenihen besetzt Tnd vor yberfall des kngsvolks beschtttzt. In der Stadt melsach eyn fireyen eyB Tnd ansprach gehat, da auch Tielmal benachtet, das getreide Im felde vermittelst der pawem dienst vnd scharwerch abgegraset. Der vischereyen gebraucht vnd genossen In weiden honig anss den benthen gebrochen vnd genommen ane alle verhindemng Idermenniges vnd idso geblieben biss zcmn anstanty In welcher zceit des anstands her peter von denen hanptman zcnm brannsberg sich des gebiets vnd des selbigen regiments vnderfangen zu nachteil des wirdigen capitels dem dy eynwoner der Stadt Melsach bis nff izigen tag vnd nyemands anders mit eyde vnd holdnng verhaftet

Zcmn andern ist dergleichen dy Stadt Tolkemith mitsamt dem gebiethe Im bc^fride dem w. Capitel entweldiget vnd wiewol dieselbige Stadt von des hern ho^. krigsvolk Im abeczoge von elbing eyngenommen vnd geplündert haben doch halt darnach ane alles schweren ane alle erbholdnng ane alle ordenmige ader Versorgung dy Stadt vnbesatzt verlassen alleine dy eynwoner vff dreyhundert march gebrantschatzt welche so dy barger dy zeit aufzvrichten nicht vermochten hat heinrich doberitz der knechte hauptman zwene burgermeister Im abeczuge mit sich gen braunsberg zcu geisel weggefurt vnd die barger zu hantgelobde gedrungen Ire burgermeister mit gemelten iiic mark zu freyen dem auch kurtz darnach also gescheen Derhalben dieselbigen Tolkemiter In gehorsam vnd vndertenikeit des w. capitels sich gehalten euch keyne ander herschafft oder oberkeit erkant sein auch durch des capitels anwalt eynen thumherm geregiret gespeiset vnd so vil möglich geschützt, biss zu der zceit des anstandes In welcher zceit nemlich am sontag Misericordias dm her Caspar von Schwalbach deutzs ordens gen Tolkemith gekommen vnd von eynwonem eydespflicht erfurdert vnd dyselbigen In kiener zcal nach vilen weigern etzliche tage darnach genotdrenget zu schweren Auch nach den heiligen pfingsttagen alle dorffer biss an dy irawenburg zu schweren gedrungen Dyweil dan disz alles Im anstandt vndt frieden gescheen vnd dy Stadt durch dy brantschatzung von feinden gefreyet, verhoffen sich dy thumhem vnd capitel daz sy sich Irer furigen herschafft billich suUen anmaszen vnd gemessen.

[165]

Zoom dritten Nachdem dy dorffer Nenkireh Ganaw vnd Krebesdorff ansz sanderlicher gäbe itziger bor Mat von polen der kireben Ermelant zu leenrecbt verlegen vnd etiUche Jare for des kriges anfang Ire czinsB dienst vnd pflicbt gen der firawenbnrg vnd nicht gen Tolkemit gethui, hat sieh gemelter her Caspar Schwalbach der selbigen mit der Stadt Tolkemit ane einigen fiig der billickeit auch Im Med vnd beistant vnderwnnden welche dorffer widervmme zu fordern vnd zn sich zu bringen gemeltes Capitel sich vorhofft gnte gerechtickeit zn haben vnd haslm das mit keiner bitterkeit solle gewegert werden.

Zcum vierden ob sich vielleicht erfnnde das dy Stadt vnd gebiethe Tolkemith vom hem ho. redlich erobert vnd dem Orden bleiben solthe des sich doch gemeltes Capitel In keinen weg verhofft dyweil doch dy gnther Codyn, Sebrigy Scherfenbei^ vnd dy mole Haselan Im selbigen toikemitschen gelegen etwan von herren paul rosdorff hoemeister zu leben verlegen vnd gehalten vnd das Capitd solche gnther mit allem recht durch emen vfirichtigen kauf vom grossmechtigen hem Jorge von Baisen marienbnrgschen wojrwoden mitsamt dem guth Baysen zu sich gebracht vnd viel Jare In geriglichen besitz gehalten hat gemelter her Caspar Schwalbach dye selbigen gnther mit keynem recht dem Capitel entweldiget vnd sollen anch zn recht wideromme eyngereumeth vnd abgetreten werden.

Zcnm Vnnfilen beklagt sich das Capitel dergeleichen von gemeltem guihe Baysen Im wormeditschen gebiethe gelegen welches von anfang seyner anlegnng allwege eyn firey lehngnth gewessen vnd vom Capitel dnrch eynen kanff wie gemelth erlanget In dem auch gedachter her Jorge von baissen nachmals eyn zntrith eyns widerkanffs zn haben befhnden das alles nnangesehen hat der her ho. dasselbige gnth mit der Stadt Wormedith eygenommen vnd biss zn disser zceit dem Capitel fhrgehalten dyweil aber das Capitel erbotig alle dienst vnd pflicht szo Im da von zn thnn eiget seinen f. g. oder weme zur zceit dy oberiokeit gebnren wirt lantss der hantfest zca leisten tröstet sich dasselbig Capitel solche gnther sollen Im widerumme eyngereumet werden. Zcnm Sechsten fnrdert dergleichen das W. Capitel dy gnther Eldithen vnd Cleynenberg Im Wormeditschen gebiethe gelegen dy anch freie lehngnther allwege gewessen vnd zum teile dnrch einen vfirichtigen kanff an gemeltes Capitel rechtlich gekomen auch etzliche Jare gerigUch besessen Nu

169

aber des besitzs dnrch des berrn ho. anwalde entsatzti verhofft sich widerame solle zu recht widererstattet werden mit angehofter erbitnng aller pflicht In masen vor angezeigt;

Zoom Sibenden Nachdem eyn anteil der molen Schöliten Im gatstetschen gebiethe gelegen oder da von acht march herlicbes czinses von desselbigen rechten erben dem Capitel iBrblich vnd ewiglich yerligen ynd abgetreten^ welchs auch dasselbige Capitel viel Jare gebraucht vnd besessen dergleichen das dorff hankendorff daselbest gelegen auch durch eynen kanff von den rechten Erben an das Capitel gekomen hat sich der pfleger zur gutstat mit keinem schem der billickeit dieselbige gather dem Capitel fnrzuhalden yndernvmmen vnd sollen zu rechte demselbigen Capitel wie erbgather bleiben vnd eyngerenmet werden das sich och gentzlich will vertrösten.

Zcum achten Das dorff Steinberg Im allensteinschen gelegen ist vom Capitel etwan den thnmherm zur gutstat mit aller nutzung verlegen mit diszem bescheide das sy etzliche begencknusz Jerlich halten vnd ander gotsdienst da von thun sullen dy auch Ire vrkund cij ^. wachs da von dem Capitel jar jerlich vberantwort, dyweil nu disz dorff gemelte thumhem zu genissen nicht gestattet auch gemelte pflicht gantz nachbleiben vnd In kenen weg gehalten können werden darzcu auch dy selbig thumherm den femden Im krige vndertenig worden^ soll disz dorff widerume zcu hausz alienstein dahin es anfengklich gehörig widerumme zustendig gefunden werden darinne doch der pfleger zur gutstadt das w. Capitel behindert vnd dy eynwoner des dorffs mit gewalt zu underhalten vnd zu genissen sich vndersteet

Zcum neunden thut sich das Capitel erklagen das sy vorm jare In der czeit szo dy keutelbriefe aufgegeben sein IX bnfe etzlichen bürgern zu Tolkemith dy dy zceit dem capitel vndertenig vff gewonliche czinsz haben verlegen dy auch krafft derselbigen der fischereyen gebraucht vnd szo der czinstag ankommen hat her Caspar Schwalbach dieselbigen . burger genotdrangt Im den keutelczinsz abezulegen^ vnangesehen das dieselbige vischerey der keutel dem gebithe vnd oberickeit Tolckemith In keynem weg zustendig oder verhaftet daneben hat auch vielgemelter Caspar Schwalbach das Capitel andere Irer gerechtickeit szo sy auszerhalb der herschaft Tolkemit mit eynem grossen gam Im habe zu vischen mit allem rechte genossen mitsamt dem czinsze vnd aller nutzunge beraubet vnd dy. fischer zu tolkemit

170

Ime den oiiiiBi sa neberrdelmi gedmngen, wiewbl er neb Bauet der waeeer gereehtickeit nieht Tntenteet welohee erhobenen osinssee widererstattang vnd das Bülche Tertmehr naohbleibe ibnn dy ihumhem fleiaiig synnen.

Znletzt beclagt sich das Capitd das her peter von donen haaptman zcnm brannsberg In dorffem des melsackischoi gebieths dy heuszer vnd schennen lest abebrechen vnd in seine gather oder wo es Ime gefeilig wegforen zn merklichem abebruch vnd yerwflstong der dorffer Dyweil nn der yertrag diszes anstandes methe bringet das dy sach den eyngenommenen fleck zn erkentnisz der entschideshem soll ansteen vnd also In eyn Verfassung gebracht will sich das Capitel versehen das solche vbnng her petem nicht gecsEyme vnd bitten das er zn erstattnng der gebewde gehalden vnd In weither solchs zn vben nicht gestatet werde.

Diszer obaogezeigt beschweren vnd artikel thnn sich dy wirdigen herren des Capitels zcn Ermelant zcn königlicher Irleuchtickeit von Polen geschickten vnd hochwirdigen rethen In diser tagefahrt zn graudentz versammelt klegUch beclagen mit angehefter demutiger beth Ire genaden vnd herlickeiten wollen dar ob mit dem hem hoemeister ader äieiner f. gnaden geschickten dermassen handeln vnd verschaffen das In dy steth vnd fleck szo der kirchen Ermelant wider dy vortrege szo in diszem anstand vffgericht anch sonst wider biUickeit wy ob angezeigt abegedrongen vnd fiugehalten worden widemme abegetreten vnd eyngereometh darczn ander gebreche szo auch angezeiget der billickeit nach gewandelt werden das will dasselbige Capitel czn Iren genaden vnd h. mit Lren schuldigen pflichten zu verdienen nicht nachlassen.

Das Original dieses von der Hand des N. Kopernikus geschriebenen Konzeptes, welches 5 Seiten in 4° umfasst, befindet sich im Reichsarchive zu Stockholm. Es ist in demselben Vieles ausgestrichen und verbessert. Hier ist indessen nur der korrigirte Text nach Prowe's Mittheilungen S. 6 ff. wiedergegeben. Ueber das Sachliche vgl. Erml. Zeitschr. I, 282 ff. und Voigt, Gesch. Pr. IX, 649.

5. An Kauritius Ferber, Bischof von Ermland, d. d. Frauenburg, 29. Febrnar 1524.

Aus dem Original in der Universitäts-Bibliothek zu Upsala.

Reaerendissune in Christo pater et domme domme gratiose. Cnm olim tempore belli Yenerabilis dominns hin

171

riong Snellenberg ') a domino Benoldo Yebtet*) de peouniis mihi debitis marcas oentam reoepisset et non longe post aolvisaet ex iis marcas XC, remansit mihi in marcis X obligatuB, quas ad freqaentem repetitionem hactenns consequi non possam, sed remittens me semper ad proximam proventaam distributionem soluere promisit Gam igitnr transactis aliquot mensibus contigisset, at me praesente Venerabilis dominus administrator quandam pecunie partem adnume* rasset iUi, requisivi eum ut ex ea mihi tunc fecisset solutionem secundum promissa offerens me quitaturum nunc fflum manu propria. Tunc iterum noya exceptione me fraudauity ooegitque ut prius chirographum eins a Binaldo Veitstete recuperarem. Nunc adueniente heri Venerabili domino administratore et corpora prebendarum distribuente requisivi illum cum Chirographe suo nee sie profeci. dicente illo quod plane volet habere pecuniam suam a domino administratori (sie) et si quid mihi debeat hoc per viam iuris et iudicis officium peterem. postquam ergo video aliter fieri non posse atque pro dilatione odium pro gratificatione ludibria retribui, coactus sequi oonsilium eins, quo me distrahere cogitat yel defraudare si posset, recurro ad Beuerendissimam dominationem vestram et rogo et supplico — dignetur mihi decemere arrestum fructuum sui beneficii, donec mihi satisfiat yel quomodolibet aliter proyidere sua benignitate, ut quod meum est consequi possem. Seryitia mea cum omni promptitudine Beuerendissime dominationi yestre deyoyeo

1 Heinrich Sneüenberg, wahrscheinlich der Thomer Familie dieses Namens angehörig, erhielt das durch Kaspar Felkeners Tod (am 7. Mai 1499) erledigte ermUndische Eanonikat, von dem er am 2& September 1601 persöidich Besitz nahm. Er begab sich Stadien halber aof eine «isl&ndische Uniyersit&t, kehrte am 6. April 1007 nach Beendigung des alndemisehen Triennioms nach Franenborg snrflck und hielt oort mit Ausnahme der Jahre 1620 — 162S, wo er des Krieges wegen mit N. Kopernikus sich in Allenstein aufhielt» Besidenz bis zu seinem Tode, der am 24. Februar 1639 erfolgte. Als er nach Ferbers Tode neben Joh. Zimmermann, Achat von der Trenck und Joh. Dantiskus auf die Liste der WahUmndidaten fOr den eirnl Stuhl kommen soUte, schlug Tidemann Giese in einem Briefe an Dantiskus vom 21. Aug. 1637 vor, statt H. Sneüenberg den Namen des „Nicolaus Go|pemic*' zu setzen, weil die Nennung des £rsteren für Alle lAcherlich sem wfirde. (B. A. F. D. 2 foL 64.) >) Bemhold Feldstett, ein Danziger Patrizier, war im Jahre 1498 mit andern Danzigem unter Herzog Boguslav X. von Pommern nach Jerusalem gezogen und starb 1629 als Bathsherr seiner Vaterstadt

172

quam divina dementia longevam conaenret in omni piosperitate et felid gnbematlone. ExFranenburg feria 2 post ocnli Anno domini M. D. XXniL E. B. D. V. Nie. Coppernic.

Rückseite: Beverendissimo in Christo patri et domino Domino Mamitio dei gratia Episcopo Varmiensi domino sno plarimmn observando atqae gratioso.

Das Original befindet sich in einem Packete Ton erml&ndischen Archiyalien mit der Ao&chrift: »^pistolae yariomm". (Vgl Prowe a. a. 0. S. 61 u. meine Analecta Warm. S. 113.) Das Siegel ist gat erhalten. YsL darflber oben S. 163. — Abdracke bei Prowe a. a. 0. S. 9 nnd in der Warschauer Ausgabe S. 633.

6. An Bernhard Wapowski 1), d. d. Frauenburg, 3. Juni 1524.[recensere]

Ans N. Copeniici opera. ed. Varsav. 1854. p. 675 ff.

De Octava Sphaera, contra Wernerum.

Beyerendo Domino Bemhardo Wapowski, Gantori et Canonico Ecclesiae Gracoviensis et S. B. Majestatis Poloniae Secretario. Gom pridem ad me mitteres, optime Bernharde, Johannis Wemeri Narembergensis, editam de ,,mota octavae sphaerae^' opuscnlnm '), quod a maltis laudari dacebas; petiit ex me Venerabilitas taa, ut ei nostram quoque sententiam de illo

1) Ueber Bernhard Wapowski, geb. aus der DiOzese Leslau, vgL StaroTolski, Hekatontas Nr. XXXV. und meine Schrift Kopernikus und Luther S. 36. Seine Grabschrift im Dom von Erakau lautet: ,,Bernardo Yapowski L U. D. Gantori Gracoviensi, Gubiculario Apostolico, et Regio Seoretario, Yiro emdito, Garmine et prosa excellenü, Patruus posuit. Scripsit J^storiam Polonorum, ex qua quantum ingenio valuerit, posteris iudicandum reliquerit Obiit XXL Novemb. Anno 1636^'. Im Kojdnr temit&tsbuche der Anima zu Rom (vgl. meine Analecta Warmiensia p. 166) findet sich fol. 92 folgende Notiz: „Bemardus Wapowski, Gantor Gracoyien. et Premislien. decretorum doctor, SSnu D. N. Papae Gubicularius huic confratemitati me manu propria ascripsi anno a natiyitate domini 1511 die III. mensis februarii". ^ Johannes Werner, geb. am 14. Februar 1468 zu Nürnberg, studirte von 1493—1498 in Rom Mathematik und lebte dann als Vikar zu St Johann in seiner Vaterstadt bis zu seinem Tode im Jahre 1628. Die hier von K. kriti» sirte Schrift erschien im Jahre 1522 in Nflmbeig in 4<> unter folgendem Titel: Libeüus super viginti duobus elementis conicis. Gomentarius in undecim modos conficiendi opus problematis quod cubi duplicatio didtnr. Dionydodori problema quo data sphaera piano sub data ratione secatnr. De motu octayae sphainue tractatus duo, ut et summaria enarratio theoricae motus octavae sphaerae.

173

mgnificaremas. Quod oerto taiito libentiuB fecissem, quAntb honestins et revera a me qaoqae commendari potuiBseti nigi qaod Btadimn homimB et conatnm laadarem, et quod admonüit AriBtoteles, dod soliim iis, qoi bene locuti mmty gratificandnm esse philoBophis, sed etiam non recte locatis, quandoqmdein non panun saepe eontnlit etiam devia notasse, viam reotam sequi volentibiis. Gaeternm ad modicnm ntilis est reprehensiOy eonfertque panun^ qma et impadentis ingenii est, mommn potius agere yelle, quam po6tam. Proinde etiam yereor, ne mihi saceenseat aliqois, si aliam reprebendam, quamdia ipse non profero meliora. Itaque yolebam illa at sonty dünittere carae aliorom, atqae sit Venerabilitatis tnae at libenter nostra acciperet in summa responsum fuisse. Yemm cum animadvertam, aliud esse mordere et lacessere quemquam, aliud castigare et revocare errantem, quemadmodum vicissim laudare aliud est, quam adulari et agere parasitnm; non invenio, cur desiderio tuo obsequi non deberem, aut quod harum rerum studio et diligentiaey qua praecipue poUes, derogare viderer. Ac perinde ne etiam ^ temere yidear reprehendere hominem, conabor quam aptis- ' sime ostenderC; in quibus ille de motu sphaerae fixamm Stellarum errayerit, neque conyeniat ejus traditio, quod forsitan ad certiorem ejus rei capessendam rationem non parum etiam conducat Primum igitur fefellit cum supputatio temporum, quod existimayerit annum secundum Antonini Pii, quo Gl. Ptolemaeus obseryata a se fixa sidera in ordinem constituit, fuisse a natiyitate Christi anno centesimo quinquagesimo, cum fherit secundum yeritatem annus 139. Ptolemaeus enim lib. in Magnae Constructionis eap. I obseryatum autumni aequinootium ab Alexandri Magni morte anno 463, ait fuisse Antonini anno tertio. A morte yero Alexandri ad Christi natiyitatem, numerantur anni pariles Aegyptii 323 et 130 dies. Nam a principio regni Nabonassari ad Christi natiyitatem, supputant annos pariles 747 et dies 130. De quo non yideo dubitare neque auctorem hunc, ut apparet prop. 22; nisi quod additur dies unus secundum canones Alphonsinos, idque ideo, quod Ptolemaeus incipit a meridie primi (Uei (Calendis non pridie Cal.) primi mensis Thot apud Aegyptios, annos Nabonassarios et Alexandri Magni; Alphonsus autem a meridie Ultimi diei praecedentis, quemadmodum nos a meridie Ultimi diei mensis Decembris annos Christi supputamus. A Nabonassaro autem ad excessum Alexandri

174

Magni, Ptolemaeos eodem lib. cap. 8 namerat aimoB 424. Oai astipalatar Censorinos de die natali ad C. Comelium scribens, aactoritate M. Varronis. Selinquantor ergo ex anuifl 747 et 130 diebas, 323 anni et 130 dies, yidelicet ab Alexaadri morte ad Christi natintatenii atqae hinc ad Ptotemaei obseryationem, jam dietam, anni pariles 139 dies 303. Ergo obsenratam a Ptolemaeo aeqainoctiam hoc aatamni, constat faisse a nativitate Domini annoram parilinm 140, noaa die mensis Athjr;. Bomanorom vero annoram 130, id est die 25 septembris, Antonini tertio. Rnrsos idem Ptolemaens libro V Magnae Gonstniotionis cap. 3 in obseryatione solis et lonae, anno secnndo Antonini, supputat annos Nabonassarios 885 et 203 dies. Foissent ergo a Christi nativitate anni transacti pariles 138 et 73 dies. Exinde, post dies fortassis 54, 14 nempe Pharmuti, nono quo Ptolemaens sidos Basiliscnm observavit, erat a nativitate Christi Bomanomm annos 139, 22 dies Febniarii. Atqae hio Antonini annus secondns quem putat auctor iste 150 fuisse*, fefellit igitur ipsum supra II annos. Adhuo autem si quis dubitet, et bis non contentus cnpiat etiam hujus rei oapere experunentum, meminisse debet, tempus esse nnmerom sive mensuram motns coeli seoundum prius et posterius; hinc etenim anni, menses, dies et horae nobis constaot Mensura autem et mensum vicissim se habent, relativa sunt enim. Porro canones Ptolemaei cum essent adhuo ex recenter a se observatis conditi, credibUe non est, errorem aliquem ab bis sensu perceptibilem vel discrepantiam eos continere, quominus suis prinoipiis, quibus inoumbunt, non congruerent Quae cum ita sint: si loca solis et lunae circa Basiliscum, organis astrolabicis inventa a Ptolemaeo anno secnndo Autonini, 9 diebus Pharmuthi mensis, 5 horis et dimidia a meridie transactis, per tabulas ipsius inquirendo numeret, non inveniet ea post annos Christi 149, sed post 138 annos, 88 dies et horas 57), quae sunt Nabonassari 885 anni et horae 5Va. Ita jam error iste manifestus est, qui illius inqui* sitionem de motu octavae sphaerae plerumque infecit, ubi temporum facit mentionem* Alius error non minor praecedente est in ipsa ejus hypothesi, in qua existimat: 400 annis ante Ptolemaeum, aequali tantummodo motu non errantia sidera fuisse mutata; quae ut apertiora magisque perspicua fiant, quae inferius dioentnr, animadvertenda puto«  Scientia stellarum est ex eorum nnmero, quae praepostere cognoscuntur a nobis, quam secundum naturam. Quem

175

admodniD verbi gnttia; priut lurtiirft voüt, Tiemiorefl eise tenrne plaaetaB, quam fiza sidera; deinde, quod Beqmtory ut miniui yihranteB appareant notus^ est contraria; antea viai Binit non scintillare, et exinde eogmtiim propinqinorea esse terrae. Ita parifomiiter prina deprehengum est a nobia inaequalea yideri atellamm motosy poafcea epicydos esse eccentricoB aUosve ciroaloBy quibna ita fenmtar, ratiooiiiaiinir. Atqae ideo dictnin id esse yelim, quod oportaerit priseos ilios philosopboB primmn loca steUaram instmmentomm artafido notare cam temponun intervallis et ea taBquam manadacäone qaadam, ne infinita quaestio de mota eoeli remaneret, rationem aliquam de eis oertam percnnctari, qaam tone yisi sunt invenisse, quomam consideratia visia, quae stellamm locis aatipnlatione quadam omnibns conveniret. Ita etiam de motn octayae sphaerae se babet^ quem prisd mathematici ob nimiam ejus tarditatem nobis ad plennm tradere non potaenrnt^ sed yestigia eonim sequenda siint investigare enm volentibus et eonun considerationibas tanquam testamento relictis inhaerendnm. Quod si sensni inbaerena pntayerit illis non credendam in hoc, certe hnio clausa est janna hnjns artiS; et ante ostimn recnbans, egrotantimn somnia de motu octayae spbaerae somniabity et merito, ntpote qui eonun ealmnniam existimayerit snae haUacinationi sabyeniendnm. CSonstat antem illos snmma diligentia et solerti inge'nio iUa omnia obseryasse, qui molta et praedara inyenta et admiratione digna nobis reÜquenmt Quamobrem persnadere mihi bandqoaquam possom, in acdpiendia stellamm locis eos errasse yel in qoarta, yel m quinta, siye etiam sexta parte nnins gradns, nt hie anetor eristimat; de quo postea latins. Bind quoque praetennittendnm non est^ in omni mota sidereo cni diyersitas inest, totam reyolotionem ante omnia desiderari in quo intelligator omnes motns apparentes differentias pertransiyisse. Diyermtas nempe apparens in mota est, qoae impedit^ nt per partes tota reyolntio et aequalitaB motos metbri posmt Sed sicnt in inquidtione cnrsns hmaris Ptolemaens et ante enm Hipparcbns Bhodina magna ingenä sagacitate considerayenmt, oportere esse quataor momenta in reyolntione diyersitatis, opposita sibi per diametros ntputa extremae yelodtatis et tarditatis, ac ntrobique per transyersnm ambomm aequalttatam mediantiomy quadrifariam seeantia drcnlnm, fitque, nt in primo quadrante, yelocissimaa deerescat motos, m altero diminnator medins, ac rorsom

176

crescat tardissdiniis in tertio: qaadrante, aequalis in qoarto; Qua indnstria scire potaenmt ex obseryatis inspectisqae Innae motibag, in qua okcoli portione quolibet tempore verteretor, ac proinde com similis motos redüsset, intellexemnt jam faotam maequalitatis circnitioneni, quam hoc latias Ptolemaeas lib. IV Magnae Constractionis explicavit. Quod etiam in inquisitione motos octavae sphaerae erat observandnm. Sed nimia ejns nt dixi tarditas, quae in annomm millibos

nondnm in se reversas inaequalitatis motas satiB constat, non «init id statim absolyere, quae multas hominnm aetates excedit, possibile est tarnen, conjectora rationabili ad id perveniri posse, adjntos etiam nunc aliquibns observationibas post Ptolemaeom adanctis, quae in eandem congmerint rationem. Nam quae determinata sunt, infinitam rationem habere non possonty quoniam si per tria pnncta non secundnm lineam rectam (nt tres lunae eclipses, tres Acronychii) data circnmferentia dacator, non licebit aliam snperindacere, quae major vel minor faerit prius transmissa. Sed de his alias, nt revertar ad id, nnde digressns snm. Videndam igitnr nobis nunc est, an recte se habeat, quod dicit auctor. Non errantia sidera 400 ante Ptolemaenm annis, aequali solnmmodo motu faisse mntata. Porro, ne yerbomm signifioatione fallamur, aequalem acoipio motam, qaem et mediocrem dicere solemns: quod sit inter tardissimnm et concitatissimnm medins (arithmetica medietate). Ne circumveniat nos, quod m corollario primo septimae propositionis dicit: tardiorem esse motnm fixomm sidemm, nbi penes snam hypotbesin aequalem ponit, caeterum velociorem, proinde ac si nunquam futums sit tardior. In quibus haud scio an sibi ipsi constet, multo tardiorem postea adducens. Assumit autem aequalitatis argumentum ex uniformitate, qua fixa sidera tantisper a primis stellarum fixarum observatoribus: Aristarcho et Timochare usque ad Ptolemaenm, ac per aequalia temporum intervalla, utpote per singulos annorum centenarios singulos proxime gradus pertransiernnt Ut apud Ptolemaenm satis apparet repetitum ab auctore prop. 7. Sed hie tantus mathematicus existens, non adyertit, quod nnllatenus esse potest, nt circa momenta aequalitatis, hoc est sectiones circulorum eclipsae IQmae sphaerae et trepidationis, ut ille notat, uniformier appareat stellarum motus quam alibi, quoniam contrarium ejus sequi necesse sit, ut tunc maxime yarius appareat, minime yero quando yelocissimus yel tardissimus est motus apparens. Quod yel

177

e Bua ipmns hypothesi et constnictioiie debebat animadvertere, et tabniis inde contextis praesertim altimo canone, quem ad revolationein totins aequalitatis sive trepidationiB exemplicayit, abi a dacentis annis ante natiyitatem Gbristi, seciuidiini praecedentem Bnppatationem, in primo annonim centenario reperitar motos apparens scrapal. primonim 49 dnntaxat anins gradns. In altero centenario scrapula prima 57. Deinde ab ipsa nativitate Christi per primom annonim centenariam transmntatae faissent stellae gradns 1 et decima fere et panlo minns sextante nnins gradns se invicem excedant motns snb aequalibns tempomm spatiis. Quod si conjnngas dncentomm annomm ntrobique motnm, deficiet in primo

intervallo a dnobns gradibns plns quam quinta parte nnins. In secnndo antem snperaddet prope nnins quadrantem; sicque mrsns snb aequalibns temporibns excedet motns sequens praecedentem in dimidio gradn ex parte quinta decima fere, cnm antea centesimo quoque anno singnlos pertransivisse gradns Stellas fixas Ptolemaeo credens detnlisset. E contrario yero eadem lege assnmptomm a se circnlornm in yelocissimo motn octavae sphaerae contingit, nt in 400 annis yix nnins scmpnli differentia in motn apparente reperiatnr, quem videre licet ab anno Christi 600 nsque ad 1000 in eodem canone. Similiter et in tardissimoy nt a 2000 annis in snbsequentes 400. Et ratio diversitatis est; quia, nt dictum est superins^ in nno hemicyclo trepidationis a snmma videlicet tarditate ad snmmam veloeitatem accrescit semper aliquid motn apparenti, ac in altero semicircnlo^ qui a snmma velodtate ad tarditatem snmmam compntatns, contrario decrescit motns qui antea ereverat; fitque snmma angmentatio et dimuintio (n^o<rmqurjQecig) 'm pnnctis aequalitatis e diametro oppositis (sicnt in sole). Adeo nt in motn apparente non sit opns reperire motns aequales in dnobns continnis tempomm spatiis aequalibns, quomm alter altero major sit aut minor, nisi circa velocitatis et tarditatis extremitates, nbi dnntaxat nitro citroque aequales circnmferentias pertransennt temporis aequalitate, atque incipientes vel desinentes angeri vel minniy mntna tnnc compensatione sese co^nant. Nnlla ergo ratione convenit medium fnisse motnm enm, qui in 400 annis ante Ptolemaeum, sed tardissimum potins, cnm etiam non yideam, cnr alinm divinemns tardiorem de qua nnllam conjecturam habere hactenus potnimus, cum ante Timocharem nulla Stellamm fixaram annotatio facta sit, quae ad nos

178

Qsqae pervenissety sed neqae ad Ptolemaenm (res miBerrima, astroDomicas obseryationes, qaas nos habemas, incipere a Timocharide, qui annis 30 post Alexandram yixit). Camqae yeloolssimas etiam motos jam praeterierit, conseqaens est, in altero a Ptolemaeo semicirculo jam nos esse^ in quo diminnitnr motaS; cujus etiam non modica pars praeterierit. Itaque mirum videri non debet, quod non potuerit hisee suis assumptionibus propius accedere ad ea^ quae sunt ab antiquis annotata, putaveritque eos errasse in quarta yel quinta parte unius gradus^ sive etiamnum dimidia et amplius, cum tarnen in nulla parte Ptolemaeus majorem videtur adhibuisse diligentiam^ quam ut nobis non errantium stellarum motum sine yitio traderet^ attendens, quod non nisi modica ejus particula sibi fuisset concessa, qua Universum illum . circuitum conjecturus esset^ ubi error quantumlibet insensibilis intervenienSy in tota illa vastitate insignis nimium poterat eveuire. Ideoque Timochari Alexandrino Aristarchum adjunxisse videtur coStaneum et Menelao Romano Agrippam Bithynicum, ut sie etiam in tanta locorum distantia illis consentientibus certissima haberet et indubitata testimonia, quominus credibUe Sit; eos vel Ptolemaeum in tanto errasse, qui multa alia et dif&ciliora ad extremum, at ajunt, unguem deprehendere potuerunt. Nullo demum loco ineptior est quam in 22 propositione et praesertim coroUario ejusdem, dum opus hoc suum commendare volens, taxat Timocharem circa duas Stellas, utputa Aristam Virginis et eam, quae ex tribus in fronte Scorpii borealior est; quoniam supputatio sua in illo deficiat, in hac autem abundet, ubi nimis pueriliter hallucinatur. Cum non sit eadem utriusque stellae distantia inter Timocharem' et Ptolemaeum consideratarum, nempe gradns 4V8 sub aequali fere temporis differentia, atque numerus supputationis illius proinde idem proxime, nihilo tamen magis advertit, quod gradus 4 scrupula addita, loco stellae quam reperit Timocharis in secundo gradu, merito non posset supplere 6 gradus et sorupul. 20, ubi Ptolemaeus ipsam invenit, et e converso. Idem numerus elevatus ex 26 grad. et 40 sorupulis, Aristae, secundum Ptolemaeum usque ad gradum 22 Vs redire ut par est non potuit, sed residebat in 22 gr. 32 scrup. Ita existimabat illis defecisse calculum quanto hie abundasset, tanquam observationibus haec incidisset diversitas vel quasi ex Athenis in Thebas et a Thebis in Athenas eadem via non sit. Alioquin, si utrobique vel addidisset vel subduxisset numerum, ut paritas rationis postu

179

labaty inyenisset atramque eodem modo se habere. Adde etiam^ qaod revera non eraiit inter Timocharem et Piolemaeam anni 443, sed 432 solam, nt a principio declaravi; proinde; breviori tempore minorem esse nmnemm oportet, ut non solom in scrnpnlis 13, sed in triente nnias gradns, ab observato stellamm motu dissidebit. Ita errorem hnnc snnm imposait Timochari, vix evadente Ptolemaeo. At dam exisfimat, illomm adnotationibas non fidendom, quod aliud restat, quam nt sois quoque observationibns minus credatur? Et haec de motu octavae sphaerae in longitudinem. Quod de motu quoque declinationis existimandum sit, involvit non ipsum ut ait trepidationibus, instruendo seoundam hanc supra primam. Sed dissipato ipso jam fundamento, necesse est superaedificata eormant infirmaque sint, ac minus sibi invicem cohaerentia. Quid demum ipse de motu non errantium stellarum sphaerae sentiam: quoniam alio loco destinata sunt, superfluum putavi, et impertinens hie amplius immorari, cum satis sit, si modo desiderio tuo satisfecerim, ut meam, quod a me exigebas, de isto opusoulo habeas sententiam. Valeat Yenerabilitas tua faventissime. Ex Varmia, 3 Junii, 1524. Nicolaus Copernicus.

Woher die Warschauer Ansgabe dieses Gutachten abgedruckt hat, ist nicht angegeben. Wahrscheinlich aus Tycho de Brahe's Schrift de Ck>meta üb. II. edit 1577. (Vffl. Opp. edit Francofurt. 1648. tom. IL p. 137), wo dieser Bnef von Tycho selbst git- . geseilt w ird. Auch Starovolski in seiner Hekatontas vom Jahre 162t erwSEnFdieses Briefes. Vgl. oben S. 162 und „Kopernikus und Luther^' S. 35 und 64.

7. Die Denkschrift über die preussische Münze in zweifacher Redaktion. 1622—1628.[recensere]

a. Die Denkschrift für die Tagfahrt zu Graudenz am 16. März 1522.

Aus G. Schütz, Historia rerum Prussicarum. Leipzig 1599. S. 480 — 482 1). "^ A^ /» 36$ . Mtlntze wird genandt gezeichnet Gold; oder Silber, damit die geltung der kaufflichen oder yerkaufflichen gezalet

1) Schütz leitet die vollständige Mittheilung dieses Aufsatzes mit folgenden Worten ein: ,ßej diesen rahtschlSgen hat der Gesandte des Capitels von Ermland, Herr Nicolaus Copernicus. einen aufsatz gemacht, Tnd den Herrn Käthen vbergeben, welchen, oieweil daraus me gelegenheit der alten Preussischen MOutze zu ersehen, ist nicht ynnötig, aUhier mit einzuziehen, ynd lautet von wort zu wort, als folgt:

ido

wird, nach einflatzniig einer jeglichen Gemeine, oder derselben Begierer. Hieraus ist znnermercken, das eine mass ist der wardimng. Nun ist von nttten, das eine mass habe einen festen vnnd bestendigen stand. Dann wo das nicht gehalten wird, folget notwendig, das die Ordnung eines gemeinen nutzes yerrttcket, auch die Keuffer ynd Verkeuffer mannichfaltig betrogen werden, als wo die Ele, der Scheffel, oder (Gewichte nicht einen gewissen stand behielte. Dieser gestalt wird verstanden eme Mass der achtung ynnd wardirung der Mttntze. Vnd wiewol dieselbe achtung der Mttntze sich grttndet m die gute der Materien, das man nennet das Korn oder Gran, ist doch yon n5ten einen ynterscheid zu mercken der wirde vnd der achtunge. Dann eine Mttntze mag grösser geachtet werden dann die Materi, da;rinnen sie ist, vnd also widerumb. Hiemeben ist zumercken die vrsache der Mttntzen einsatznng, welche von nöten gewesen. Denn wiewol ein jeglich ding möchte gewechselt werden, an Gold vnd silber, alleine nach der Gewichte, nach dem aus gemeiner yerwilligung der Menschen das Gold ynd Silber allenthalb thewerbar gerechnet. Doch dieweil es gantz ynbequem gefunden, die Gewicht allewege bej sich zu haben, vnd dann auch die lauterheit des Silbers und Goldes zuerkennen, ist von den Menschen fttr best angesehen ynnd auffgesetzet, das eine Mttntze mit einem gemeinen zeichen solte geschlagen werden, aus welchem zeichen kttndig solte sein, das die Mttntze rechtfertige teile jnnen habe, des Goldes oder Silbers, ynd die stathafftigkeit des Zeichens das yertrawen befestiget. Nun ist zu wissen, das die rechtfertige ynd gleichmessige achtung der Mttntzen ist, wann sie gar wenig minder Goldes oder Silbers in sich hat, dann mit derselbigen möchte gekau£ft werden, als nemlich so viel do weniger als ftlr den kosten ynd lohn der Mttntzen yon nöten abzuzihen, dann das zeichen sol der Materien auch etwas wirde zuftlgen. Diese achtung der Mtlntzen mag drejerley weise yerruckt werden. Zum ersten im Gran, so allein die Materie feil hat, als nemlich, wann in gebttrlicher wicht der Mttntze dem Silber zu yiel Ertz zugesetzet ist Zum andern, so die (Gewicht scheel hat, wiewol der zusatz oder gran rechtfertig ist Zum dritten, welches das ergeste ist, so die beyden teil beyeinander sind. Es kan auch die Mttntze in Verachtung kommen aus derselben vnmessigen Vielheit, wo zu viel Silbers vermttntzet

181

irird; das das rohe Sflber von den Leuten mehr denn gew5nUch begeret wird, dann dadaroh nimpt abe die aohtong der MUntase, wann ieh mit derselben nicht so viel Silber» kan kanffen, als sie in sich selbst hat, vnd befinde alsdann einen grossem nntz, das ich die Mttntze schmeltase ynd tilge* Hierentgegen ist noth^ das man nicht mehr Mttntze schlage, bis so lange sie sich mit der wirde des Silbers vergleiche. Aach wird die Mttntze von jr selbst ynwert, so sie ans langem gebrauch yemtttzet ist. Des zeichen ist, so in der Mttntze etlicher massen mercklich weniger Silber befanden wird, dann für dieselbige gekau£ft wird. Das zu wandeln, sol die Mttntze vermacht vnd vemewert werden. Wo man nun newe Mttntze machen wil, die aide gantz zuuerbieten, vnd das man in dem Mttntzhaase ftlr die alte Mflntze newe gebe, denen die sie hinein bringen, vnd das nicht nach voriger achtong der alten Mttntze, sondern nach der Wirde des Silbers, das in jr befunden, vnd wo das nicht geschieht, wird die alte vergifiten die achtbarkeit der newen Mttntzen, (aus) zweyerley vrsachen. Denn wo sie mit der newen vermischet, wird der gebttriichen gewicht in der summen abgebrochen, vnd wo dann auch die Mttntze in der Vielheit zu sehr zunimmet, wird folgen was zuuorhin ist gesaget. Vber alles erfindet sich der grösste gebrech, vnd ein vnleidlicher Irrthumb, wo der Landesherr oder die Regenten der Lande, oder die Gemeinden einen gewin suchen aus der Mttntzung, als nemblich, wann sie der vorigen vnd gangbaren Mttntze, eine newe Mttntze zugeben, die im Gran oder im Schrot vnvollkommen ist, und doch in der achtung mit der vorigen verglichen wird. Dann solcher betreugt nicht allein die Vnterthanen, besondem auch sich selbst, in dem das er sich frewet eines zeitlichen nutzes, der zumal gering vnd gar klein ist, nicht anders denn ein karger Ackerman, der bösen Samen seet, damit er den guten erspare, do mri des bösen widerumb mehr, dann das er ausgeseet hat. Dis aber verwttstet die wirdigkeit der Mttntze gleich wie rate, oder ander vnkraut das Getreide, welches so es vberhand nimmet, vnd zu spate wird befunden, mag es der Herr nicht liederlichen bttssen oder abwenden, ohn em andere beschwerunge der Vnterthanen, auch nicht one seinen vnglimpff, diewiel er dasselbig geursachet Nun wollen wir zu mehrerm verstendnis ein anzeigung vnd exempel geben von vnser Preussischen Mttntze, die bishero mit fast vielen Gebrechen ist wandelbar worden, dieselbe Mttntze ist genge vnter

182

diesen nameh^ alcrMarck; Sköter, ynd vnter demselben nainen wird auch die Gewicht gebrancht. Eine Marck lötigs macht ein halb Pfand, vnd drej Skott machen eine Yntze. Aber die Marok an der zahl wird gerechnet anff sechtzig Schilling in der Mttntze. So wird die Preossische Mflntze gebraucht in SchUlingen, Groschen vnd Hellem. Es erfindet sich aber, das, die nun Groschen genennet werden, vormals sinds Schillinge gewesen, vnd derselben acht Marck haben inne gehabt ein Pfand fein silber, das sind zwo Marck lötigs, welchs sich anch aas jrer Materie erfindet Dann jr Gran ist aas der hellffte Silber nndEapffer, vnd dieselbigen acht Marck za sechtzig Schillingen in der zal, wegen viel nach zwey Pfand, die sind geheissen worden newe Schilling, vnd jre Marck sind genennet worden newe oder gate Marck, dann daneben sind gewesen andere alte Schillinge, vnd derselben Marcke, alte oder geringe Marcke, diese sind an der Wichte mit den newen eintrechtig gewesen, aber nach der gute vnterschieden aaff die heifite, das ist halb soviel wert, dann jr zasatz ist gewesen allein nach dem vierden theil Silber, vnd derer sechtzehen Marck, die vier Pfand gewogen, haben inne gehalten ein Pfand fein silber, das sind zwo Marck lötiges. Damach in verwandelang des Zastandes dieser Lande, als den Städten zagelassen Mttntze zu schlagen, vnd sie jhrem newen Priailegio folge theten, hat das Geld zagenommen an der Vielheit, nicht aber an der gute. Dann do hat man angefangen, dem fbnffien theile silber, vier theil kupffbr zasatz za geben, bis so lange die Marck lötigs für zehen Marck, vnd ein Pfand fein silber für zwantzig Marck ist verkaufft worden. Nach dem aber neben der newen Mttntze aach die alte ist eins theils gegangen, hat sichs erfolget, das die vorige newe Schillinge sind Sköter geworden, so, das vier vnd zwantzig aaff eine geringe Marck sind gerechnet, dann eine Marck der gemeinen newen gemttntzeten Schillinge in der zahl sechtzig, ist nicht viel besser gewesen, denn die vier vnd zwentzig Sköter. Damach aber do dieselben Sköter auch verschwanden, daramb das sie nach jhrer achtang aach in Pommem vnd in der Marck angeneme vnd gangbar waren, hat man für gnt angesehen, sie wideramb ins Land zazihen, darch eine satzang vnnd erhöhang aaff einen Groschen, das sind drej Schillinge, welchs ein grosser Irrthamb gewesen, vnd nicht fast rtthmlich solch einem trefflichen Bathe, gleich ob sie sich jhres

183

eigenen vbels betten gefrewet, vnd Prenssen nicht bette mfigen sein ebne die Groschen, so sie doch nicht besser waren dann ftinffzeben Heller, vnd ohne dieselben sonst Tberfltlssig genug Mttntze in Prenssen war. Demnach sein die Groschen vngleich gewesen den dreien Schillingen an der gtlte, im ftlnfften oder sechsten teil. So sie aber der jrrigen satznnge nach, gleich wert geachtet sind, haben sie emidert die wirdigkeit der Schillinge, vnd die gebrenchlige achtong des vermischten Geldes mit der gute verworren. Derhalben hat von tage zu tage die achtung des Geldes mehr and mehr abgenommen, vnd dennoch hat man von dem mttntzen nicht wollen abstellen, vnd do es die ynkosten nicht wolte aastragen, das man eine gleichwirdige Mttntze mit der vorigen bette schlagen mttgen, ist sie für vnd für geringer worden, also das sie aach der absteigenden achtang nicht genagsam. Daramb do die letzte Mttntze allewege der vorigen an der gttte vngemes geworden, hat aach die letzte stetlich die vorige achtang zastöret vnd aasgedrangen, biss so lange die achtang der Schillinge mit der gttte der Groschen sich hat vergleichet, vnd das nu zwölff Marck gering ftir eine Marck, vnd vier vnd zwantzig Marck fttr ein Pfand Silbers werden gegolten. Dennoch ist kein aaffhören, wiewol sich die Schillinge mit den groschen nach der achtang vergleichen, so folgen nan noch newe Groschen, die znm wenigsten am Schrot fehl haben, denn derselbigen sechs vnd zwantzig Marck in der Gewicht zwej pfand haben ein pfand silber. Was ist na anders zagewarten, dann das man im kartzen ein pfand silber fttr sechs vnd zwantzig Marck, vnd die Marck lötigs fttr dreyzeben Marck wird mttssen gelten, wo es nicht vorkommen wird. Also trefflichem gebrech ist vnterworffen die Preassische Mttntze, vnd dadarch das gantze Land. Allein die Goldschmide nemen geniess aas des Landes schaden vnd abbrach, so die gttte des Geldes za sich bringen. Denn aas dem haaffen verlesen sie die alte Mttntze, daraas sie das Silber scheiden vnd verkaaffen, vnd nemen stets widernmb in anderer Mtlntze mehr Silbers vom vnverständigen Volcke. So dann solche alte Schilling gantz vntergangen, lesen sie aas die denen nebest sein, gleich wie den Weitzen ans dem Drespen. Es erfordert die nobt, das diese gebrechen reformiret werden, in Zeiten, ehe dann ein grosser fall geschiebt, das zam wenigsten ein pfandt Silber aaff zwentzig Marck, vnd die Marck lötigs aoff zehen marck gebracht, vnd dasselbige

184

♦ ^ r<f^ Jv» * 06 bestendiglich gehalten wttrde, nach obangezeigter weise. Nn wollen wir ein Exempel anzeigen, wie solehe Reformation geschehen möchte. Zum ersten, das nur eine stelle zu mttntzen werde angesetzet, do die Mttntze nicht im namen einer Stadt, oder anff jhr Geprege, sondern des gantzen Landes wttrde geschlagen, vnnd das weiter ohne gemeinen raht vnnd znlass LAnd vnnd Städte keine newe Mttntze wttide aoffgerichtet, das aach durch ein bestendig Decret Tcrwaret wttrde, das ans einem pfimde feines Silbers, nicht mehr denn zwantzig marck wttrden geschlagen, in folgender weise. Zu den Schillingen sol man nemen drey pfond Eapffer, ynd ein pfond fein Silber, weniger eine halbe Vntze, oder so viel es von nöten were, den kosten der Mttntzer alleine abzuziehen. Dis schmeltze man in einen Klos, vnd man schrote daraus zwentzig Marck Schillinge, welche im kaaffe werden einbringen ein pfnnd Silbers, das ist zwo Marck lötigs. Darzu möchte man auch schlagen Sköter von zwey pfond Kopffer, ynd ein pfnnd, weniger eine halbe Vntze silbersy für zwentzig Marck, je vier ynd zwantzig für die Marck geschrotet. Auch möchten fttr die Schillinge halbe Schillinge gemttntzet werden nach voriger rechnong, derer fünffe ftar ein Schott giengen, vnd einer für drey der jetzigen Heller gewechselt wttrde. So aber der MttntzBchlag angefangen wttrde, mttste der gebrauch der alten Mttntze gantz verboten vnd nidergelegt werden, vnd das man im Mttntzhause, ftlr dreyzehen Marck des alten Geldes, zale zehen Marck der newen Schilling oder Sköter. Diesen schaden mttste man einmal tragen, damit ein grosser frommen vnd bestendiger nutz zuwttchse, vnd es solte genugsam sein, das die Mttntze in ftlnff vnd zwantzig oder mehr Jahren einmal vemewert wttrde. Dis sey von Mttntze zu einer berahmung gesaget, welchs einem jeden bas verstendigen zntadeln oder zubessem sol vnterworffen sein.

Die Yerhandlangen der preussischen St&nde worden bis zum Reichstage von Lublin 1669 regelmässig in deutscher Sprache geführt Es ist daher auch die vorstehend mitgetheilte kopernikuiische Denkschrift für die Graudentzer Tagfahrt auf Reminiscere 1622 keine üebersetzong, sondern, gleich der auf Jakobi 1621 eingereichten Klageschrift gegen den Hochmeister (vgl. oben S. 166), deutsches Original, und zwar nach Schutzes Versicherung: „von Wort zu Wort'^, wobei aber offenbar sprachliche und orthographische Ver&nderungen in der Weise jener Zeit vorgenommen sind. Ob und wo das Originalmanuskript oder die von Schütz benutzte Handschrift dieses „Aufsatzes" existirt, ist mir nicht bekannt. — Bezüglich des Sachlichen vgl. David Braun, Ausführlich-historischer

185

Bericht vom Polnisch und Preuss. Münzwesen. Elbing 1722 S. 50 £f., Lengnich, Gesch. d. L. Preussen. 1, 43. Voigt, Gesch. Pr. IX, 649 u. die nachstehende „monetae cudendae ratio", eine spätere — im Jahre 1528 vollendete — für weitere Kreise berechnete u. deshalb lateinisch geschriebene ümarbeitnng u. Erweiterung des vorstehenden deutschen Au&atzes, von dem nur die Einleitung u. die Grundanschauung beibehalten sind.

b. Monetae cudendae ratio per Nicolaam. (1528.)*).

Aus dem von dem bischöflichen Sekretär (Valentin Steinpik) geschriebenen und mit Korrekturen von Kopernikus' Hand versehenen Ms. im Geh. Staatsarchiv zu Königsberg.

Quamqaam innnmerae pestes sunt quibas regna, principatus, et respablicae ^) decrescere solent, haec tarnen quatnor (meo jadicio) potissime^ sunt: discordia, mortalitas, terrae sterilitas et monetae vilitas. Tria prima adeo eyidentia sunt, nt nemo ita esse nesciat, sed quartum quod ad monetam attinet a pancis et nonnisi cordatissimis consideratur^ qaia non uno impetn simul, sed panlatim et occulta qaadam ratione respablicas evertit. Est antem moneta anram vel argentam signatam, qaa pretia emptibilium vendibilinmque remm numerantur secundum cujusTis reipnblicae vel gubemantis ipsam institutum. Est ergo moneta tamquam mensura quaedam communis aestimationum. Oportet autem id quod mensura esse debet firmum semper ac statum servare modum. Alioqüin necesse est confundi ordinationem reipublicae. Ementes quoque et yendentes muitipliciter defraudari, quemadmodum si ulna^ modinSy pondusve certam quantitatem non servet. Hanc igitur mensuram^ aestimationem puto ipsius monetae^ quae etsi in bonitate materiae fundetur, oportet tarnen valorem ab aestimatione discemi, potest enim pluris aestimari moneta quam ejus qua constat materia et e converso. Causa vero constitutionis monetae necessaria est, quamvis enim solo pondere auri et argenti rerum commutatio fieri potuissety ex quo communi hominum consensu aurum et argentum ubique in pretio habeatur sed tamen propter mätam incommoditatem afferendorum semper ponderum, quodque non statim auri et argenti suiceritas deprehendatur

1) Dass diese lateinische Denkschrift dem Jahre 1528 angehört, nimmt schon Faber, Beiträge zur Kunde Preussens, 1819 II, 267, an, wählend F. Bentkowski, der erste Herausgeber derselben, im Jahre 1816 sie in's Jahr 1526 versetzt. Auf Grund des unten sub Nr. 8 mitgetheilten Briefes an Felix Reich möchte ich Faber beistimmen. ^) ürsprOngUdi : regiones. *) ürsprflngUch: potissima.

186

ab omnibnSy institatnin est pnblico sigillo monetam signari, quo significetur jnstam aori vel argenti quantitatem messe, et fides adhibeator auctoritati. Solet etiam monetae et maxime argenteae aes commis' ceri propter daas (ut existimo) cansas, videlicet quo minus exposita sit insidiis expilantium et conflantiam ipsam quod fataram esset si ex sincero argento constaret Secmida, quod massa argenti in minutas partes et scmptilos nummorom fracta retineat, cum aere admixto eonvenientem magnitadinem, potest snperaddi et tertia, ne scilicet continno usa detrita citios pereat sed fulcitamento aeris dintomior perseveret. Jnsta antem et aequa monetae aestimatio est, quando panio minus anri vel argenti continet quam pro ipsa ematar : ntpote quantnm pro expensis dumtaxat monetariomm oportnerit dednei. Debet enim Signum ipsi materiae aliquam addere dignitatem. Vilescit haec ut plurimum propter nimiam multitudinem, utpote si tanta argenti copia in monetam transierit quoadusque argenti massa ab hominibus magis quam moneta desideretur: perit nempe hoc modo dignitas monetae, quando per ipsam tantum argenti non licet emere quantum ipsa pecunia contmet, sentiaturque major profectus aliquando argentum in monetae destructionem, cujus remedium est non amplius monetam cudere donec se ipsam co^quayerit, reddaturque carior argento. Valor quoque multis modis depravatur, vel propter defectum materiae solum, quando sciUcet sub eodem pondere monetae plus quam oportet aeris commiscetur argento, vel propter defectum ponderis, quamvis justam habeat aeris cum argento admixtionem, vel quod pessimum est propter utrumque simul, deficit etiam ultro valor ac longo usu deteritur, propter quod solum instaurari ac innovari debet. Cujus Signum est, si argentum in moneta in notabili quantitate') minus reperitur quam pro ipsa emptum, in quo merito penuria monetae intelligitur. Praemissis generaliter de moneta expositis speciatim ad Prussianam descendamus, ostendentes primum quomodo in tantam levitatem pervenerit. Transit autem sub nominibus marcharum, scotorum etc. et sunt sub eisdem nominibus etiam pondera. Nam maroha ponderis est libra media^). At marcha numeri constat

') UrsprOnglich: aliquanto. ^ .UrsprOoglich: libre yniiis medie.

187

solidis LXta: quae omnia vulgo nota sunt. Verum ne eqaivocatio nameri et ponderis obscnritatem pariat, nbiconque deinceps marcha nominabitar de nnmero intelligatnr, nomine vero libre; pondus duarnm marcharam; pro selibra vero marcham ponderis accipe. Invenimus igitnr in antiquis recessibus ac literarum mnnimentis quod sab magistratn Gonradi de Jnngingen^ hoc est proxime ante bellum Tannebergense emebatur selibra, id est j .marcha argenti puri, marchis pruthenicis duabus et scotis yni; quando videlicet tribus partibns argenti puri quarta pars eris admiscebatur, et ex libra dimidia ejus masse solides GXII faciebant. Quibns tertia pars adjecta, et sunt*) solidi XXXVII et tertia pars nnius solidi, facit totam snmmam solidorum GXLVUII et duomm d. pendentem libre nnius bessern duas tertias hoc est scotos scilicet argenti XXXn que procul dubio tres partes (et sunt libra media argenti puri) continebit. Sed jam dictum est pretium ejus fuisse solides GXI in selibras. Beliquum vero quod in IX solidis et tertia deerat estimatio monete supplevit. Erat itaque ejus estimatio cum valore convenienter continuata. Hujus generis nummismata sunt Vinrici, Ulrici, et Gonradi, que interdum reperiuntur adhuc in Thesauris. Deinde post cladem Prussie et bellum supradictum cepit detrimentum Beipublicae in dies magis ac magis in moneta apparere. Nam Henrici solidi aspectu quidem similes supradictis, non amplius reperiuntur habere quam tres quintas argenti. Grescebatque error hie donec inverso ordine ceptum est tribus partibns eris quartam argenti misceri, ut jam non argenti moneta, sed cuprea rectius diceretur, pondus tamen retinebat solidorum GXII in selibra. Gum autem minime conveniat novam ac bonam monetam introducere antiqua viliore remanente, quanto hie magis erratum est yetere meliere remanente viliorem novam^) introducendo, que non solum infecit antiquam sed ut ita dicam expugnavit Gui errori dum sub magistratn Michaelis Bosdorff obviare yellent ac monetam in pristinum meliorem statum reducere: Gudebant novos solides quos nunc grosses yocamus: sed cum antiqui viliores non yiderentur sine jactura aboleri posse una cum noyis insigni errore permanserunt. Transibantque duo solidi antiqui pro uno noyo, factumque tune est, quod duplex I) UrsprÜDglich: est et facit ^ monetam (durchgestrichen).

188

maroha plebi ingereretur novoram videlicet solidoram et antiquomm. nioram marcha nova sive bona horam vero antiqua sive levis solidoram utrobique sexaginta. Oboli yero in sno nsa manebant. Ita nt pro solido antiquo sex dnmtaxat commntarentur pro novo vero Xu. Nam ab initio dnodecim obolomm fnisse solidnm facile conjici potest. Sicnt enim quindennm nnmerum vulgo mandel vocamuS; ita in plerisque germanie terris yox illa Schilling pro daodenario nnmero dnrat. Perseveravit autem novomm solidoram appellatio asque ad memoriam nostram: qaomodo demam grossi facti sint inferias dicam. NoYoram igitar solidoram marche YIII per sexaginta, libram anam pari argenti continebant: qaod ex eoram compositione satis apparet. Gonstant enim ex dimidio eris et altera medietate argenti et eoram marche Vm per LX pendent prope libras daas. Antiqai yero pondere at dictam est pares illis yalore ex dimidio. Cum enim quartam solummodo partem argenti haberent, marche XVI e libra argenti pari yeniebant; pendentes qaadraplam. Postea yero matato stata patrie cam ciyitatibas esset cadendi monetam concessa potestas ipseqae novam exeqaerentar priyilegiam crevit pecania maltitadine non aatem bonitate. Gepitqae qaataor partibas eris qainta argenti in solidis antiqais misceri donec marche XX argenti libra commatarentar. Sicqae novi illi solidi cam jam meliores essent plas qaam daplo^ solidis recentibas facti sant scoti at jam XXIUI pro marcha levi compatarentar: periit ergo qainta pars bonitatis monete in marcha. Postea vero qaam evanescerent novi solidi jam scoti facti eo qaod etiam per Marcfaiam essent accepti placait eos grossoram estimatione reyocare, hoc est sab solidis tribas, maximo errore et tanto proceram consilio prorsas indigno perinde ac si Prassia sine illis esse non posset, qaamyis non essent meliores denariis qaindecim tanc carrentis monete abi jam maltitado etiam premebat estimationem ipsias. Dissidebant ergo grossi cam solidis in qainta yel sexta parte minas yalentes a constitato et fallaci ac iniqaa extimatione detrahebant dignitati solidoram. Oportebat fortassis injariam sie yindicari qaam solidi grossis prias intalerant co^gerantqae

eos scotos fieri. Sed ye tibi Prassia qae tao prob dolor interita male administrate reipablice penas pendis. Igitar estimatione simal et yalore pecaniC; passim eyanescentibas

189

a fabricatione tarnen monete plane cessatnm non . est et expensis non snppetentibns quibns equiyalens priori nideretor poBterior semper priori pejor superinducta est que bonitatem precedentis oppressit et extrasit quoad solidorum estimatio cum valore grossomm proportionabiliter conveniret et marche XXIV leves pro nna libra cederent argenti. Debuerant antem jam tandem saltem reliquie tantille dignitatis monete permansisse: ex quo de ejus instanratione meditatnm non est. Sed que tantisper inolevit consuetudo siye licencia adulterandi, expilandi et inficiendi monetam cessare non potuit neo in hnnc diem cessat. Nam qualis postea prodierit et in quo statn nunc sit, pndet ac dolet dicere. In tantam enim vilitatem hodie collapsa est, nt XXX marche nnam libram argenti vix contineant. Quid antem restat si non succurratar nisi nt deinceps Prussia, anro et argento vacna, monetam mere cupream habeat. Unde peregrinamm mercinm invectiones omnesque negociationes brevi sunt periture. Quis enim extemorum mercatorum merces suas moneta cuprea commutare volet? Quis denique nostratinm in peregrinis terris eadem moneta exoiicas merces comparare poterit? Hanc tam ingentem Reipublice Prussianae cladem hi quorum interest contemplari despiciunt et dnlcissimam sibi patriam cui post pietatem in Deum nedum ofScii plurimum sed etiam ipsam vitam debent in dies magis ac magis supina negligencia miserabiliter labi ac periri sinunt. Cum ergo tantis viciis laboret Prussiana moneta et per eam tota patria soli, aurifices et hi qui bonitatem metalli callent ejus erumnis fruuntur. Colligunt enim ex mixta pecunia antiquam ex qua eliquatum argentum vendunt, plus semper argenti cum moneta mixta ab imperito vulgo recipientes: at postquam antiqui Uli solidi jam penitus evanescant; elignntur proxime meliores relicto pecuniarum acervo deteriori. Hinc illa vulgaris et perpetua querimonia aurum argentum annonam familie mercedem opificum operam et quicquid in humanis usibus est solitum transcendere precium, sed oscitantes non expendimus omnium rerum charitatem ex vilitate monete provenire. Crescunt enim ac decrescunt omnia ad monete conditionem: presertim aurum et argentum que non ere vel cupro sed auro et argento appreciamus. Nam aurum et argentum dicimus esse tanquam basim monete cui incubat ejus estimatio.

190

At contendet fortasse aliquis exilem monetam usibos hamanis commodiorem esse: nempe sabvenientem panpertati hominaaiy reddentem levi pretio aononam et cetera yite mortalinm necessaria facilins suppeditaDteoi, per bonam antem monetam omnia chariora reddi^ colonos ac censn annuo oneratos preter solitam gravari. Landabnnt hanc sentenciam spe Inen privati, quibus hactenns permissa est enden di monetam facnltaS; nee fortassis mercatores et opifices quibns nihil propterea perit eam improbabnnt, quandoquidem ad anri valorem merces et res snas vendnnt et quo moneta est exilior, eo majori pecuniamm nnmero eas commutant. Yemm 81 oommnnem ntilitatem respicient negare utique non potemut prestantem monetam non modo reipnblicae, veram etiam sibi ac omninm hominmn ordini salutarem, exignam vero pemicioBam esse. Qaod cnm mnltis rationibns satis perspionnm sit, etiam ipsa experiencia remm magistra yemm esse discimns: videmus quippe eas terras potissimum florere que bonam monetam habent, decrescere autem et perire que deteriore ntuntnr: flomit nimimm et Prassia tunc quando nna marcha prnthenicalis dnabns florenis nngaricis emebatar et quando nt premissum est dnae marcke prathenice et VIII scoti selibra id est marcha argenti pnri commutabantnr. Interim yero vilescente in dies magis ac magis moneta decrescit et patria nostra atque hac peste et aliis calamitatibus nsque ad nltimnm pene funns perdacta est. Constat preterea ipsa loca que bona moneta ntontur artibns et opificibns egregiis neo non et remm affinencia pollere. At contra nbi vilis moneta in nsa est ignavia desidia ac resupinato ocio tam bonamm artinm quam ingeniomm cultnram negligi atque omninm etiam remm abnndantiam interire. Nondnm memoriam hominnm excessit framenta et annonam minori pecnniamm numero in Prnssia empta fnisse cnm adhnc bona moneta nteretnr. Nnnc antem ea vilescente omninm remm que ad victnm et hnmanum nsum pertinent precium ascendere experimnr. Ex quo perspicnnm esse potest, levem monetam desidiam magis alere, quam panpertati hominum subvenire. Nee magnopere monetae exaltatio censuales gravare poterit qui si plus solito suo dominio pendere videantur fructus terrae pecora et id genus rerum suamm majori etiam pretio sunt vendituri. Reciprocam enim dandi accipiendique vicissitudinem proportionata monetae mensnra compensabit.

191

Si igitar oalamitosam hactenus Prnssiam monetae restaarationey jam tandem aliquando restitaere placet: Gavenda imprimis erit confosio ex varietate diversarnm officinaram in quibns cudenda est proyeniens. Mnltiplicitas enim nnifonnitatem impedit majorisque negotii est plnres of&cinas in officio rectitndinis consenrari; quam unam*). Dao igitar ad snmmnm designentnr loca^ nnns in terris Kegiae Majestatis; alter in ditione Principis. In primo cudatnr moneta qoae ex nno latere insigniis regalibus ex altero terramm Prossiae signetnr. In secunda antem ofGcina ex nno latere insigniis regiiS; ex altero yero nummismate principis signetnr; nt ntraqae moneta imperio regio subsit et saae majestatis mandato in nsa totins regni sit et accepta. Qaae res ad animomm conciliationem et negociationum commnnionem non pamm ponderis est habitnra. Opere pretinm antem erit quod hae dnae monetae nnins sint grani valoris et extimationis et yigili cnra primatum reipnblicae joxta ordinationem nano instituendam perpetno perseverent. Et quod principes ntrinque nihil lucri ex monetae cossione sentiant^ sed tantnm dnmtaxat eris addatur et ipsa extimatio valorem excedat nt impendiorum jactnra sarciri possit et conflandi monetam adimatur occasio. Ut item in hujns nostri temporis confhsionem quam commixtio novae monetae cnm antiqua peperit deinceps non incidamus, necessarinm videtnr nt exorta nova^ yetns aboleatnr ac prorsns intereat, et jnxta proportionem valoris sai in of&cinis pro nova^ commntetnr. Alioquin inanis erit renovandae monetae opera, et confnsio posterior fortassis pejor priore. Inficiet enim denno antiqua novae monetae dignitatem: mixta equidem reddet snmmam a jnxto pondere deficientem et niminm mnltiplicatam sequetnr quae dicta est snperins incommoditas. Cai si quis adhnc obyiandnm arbitretnr per hoc videlicet nt remanentia vetera nnmmismata tanti minoris extimentnr comparatione novae monetae quantum

  • ) Der ursprüngL Text hat hier folgende Einschaltung: Condaceret

itaque, vnam et commnnem esse in tota prossia officinam monetariam, in qua omnis generis moneta ex vno latere nnmmigmate sine insignys terrarom prassle signetnr, ita vt snperae coronam supereminentem habeat, vt ex hoc regni superioritatem recognoscat, ex altero vero latere dncis prussie insigne pre se ferat, Corona regni similiter incumbente. Quod si renitente principe prussie fieri non posset, eo quod propriam officinam habere contenderet, duo ad summum designentnr loca.

192

eonim valor deterior est aut exilior. Sed hoc sine magno errore fieri non poterit. Tanta enim est nniic tum grossoram et solidoram tarn etiam denariorum multiplex diversitas, nt singola nnmmismata joxta conditionem valoris soi estimari et ab invicem discemi yix possint. Quo fit ut inducta monetae varietas confusionem generaret inextricabilem ac negociantibus et contrahentibus labores molestias atque alia incommoda augeret. Itaque melius semper erit veterem monetam in reparatione recentis penitus abolere. Oportebit enim tantillum damnum semel aequanimiter pati si modo damnum dici possit unde uberior fruetus et utilitas magis constans nascitur ac respublica incrementum sumit. Monetam vero prussianam in primam illam dignitatem engere difficillimum est et post tantum casum forte impossibile, cum quaevis ejus reparatio res sit non parvi negotii, pro herum tamen temporum conditione commode renovari poBse videtur, ut saltem ad XX marchas libra argenti redeat hac ratione. Pro solidis sumantur eris librae tres, argenti vero puri libra una minus unica media yel quantum pro expensis detrahendum sit. Gonfletur massa ex qua marchae XX fiant quae in emptione valebunt libram unam, id est duas marchas argenti. Eadem ratione etiam fieri possunt scoti seu grossi et oboli prout placuerit. De argenti ad aurum comparatione. Superius dictum est aurum et argentum esse basim in qua residet bonitas monetae. Et quae de moneta argenti exposita sunt, possunt etiam pro majori parte ad auream referri. Beliquum est ut ex transverso auri et argenti commutandi rationem exponamus. Primum igitur investigare oportet, quae sit ratio appreciationis meri auri ad aigentum merum sive purum : ut de genere in specie et a simplicibus ad composita descendamus. Porro eadem est ratio auri et argenti informium quae signatorum in eodem gradu, ac rursus eadem ratio auri signati ad informe, quae argenti signati ad argentum informe sub eodem gradu mixtionis et pondere. Purissimum autem aurum quod apud nos signatum reperitur, sunt floreni ungarici, hij namque minimum habent admixtionis et tantum forte quantum oportuerat pro expensis deduci in monetarüs, unde rite commutantur pro mero auro sub eodem pondere dignitate sigilli supplente defectum florenorum. Sequi tur ergo eandem esse rationem argenti puri informis ad aurum purum informe et ejusdem argenti ad florenos ungaricos

193

ponderibns non mntatis. At fioreiii ungarici CX josti et aequalis ponderis per grana videlicet LXXn, inplent libram nnam (libram semper intelligo quae continet marchas daas ponderis). Hoc argnmento invenimus commaniter apad omnes gentes libram onam anri pari tantum valere, quantam argenti pnri librae XII. Invenimas tarnen et XI libras olim pro nna aari^ quam ob causam ab antiquo constitntam esse videtar: ut aurei nngarici X appendant librae partem nndecimam : quod si sab eo pondere idem pretium hodie duraret, expeditam haberemas conformitatem monetae polonicae et pnithenicae secondum expositam rationem: factis enim XX marcis circiter ex libra nna argenti, provenirent ad amnssim pro aareo marchae daae, loco XL grossornm polonicalium. Sed posteaquam usu receptam sit, ut Xn partes argenti suit pro nna aari, dissidet pondas cum pretio ut X aurei ungaricales redimant libram unam argenti et undecimam partem librae. Si igitur ex libra argenti et ejus undecima parte fiant marchae viginti erunt polona et pmssiana monetae, recta ratione co^quatae grossus ad grossum et marchae duae pruthenicae pro aureo ungaricali. Sed pretium argenti erit in selibras singulas marchae VIUI et solidi X aut circiter. Verum si utique vilitas monetae et patriae interitus placeat ac ardua nimis videbitur tantilla restitutio et adaequatio visumque fuerit ut XY grossi polonici maneant pro marcha et pro aureo ungaricali marchae duae scoti XYI. Id quoque jam dictis modis non magno negotio fiet si marchae XXIV ex argenti libra fiant. Ita sane contigit nuper quando adhuc marchae Xn pretium essent in singulas selibras argenti et pro tanta pecunia fiorenus ungaricus commutabatur. Hec gratia exempli et pro manuductione dicta sunt. Nam infiniti sunt modi constitutionis monetae, nee est possibile explicare omnes, sed communis consensus matura deliberatione poterit hoc vel illud definüre prout accomodatissimum videbitur reipublicae. Quodsi moneta ad fiorenum ungaricum recte se habuerit et erratum non fuerit, facile etiam alii floreni juxta continentiam auri et argenti ad illorum comparationem taxabuntur. Haec de monetae reparatione dixisse sufficiat, ut dumtaxat intelligatur quibus modis ceciderit dignitas ejus et quomodo reduci possit, quod ex supradictis perspicuum esse spero. 13

194

Epilogus reductionis monetae. Circa reparationem et consenrationem monetae haec con» sideranda videntar. PrimniD; ne absque matoro prooenun consilio et nna* nimi decreto moneta novetnr. Seenndnoiy nt onus dumtaxat locus ofScinae monetariae si fieri potest deputetor, nbi non nnius civitatis nomine, sed totins terrae com ipsios insigniis fieret, hnjos sententiae efficatiam moneta polonica demonstrat que propter hoc solnm retinet estimationem snam in tanta terramm amplitadine. Tertinm^ ut in pnblicatione novae monetae interdicatar et aboleator antiqua. Quartfim, nt inviolabiliter et immntabiliter perpetao observetor quod XX marchae dumtaxat et non ampUus fiant ex libra una puri argenti, dempto eo quod pro expensis opificii deduci oportet Ita nempe prussiana moneta proportionabitur polonicae, ut viginti grossi pmssiani simul ac polonici marcham pruthenicam constitnant. Quintum, ut caveatur a nimia monetae multitudine. Sextum; ut in omni specie sua simul prodeat moneta: hoc est ut scoti sive grossi; solidi et oboli pariter cudantnr. De admixtione vero quanta esse debeat: an grossi et solidi fiant an etiam denarii argentei qui fertonem vel marcham mediam aut etiam integram valeant, in placito est eorum quomm interest: nisi ut modus sit et ita decematur ut in futurum perpetuo maneat. De obolisquoque ratio habendaest; quam omninoparum nunc valent. Ita ut integra marcha vix supra unius grossi argentnm contineat Postrema autem difficultas oritur ex contractibus et obligationibus ante et post innovationem monetae factis. In quibus modum invenire oportet ne contrahentes nimium graventur. Quemadmodum pristinis temporibus factum est; ut patet ex Us quae in altero latere hujus folii*) descripta sunt

Eine nochnuilige genaue Kollation des Eönigsberger Ms. dieser Denkschrift, wie auch der flbrigen Eönigsberger Ck>pemicana verdanke ich der Gflte des Herrn Dr. £mil St^enhagen. Ueber die Schicksale unseres Ms. vgl. meine Analecta Warm. p. 147. Es wurde 1816 zuerst herausgegeben von Felix Bentkowski in dem Pami§tnik

  • ) Die andere Seite dieses Blattes enthält die Landesordnung d. d.

Marienburg am Sonntag nach Allerheiligentag 1418, von der eine polnische Üebersetzung u. a. in der Warschauer Kopernikus^Ausgabe S. 573 sich findet.

195

Warszawski Y, 402 ff. and in einem Separatabdruck anter dem Titel: N. Copernici dissertatio de optima monetae cadendae ratione. Anno 1526 scripta, nunc primom ex eins autographo typis rnlgata. (Gleichzeitig mit einer polnischen Uebersetzong.) Vgl. aach Faber a. a. 0. S. 267. Ein zweiter Abdrack dieser Aasgabe und Uebersetzong findet sich in der Warschauer Kopernikusausgabe S. 563—572. Eine französische Uebersetzung findet sich in der Schrift: Trait^ de la monnaie de Nicole Oresme. Texte latin et version francaise, suiyi du Traite de la monnaie de Copernic, texte latin et version francaise, avec introdnction et commentaires. Par M. Wolowski, membre de Finstitut Paris. Guillaumin et CSe. 1864. Vgl. auch Wolowski, La Monnaie. Entretien sur le Traite de la monnaie de Copernik. Paris. Didier 1864.

8. An Felix Reich^ d. d. Frauenburg^ 8. April 1528. (!)[recensere]

Nach einer Abschrift aus der Mitte des 16. Jahrhunderts im Staatsarchiv zu Königsberg. Schrank 5, Fach 22, Nr. 28.

Venerabilis domine amice carissime. Non est paruj moment) ijs, qae suapte natura obscnra caligine premnntor Lncem dare posBC; cum etiam fieij possit, nt quis recte sentiaty quod antem sentit id eloqai non possit tale qaiddam et mihi interdum euenire vereor. Talis est autem de moneta prnssiana ratiocinatio propter variam ipsius commixtionem, ne dieam confosionemy et ideo nihil miror si ea que scripsi non statim intelligantar ab omnibns'). Tentabo igitnr, quod dominatio tua queritur intellectnm non fnisse reddere apertins. Innenimos inqaam quod libra dimidia argent) emebatnr mr. ij et sc. YIU qaando tribus partibns argentj pnrj quarta pars eris miscebator et ex dimidia iU. ipsins masse solides GXII faciebant Quod igitur moneta hoinsmodj habnerit debitas conditiones bone monete secnndnm valorem et estimationem, per ea que sequnntnr examinando declarator hoc modo. Cam enim dicimus in solidis GXII Ü. i pendentibas tres quartas sine dodrantem argen^ pnri fuisse secnndnm propositam rationem admixtionis, sequitnr quod in tertia parte hnins snmme (et sunt solidj XXXVII et tertia vnius * sine d. 2) erit vna * solidj.

1) K meint hier offenbar seine eben (Nr. 7 h) mitgetheilte Schrift: monetae cudendae ratio. Die Abfeissung jener Denkschrift und dieses Briefes fallen demnach in dieselbe Zeit Da Felix Reich, wie es scheint ebenfalls aus Thom gebürtig, erst am 29. Oktober 1526 zum Domherrn ernannt wurde j^Staatsarch. zu Königsbg., Schiebl. A. Nr. 398) und erst als Domherr, seit 1528, auf den Landtagen th&tig war, so gewmnt unsere Datirung dieses Briefes sehr an Wahrscheinlichkeit YgL B. A. F. A. 1. fol. 11. ff. Und über F, Reich oben S. 4 und EZ. III, 538. Er starb am 1. März 1539.

196

ex dictis quartis argenti pmj sine quarta pars i6. f '). Ergo si XXXVn solidos et tertiam partem solidj addas CXn solidis^) faciet Summam Bolidoram CXLYIIII et terciam') solidj pendentem libre viiiiiB bessem (nam bes denotat dnas terdas alicuins totias sicnt dodraos III quartas) eine pendentem &. i*) et sextam ynios quod idem est quod 11 terlie. Hie autem interpretatns snm bessern per set XXXn, pront tota libra hee nostra continet set XLVniy et non habebam dicere vneias Vm, nam alia est in nsn libra maxime apud aromatarios qae partitnr in vneias, minor ista in quadrante Igitnr in dicta solidoram summa CXUX et tereia vnins eompletnr dimidia W. argentj puij. Nam eum ipsa pendeat dnas tercias libre, si quartam dempseris quam ratio admixti eris deposeit et equippoUet sexti parti totios libre remanet lU. |. Habemas ergo valorem monete hnjns libram dimidiam argen^ parj in solidis CXLIX, sed preeiom eins solidi CXL, nempe ut dictum est mr. j scot YHI, oedunt ergo dignitatj seu estimationj solidj fere neuem, et in vniuersum pars quintadecima proxime valoris, et sie puto id manifestum. Si preterea aliud quiddam dif&eultatis emerserit operam meam pro posse offero, modo quid boni ef&cere possit Yereor autem, nisi aliter fuerit prouisum quam antea, ad peiora rem processuram, non enim eessabunt hoe modo cudere monetam. Cur enim eessabunt qui ex eo lucrum damnum vero nullnm expectant in quemeumque euentum. Intellexi domino Agathio^) referente, de oontributione tractarj vnde aecipio nihil hoc tempore futurum de moneta, neque enim eonuenit ut duplicj grauamine onerentur subdi^. Itaque eontribuemus quidem, moneta autem iaeebit, imo non iaeebit sed faciemus adhue peiorem et dabimus Bep. domino nostro grandem pecuniam id est paleas grana autem ubi manebunt: Neseio si non pulerius magnificentius atque regalius fuisset, dieam etiam multo utilius, dimissa exaetione monetam nunc erexisse, et si non satis id ftusset, postea ad eontributionem

1) Die folgenden Worte: „sine octaoa libre mios'* sind im Ms. durchgestrichen. ^ Das ^lidis*' ist Ober der Zeile nachgetragen. ^ terciam ist später korrigirt in ter und am Rande ist nachgetragen: Decimam partem. *) Die Warschauer Ausgabe gibt hier wie auch sonst fiberall I mit Va wieder. ^) Es ist Mgr. Achatius Ton der Trenck gemeint, der seit dem Jahre 1525, wo nicht schon früher, Domherr von Ermland war und öfters als Gesandter des Bischofs und des Kapitels erscheint, namentlich in den Jahren 1528—1530. (Vgl. B. A. F. A. 1 foL 9, 96 210.) Er starb als Domdechant am 13. M&n 1551. EZ. m, 360.

197

processisse. Nam A non fallor, maiorem profectom et fractnm reportasset hec reS; ancto censa pnblico, nempe perpetaam illad antem amranm solom modo. Sed quitquid Sit fateor me eirare posse vnom hominem ynom iDgeninm habentem, et non adnertentem vel ignorantem que ab alijs perpenduntar ntiliora. Cupio dominationem toam optime feliciteiqae valere, et fadat me Beverendissimo domino Boatro senricia mea commendata. Ex Yannia oetana paace. N. C(opernic\ (felicj reich)';.

Dieser Brief, dessen Original verloren scheint, ist erwähnt bei Faber a. a. 0. S. 267, gedruckt in der Warschaner KopernikasAnsgabe S. 590.

9. An Johannes Dantiskus^ d. d. Frauenburg^ 11. April 1683.

Aus N. Copernid opera ed. Yarsay. 1854. p. 583.

Beverendissime in Christo Pater et Domine! Percepi litteras Beverendissimae Dominationis Yestrae, e quibns hnmanitatem, gratiam et favorem ei^a me B. D. Yrae satis intelligo; quae cnm apnd Ipsam obtinni, etiam apnd alios quoscnmqae bonos yiros eadem mihi propagare non dedignatnr. Quod certe non meis roeritis, sed cognitae Beverendissimae Dominationis Yestrae bonitati puto tribuendmn. Utinam mihi possit aliquando contingere, quibns haec possnm promereri. Gandeo certe plus quam dici potest, me talem Dominum et Fautorem invenisse. Quod autem petit Beverendissima Dominatio Yestra, ut ad sc 20 hnjus mensis me conferrem; quod et libentissime faceran, non levem causam habens tantum Amicum et Patronum visitandi: id tamen mihi incidit infortunium, ut eo tempore Dominum Felicem*) et me negotia quaedam et causae necessariae nos cogant in loco manere. Itaque, uti Beverendissima Dominatio Yestra boni consulat absentiam tunc meam, rogo. Snm alioquin accedere Beverendissimam Dominationem Yestram, ut par est; paratissimus, et cui plurima alia debeo facere quod placuerity modo id Beverendissuna Dominatio Yestra alio

1) Das Eingeklammerte ist nachträglich erg&nzt ^ üeber Felix Reich Tgl. oben S. 195.

198

tempore mihi insinaayerit. Cni jam non in petitis gratificari, aed magis jnssa capestere me debere fateor. Ex Frauenburgy Paraseeve Pascbae, anno 1533. E. B. D. Vrae devotissimaS; Nicolaus Copernicus.

Bttckseite: Rererendissimo in Christo Patri; Domino Domino Joanni Electo Calmensi, Domino et Fantori sno plorimnm obsenrando.

Wo sich das Original dieses Briefes, welches im Jahre 1854 noch das bekannte Siegel des E. hatte (vgl. oben S. 163: „L. S. quo Apollo cum lyra^'). gegenwilrtig befindet^ ist mir nicht bekannt. im Jahre 1868 befanaen sich nach dem Kurier Warszawski (1863 p. 863) die Originale von 12 kopernikanischen Briefen in Warschau. Es waren wohl die Nummern 3, 8, 9, 10, 11, 12, 14, 16, 17, 19, 20, 21 unserer Sammlung, die damals zum Zwecke der warschauer Kopernikus-Ausfiabe vom Jahre 1864 aus den literarischen Sammlungen von Berlin, Königsberg, Krakau, Paris, Pulawy u. s. w. zeitweilig zusammengebracht waren. VgL auch meine Analecta Warm. p. 160 ff.

10. An Johannes Dantiskus, d. d. Frauenburg, 8. Juni 1536.[recensere]

Aus K. Copernici opera ed. Varsav. 1864, p. 684.

Reverendissime in Christo Pater et Domine Domine Clementissime!

Aeeepi litteras Beverendissimae Dominationis Vestraey homanitatis plenas et gratiae, quibos me admonet iilius familiaritatifi et gratiae, quam adhuc in jurentute com Beverendissima Dominatione Vestra contraxi; quam adhuc tamquam florentem apud se durare intelligo. Sicque me inter snos familiäres commemorando, invitare dignita (sie!) est ad nuptias cognatae suae. Equidem, Beverendissime Domine, obtemperare debebam Beverendissimae Dominationi Vestrae et aliquando me praesentare tanto meo Domino et Patrono. Nunc vero in negotio ocoupatus, quod mihi Beyerendissimus Dominus Varmiensis injunxit, abesse nequeo. Quapropter boni consulere dignetur istam absentiam meam, et seirare antiquam illam de me oppinionem, quam vis absentt; cum plus esse consuevit animorum conjunctio, quam etiam corporum. Beverendissimam Dominationem Yestram, in omni feUcitate, cui servitia mea commendo, perpetuo valere cupio. Ex Frauenburg Vin Junii, anno MDXXXVI. Nicolaus Copernicus.

199

Rückseite: Reverendissimo in Christo Patri et Domino Domino Joanni, Episoopo Cnlmensi, Domino suo ClementiBBimo. Das Original dieses Briefes befand sich nach NiemcewicE a. a. 0. ly, 24 froher im Sibyllentempel za Pnlawy.

11. An Johannes Dantiskus, d. d. Frauenburg^ 9. Angnst 1&37.

Nach dem Faksimile in N. Copernici opera ed. Yarsay. 1854. (Vgl p. 686.)

Reverendissime in Christo pater et domine Domine Clementissime. Opportunitatis nnncii Renerendissime dominationis vestre mihi oblata admonuit me^ vt etiam mearum aliquid litterarum ad Reuerendissimam dominationem vestram darem. Acoepi his diebns ex Vratislania *) nonitates quas mitto Benerendissime dominationi vestre etsi Yerear, iam antiqaas esse apnd eandem dominationem vestram eo quod litere dato fiierint XXVn Jonij. Prinatim vero scribitnr mihi; Litteras venisse ex curia Regie Maiestatis ferdinandi hec continentes quod rex persarom instinetn Cesaris, Papae et Regis Lnsitanie magnis auxiliis Tarkam innestat^ nt reliota Italia cum expeditione retrocedere cogatnr. Inter Regem gallie et Cesarem pacem firmatam aiunt, data relicta Dncis Mediolani cum ipso Ducatu filio regis Gallorum. Nostri; id est Regis ferdinandi; apud Cassouiam rem bene gemnt; eo capto qui per proditionem Cassouiam ceperat multis ex hostibus trucidatiS; Capta etiam arce munitissima vnde omnis Cassouie calamitas orta est Bo^mi et Moraui iam sunt in itinere similiter Slesite passim vadunt in vngariam qui forsan dante

^) Die dnrch diese Stelle konstatirte Verbindung K's mit Breslau beruht yielleicht nicht bloss auf gelehrten, sondern möglicherweise auf alten Verwandtschafts- und Geschäfts-Verbindungen der kopernikanischen Familie in Thom mit den gleichnamigen Familien in Breslau und Schlesien. Dort liegt bekannUich — im R.-B. Oppeln, Kreis Keisse — noch heute das Kirchdorf "Köppernig", dessen Existenz sich urkundlich bis in's 18. Jahrhundert verfolgen lässt, wie denn auch ein böhmisches Dorf — im Kreise Bunzlau — und ein 4348' hoher Berg in Mähren den gleichen Kamen führen. Im Jahre 1417 ist Stanislaus Koppernik Mansionar an der Kreuzkirche zu Breslau, 1422 wird ein „Peter Koppernik aus Frankenstein Hn Schlesien) in Thorn erwähnt; der Vater unseres Astronomen „Niclas Coppiraig^' ist nach dem Breslauer Über excessum im Jahre 1476 II post Livocavit in Handelsgeschäften in Breslau und sein Sohn Nikolaus stand u. a. mit dem in Bredau ansässigen Laurentius Korvinus und den dortigen Domherren Dr. Johann Tresler und Johann Rupold in näherem (brieflichem ?| Verkehre. Vgl. meine Schrift: K. Kop. und M. Luther, S. 11, 16 una 45.

200

•deo CasBoiiiam et alia recaperabimt: Dicunt etiam apnd nos, quod Weyda petit concordiam certis conditioniboa propositis qae an acoeptabnntar ignoramos adhnc. Et hec in Utteris, qae sicut acoepi trado Beuerendissimae dominatiom vestre. Coi servitia mea ac me ipsnm deuoneo. Ex franemborg, IX. Angostj 1537. E. R. d. vre Denotiflsirnns Nicolaus Copernicus.

Rückseite: Reverendissimo in Christo patri et domino Domino Joanni dei gratia Episcopo Calmensi ac Pomesaniensis ecclesie administratori domino sno clementissimo. Das Original dieses Briefes befand sich nach Niemcewicz a. a. 0. früher in Poiawy.

12. An Johannes Dantiskus, d. d. Frauenburg, 17. März 1538.

Aus N. Copernici opera ed. Yarsav. 1864. p. 587.

Beverendissime in Christo Pater et Domine Domine Clementissime! Snper edicto et mandato pnblicando deliberationem, quam B. D. Vra a nobis requirit; hodie, propter nimiam pancitatem et absentiam aliomm Dominomm, habere non potnimos, reditnm illomm in horam expectantes; quibns advenientibns, corabunns B. D. Vrae nostram sententiam significare. Idcirco rogamnS; nt momlam hanc boni consnlere dignetor B. D. Vra, cni nos plnrimnm commendamns. Ex Franenbnrg, 17. Martii 1538. Praelatiy Canonici et Capitnlnm Ecclesiae Yarmiensis. Rückseite: Beverendissimo in Christo Patri etDommo

Domino Joanni, Dei gratia Episcopo Varmiensi, Domino Nostro Clementissimo.

Ueber das Original (von K's Hand?) TgL die Bemerkung zu Nr. 9, S. 198.

13. An Johannes Dantiskns, d. d. Franenbnrg^ 86. April 1&38.

Ans dem Original in der Umversit&tsbibliothek zu Upsala. Cod. Dantisc Ups. I, 163.

Benerendissime in Christo pater et domine Domine Clementissime. In negotio illo Canonicatnnm : quod mihi commisit Benerendissima dominatio vestra, accepto et commnnicato consilio com Benerendissimo domino Calmensi') visnm est 1) Tidemann Giese.

201

non satis mataram esse: vt ad Capitalnm referätar nisi prius Causa Gantoris que snperaenit decidator^), quo facto ad illam proponendam dabitnr melior occasio: nisi interim alind deliberaaerit Beuerendissima dominatio yestra Gui sernitia mea cnpio esse commendata. Ex frnebnrgo qointa pasche 1538. E. R. d. vestre Deuotissimos Nicolaas Copernicas.

Rückseite: Renerendissimo in Ghristo patri et domino Domino Joanni dei gratia Episcopo Varmiensi domino meo Glementissimo ac plurimom observando.

Ein Faksimile dieses Briefes vgl. bei Prowe a. a. 0., Tafel n. n. S. 10. Dazu meine Analecta Warm. p. 117. Ein Abdruck in der Warschauer Ausgabe p. 634.

14. An Johannes Dantiskus, d. d. Frauenburg, 2. Dezember 1538.[recensere]

Aus N. Copernici opera ed. Yarsav. 1854. p. 586.

Reverendissime in Ghristo Pater et Domine Domine Glementissimo, mihique et omnibns obseryande! Adhortationem R. D. Vrae satis, et plnsquam patemam agnosco; quam etiam intimo corde snscepi. Et quamyis prioris illins, quam R. D. Vra prius in genere habuit, minime oblitus, facere volebam quod monebat; quia tamen non erat facile familiam necessariam ac probam protinus invenire: propositum erat nihilominus intra festa Paschae Uli rei finem dare. Jam vero ne R. D. Vra opinetur, me perendinationis affectare praetextus, restrinxi terminum ad unum mensem, hoc est usque ad festa Natalia; neque enim brevior esse potuit, ut R. D. Vra perpendere potest Gupio enim pro posse cayere, ne sim offendiculo bonis actis, quanto minus R. D. Vrae quae meruit, ut a me reyereatur, honoretur et plurimum ametur; cui me cum omnibus facultatibus meis deyoyeo. Ex Gynopoli; secunda Decembris 1538. E. R. D. Vrae obedientissimus, Nicolaus Copernicus.

1) Es handelt sich hier um die Eanonikate der beiden Bischöfe Oiese und Dantiskus und die Aszension des Domkantor Johann Zimmermann zu der durch Giese's Erhebung auf den Stuhl von Kulm vaktuit geirordenen Domkustodie. Das erml. Eanonikat behielt Giese noch bis 13*

202

Blick Seite: BeyerendiBsimo in ChnstoPatri et Domino Domino Joanni, Dei gratia Episcopo Yanmenfli, Domino sao Clementifisimo.

Ueber das Original ygL die Bemerkang zu Nr. 9, S. 198.

15. An Johannes Dantiskus, d. d. Frauenburg, 11. Januar 1639.

Ans N. Copernid opera ed. Yarsay. 1854. p. 692.

Reverendissime in Christo Pater et Domine Domine Clementissime! Feci jam, quod nollo jure omittere debni yel potai, in quo, sperOy monitis R. D. V. a me satis esse factum. Caetemm quod scire ex me petit, quanto tempore yixerit felicis recordationis quondam Lacas a Waczelrodt^ R. D. V. praedecessor^ aynnculos mens: yixit annos 64, menses 5; in episcopata annis 23-, obiit pennltima Martii, anno Christi 1512. In quo illa generatio finem accepit, cujus insignia in antiquis monumentis et multis operibus extant Tomnii. Commendo jam obedientiam meam R. D. Vrae. Ex Frauenburgy 11. Januarii, anno 1539. E. R. D. Vrae obsequentissimnS; Nicolans Copernicns.

Rückseite: Reyerendissime in Christo Patri et Domino Domino, Joanni, Dei gratia Episcopo Varmiensi, Domino sno dementissimo.

üeber das Original vgl. die Bemerkung zu Nr. 9, S. 198.

16. An Johannes Danttskns, d. d. Franenburg, 8. Wbrt 1539.

Aus der Biblioteka Warszawska. 1857. IV. p. 782.

Reyerendissime in Christo Pater et Domine Domine clementissime. Heri bonae memoriae Felix Custos et Canonicos ex hnmanis factns? (fnnctns) traditus est sepultorae '). Canonicatum et praebendam yacantem pro Domino Raphaele Conopat(zki) procuratorio nomine acceptayi, et de ea promoyeriy ipsamque illi conferri feci^ secundom formam Utezum Jahre 1549, während Dantiskus das seine an Stanislaus Hosius abgab. Yel. £Z. lU, 538 und 598.

1) Ueoer Felix Reich ygl. £Z. m, 538 und oben S. 195.

208

ramm apostolicaram vigore nominationis serenissimae Beginae Poloniae'). Qaod snpra est Beyerendissima Dominatio Vestra dignetar consensiun snom praebere, ctunque Capitalo auo signifioare, ut detnr Uli yel mihi Procoratori posaessio yacantis praebendae. In quo Beyerendissima Dominatio Vestra ad rem litteramm apostolicarum faciet, Domino yero Palatino Pomeraniae ejosque filio et mihi gratiam singolarem, quam erga Beyerendissimam Dominationem Vestram Stadebimns promereri. Ex IVaaenborg, in. Jfartii a. MDXXXIX. Servitor Nicolaos Copernic

Bttckseite: Beyerendissimo in Christo Patri et Domino, Domino Joanni Dei gratia Episcopo Varmiensi, Domino meo clementissimo.

Ueber das Original TgU oben S. 163 a. unten die Anm. zu Kr. 18.

17. An Johannes Dantlaknsy d. d. Frauenbnrg, 11. Mira 1589.

Aus N. Copernci opera ed. Yarsav. 1854. p. 588. Beyerendissimo in Christo Pater et Domine Domine Clementissimo! Hodie annaente et consentiente B. D. Vra obtinoi a Capitalo posessionem Canonicatns et Praebendae, yacantinm per obitom bonae memoriae Felicis pro Domino BaphaSle a Conopat, pro quo ago gratias B. D. Vrae, neque dnbito quin ipse Bapha^l recognoscet hanc beneyolentiam B. D. Yrae nna com Domino Palatino Pomeraniae patrono sno, nti par est. Cnpio et ago (sie!) me commendatam esse eximie B. D. Yrae, eni seryitia mea aeyoyeo. Ex Franenborg, 11. llartii 1539. E. B. D. Yrae obsequentissunas, Nicolans Copernicns.

Bttckseite: Beyerendissimo in Christo Patri et Domino Domino Joanni, Dei gratia Episcopo Yarmiensi, Domino sno Clementissimo.

Ueber das Original vgl die Bemerkung zu Kr. 9, S. 198. <) Baphael Eonopatzki, oder wie Kop. in folgendem (17.) Briefe schreibt, ^^a-phael a Eonopat" war ein Sohn des Wojewoden Georg E. Ton Pomerellen, ein Neffe des am 25. April 1530 verstorbenen Bischöfe Ton Eulm. Johann E., mit Kopernikus durch seine Grossmutter, welche

204

18. An Johannes Dantlscus^ d. d. 28. September 1539.

Aus der Biblioteka Warszawska. 1869. (JaliheftO

BeyerendiBsimo in Christo patri et domino, domiiio Joanni Dei gratia Episcopo Varmiensi; domino sno clementissimo. Severendissime in Christo pater et domine, domine clementissime. Petiit nnper ex me Beverendissima Dominatio vestra: nt epitaphinm quondam Lncae episcopi, antecessoris Beyerendissimae Dominationis yestrae, ayunculi mei, quod olim a se factum mihi miserat, remitterem Beyerendissimae Dominationi yestrae. Mitto igitor eins exemplam, quoniam de mann propria Beyerendissimae Dominationis yestrae apnd me non exstat. Doleo equidem quod ad nsom destinatnm non peryenerit: cnm iam antea alind quoddam sepnlcro fnisset inscnlptum; pamm habens odoris saporisque minns. Sed quod procnratnm sie erat et paratnm Uli adhuc in hnmanis yolenti. Cnpio et precor Beyerendissimae Dominationi yestrae longaeyam yaletndinem ad incrementnm ecclesiae snae et suomm consolationem. Cni seryitia mea deyoyeo. Ex Gynopoli XXVBI Septembris olymp. 579 anno primo. Episcopalis Beyerendissimae Dominationis yestrae deyotissimus. Nicolans Copernicns.

Das Original befindet sich in der Czartoryskischen Bibliothek zu Paris, Ms. 1619 Nr. 12 (vgl. meine Analecta Warm. p. 161), wo es von Graf Alex. Przezdäecki schon im Jahre 1856 aufgefunden wurde. Prof. Dominik Szulc pubUzirte es gleichzeitig mit Nr. 16 in der BibL Warsz. 1867 IV, 783. und Graf Przezdziecki, der diese Publikation übersehen haben muss, dann nochmals in derselben Bibl. Warszawska 1869 (Juliheft), zugleich mit einem Briefe von Luther, d. d. 4. August 1530, und in einem Separatabzuge (4 Seiten) unter dem Titel: „Dwa niedawno odkryte i nieznane dotychczas listy w2asnor§czne dwöch znakomitych ludzi.

19. An Herzog Albrecht, d. d. Frauenburg, 15. Juni 1541^).[recensere]

Aus dem Original im Staatsarchiv zu Königsberg. Schiebl. LXXII. Nr. 24 a.

Darchlanchter ynd hochgeborner fürst gnedigr herrr. meyne ylessige vnd gntwillige dinste sein E. f. g. alle czeit bereiih E. f. g. anff ewer briff vnd schreiben tw ich eine Watzelrode gewesen sein soU, verwandt Er liess sich am 5. Mai persönlich in Frauenburg instaJUren und resignirte am 20. Juni 1547 sem Kanonikat zu Gunsten des Johann Lubodzieski 1) Ueber die Existenz und den lnhalt eines Briefes von N. Kop. an Oslander vom 1. Juli 1540 werden wir durch folgende Stelle in Keplers' Werken (Kepleri opera ed. Frisch. Frankot 1858. I. p. 245. Ex apologia Tydionis contra ürsum. a. 1601.) belehrt: Cum Copernicus anno 1540 CaL lul. ad Osiandmm scripsisset, sie illi inter cetera respondet Osiander

205

wissen vnd zcn erkennen Naeh dem ich ann königlicher Maiestät zcn polen Doctori Joanni benedicta') geschreben habe, meinen besten vleis naeh zcn erkundigen, wie dem Erentvesten vnd gestrengen herren Georgio von knnhaim E» f. d. amthman in seiner Swacheit mochte geholfen werden hett mich verhofft es solde mit demselbigen briffs boten antworth gefallen sein. Szo hab ich bis her vom obgenanten doctor keinen briff vberkomen. das mich wundert. Habe ich E. f. g. der sachen halben nichts eigentlichs wissen zcn schreiben. Byn nach derhalben gesint mit zcufelliger botschafft dem selbiger doctor widdervmb zcn schreiben in der selbigen Sachen, alz dan was ich von em erfaren werde wil ich an verzcog zcn stellen E. f. g. der ich meine ylessige vnd ynyerdrossene dinste thu demntiglich beyelen. Datum frauenburg XV Junij 1541. E F D Stetiger dyner Nicolaus Copernicus.

Rückseite: Dem durchlantigen vnd hochgebomen von gots genoden Albrechten Margrauen zcu brandemburg In preussen vnd wenden hertzog burggrofen zcn Norenberg vnd forsten zcu Bugen, meinem gnedigisten hermn.

Der Brief, erwähnt bei Faber a. a. 0. S. 266, ist gedruckt in der Warschauer Koperniknsausgabe p. 636.

20. An Herzog Albrecht, d« d. Frauenbnrg^ 21. Juni 1541.

Aus dem Original im Staatsarchiv zu Königsberg. Schiebl. LXn. Nr. 24 &.

Durchlautiger hochgebomer fürst genediger herr. Ich hab gestern ersten von königlicher Majestät zcu polen doctorj joannj benedicto ein briff vnd auff mein schreiben von wegen des erenuesten Georgen kunhaim hauptman zcu Tapiau etc. antwort vbirkommen. dieweil aber ann das nichts von andern besonderen adder fremden sachen berurtb anno 1541. 20. Apr. „De hypothesibus ego sie sensi semper, non esse articnlos fidei, sed fundamenta calcnli, ita ut, etiamsi falsae sint, modo motumn gxuvofieva exacte exhibeant, nihil referat; quis enim nos certiores reddet, an Solis inaeqoalis motos nomine epicycli an nomine eccentricitatis contingat, si Ptolemaei hypotheses sequamur, cum id possit utromque. Quare plausibile fore videretur, si hac de re in praefatione nonnihil attingeres. Sic enim placidiores redderes peripateticos et theologos, quos contradictaros metuis". Der Brief des Kopernikns und seine Korrespondenz mit Osiander (vgl. oben S. 113) ist leider ebenfalls verloren. >) Ueber Dr. Job. Benedict Solpha, Dompropst von Ermland, (t 1646} Tgl £Z. ni, 319.

206

^wiitj hab ich E. f. g. denselbigeii haaptbriff zca gestaldt» aus welchem £. f. g. des selbigen doctoris rath vnd donken wirdt yemehmen. wost ich doneben was bessers zcn zca«chissen do mit dem galten herren E. f. g. amptsmann beholflig sein zcn seiner gesondheit erstatung, selten mir kein arbeit mne vnd sni^ E f g zcn wolgefaUen denn ich mich thne yleissig beyehlen vordrislich sein. Datum firanenborg am XXj Jonij Im MDXLI iore. E. f. D. ynderteniger diner Nicolans Copernicns.

Rückseite: Dem Darchlanchtigen vnd hochgebom farsten Ton Gots gnoden Albrechten Margranenn zcn brandenbarg zcn preussen vnd wenden herczogen bnrgrefen zca Norimberg vnd farsten zcn Ragen meinem gnedigstn herren.

Ein B^aksimile dieses Briefes findet sich bei Faber a. a. O. S. 266 und in dei; Denkschrift zur Enthüllung des KopernikusDenkmals zu Thom, 1853. Gedruckt ist derselbe bei Faber a. a. 0. u. in der Warschauer Ausgabe S. 637. üeber das Sachliche vgL meine Schrift N. Kop. und M. Luther S. 47 ff.

21. An Johannes Dantlskns^ d. d. Frbg., 27. Jmd 1541.

Nach dem Faksimile in Crelle's Journal der Mathematik 1845, Heft 2.

Benerendissime in Christo pater et domine Domine clementissime. accepi litteras BenerendiBsime dominationis yestre hnmanissimas et admodom familiäres, qaibascam etiam non dedignata est mittere ad lectorem librornm meoram epigramma elegans sane et ad rem, non meis meritis sed Beyerendissime dominationis yestre beneyolentia singolari, qua stadiosos proseqai solet Ipsam igitar Beyerendissime dominationis yestre titalam operi meo in fastigio preponam, si modo dignam sit opus, quod a Beyerendissima dominatione yestra exomari tantopere mereator, quod tamen dictitant me doctiores esse aliqaid, quibos obseqoi decet Ego yero singnlarem beneyolentiam et affectnm erga me patemnm qao me proseqai non cessat Beyerendissima dominatio yestra qaantnm in me est promereri, eique in omnibas qaibos possam yti debeo seraire et obseqai cnpio. Ex franenbni^ XXVn Jnnij 1541. E. B. d. y. obsequentissimns Nicolaus Copernicus.

Das Original ist durch F. B. Krasicki in die königl BibHothek SU Berlin gekommen. Das (^lle'sche Faloimile ist in der Warschauer AaQgabeamSchlu88e(tab.x.6)wiederholtu.a.a.O.S. 693auch der Brief abgedruckt — Ueber das Gedicht von D. vgl oben 8. 103 o. 106.

i/w^/v^^yw^/>A^/v^A«^^/^A<^<%/^'W^^rfX/^/^<^

[207]

III. Preussen und Ermland zur Zeit des Nikolaus Kopernikus[recensere]

Bedeutung und Charakter eines Menschen erschliessen sich uns vollständig erst durch die Kenntnis der Zeit- und Orts-Verhältnisse, unter denen er lebt und wirkt. Wir theilen desshalb in dieser dritten Abtheilung unseres Spicilegiums eine Reihe von Dokumenten mit, die, sämmtlich aus dem 16. Jahrhundert herrührend und theilweise noch ungedruckt, sowohl Preussen im Allgemeinen als auch das ermländische Bisthum und Domkapitel, also den Schauplatz, auf dem Kopernikus erzogen worden und als Mann und Greis gewirkt hat, in einer Weise schildern, die uns die Würdigung seines Lebens und Strebens sowie seiner Leistungen ermöglichen. Aus der grossen Fülle der hier sich darbietenden Schriftstücke wählen wir zu diesem Behufe zunächst das „Encomium Borussiae's von Joachim Rhedkus, dem Schüler und jüngeren Freunde des Domherrn von Frauenburg, nebst Auszügen aus den übrigen Schriften jenes Mannes, soweit sie flir die Biographie seines Lehrers von Interesse sind. Es folgen sodann die Einleitung des dreibändigen Werkes von Martin Kromer: „de episcopatu Warmiensi, in welcher die politischen und sozialen Verhältnisse Ermlands kurz und prägnant geschildert werden; femer die Statuten des ermländischen Domkapitels, die Kopernikus bei seinem Eintritte in dasselbe vorfand und die später nicht ohne seine Mitwirkung wesentlich umgestaltet wurden, und endlich einige auf die Person des grossen Astronomen bezügliche Auszüge aus den Akten des genannten Domkapitels.

A. Joachim Rhetikus über Preussen und Kopernikus.[recensere]

Georg Joachim, am 16. Febraar 1514 zu Feldkirch im Rhätierlande (Tirol) geboren und deshalb Rhetikus genannt, hatte zunächst in seiner Heimath, dann in Zürich bei Oswald Mykonius und endlich in ^ttenberg bei seinem Landsmanne Johannes Volmar Mathematik nnd Astronomie studirt und war darauf nach Ntlmberg gegangen, um sich unter

208

dem weltberühmten Jo. Schoner (1477 — 1547) in seiner Wissenschaft weiter auszubilden. Von hier zog er, angelockt durch den Ruf der Schüler des Mathematikers Johannes Stoflerinos (t 1531), weiter nach Tübingen, wurde aber schon im Jahre 1536 nach Wittenberg berufen, um an Stelle seines kürzlich verstorbenen Lehrers Volmar die Doctrhi der Arithmetik zu übernehmen'). Vier Jahre später verliess er, eben zum ordentlichen Professor der Arithmetik und Geometrie ernannt, Wittenberg, um nach Frauenburg zu reisen und den Urheber des neuen Sonnensystems, dessen Ruf auch zu ihm gedrungen war, persönlich kennen zu lernen. Länger als 2 Jahre — vom Mai 1539 bis Ende 1541 — verweilte er bei Kopernikus, dessen mathematische und astronomische Werke er herausgab (vgl. oben S. 102 und 107) und dessen System er in seinen eigenen Werken bis zu seinem am 4. Dezember 1575 zu Kaschau in Ungarn erfolgten Tode vertheidigte und weiter ausbildete^).

Einige Monate nach seiner Ankunft in Frauenburg (unter dem 23. Septbr. 1539) sandte er an schien Lehrer Johannes Schoner in Nürnberg einen Bericht über den Inhalt des kopernikanischen Hauptwerkes nebst einer ebenso charakteristischen als humoristischen Schilderung seines neuen Vaterlandes: Preussen. Beide Schriftien erschienen im folgenden Jahre gedruckt zu Danzig unter dem Titel: Ad clarissimum virum D. Joannem Schonerum de libris reuolutionum eruditissimi viri et mathematici excellentissimi, Reuerendi D. Doctoris Nicolai Copernici Tornnaei, Canonici Varmiensis, per quendam Juvenem mathematicae studiosum, Narratio prima. Excusum Gedani per Franciscum Rhodum MDXL^). Eme zweite Ausgabe dieser Schriften erschien im Jahre 1541 bei Robert Winter in Basel ; eine dritte hinter Eepler's Prodromus dissertationum cosmographicarum. Tubingae ap. Georg. Guppenbach 1596. Die „narratio prima allein steht auch m der Basler und Warschauer Kopernikusausgabe (vgl. obenS. 109 und 111), das „encomium Borussiae sdlein in den Acta Borussica. 1731 n, 413 — 425. Eine deutsche Uebersetzung des Encomium gab im Jahre 1866 Prof. Beckmann in seinem

^) Vgl. seine HabUitationsrede: In Arithmeticen praeüitio Greoigii Joacmmi Bhetici. (Vitebergae) An. 1536. QS[öiiig8b. üniv.-BibL M. b. 1.) 3) Vgl. m. Schrift: N. Kop. u. M. Luther S. 8 o. 49. ErmL Lit- Gesch. S. 122. £Z. IV, 1—27. ^ Ein Exemplar dieser Ausgabe, froher der fraaenbnrger Dombibliothek angehörig, befindet sich jetzt in Upsala. Vgl. Prowe, Mittheilungen S. 15.

209

Aufsätze: ^^Bhetikas über Preossen und seine GOnner m Preussen". EZ. S. 1—28. Der nachstehende Text, der die Emldtaggi. und den Schlnss der narratip prima und das vollständige: E nfiftmigni bomssiae enthält, ist genau nach der zweiten^ vollständige Baseler Ausgabe vom Jahre 1541 gegeben; die Mittheilnngen ans den übrigen Schriften nach den Originalausgaben.

1) * De Libris Bevo|lvtionviii Ervditis8i|inl Ylri^ Et Mathe- * p. i matiei | excellentlss« renerendl D. Doetoris | Nicolai Copernici Tomimaei Cano|iiiei Ynarmaciensis, (sie) Narratio Prima | ad clariss. Timm D. Joann. Sehonel«miii^ per M. Georgium Joachimum Rheticum, iinä cum I Encomio Bonissiae | scripta. .

AIcinous <). Georgias Vogelious Meldicas Lectori. Antiquis ignota Viris, mirandaque nostri Temporis ingeniis iste LibeUas habet. Nam ratione noaa Stellaram quaeritor ordo, Terraqae iam currit, credita stare prius. Artibus inuentis celebris sit docta Vetustas, Ne modo laas studiis dedt, honorque nouis. Non hoc iadidum metaunt, limamque periti Ingenii, solus Unor obesse potest At ualeat liuor, paucis etiam ista probentar Safficiat, doctis si placuere Viris.

BASILEAE").

• Doctissimo Viro D. Doctori Georgia Vogelino Conatantiensif * p. 3. Philoaopho, et MedicOy Amico tanquam Fratrij Achilles P. Gassarue Lindauende^) ealutem dicit.

En mitto ad te Vir exceilentissimCy &0mq tiqos vov iqQOxXslav ^av Ldbellam hnnc non modo nonnm, nostrisque hominibns ignotom, sed tibi quoque, ni plane fallor, admirabilem^ et nndiquaque ad stnporem nsque nagaSöSükatov. Quem Georgias Joachimus Bheticns artinm liberalinm Magister, mathematomque apad Vnittebergam aliqoando Professor, Ginis, et Amicns mens smnmas snperioribos diebns nna com epi

^) Isagoge in Platonis dogmata. ^ Auf dem letzten der 3 leeren Blätter am Schlüsse befindet sich das Wappen des Drackers and auf dem drittletzten die Worte: Apvd Robertvm Winter, Basileae, Anno 1641. ^ Ueber Fitminios Gassarus vgl JOcher, Gelehrtenlexikon s. %, 14

210

Stola hamm renun refer^ima ex Ctedano ad me dedit Qui Liber licet consnetae hactenns docendi meihodo non

  • P* 4- jespondeat, possitque non onico themate nai^tatis Scholamm

theoriciB contrariuB, et (nt Monachi dicerent) haereticus existimariy nidetar tarnen nonae, et aeriBsimae astronomiae restitationem, immo %wf nahyyeyvrflUiv hand dubio prae se ferre, praesertim com de einsmodi propositionibas eoidentisBiiDa decreta wstitet, super quibus a doctissimis non modo MaibematiciSy aed Philosophis mazimis etiam non citra sudorem, quod aiunty in toto terrarum orbe diu contronersum esse nosti, nempe de sphaerarum coeleatium numero, siderum distantja, Bolis regimine, planetarum tum sitn, tum circulis, anni stata quantitate, aequinootiorum solstitiornmque notis punctis, terrae denique ipsius et loco^ et motu, similibusque arduissimis rebuB. Quorum omnium rationem deciBionesque, dum diuersis, attamen suis nuper adinuentis apodixibuB fideliter demonstraturum

  • p* 6* se homo hie adserat, non nideo; qui argu*mentum illud ab

noBtri seculi Eruditis explodi; conuelli, aut contemni debeat Nam uel apud mediocriter mathesi imbutos, ipsosque adeo (ut sie loquar) ephemeridiBtaS; res astronomicas (quae tarnen scientiarum ob circini oalculique infallibilem rectitudinem certissimae creduntur) non una in parte hodie^ tum temporum dimensione, tum motuum obseruatione claudicare nec^ quod Geometria pecuMariter profitetur, ad amussim semper quadrare, constat feinde charissime Georgi cum plurimis in Yrania dif&cultatibuB liberari, abBtrusisBimoB insuper nobis nodos adperiri sentiamus, transmissum hunc libeilum, rogo, diligenter perlege, lectum acrius dijudica, iudicatum uero fac age cunctis mathematum cultoribus^ praecipue autem uicinis tuis unice commenda, et euoluendum subinde propina, si uel

  • p. 6. tali pacto non solum Altera Narratio ma*turiu8 emittatur,

sed ex integre rarum hoc, et prope Diuinum opus (cuius 7UQio%ip tanquam index Narrationes istae ostendunt) notum magis factum, amari, et crebrioribus uotis ab Autore ipso, homine proculdubio incomparabilis doctrinae, Herculeique siue potius Atlantici laboris, efflagltari totumque etiam per Amid mei obseruandiBsimi praesentium scriptoruminstigationemy operam, et sedulum calcar oommunicari nobis äiquando possit Id quod inscriptione hac cum primis sie curatum nolo, per te nimirum rerum physicarum peritissimum; tui simiÜbus honestissimae huius disciplinae Sectatoribus occasionem praebere, ut digna gratitudine Junioribus Crescendi copia, atque Maioribus eruendae ueritatis ansa contra ple

211

beiomm ocnlornm examen etiam, tarn liberaliter, quam nberrime detar. cernis enim liquido quid professio ista desideret * * P- 7quldque, et quam magnifica elenchns hie promittat Quare emn ingenuiS; at soles, animom aduerte^ nt ita Libellnm hone Buseipere, exeipereque pergatis, ne integro et splendidissimo connivio, cüius hie gnstom ualde opipamm facimns, Qeluti erepto fancibns famelicis suauisBimo bolo, prinatos atqae pemtos defrandatos noB esse posthae dolenter feramas, ao tristioB queramnr. Bene mi Amice aale, et me amando, nnlgi hoe in negotio iadicinm ride, si quidem non dabinm esty quin nonitas iBta absque raneore Docüb omnibuB tum grata, tum ntflis aliquando futora Bit. Veldkircbii Bhetiae^ a nato Sernatore Christo M. D. XL anno.

  • Clariaaimo Viro D. Joanni SchonerOy ut Parenti suo colendoj * P- 8.

Cr. Joachimus Rheticua S, D.

Pridie Idos MaiaB ad te Posnaniae dedi literaB, quibos te de suBoepta mea profectione in PrusBiam certiorem feci^ et Bignificatnmm me quam primnm poBsem, famae ne et meae expectationi responderet eaentOB, promiBi. Etsi autem nix iam decem septimanaB in perdiscendo opere ABtronomico ipBiuB D. DoctoriB, ad quem eonceBsi, tribnere potoi, enm propter adaeroam aliquantalam naletadinem, tarn quoniam honestiBBime a renerendiBsimo D. Domino Tidemanno GyBio Episcopo GalmenBi uoeatas, nna cum D. Praeceptore meo ^ Lobaniam profectns aliquot Beptimanis a BtadÜB qoieui. Tarnen nt promiBBa denique praeBtarem, et notis BatiBfacerem tniB, de hiB, quae didici, qua potero brenitate et perBpienitate, quid D. Praeceptor mens Bentiat, oBtendam. Prinoipio autem Btatnas nelim doetiBBime D. Schönere, hone Vimm, cnioB nunc opera utor, in omni doctrinarom genere, et astronomiae peritia Begiomontano non obbo minorem. libentinB autem eum cum Ptolemaeo confero, non "^ quod minorem Regio- * p. 9. montanum Ptolemaeo aestimem, Bcd quia hanc felidtatem cum Ptolemaeo Praeceptor meuB communem habet, ut iuBtitutam astronomiae emendationem Diuina adiuuante dementia absolueret, cum BegiomontanuB, heu crudelia Fata, ante columnaB BuaB poBitaB e uita migrarit D. Doctor Praeceptor meuB Bcx LibroB couBcripsit, in quibuB ad imitationem Ptolemaei singula mathematiccog, et Geometrica methodo, docendo et demouBtrando, totam astronomiam complexuB CBt. Primus Liber generalem mundi dcBcriptionem, et fundamenta, quibus omnium aetatum obseruationes, et apparentiaB saluandas aus-

212

cepturus est, continet. his qaantnm de doctrma siiniiuD,' triangalomm planonuDy et sphaericonim buo operi neoegflarimn aestimauit; snbiimgit. SecnndoB est De dootrina primi motus, et his quae sibi de stellis fius hoc loeo dicenda pütamt Tertins De mota solis, et quia experientia enm docaity quantitatein anni ab aequinoctiis munerati ex mota etiam atellamm fixamm dependere, in prima bmns Idbri parte, nera ratione, et Dinina profecto solertia, motus stellaram fixanmi, matationesque pmictoram Bolstitialimn et aequiBoctialinm inquirere ostendit. Qaartns Liber est De mota Lonae, Eclipsibaa. Quintas de Motibos reliquorom plaae* p. 10. taram. Sextas De LatitadinibuB *. Priores troB Libros perdidici; Quarti genendem ideam concepi, reliqaoram nero hypotheseB primum animo complexos sum. Quantum ad priores duos attinet, nihil tibi Bcribendum putani; idque partim peculari quodam meo consilio, partim quod dootrina primi motuB nihil a communi, et recepta ratione discedit, nisi quod tabolas declinationum, ascensionum rectarum, differentiamm aBcenBionalium, et reliquas ad hano doctrinae partem pertinentOB ita de integre conBtruxit, ut obsemationeB omninm aetatnm, per partem proportionalem accomodari possbit. Quae igitur in tertio Libro tradit cum hypothesibuB omnium reliquorum motuum, quantum in praesentiarum pro ingenii mei tenuitate assequi potnero, tibi Deo dante, diludde recitabo. Cum D. Doctor mens Bononiae, non tam disciDe motibiis pnluB, quam adiutor, et teBtis obBeruationum docÜBBimi Viri ^^^'^ Dominici Mariae, Bomae autem circa annum Domini MD natUB annoB plus minus uiginti Septem, Professor mathematum, in magna scholasticorum frequentia, et corona magnorum Yirorum, et Artificum in hoc doctrinae genere, deinde hie Varmiae, suis uacans studüs, summa cura obseruationes annotasset, ex obseruationibus stellarum fixarum ele^t eam, quam anno Domini MDXXY de spioa Virginis habuit . .

  • p. 70. * Cum apud te anno superiori essem, atque in emendatione

motuum Begiomontani nostri, Peurbachii Praeceptoris eins, tuos, et aliorum doctorum Yirorum labores uiderem, intelligere primum incipiebam, quäle opus, quantusque labor esset fhturus, hanc Beginam Mathematum Astronomiam, ut digna erat, in Begiam suam reducere^ formamque Imperii ipsius restituere. Verum cum Deo ita yolente, spectator ac testis talium laborum, quos alacri sane animo et sustinet, et magna ex parte superauit iam D. Doctori Praeceptori meo

213

am factOB^ me nee nmbram quidem tantae molig labornm somniasse uideo. est aiitem tanta haeo labornm moles, iit non emusais sit Herois, eandem ferro posse^'et snperare denique^ Quibns de cansiB, ego quidem Veteres memoriae prodidisse crediderim, Herculem Jone snmmo prognatom, coelom; postquam hmneris sais amplius diffideret; Atlanti itermn imposoisse^ qui aetate longa assnefaetns magno animo, intractisque niribns, nt semel coeperat, hoc onns nsque perferret. Ad haec Dininns Plato, sapientiae, nt inquit Plinins, antistes, band obscnre in Epinomide pronnnciat, Astronomiam Deo

praeennte innentam OBse. hanc Piatonis sententiam alii aliter fortasse interpretantnr^ ego nerO; cnm nideam D. Doctorem Praeceptorem menm obsemationes omninm aetatnm cnm snis^ ordine cen in indices coUectas, semper in conspectn habere; deinde cnm aliquid nel constitnendnm * uel in artem et * p. 71. Praecepta conferendnm, a primis ilUs obsemationibns nsque ad snas nsque progredi; et qua inter se ratione omnia consentiant, perpendere; porro quae inde bona consequentia, Vrania dncC; coUegit, ad Ptolemaei; et Yetemm hypotheses renocarc; et postquam easdem snmma cnra, perponderans, urgente astronomica dvdyitQ deserendas deprehendit, neque quidem sine afflatn Dinino, et nnmine Dinnm nonas hypo* theses assnmere, et mathematica adhibita quidnam ex taUbns bona consequentia dednci possit, geometrice constitnere; atque Yetemm denique et snas obsemationes ad assnmptas hypotheses accomodare, et sie post istos labores omnes exantlatos, leges Astronomiae demnm conscribere, hnnc in modnm Platonem intelligendnm esse pntO; Mathematicnm sidemm motns perscmtantem^ rectissime assimilari caeco^ eni tantnmmodo baculo sno dnce magnnm, infinitnm, Inbricnm, infimtisque, denüs innolntnm iter sit conficiendnm. . .

  • Alteram antem mei promissi partem, qunm primnm insto * p. i.OO.

adhibito studio totnm D. Praeceptoris mei opns enolnero, coUigere incipiam. eo vero gratiorem tibi ntramque fore spero, quo clarins Artificnm propositis obsemationibns ita D. Praeceptoris mei hypotheses toXg ^cuvofAivoig consentire nidebis^ nt etiam inter se tanquam bona definitio cnm definito conuerti possint Clarissime, et doctissime D. Schönere, ac tanquam Pater mihi semper colendC; reliqunm iam nunc est, nt hano meam operam qualemcnnque aequi bonique consnlas. nam quanquam non nesciam, quid humeri mei ferro possint, quidne ferro recnsent, tamen tuns in me singnlaris, et (nt sie dicam) Paterans amor fecit, nt omnino non reformidarim

214

hoc ooelum subire^ quoad eins quidem fieri potnity omnia ad te referrem quod Dens Opt Max. bene nerteie digaetor, deKH)or, mihique aspiret, ut insto tramite ad propositam am, laborem coeptum perdncere qaeam. Si qüippiam aatem ardore quodam Jnaenili (qui quidem semper, nt ille inquity magno magis, quam utili spirita suinns praediti) dictum fiity aut per impnidentiam exciderit, quod liberins contra nenerandam, et sanctam Vetostatem cQctam nideri

  • p. 101. possity quam fortassis ipsa * rerom magnitado^ et granitas

poBtulabati tu certe, quodque apud me dubinm non est, in meliorem accipies partem, et potius animnm in te menm, quam quid praestiterim, speotabiB. Porro uelim te de doctiflsimo Vir0| D. Doctore, meo Praeceptore hoc statuere, tibique perBuasissimum habere^ apud cum nihil prius, nee antiquins esse quicquam^ quam uestigiis Ptolemaei ut insistaty nee aliter, ac ipse Ptolemaeus fecit, Veteres, et se antiquioreB multo secutns: dum autem zd gxuvöfievay quae ABtronomum regunt, et mathematica se cogere intelügerety quaedam praeter uoluntatem etiam ut Bumeret, satis interim CBse putauity si eadem arte in eundem scopum cum Ptolemaeo tela sna dirigeret, etiamsi arcum, et tela ex longo alio materiae genere, quam ille assumeret ac hoc loco illud arripiendum^ SmZ d* ilev^igiov ehac r^ y^aifin tov fiiXlovra ^loaog>€lv: Gaeterum, quod alienum est ab ingenio boni cuiuslibet, maxime uero a natura philosophica, ab eo ut qui maxime abhorret D. Praeceptor mens, tantum abest, ut sibi a Veterum philosophantium sententiis nisi magnis de causis, ac rebus ipsis efflagitantibuS; studio quodam nonitatis, temere discedendum putarit. alia est aetas, alia morum grauitas, doctrinaeque exceUentiai alia denique ingenii celsitudo, animique magnitudo, quam ut tale quid in cum cadere queat, quod

  • p. 102. quidem est uel aetatis Juuenilis, * uel toSv fjtiya g>QovBVTa)v

im ^€<dqC^ ff^xQVf ^t Aristotelis utar uerbis, uel ardentium ingeniorum, quae a quolibet uento, suisque affectibus mouentur, ac reguntur, ut etiam ceu xvßeifvijT^ excusso, quoduis obuium sibi arripiant, et acerrime propugnent Verum uincat ueritaS; uincat uirtus, suusque bonos perpetuo habeatur artibuS; et quilibet bonus suae artis Artifex in lucem, quod prosity proferaty atque in hunc tueatur modum, ut ueritatem quaesiuisse uideatur. Neque vero D. Praeceptor bonorum, et doctorum Virorum iucUoia unquam abhorrebit^ quae subire nitro cogitat

[215]

[p. 103] Borvssiae Encomivm[recensere]

PindarvB in illa oda, quae literis anreis in templo Minernae conaecrata fertur, celebrans Diagoram Rhodium Pngilem, victorem Olympicam, ait patriam eins, Yeneris esse filiam, et Solis plurimum adamatam coniogem'). Deinde Jouem ibi mnltom pluisse anri, idque propterea, quod suam Minernam colerent quare et ab ea ipsa sapientiae nomine, et iyxvxXonaiitagy quam impendio colebant, claram redditam. Hoc praeclarom Bbodiornm iyxoißiav an olli praeterea regioni hac nostra aetate, qaam Prossiae (de qua panca dicere in animo est, quod ea forte tu quoque andire nolebas^ quis aptios accomodanerit, ego quidem non video. Nee anbito, quin eadem nnmina gubemantia hanc regionem deprehenderentnr, si peritas aliquis Astrologns, dUigenti cnra, pulcherrimae hnins, fertilissimae et foelicissimae regionis praesidentes Stellas inquireret Qaemadmodnm aatem Rndarns ait'),

0avTC i" av^QWTKov naXauxl X96va iariovTO Zevg % xot d^dvaioif ^^avegäv iv neXdyei

  • P6dav ififji£V nomifp,
  • ^AX^ivgolq ^h ßiv&eaw väc&v xexQv^cu, * p. 104.

'ÄrUavTog (foirng Sv — JeiSev Xdxog deXCov Ka£ Qd fuv Xfif^ dxXdqm — Tdv Kuidvy dyvdv Sedv. MvacdivTC di Zevg äfmcdcv pdX Au ^ifuv' dUd fjuv ovx SUxmv, iTul mXiäg EÜni tiv avtog oqav ivdov 9aXdwr^ AvSofAivav 7udd9ev UoXvßocxov yalay dv^f^ti — Housi^j ndl ev^fova fii^Xaig:

Ita olim band dnbie Pmssiam pontos habnit: et quod certins quis propinsque signnm capiat, quam quod hodie in continente, longissime a littore Snccinum reperiator? quare et eadem lege, Deomm mnnere, nt e mari nata, ApoUini cessit, quam tanquam coningem snam Bhodnm olim, nnno adamat Non potest Sol Pmssiam perinde radiis rectis perOlymp. 7. «) Olymp. 7, 64.

216

tingerC; ac Bhodmn? fateor, sed hoc aliis moltis compensat modiS; et quod in Bhodo radioram rectitadine praestat, hoc in Prnssia mora sna snpra horizontem ef&cit deinde Saccinnm Dei peculiare esse donom, quo hanc imprimis regionem Omare nolueriti neminem negatonmi puto. Imo si Sacoini

  • p. 105. nobilitatemi et osrnn, quem in medicinis habet, * qois perpenderity non ininria ApolUni saomm iadicabiti einsque wieo

manos egregiom^ qao Prussiam coniogem saam tanqoam pretiosissimo omamento magna in oopia donet. Gamque Apollo praeter artem medicinam et fwvTcxi^, quas innenit primus et coloit, stndio etiam venandi teneatnr, nidetnr hanc re^onem prae caeteris omnibos elegisse. et cam longo tempore ante praenideret immanes Torcas Bhodon soam deoastaturos in has parteis sedem saam transtnlisse. atqoi hac cum Diana sorore commigrasse^ uero non aidetor absimile. in quascnnque enim parteis oonlos uertas; si sylvas consideres, niaaria^ quae Graecis naqdieusoc sunt; et apiaria, ab Apolline consita dices. si arbosta et campos eorondernque leporariayetomitbones: si lacus, stagna^ fontes^ Dianae sacra dixeriSy Deoromque piscinas. atque adeo Pmssiam prae aliis regionibos elegisse apparet^ inquam^ eeu snnm paradisum, praeter cemoS; damas, orsos^ apros, et id genus alias^ ualgo notas feras; nros etiam, alces, bisontes, etc. quos alibi locomm nix reperire est, inueheret; nt Interim silenlio praeteream plnrima, et ea rara admodom aninm, nee non piscium genera. Proles autem, quam Apollo ex Prnssia Coninge snacepit sunt: Begins mens, sedes Illnstrissimi Principis, D. Domini Alberti, Ducis Pmssiae, Harchionis Brandenborgensis, etc.

  • p. 106. omniom doctomm, ac cla*romm Viromm nostra aetate

Mecaenatis. Toranna, olim emporio, nunc uero alamno sao D. Praeceptore meo satis dara. Gedannm Pmssiae metropolis, sapientia, et Senatos maiestate, opibns, et renascentis rei literariae gloria conspicua. Varmia coUegium mnltomm doctorom, et piomm Viromm, clara renerendissimo D. Domino Joanne Dantisco, eloquentissimo et sapientissimo Praesale. Harienburgum aerarimn Serenissimi Begis Foloniae. Eibinga netus Prnssiae domiciliom, quae sanctam quoqae literamm coram snscipit. Gnlma clara literis, et nnde ins Gulmense originem duxit'). Aedificia uero, et munitiones

I) Rhet spielt hier auf die gelehrten Schulen oder Partikulare zu Danzig (seit 1525), Elbing (seit 15S6) und Kulm (seit 1473) an. Vgl. darüber Erml. Lit-Gesch. I, 80 ff.

217

Apollinis Regias, et aedes dioeres: hortoB, agros, totamqiie ii^onem VeneriB delitiaSy at non immerito Paiog dici possit '). Porro PrassiaiD filiam esse Veneria haad est in obscnrO; si nel terrae fertilitatem qais perpenderit, nel yenngtatero, et amoenitatem totins regionis. Venus fertar orta man, ita et Pmssia eius, et Maris filia est, ideoqae non tantam eam fertilitatem praebet, nt Holandia, et Selandia annona ab ea alantar, sed et quasi horrenm sit uieinis Begnis: item AngUae, et FortugaUae. praeter haec optima quaeque piscium genera, et alias res pretiosas, quibus ipsa ciroumfluit; aliis affatim snppeditat. Caetemm sollicita Venus de iis, quae ad cultum, splendorem, bene ac hnmaniter uiuendnm attinebanty neque negante soli natura, in bis partibus nasci * * p. 107. et haberi poterant, mari denique auxiliante eflfecit, ut commode in Pmssiam aliunde inuehi possent. Verum cum haec tibi doctissime D. Schönere notiora sunt, quam ut a me prolixius referri debeanti atque ab aliis integris ea de re aeditis Libellis tractentur'), uberiore Encomio supersedeo. Hoc tantum addam, ut est Prussica gens populosa, praesidentis Numinis beneficio, ita quoque est singulari humanitate praedita. praeterea cum omni genere artium Mineruam colant, et Jouis ob hoc benignitatem sentiunt. Nam ut non dicam de inferioribus artibus attributis Mineruae, ut Architectonica, et huic cognatiSy prindpio illustrissimus PrincepS; deinde omnes Praesnles Proceresque* Prussiae, penes quos summa rerum est, ac rerum publicarum GubematoreS; ut Heroas decet, summo studio passim renascentes in orbe iiteras amplectnntur: adeoque et soli; et oommuni consilio alere, et propagare Student. Quare et Jupiter fulua contracta nebula')y multum auri pluit, hoc est, ut ego interpretor, quia Jupiter praeesse dicitur ImperiiS; et Bebuspub. cum Hagnates studiorum, sapientiae, et Musarum cnram susdpiunt, tunc Dens subditorum; nee non uicinorum Begum, Principum, ac Populorum animos, ceu in auream nubem contrahit, ex qua paoem, omniaque commoda pacis, tanquam guttas aureas destillet; animos tranquillitatiS; et publicae pacis amantes.

>) Im üebrigen erinnert diese Stelle, sowie das ganze ,,Encomium" Tielfewh an „HeUi Eobani Hessi ad Matianom Rnftim Elegia, Prussiae descriptionem continens'S ein Gedicht, das om's Jahr 1512 in Prenssen entstanden, Rhetikus wahrscheinlich bekannt geworden war. Vgl. Erl. Pr. y, C38. ^ Die bezaglichen Schriften von Aeneas Silvius, Erasmns Stella u. s. w. vgl. Script Rer. Pruss. tom. IV. p. 212, 275. ') Pind. Olymp. 7, 49,

218

  • p. 108. cinitates bonis * legibus constitataS; Viros sapientes/ honeätam

et sanctam Liberonun edacationem, piam denique ac puram religionis propagationeniy etc. Saepins citatar nanfraginm Arietippi, quod apnd Bhodnm insnlam fecisse eam perhibent, nbi eiectas^ cam qaasdam geometricaB in littore figuras con* spexisset, iossit socios saos bono esse animo, inolamitans se hoiDinnm uestigia iiidere; neqae enm saa opinio falsnm habnit, nam et sibi^ et sais, eniditione qua pollebat» ab horainibns doctis, et amantibus mitatem, necessaria ad mtam tollerandam facile parabat'). Ita, nt Dij me ament» doetis* siine D. SchoDere, cam Pratteni sint hospitalissimi, band adhnc contigit mihi nlliüs bis in partibns magni Viri adire aedes, quin ant statim in ipso liraine Geometricas figaraa cemerem, aut iliornm animts Greometriam sedentem deprehenderem. quare omnes fere^ nt snnt boni Viri, stadiosos baram artiam, quibns possnnt stndiiS; et ofBciis prosequantnr. siquidem nonqaam aera sapientia, et eraditio a bonitate, et beneficentia seiuncta est. At praecipue dnorrnn magnornm Virornm erga me stndia admirari soleo, com facile agnoscam, quam mihi sit cnrta eraditionis sapellex, meque meo pede metiar. alter est antem amplissimns Praesnl, caios snb principiom mentionem feci; renerendissimos D. Dominos Tidemannos Gysios^ Episcopus Cnlmensis. eins antem renerenda

  • p. 109. p. • cum choram nirtntnm, et doctrinae, quemadmodnm D.

Panlns in Episcopo requirit, sanctissime absolnisset, ac intellexisset, non parnm momenti ad gloriam Christi adferre, nt insta tempornm series in Ecclesia, et certa motanm ratio ac doctrina extaret, D. Doctorem, Praeceptorem menm^ cnins stndia et doctrinam mnltis abbino annis exploratam habebat, ante non destitit adhortari ad hanc prouinoiam suscipiendam, quam impolit. D. Praeceptor antem cum natura esset xoivwvixog, et uideret Beipublioae quoque literariae motunm emendatione opus esse, facile renerendissimi Praesulis, et Amici precibus cessit, et recepit Tabulas Astronomicas cum nonis canonibus se compositurum, neque, si quis sui esset usus, Bempublicam, quod cum alii, tum Joannes Angelus^ fecit, laboribus suis defraudaturum. at quoniam iam olim sibi esset perspectnm, obseruationes sno quodammodo iure tales hypotheses exigere, quae non tam euersurae essent hactenus de motuum, et orbium ordine, recte, ut quidem receptum, credi^) Yitrav. VI. praef« Diog. Laert U, 73. ^ Johannes Aneelns ans Aichen in Bayern starb 1512 als Professor der Astronomie in Wien.

219

tasiqoe Valgp, disputota^ ^t exQOflsa, qoam etiam cam aen«  mbos noatris pagnaturae, iadicabat Alfonsinos potias^ quam Ptolemaenm imitandam, et Tabolas oam diligentibus canonibus, sine demonBtrationibas proponendas. sie futaram, ut nnllam inter Philosophos moaeret turbaaiy Valgares Mathematici eorrectam haberent motuom cal*calam: ueros aatem * p- no. Artifioes^ qaos aeqmoribuB ocalis respexisset Jupiter, ex nnmeris propoeitis facile peruenturos ad principia et fontes, onde dedneta essent omiua. Quemadmodam quoque usque adhuc doctis elaborandum fuit, de uera hypoihesi motuB Stellati orbis ex Alfonsiqoruin doctrinai sie fore ut doctis liquido eonstarent omnia: neque tamen Astronomorum Vulgus fraudaretur usu, quem sine scieutia solum eurat, et expetit: atque illud Pythagoreorum obseruaretur, ita philosophandum, ut doctis et mathematicae initiatis philosophiae penetralia reserantur, etc.'). Ibi tum Beuereudissimus ostendebat, imper- • fectum id munus Reipublicae futurum, nisi et causas suarum tabularum proponeret, et imitatione Ftolomaei, quo consilio, quaue ratione, quibusque nixus fundamentis, ac demonstrationibus, medios motus, et prosthaphaereses inquisierit, radices ad temporum iuitia confirmaueriti insuper adderet. ad haec addebat, quautum haec res incommodi, et quot errores in Tabulis Alfonsinis attulisset, cum cogeremur eorum plaeita assumere ac probare, non aliter, quam, ut illi solebant, dvTog iq>a^), quod in Mathematis quidem nullum prorsus locum habet porro cum haec principia, et hypotheses tanquam ex diametro cum Veterum hypothesibus pugnent, uix inter Artifices aliquem futurum, qui olim Tabularum principia per* specturus esset, * eaque, postquam Tabulae uires, ut cum * P- ^^iueritate consentientes, acquisiuissent, in publicum proferret. non hie locum habere, quod saepius in Imperiis, ac consiliis, et publicis negocüs fit, ut aliquamdiu consilia occultentur, donec subditi fructu percepto, spem nequaquam dubiam faciant, fore, ut ipsi consilia sint approbaturi. quantum autem ad Philosophos attinet, prudentiores, et doctiores diligentius seriem disputationis Aristotelicae examinaturos, et perpensuros, quomodo Aristoteles, postquam pluribus se argumentis immobilitatem terrae demonstrasse credidit, confugiat tandem ad illud argumentum: McLQtvQel ik rovroig xal m naqä rmv Ma^fjtavMwv Xeyöfieva tkqI ti}v dunqoXoyCa/v^ td yäq ^pcu1) Diogen. Laert VIII, 42. Jamblich rit Pyth« 75. >) Cic de nat deor. 1, 5. Diog. Laert YIII, 46.

220

vüiv ätnifayp i} f^ig, mg im rov fiiaov xeiftiimg %^ HI^O«  porro hinc Becam oonstitataroSy si haee conclnfto ptectusbis dispntatiombas non poterit snbijciy ne oleniD; et operam hnpensam perdamaS; potiiis aera astronomiae ratio assamenda erit: deinde reliqaaram dispatationiun aptae solntioneB mdagandae^ et recnrrendo ad principia, diligentia maiore, pariqae studio excatiendnniy an sit demonstratani; centram terrae^ esse quoque centram nninersi. et si terra in orbem Lunae ele«  naretar, quod terrae partes aualsae non sui globi centram

  • p. 112. adpetitnrae essent, sed uninersi'); onm ta*men omnes ad

angnlos rectos snperficiei globi terrae incidant Praeterea cum magnetem uideamos naturalem motom habere aersns septentrionem item diuraae reuolntioniSy an motns circulares terrae attribati, necessario niolenti sint'). Amplias ntram possint tres motos, a medio, ad medium, et circa medium actn separari: et alia^ quibus ut fnndamentis^ Timaei, et Pythagoreoram placita refellit. atque haec, et hniusmodi secnm perpendent, si ad principalem Astronomiae finem, et ad Dei, etNaturae potentiam, ac industriam respicere uoluerint. Quodsi autem docti ubique acrius, et pertinacius suis principiis insistere in animo habnerint^ decreuerintque, monebat D« Praeceptorem, se Fortnnam meliorem expetere non debere, quam quae Ptolomaei huius disciplinae Monarchae fuisset: de quo Auerro^, summus alias Philosopbus, postquam condusisset epicycloS; et eccentricos in reram natura omnino esse non posse, et Ptolomaeum ignorasse, quare Veteres motus gyrationis posuissent, tandem pronunciai;, Astronomia ^b. n. siqper Ptolomaei nihil est in esse, sed est conueniens computationi, C^mm^ 46. °^^ ^^^' Caeteram indoctoram; quos Graeci d&€wQiiTovg, GeUiusIib. L ^f^otSoovg, dg>iXoa6q>ovgy xal dfewfAetQiitovg nocant| olamores cap. 9. pro nihilo habendos, cum neque istoram gratia ullos Yiri boni laboreSy suscipiant. bis, et aliis multis, ut ex Amicis,

  • p. 113. rerum omnium consciis comperi, * eraditissimus Praesul

tandem apud D. Praeceptorem, euicit, ut poUiceretur se doctis, et Posterität! de laboribus suis iudicium permissuram. quare merito boni Viri, et Studiosi Mathematum, reuerendissimo Domino Culmensi magnas iuxta mecum habebunt gratias, quod hanc operam Beipublioae praestiterit Quoniam autem munificentissimus Praesul haec studia impendio amat, diligenterque M Aristot de coelo ü, 14. ^ Vgl. de revoL I, 9. ^ Nach Gassendi, vita Copernid p. 33 wftre zn leeen: num dioniae reaolatioiies, aliiqae motus circulares.

221

eolity habet et amiillam aeneam ad obsenianda aeqmnoctiay qoales dnas» sed aliquanto maiores Ptolomaens Alexandriae fidflee eommemotat, ad quas nidendas passim ex tota Oraeeia eonfluebant Eniditi. carauit etiam sibi aere Principe dignnm gnomonem ex Anglia adferri, quem Bamma animi nolaptäte nidiy mquidem ab optimo Artifiee, neqae radi matbematioes &brieatn8 eet'). Alter aero meorom Hecaenatam est epectabiliSy ac BtreaauB D. Joannes a Vnerden, Borgrabins') Nonenris^ ete. Consal inclytae cinitatis Gedanensis. qai nt ex Amids quibiisdain de neis stadijs andioiti non dedignatns est^ me qualemcnnqae suis nerbiB salutare^ et petere; nt se ante conaenirem, qoam PniBBia excederem. qaod com D. Praeceptori meo indicarem^ ipsi hoc meo nomme tarn placnit, et Yiram enm ita mihi depinxity nt me tanquam ab Achille illo Homeri uocari intelligerem. nam praeterquam quod in belli, pacisqae artiboB excelliti etiam Masicam Mnsis fauen^tibas colit, qua snanis- * P- ii^ Bima harmonia Spiritus suos recreet, et excitet'), ad Beipublicae onera subeunda ac perferenda. dignus, quem Dens Opt. Max. fecerit üocfieva Xaoiv. Et beata Bespublica, cui DeuB tales praefecerit Administratores. Socrates inPbaedone damnat illorum sententiam, qui animam harmoniam dixere^), et recte quidem, si nihil praeter elementorum in corpore crasim intellexere. Quodsi autem ideo animam harmoniam esse definierunt, quod et sola cum Dijs mens humana intelligeret harmoniam, quemadmodum et sola haec numerat, quare et quidam numerum dicere non sunt ueriti^): deinde ^ Diesen Onomon, eine kunstvoll in London gefertigte Sonnenohr, abenandte T. Oiese am 17. August 1643 dem Herzog Albrecht als Gegengeschenk für eine kostbare „Stutzer Uhr'^ K. Ardu zu Königsb. Schieb!. XX, Fach 20 Nr. 62 n. 64. ^ In dem Exemplar zu üraala (vgL Pfowe, Mittheilungen S. 16) ist statt Borggrabius verbessert Capitaneus. Johann von Werden, ein Sohn des gleicbjiamigen Bürgermeisters von Danzig, auf der üniversit&t Paris gebildet, war ein naher Ver* wandter der ermlftndischen Bischöfe M. Ferber und T. Oiese. Der erstere nennt ihn „Herr Schwoger ynnd gutter Frenndt^^ B. A. F. A. 1 foL 342 6. Der zweite ernennt ihn im Jahre 1660 zu seinem Testa* mentsexekutor. Auch mit Kopernikus, Herzog Albrecht und Dantiskus stand er in persönlichem, sehr lebhaftem Verkehr. So schreibt er dem letztem u. a. am 6. April 1633, er werde zu seiner ersten hl. Messe (20. April) nach L6bau kommen und dankt ihm am 16. Mftrz 1638, dass er durch seine FOrbitte Burggraf von Neuenburg geworden (B. A. F. D. 91, 7 und 96, 28), wo er im Jahre 1671 starb. >) Vgl. Hom. B. 9, 186. Athen. 14, 18. p. 624. *) Plat Phaed. p. 86. ^) Macrob. in somn. Sdp. 1, 14. Aristot de anima I, 2, 8. Metaph. I, 6. Plut plac phiL 4, 2.

222

etiam qaod cemerent gnuHSsimis qpiandoque animae morbia ocnioenlibüs Masiob mederi, nihil haec sentenüay quod amma hominis praesertim Heroici harmonia dieatar, inoommodi habere nidebitar. Quapropter reotissime qais eaa Bespab. beatas ^erit, quaram Gabematores animas bannoniaoas, hoc est, Philosophioas nataras, habuerint'). Qaalem oerte Scytha ille nequaquam habnit, qoi equi hinnitom andire malebat, qaam excellentissimam Mattcam, quem alii ad stnporem nsque andiebant. Vtinam aatem omnes Beges^ Principes, PraesnleS; aliiqae Begnoram Proceres animas ex cratere harmoniacamm animarum sortirentar, et non dabitarem^ quin optimae hae disoiplinae, qaaeqae propter se potissimum sunt

  • p. 115. expeten*dae, snam dignitatem sint obtenturae.

Haec habui clarissime Vir, quae ad te in praesens de D. Doctoris mei HypothesibuS; Prassia et Maecenatibns meis scribenda putani. Bene nale Vir doctissime, et studia mea tais consiliis gubemare ne dedignere; scis enim nobis Juvenibns maxime Seniorum, et pmdentioram consiliis opus esse, nee te uennsta illa Graecomm sententia fugit, Pvaifiac f dfieCvovg etat zcSv yEQacreQmv*): Ex Mnsaeo nostro Varmiae, IX. Calend. OctobriS; Anno Domini M. D. XXXIX *).

=== 2) [p. 1] Oratio|nes Dvae, Prima | de Astronomia et Geographia,=== | Altera de Pbysica^ habitae | Vuittebergae ä Joachimo | Bhetico^ professore | Mathematiim.| Norimbergae apnd Joan. Petreinm. (1542.)^)

  • p. 2. * Ornatiasimo Et Prvdentisdimo utro Domino Heinrico Veidnower, Consuli Veldkirchensij Joachimus Rheticus S. D.

Mvlta Sunt argumenta, liberales artes, quibus hanc nitam non solmn omauit DeuS; sed etiam adinuit uarie, dininitns ostensaS; et a sanctis hominibns inde usque ab originali mundo ad posteritatem transmissas esse. Nam et usus in uniuersa uita patet latissime, et ipsa ordinis perpetua consensiOy qua praeceptnm unum ex alio quasi enascitur, neritatis non obscurum est indicium; quam solius Dei opera,

1) Plato de rep. Y. p. 473. ^ Eoripid. ap. Stob. Flor. 116, 2. ^ Es folgt nun in der Baseler Oktayausgabe noch ein alphabetisches Namenregister — 7 Seiten — und 3 leere Blätter. ^) Wir theilen ans dieser kleinen Schrift — 24 S. in klein S*' — die für das Leben des Bhetikns und seine Beriehungen su Kopernikus wichtige Dedikationsepistel mit

223

tanquam propriam notflno, diniiiae originis habent Itaque meomm praeoeptomm et consiliam in obseraandis honestis artibiis admiror, et diligentiani merito praedico, qua eaa primae aetati instillaiit Nam^ ut de me dicaiiiy neniebam domo Vaittebergam medioeriter iDstitatns, Ulis primis non tarn artibnS; quam summarom artiom instromentis. Ad eam cognitionem, accesserat parentis diligenti cara, Biimerornm noticia. Nam hanc, etsi mereatores sui maxime commodi causa in precio habendam censent, tarnen profecto longo maiores usus in omni uita praestat Siue autem praeceptor mens, Philippus Melanthon, nostri secnli unicum oraamentumi quod nnmerorum cognitione essem ali*quo modo instructuS; * P' 3. siue aliam ob causam, me Mathematicis disciplmis adhibuerit, nescio. Hoc tarnen summo studio perfeci, ne in eo genere Uteranmiy quod mibi sequendnm iudicarat, negligentem operam nauarem. Ac postquäm ex Joanne Volmaro, gentili nostro^ uiro Doctissimo, Geometrica et Astronomica praecepta didicissem, euocavit me Noiibergam insignis fama, uiri non solum in hoc genere disciplinarum Clariss. sed etiam in omni uita optimi Joannis Scboneri. Ab eo Tubingam concessi. Nam istic uir omnium memoria dignissimus Joannes Stoflerus^ non soium huius artis illustria monumenta, sed etiam disci^ pnlos eximios reliquisse ferebatnr. Accidit autem, ut hac occasione etiam in Clarissimi uiri Joachimi Gamerii notitiam uenirem, qui et has artes facit maximi, et in reliqua literatura ita excellit, ut singulare Germaniae omamentum esse merito praedicetur. Cum denique in Septentrionalibus partibus, D. Nicolai Copernici famam tantam esse audirem, etsi tum Academia Yittebergensis me publicum professorem istarum artium constituisset, tamen non mihi putaui acquiescendum, doneo etiam illius institutione addiscerem aliquid. Ac profecto neque sumptnum, nee itineris, nee aliarum molestiamm me poenitet'). Ingens enim operae pretium in eo mihi

>^ In der Dedikationsepistel seiner Ephemeriden vom Jahre 1550 sdireibt Rhetikus, seine hier gemachten Angaben ergänzend, an Georg Chttmerstad : „Quae quidem (itinera) meo, nt dicitnr, Marte, et longinqua et difficilia coäed, dorn quaero qui me accipiat, coelique nias et sidera monstret Septentriones snbii, et inde contrario tractu in Italiam contendi, ubi puer aliquando com meis fiieram. Quia fama erat de quibusdam eximia. Sed ab bis qaantnmnis celebribus non multom adinmenti allatum fuit stadiis nostris. In Prnssia, ea didici atque percepi de praeclariss. arte Astronomiae, dmn aersor apud snmmun airum iMicol. Copernicmn, qoibns elaborandis^ angendis, omandis nt neque uita neque Opera miius snfficere possit, ita me procnrante iam habent ab ipso

[224]

feoiflse nideor, qaod hommem aetate nunc graaem, imienili quadam audacia, perpuli ad rationes suas in hoc genere diadplmae toto nrando matarins comnumicandas. Ac iadi* ^ p- ^ oabnnt idem mecom eniditi omnes, cam libri, quos * nane anb prelo Norebergae habernns^ aedentar. Sicnt aenun 68^ quod Poeta inquit^ Ignoti nnlla capido, ita in illo naa artia deprebendi maltiplices hoias atudij fraotOBy quibos non omator solnni; sed adinoator praeclare tota haeo nita. Itaque cum et dignitas proximi anni^ qua me Aoademia Voittebergenaifi omanit'), et consnetado flagitaret aliqaaa pablicaa et solennes orationeSi rectissiine me faotamm indicaniy si has artes Physicam, Astronomiam, et Geographiam

innentati commendarem. Ac aatores postea mihi fnenmt» molti ernditi niri, nt hoc meam de his artibos indiciam etiam aliis ostenderem. Horam nel consilio, ael aatoritati, com refragari non lioeret longins^ et Beipnb. qaoqae interesse nideretari honestissimas de his artibns sententias extare^ Qtranque orationem publice a me Vnittebergae habitam, aedidi. EaSy air Omatissime, ad te mittendaS; imö etiam nomini tao inscribendas indicaai, non solam quöd in patria mea Principem locum teneas, et sicat ex patrono meo, uiro tum optimoy tom doctissimo D. Jacobe JMUiichio intellexi, primam aetatem in nostris studiis com singnlari eloqaentiae lande oontriueriSy sed quod video iiteras Olarornm nirornm tatela indigere. Maltam enim prodest ad primam aetatem exci* tandam, si summorum bominnm ia^cio approbari hasce artes nideant Homerns Principes naminam clypeis tegi fingity et profeoto manifesta argumenta sont, quod Rerum

autore stadiosi hamm aiüam ea absoluta atqae edita, in qmbns utQiter et splendide ezerceantor.

>) Bhetikns war, nachdem er noch unter dem 29. August 1541 Ton Frauenborg aus den Herzog Albrecht um seine Intercession bei der Universität Wittenberg gebeten hatte, „domit mir vergonet mocht werden, das opus d. praeceptoris mei in den truk zw geben" (vgL Voigt, Briefwechsel des Herzog Albrecht p. 516). nadi Wittenberg zurückgekehrt, und hier zum Dekan der philosopluschen Fakult&t erwählt worden. Vgl. Weidler, historia astron. 1741. p. 356. In den „Scripta publice proposita a Professoribus in Academia Vuitebergensi ab anno 1540 usque ad annum 1553. Witebergae excudeb^t haeredes Petri Seitzii 1553." — finden sich ausser der Ankündigung einer Vorlesung über den „libeUus de sphaera" vom Jahre 1540 noch 2 andere Lektionsankflndigungen von Rhetikus, wie es scheint vom 18. Februar 1542, nämlich über Alfragan und Ptolemaens. (Vgl. auch Kästner, Gesch. der Math. I, 706.) Im Mai 1542 reiste er nach Nflmber^. (Melanthonis opp. IV. ep. 2484), wo er am 18. August obige Dedikation schrieb. Vgl. auch Melanthonis opp. IV, ep. 2514, 2526, 2528, 2574, 2577.

225

pablicarum gnbematores, dimnitas non regantar Bolnm, sed tegantar etiam in tantis et tarn nariis * pericnlis. Ad himc * P* 5. modnm ipsos Gabernatores deoet, honesta stadia sna anctolitate non solnm commendare alüs^ sed etiam defendere contra pranas unlgi opiniones, quod nihil admiratar praeter quaeBtum. Ego igitor cum et hanun artimn princtpia in patria perceperim; et üsq nunc discam^ me k praeceptoribns fideiissimis non deceptam inter quos non postremnm locam tenet D. Achilles Gassar Physicus, qui etiam caelestes significationes secatns, me ad hoc studiornm genns cohortatos esty existimani etiam tnam anctoritatem mihi adiongendamy nt praestantissimae artes iauentati et eins moderatoribus commendarentnr. In hac re non solnm patriae, sed et toti Beipublicae plarimnm profnerimüs. Spero autem tibi et notris literis non nulgariter institnto, et primas tenenti in Bepnb. hoc de praeclarissimis artibns indicium; deinde et nolantatem erga te meam non ingratam futaram. Bene et foeliciter uale. Datae Noribergae Idibns Augosti, Anno Domini M. D. XLIIJ).

3) [p. 1] Ephemerides | Novae Sev Expositio Po|sitvs Divrni[recensere]

Sidermi Et (rvcxrifMxx^fidSv \ praeclpaomm ad ANN. redemtoris nostri JEST | CHBI8TI FilU Dei, M. D. LI. Qui { est primas annas Olympiajdos D. LXXXII. exquisita ratione | et accorato studio elaborata, a GEOBGIO JOACH. BHETICO^ secondiuii doctrlnam neQv tcov dveXcTTovfxäv^ D. NIeolal Copernlcl Toronensis praeeept. 8. I Crm PriTilegio { Imperiali |. MmfiTJcertu tlg &äa(fov 7] /ufAi^a€Tai\. Idpsiae Ex | Offlcina TYolpbgangi | Gynteri I Anno M. D. L.») (40 8. in 4<>).

[p. 5] Avtor Lectori

Qvoniam eam uiam secnti sarnns, quam eradita antiqoitas ingressa, ad cognitionem palcerrimarom rerum per

1) Es folgen nun die beiden Reden (1. über Astronomie und Geographie und 2) über Physik), die Rhetikus bereits nach seiner Rückkehr aus Frauenburg in Wittenberg gehalten, in denen er aber ebensowenig als in den für's Jahr 1542 angekündigten Vorlesungen und in der Vorrede zu der in Wittenberg 1542 gedruckten kopernikanischen Trigonometrie (vgL oben S. 104) des Sonnensystems semes Meisters mit einer Silbe zu erwähnen wagt, weil dieses von Luther und Melanthon als häretisch angesehen wurde. ^ Ueber den Ausdruck: tkqc ziov aveXivwovamv (sc. (fqxuQmv) vgl Aristot Metaph. XI, 8. ») Die Widmung zu diesem Werke, von dem sich ein Exemplar mit eigenhändiger 15

226

nenit; qoas rationes et quae scripta in scholas reaocari in primi8 stadeo^ et aliquibas tarnen baec tractatio alienior nideri posset (mnlti enim ab illis nestigiis satis longe recesserant): Ideo aianm fniti qaemadmodom Oeometrae faciimt, nt anlgo ignota uerba explicent, et res dabias affirmando stabiliant^ sie ostendere^ et quid nocabola qoibas nsi sumos significare^ et res quas tradimusi quo pacto intelligi uelimiiB. Cum autem necesse sit alios aliomm esse sermones de bninsmodi operibus, Ideo quaedam hoc loco de toto genere talimn descriptionnm dicenda esse dnximns. Erit antem nobis res cum iis, qai neque prorsus ignari sunt disciplinamm Mathematicarum, et cognoscendi nenim desiderio tenentar. Ad caeteros enim alia oratione opus esset Frimum igitar iam manifestum est Ea quae de sidenim posita profenrntor ex tabellisy quibns omnes communiter utantar, a ueritate nunc admodmn longe abesse. Quod nt attentins notaretor, superiore anno loca stellamm errantiom et luminnm, ad primos dies tantommodo singnlorum mensiom exquisita proposoimns. Nunc integri anni Ephemerides^ id est diariae indicationes siderum a nobis eduntur, quo certius errores uulgaris calculi depraehendi possint Ante Ptolemaenm quidem in Graecia ars baec perfecta nondum fuit, post bunc autem paucis saeculis inter clades bellorum, cum minus colerentur baec studia, enenit pariter atque ante, ueritas ut amitteretur. Azopbi, Mabumeta Aratensis, Tbebitb Saraceni, et mox Alpbonsus rex Hispaniae, falcire minam conati fuenint GUc quidem diuinitus ad banc curam snscitatus/ sed temporum uitio, quod antiquitatis doctrina non teneretur, labascere etiam opus quamuis praeclarum necesse fuit Itaque post annos statim quadraginta, Guilbelmus quidam de S. Glodialdo, notas Alfonsinis quasi decisionibus apponere ausus fuit, de suis obseruationibuSy quod idem paulo post feoit et Propbatius Judaeus. Hos secuti sunt Joannes Blancbinus, Georgius Purpacbius, Joannes Regiomontanus Francus, Bernardus Gualterus, Dominicus Maria '). Qui omnes, quod intel

Widmnng des Verfassers an „Dr. Andreas Aurifaber" anf der Univ.BibL zn Königsberg befindet, ist gerichtet an Georg Chumerstad und datirt von Leipzig 1. Oktbr. 1550. (Vgl oben S. 223.) Wir theilen hier nur die Vorrede mit M Selbst hier unter den mehr mittelbaren Lehrern und Vorgängern des ]N. Kop. erw&hnt Rhetikus den bekannten „Albertus Blar de Brudzewo" nicht, den überhaupt erst Simon Starovolski im Jahre 1627, also 84 Jahre nach K's. Tode, zn dessen Lehrer in der Mathematik macht (Vgl. m. Schrift: N. Kop. u. M. Luther, S. 16 u. 62.) Nach neuem

227

ligerent Beglectione quadam in pnlcerriinam artem animadnertendoB errores innasisse, studio et labore sao annisi fiienmt, nt aliquid illoram tollere et eniendare possent Arzaelem qaendam, aatorem, nt perhibent, Tabalaram Toletanaram, magnam nimm fniflse non est dnbinm^ ante Alfonsnm annis circiter 1 83. Quem accepimns quadringentas daas obsernationes Solares reliquisse de constitnendo Apogeo Solls. Ex quo manifestam fit, quanta illios contentio fiierit in hoc studio, Cum, ut in nostris commentariis Ästronomicis docetur, alia etiam ac potius quidem in hac parte sint spectanda. Superiore antem aetate D. Nicolaus Copernicus, post omnes illos quos nominanimus et ipse ueluti manus admonit huius mundi machinae. Et cum initalia animum optimamm disciplinarum atque artinm doctrina instruxisseti otium tandem nactns, rem totam diuino ingenio complexus^ incredibili diligentia perfecity omninm admiratione qui in bis studiis uersarentnr. Yixerat cum Dominico Maria Bononiensi, cuius rationes plane cognouerat, et obsernationes adiuuerat*). Suas antem exqui*

soigfUtigen UntersnchnDgen ist denn auch Bradzewski weder als Lehrer noch als Schriftsteller der Vater der kopernikanischen Ideen. Vgl. Earliüski „Rys dziejöw obserwatorynm astronomicznego nniwersyteta Krakowskiego in den Zaldady uniwersyteckie w Erakowie. Knköw 1864. p. 70 — 143 und die weiter i mten in Abtheilung IV abgedruckten Unter- (i 3 M suchungen über Brudzewe^ki^^lAie Herr Prof. Dr. Karlükski in Erakau > ' kürzlich mir zuzusenden die Güte hatte.

  • ) Ueber den schon oben S. 212 u. 226TonRhet erwähnten Domin.

Maria Novara (Ploti) Ton Ferrara (1454—1604) ygL m. Schrift: N. Cop. u. M. Luther 8. 22 u. die Berichtigungen und Ergänzungen dazu in der Al4»r. Monatsschrift VI, 735. VII, 253. 514, 726. Die Notiz bei Gassendi, TitaCopernici p. 5: „Ab annis iam 12 illuc (a. 1483 Bononiam) euocatus Astronomiam magna cum laude profitebatur, ac reperisse perhibebatur obUquitatem Eclipticae . . . graduum 23 et minut 29 . . . Suspicione .... tenebatur, ne Poli in eodem loco altitudo non tam constans foret, quam yulgo haberetur; quod ea deprehenderetur a Ptolemaei tempore in Omnibus propernodum Italiae locis increuisse, ac in Gaditano etiam fireto, vbi cum tempore Ptolemaei Polus Boreus attolleretur gradibus solum 36 cum quadrante, attolleretur iamtum gradibus 37 cum duabus quintis; quod üle quidem prodiderat in quodam Prognostico ante octo annos (1489)*' — bezieht sich auf eine Druckschrift Ferrara's, die leider bis jetzt nicht wieder aufgefunden ist, und die auch Glavius, Gassendiu-Riccioli (Abnagest nov. I. 2 p. 348) nur aus Maginus, Tabulae secundorum mobilium coelestium. Yenetiis 1585. Canon. 8. p. 29. und Gübertus, De Magnete. Londini 1600. lib. VI, cap. 2, p. 212 kannte. Die bez. Stelle lautet bei Magini: „Ego autem superionbus annis contempluido Ptolemaei Gosmographiam inueni eleuationes PoU Borei ab eo positas in singulis regionibus ab bis, quae nostri temporis sunt, gradu uno, ac decem minuta deficere, auae diuersitas vitio Tabulae ne^uaquam ascribi potest: non enim credibile est totam libri seriem in

228

BitioneB mediocres non mmias esse nolnit Itaqae consnlto non inertia aat taedio defatigatioms, eas comminationes nitavity qaaB nonnnlli etiam affectarnnti et sunt qui ezigant, quaÜB est Furpachii in Eclipsinin tabnÜB snbtilitaB. Yideas aatem quosdam in his omnem caram ponere^ at plane scraP- 6* puloBe loca Bideram scratentur % Qui dum secundariis et tertianis, quartaniSy quintanis minutiJB inhiant| integraB Interim partes praeterennt neque reBpioiunt; et in monnmentis tAv ytacvofiivoav Baepe horis non etiam nonquam diebns totis aberrant. Hoc niminun est quod in fabnlis EsopiciB fit ab eo^ qui iassuB bouem amissam reducere, dam anicalis quibnadam captandiB Btudet, neqoe hiB potitar, et boae etiam ipBO prinator. Becordor cum et ipse innenili cnriositate impellebar, et quasi in penetralia Bideram peraenire cupiebam. Itaque de hac exqaisitione interdnm etiam rixabar cnm optimo et max. uiro Copernico^ Sed ille cum qoidem animi mei

numeris Täbnlarnm aequaliter deprauatam esse. Ea propter necesse est Polum Boreum versas punctum verticalem delatom concedere, longe itaqae temporis obseruatio iam nobis cepit detegere, qoae nostiis

maioribus latitanmt, non quidem ex eorom ignania: sed quia longi temporis obseruatione praedecessorum snorom caruere. Pauca enim admodmn loca ante Ptol. in eleuationibns Poli obseruata fuere, sicnt et ipse testatur in principio soae Cosmographiae: inquit enim: Solus Hypparcus paaconim locomm latitadines nobis tradidit, quamplures autem distantiarum praesertim, quae ad Solis Ortum, sea ad Occasum vergerent, ex generali qoadam traditione conceptae fiierant, non ex ipsorum Authorum ignania: sed quod nondum dili^entioris Mathematicae ysns foret: nimirum igitur si priores hunc tardissimum motiun non percepenmt: is etenim in miUe et septuaginta annis versus apicem habitantinm gradu unö fere delatum se manifestat ludicat autem hoc langustia freti Gacutani, vbi tempore Ptolemaei Polus Boreus ab horizonte gradibus 36. cum quarta, nunc vero S7. ac duplici quinta eleuatns apparet, similem quoque diuersitatem indicat Leucopetra Calabriae, et singula loca Italiae, illa videlicet, quae ä Ptolemaeo ad nostra tempora non mutarunt Ex hoc itaque motu, quae nunc habitantnr loca deserta tandem fient, at ill% quae nunc sub Torrida Zona decoquuntur, longo licet temporis spacio ad nostram coeli temperiem deducentur, ita vt tercentis et nonaginta quinque millibus annorum circulo motns is perficiatur tardissimus*^ Vgl. Cop. de rev. II, 2. III, 2 und 10. Nach den in Bologna selbst eingesehenen Lektionsverzeichnissen erscheint D. M. von Ferrara als Professor der Astronomie in den Jahren 1483 — 1503 inclusive. Neben ihm lehren in den genannten Jsüiren noch Hieronymus de Manfredis (1469—1492), Ferdinandus de YiUabolos Gordubensis (1485), Scipio de Mantua (1492—1497) und Franciscus de Papia (1492—1496), Jacobus de Petramelara (1496—1504), Jacobus de Benatiis (1501 — 1504), Ludovicus de Yitalibus (1504 ff.) die Astronomie. In den Jahren 1496—1500 konnte also Kop. neben D. M. noch Scipio (del Ferro?) von Mantua und Jacobus de Petramelara in der Astronomie hören.

229

honesta eapiditate delectaretur, molli brachio obiogare me^ et hoTtari solebat^ nt manam etiam de tabula tollere discerem. Ego inqaity si ad sextantes^ quae sunt scrnpula decem, ueritatem adducere potero^ non minus exultabo animis^ quam ratione nonnae reperta Pytagoram accepimus. Mirante me^ et annitendum esse ad certiora dicente: Huc quidem cum difficultate etiam peruentum iri deraonstrabat; Cum alüs tum tribus potiss. de causis. Hamm primam esse aiebat, quod animaduerteret plerasque obseruationes ueterum sinceras non esse; sed accommodatas ad eam doctrinam motuum, quam sibi ipsi unusquisque peculiariter constituisset. Itaque opus esse attentione et industria singulari; ut^ quibus aut nihil aut parum admodum opinio obseruatoris addidisset detraxissetue, ea a corruptis seoernerentur. Secundam causam esse dicebat; siderum inerrantium loca a ueteribus non ulterins quam ad sextantes partium exquisita^ Et seoundum haec tamen praecipue errantium positus capi oportere, pauca excipiebat, in quibus dedinatio sideris ab aequinootiali annotata^ rem adiuuaret, quod de hac locus ipse sideris certius constitui iam posset Tertiam causam haue memorabat, Non habere nos tales autores, quales Ftolomaeus habuisset post Babylonios et Chaldaeos, illa lumina artis, Hipparchum^ Timocharem, Menelaum, et caeteros, quorum et nos obseruationibus ac praeceptis niti ac confidere possemus. Se quidem malle in iis acquiescere^ quorum ueritatem profiteri posset y quam in ambiguorum dubia subtilitate ostentare ingenii acrimoniam. Haud quidem longius certe, uel etiam propius omnino abfuturus snas indicationes sextante aut quadrante partis unius a uerO; Cuius defectus, tantum abesse nt se poeniteat; ut magnopere laetetur hucusque longo tempore^ ingenti labore^ maxima contentione; studio et industria singulari, procedere potuisse. Mercurium quidem, quasi secundum prouerbium Graecorum, relinquebat in medio communem, quod de illo neque suo studio obsematum esse diceret neque ab aliis se accepisse, quo magnopere adiuuari aut quod omnino probare posset. Me quidem multa monens, subiiciens, praecipiens, in primis hortabatur, ut stellarum inerrantium obseruationi operam darem, illarum potissimum quae in signifero apparent, quod cum his errantium congressus notari possent. Hoc cum doctiss. uir Gemma Phrysius et ipsum fieri oportere statuat, quasi alterum hac aetate Copernicum, fundamenta huius artis firma cum iacere intelligo, et, ut par est, ueneror animo meo. Neque ego cum 1

230

de Copernioi operibos ita loqaor, ut iadicio ipsios def<^dam in bis imperfecta quaedam et aliorom affectatam et obscaram diiigentiam reprebendam, uideri aelim boc agere, at illios stadiam et industriam debilitem. Immo optarim et potentes ac opnlentOB impensis samtibas, et doctos ac eniditos operis ac laboribos commonicatiSy praeclarissimae rei caram suscipere^ at bis etiam temporibus baec ars abaolneretar. Copernicns quidem cum et iniqua iadicia alioram refonnidarety et in sua ipse inuenta acerrime inquireret, impolsos tarnen a BenerenduiBimo domino Tidemanno Gisio etc. opus samn composoit et edi passus Mt. Non ut aiii in istis in* p. 7. nentis ac tradi^tis consisterent, sed potius ut excitati omni contentione iongios progrediendam esse ducerent Qaod ntinam nostra aetas fieri aideat, atque bunc fractam bonaram artimn et liberalitatis Principam, et concordiae eruditoram percipiat Non enim profecto baec elaboratio unius aat paacorara, sed et praesidio et collatis operis opns est. In quam partem et poliiceor me quoqae operam datunim, quae neque Copernici praestantia ac magnituduie indigna^ neqae praecipuae utilitatis expers, et mibi etiam ad bonos ac eraditos bonorifica esse oideatar. Nolim equidem in Copernici rationes nel a me uei ab alio quopiam, incalcari extranea, ne non adiuaisse conatns praeclarissimos ipsios, neqae explenisse deficientia; sed contarbasse negotiam et opas aliqois depraaasse aideatar. Far aatem est, at is qai, sicat ait seranlas Plaatinas, saa fidacia opas condaxit, eaentas simplicem fortanam experiatar, at per se consideretar atque spectetor elaboratio. Et nimis est otiam boc cariosam qaod in aliena inaenta ac tradita commentationes proprias ingerit, et commiscendo diaersa sicat cam coci malta iara confandant, corrampit aniaersa. Ego qaidem in baram Epbemeridam designatione, ne latam qaidem, at dicitar, digitam, a doctrina Copernici recedere aolai, Qaam me et profiteor absqae omni detrectatione secatam '), et sciopenitas assecatam

2 Hier wendet sich Rhetikus offenbar gegen die Wittenberger sgenschnle, namentlich gegen Melanthon, der schon in einem Briefe vom 16. October 1541 über Kopernikus i^ottet, wenn er schreibt: quidam putant esse egregiom xarÖQ'^iüfia rem tam absurdam omare, sicut ille Sarmaticus Astronomus, qoi movet terram et fingit Solem. (Opp. IV^ ep. 2391; vgl. dazu die oben S. 224 angeführten Stellen]. Bekannt ist anch die ungefähr in die gleiche Zeit fallende Aensserung Luthers: „Es ward gedacht eines neuen Astrologi, der wollte beweisen,

231

6886; et gratom confido hnnc laborem meom fore, tarn iis qui in bis cUsciplinis cognoscendis stadiosrns nersantnr, quam Ulis qui contenti mdicationibns alienis ad nQoyvoitrecg stellamm positus, et quasi faciem celi asBumere nolnerint. Non enim certe hi Becandnm nostram demonstrationem procedentes, a nero semissibnB saltem boraram ant bis etiam totis aberrabont; id qaod mnltis istas minatias exquiBitionam consectantibns übu nenit. De qaibnB tarnen et ipBiB noBtrae rationeB exponnntur alibi^ nt in libriB de eclipBibnB et deBignationibns vTioSiaetov neql twv dvBhttovaäVy et tabniae noBtrae inequabilinm motnam, bi propediem, nt spero, prodierint, nihil etiam in boc genere BtudioBos deBideratnros eBBe spero. Fraeterea necesBario indicandnm et boc patauimnB: Nos quemadmodnm in tota Epbemeridom expositione, doctrinam Copernici secati BnmnB: Ita etiam ad Meridiannm bniuB illarnm deBcriptionem accommodasBe, qui est ad Istnlae OBtia, cuioB longitutidem ponit FtolomaenB tempornm 45. nt antem ad baB nostraB regiones magis congrnerent Epbemerides istae, Lnnae tantnmmodo loca et illinB erga Solem et quinque Stellas positnS; rednxi ad meridiannm longitndinis temp. 30. Cum Ftolomaens Albis flnminis ostia ab occasn recedere nelit temp. 31. Hoc igitnr erit nnins borae spacinm, quod tempns cvcxrjiMZTca/xoig nt oportnit, ademtnm, et motns borarins locis Lnnae adiectns fnit. Sed enim cnm arcns circnli maxime inter Fronenperg et Lipsiam, maior non sit part. 5. cnm triente, et I^qq/uz illins part 54. cnm triente^ bnins 51.

dass die Erde bewef^ würde und umginge, nicht der Himmel oder das Firmament, Sonne und Mond . . . Aber es gehet jetzt also: wer da will klug sein, der muss ihm etwas eigenes machen, das muss das aUerbeste sein, wie er's machet Der Narr wiU die ganze Kunst Astronomift umkehren. Aber wie die h. Schrift anzeigt, so hiess Josua die Sonne stillstehen und nicht das Erdreich'^ Vgl. Luthers Tischreden ed. Walch. 1743. S. 2260. — Ausführlich polemisirt Melanthon zuerst in seinem im Jahre 1549, also kurz vor Herausgabe der Ephemerides von Rhet, erschienenen „Initia doctrinae physicae*' gegen Kop. mit Anführung einer Reihe biblischer, physikalischer und gesdiichtUcher Beweise, und scheut sich trotz des gegentheiligen Zeugnisses von Bhet (vgl. oben S. 214), nicht zu behaupten: „Sed hie sdiqui vel amore novitatis, vel ut ostentarent ingenia, disputarunt moveri terram . . . adseverare palam absurdas sententias non est honestum et nocet exemplo. Bonae mentis est veritatem a deo monstratam reverenter amplecti et in ea acquiescere". Vgl. Opp. XIII, 216; dazu a. a. 0. p. 152, 244, 292. XIY, 103 und IV, 695 und 847. Dazu die Aufs&tze von F. Beckmann, Zur Gesch. des kopernikanischen Systems in der Erml. Zeitschrift II, 246, 661 ff. und „N. Kop. und M. Luther" S. 8 und 49.

232

cum triente fere, IntemaUam iiiter meridianos hos, secundum triangaloram in globo rationem, nix attinget part 7. cum triente. De quo quidem nos id fecimos quod potoimns, Becnndom uetos prouerbinm: Principum autem officium erat, dare operam nt superficies globi terreni exacte describeretur, et tarn nobis quam posteris hac eura consuleretur.

4) Opvs | Palatinvm | De | Triangulis | A | Georgio[recensere]

Joaehlmo | Bhetico GoeptYm: | L. Talentinys Otho j Prlneipis Palatini | Friderici | IT. Electoris | MathematiCYS | GonsYmmayit. | An. 8al. Hym. | MDXCTL i Neostadii In | Palatinatr | Excndebat Matthaeus Hamisins').

  • p. XI. '^ De Triangulis etsi quidem multa in Enclidis Elementis extent, nihil tamen habent quod hie requiritur, quomodo ex lateribus anguli, et vicissim ex angulis latera cognosci possint . . . (Ftolemaeum) Copernicus nostri seculi

miraculum imitatus est, vt enim ex Menelao ad institutum suum concinnauit necessaria Ptolemaeus, ita simili prorsus et artificio et breuitate, Copernicus ex Ptolemaeo et Joanne Begiomontano coUegit, quae ad intelligendum opus suum necessaria existimauit • . . Tunc Georgius Joachimus Bhe* p. XII. ticus rationem inire coe*pit, quomodo haue Doctrinam locupletare et pleniorem efficere posset. Dum hoc mente et

animo suo agitat, fama de Copernici admirandis hypothesibus percrebrescit. Bheticus quanquam tunc professorem ageret Maihematum in floreutissima Academia Vitebergensi, tamen teneri non potuit, quin tantum yirum primo quoque tempore adiret. Profectns igitur adCopernicum, cum coram de hypothesibus cognouisset, renunciata professione apud eum mansit Copernicus tunc in opero suo Beuolutionum occupabatur, iamque Doctrinam Secund. mobilium, vt vocant, absoluerat, yt praeter Primi mobilis Doctrinam nihil restaret amplius.

1) Das Werk, in gross Folio, enth&lt X und 341 Blätter. Am Schlüsse folgt: L. Valentini Othonis Parthenopolitani. Meteoroscopivm Nameromm Primvm. Monstrans Proportionem Singrlorvin ParallelorYm Ad Aequatorem Vel Meridianvin. 1596. — 121 Seiten, und darauf: Gteorgii Joachimi Bhetici Magnvs Canon Doctrinae Triangrlonim Ad Decades Secmdoirm Scrapylorym Et Ad Partes 10000000000. — 554 S. und die pars IIL 181 S. — Wir theilen hier nur die auf Kop. und Rhet bezügUchen SteUen aus Otho's Vorrede mit Es ist daraus namentUch das Verdienst Kop.'s um die Wissenschaft der Trigonometrie ersichtlich.

[235]

Hano omnino quidem lotactam relinquere oon^titaerat CopernicuBy sed instabat; adeoqae eom vrgebai amioas» cd id honeste non poterat denegare. Quam ad rem eom ex libris, qoos perpancos babnit^ vt ex Rhetico aqcepi')^ sabsidiaia petere oon posset^ ipse se ad excogitandnm dempustrationem rei «xquirendae idoneam eonuertit Com antom diu maltamque cogitasset^ neque tamea YOti oompos fieri powet, deeperata tandem tarn necessariae demonstratioiiie inaentione, opus Biiiim snpprimere decrenit Veritas tarnen amioi caiiw in primie habenda ei erat ratio, quas abiecerat oogitatioeee, repetiit, ae rem, quam tantopere desiderauit^ tandeoa inuenit Sed Georgio Joaehimo Rhetico hac occaaone non tantom de Globi BectoriboSy et TriqaetriB pyramidum basibos in mentem yenity sed idem deprehendit etiam Triquetnuii cnm recto Totins MatheseoB MagiBtram omninm rectisBime rationem condendi Canonis perfectam snppeditare posse. Hanc igitar occasionem amplificandi Doctrinam Triangnlonun nactus, magno animo, magnoqae conata rem aggrcBBiiB OBt . . • '^ Cum in Academia Vitebergensi, in qua semper maxime * P* ^^^ flomemnt stndia Mathematica, yersarer^ Batis matnre animadnerti, qaod ad ea de quibus in principio dictum est^ sine cognitione Dootrinae Triangdoram nnlloB pataret aditoB. Qoare rationem inire coepi, vnde eam quam commodiBBime poBsem hanrire. Erant in prompta Ptolemaica, erant etiam Copernicea .... cnm forte fortuna in Dialogum Hbetici, quem Canoni adinnxit, indderem^, Ego Üb ita eKcitor et incendor^ vt temporäre mihi non posBim, quin primo quoque tempore ipsom antorem adeam, et coram de singnÜB cognoBcam. ProfectuB itaqae inVngariam, ybi tum agebatRheticoBy hnmaniflflime ab eo Bum exceptoB. Vis antem pauco

<) Kästner fOesch. der Math. I, 591] bemerkt hiesn: „Otho h&tte docli wohl deuthch sagen mögen: Was denn Kop. ans Büehem nicht lernen konnte, nnd nach Mflhe, die bis znr Yensweiflimg anhielt, endlich fand? Rathen Ütest sich, dass es Regehi und Hil£9mittel ftlr sphärische Trigonometrie gewesen smd^^ Dass sonst Kop. eine nicht onbetr&chtnche Bibliothek besass, zumal in Verbindung mit der Fmuenbuiger Dombibliothek, der er seine Bücher vermachte, ei^bt dich aus den in meinen Analecta Warmiensia p. 33-— 64 mitge^hefiten Frauenburger Katalogen. Dort sind auch (p. 69 u. 60) die Bücher TOrzeichnet, die Sop. Yon Rhet zum ChBsehenke erhalten hatte. *) Es ist dies der Canon doctrinae triangnlorum, den Rhet noch aelbst herausgab, und der im Opus Palatinum yon Otho nach den Papieren Ton Rhet ▼ervoUst&ndigt tat Vgl Melchior Adam, YitaeGerm. Fhik». Francof. 1706. p. 136, wo andi über die Freunde des Rhet (Chumerstad, Gassarus, Milichius, Schoner u. s. w.) Näheres sich findet

234

(Sermone vitro eitroque habito, eam meae ad se profectionis eaasam accepisset, in has voces erapit: profecto, mqüit^ j^m eadem aeiate ad me veniB, qaa ego ad CoperniGiuii yeni. Nisi ego illum adiissem, opas ipsias omnino laoem neu vicKsset^' .... Mihi haec accidebant gratissima, neqae in minima felicitatis meae parte ponebam, quod tanti viri conBuetadiDe et familiaritate mihi contingeret vti ac frai. Aecidit aatem, vt Primae ac Secundae Seriemm Canonis

  • p. XVJI. Doetrinae Trianga^Iöram, quas Craconia diseedens reliquerat,

V8QB requiretnr. Has cum non cninis committendaB censere^ mea opera in asportandiB üb vbub CBt . . . Cum redirem Garcoaia '), vix tridünm vna faimnB, cnm itemm a Magnifico

I) Diese Notiz gibt uns Aber die sp&tera Schicksale von Rhetikas einigen Aufechloss. Er hatte, nachdem er Anfangs Mai 1542 Wittenberg yerlassen, seine dortige Professur aus naheliegenden Gründen aufgegeben und daftlr bald darauf eine andere in Leipzig angenommen. Schon am 7. Juli schreibt Melanthon (opp. IV. ep. 2514) an £. Ebner in Nfimberg: „Joach. Rheticus, hospes vester, qui Lipsiae Mathemata docet'*. Von hier aus machte er — wohl in den Jahren 1546—1548, wo er in Leipzig nicht anwesend war, — die oben S. 223 erwähnte Beise nach Italien, legte aber kurze Zeit darauf auch die Leipziger Professur nieder, wie es scheint, bald nach Herausgabe seiner Ephemeriden für's Jahr 1551. Vgl. Jo. G. Boehm, De literatura LipsiensL Lipsiae 1779. p. 79, und 'Pfeiffer, III, 381 : „Jo. Rheticus mathemata . . . utiliter explanabat: cui ob dicam quam sibi scriptum iri metuebat, Lipsia abeunti Jo. Homelius surrogatus fuit*^ Dazu Melanth. YII, ep. 4726, 4759. Seit dem Jahre 1562 genoss er eine kaiserliche Unterstützung zur Fortsetzung seiner trigonometrischen Arbeiten. Um dieselbe Zeit scheint er nach Krakau übergesiedelt zu sein, von wo noch im Jahre 1574 Otho seine Mss. holen musste. Hier muss er auch ärztliche Praxis getrieben haben. Graf AI. Przezdziecki berichtet wenigstens in seiner Schrift: „Wiadomo^ bibiiograficzna o r§kopismach zawierai^ych wsobie rzeczy polskie przegrzanych po niektörych bibliotekach i archiwach zagranicznych w latach 1846—1849. Warszawa 1850." p. 110, da^ sich in der ambrosianischen Bibliothek zu Midland ein Ms. finde unter dem Titel: „Betici, Astrologi et Medici Krakow: Judicium astronomicum de rege Henrico. Quaestio utnun istius principis est diu duraturum imperium, an sub alio melior fiitura gubematio: 1. aprilis 1573". (Vgl. auch £. Baczynski im Przy.aciel ludu 1836. p. 56. L. Gi^iorowski, Zbiör wiadomodci I, 263 und Wiszniewski, bist lit polsk. IX, 499). Auf diese Beschäftigung als Arzt in Krakau scheint auch C. Peucer anzuspielen, wenn er in seinen Hypotheses astronomiae seu theoriae planetarum. Witebergae 1571. in der Dedikation an Landgraf Wilhelm IV über Rhetikus sagt: „Hie si Mecaenatem et patronum adipisceretur idoneum, cuius fretus patrocinio et aditttus subsidiis, omissis aliis occupationibus ad haec (astronomica et mathematica) studia se totum conferret, quin eximium aliquid navaturus esset atque effecturus, plane non dubito". Dieser .Wunsch Peucers, der gleichzeitig, wie früher sein Schwiegervater Melanthon, über die kopernikanische j,absurditas aliena a vero" sich beklagt, war indessen damals durch die Unterstützung Kaiser Max 11.

[235]

ac Greneroso Dommo Joan. Rabero summae rei praefecto iu Vngaria euocaretur. Morbo aatem Cassouiae in dies propter coeli grauitatem ingrauesceDte, cum snfFocationis pericalam, adeoque mortem ipsam sibi imminere sentiret, vitae spe deposita ad felicem emigrationem se paraait ac missis ad Dominum Ruhernm amicis, petiit, vt simnl ac deoesBisset, mihi Opas ipsias quod imperfeettun relinqaeret, traderetnr, noIIa habiia ratione, vbi et qaaado id perficere possera. Se enim mihi ad* operis confeotionem necessaria aperaisse, neqae se dubitare, quin operam datoros sim^ vt primo quoqae tempore opus absolatom ac perfectam ad posteritatem transmittator, praesertim cum sancte id sibi promisissem. In hanc ipsins petitionem com Dominus Buberus consensisset, quatriduo post morbo inualescente, carissimus praeceptor Georgivs Joachimvs Rheticys, circa Secundam noctis in complexa meo exspiranit, cum ab aetatis snae anno primo et Sexagesimo non longo abesset'). De quo cum Dominas Ruberus nuntiasset in aulam Imperatoris Maxim. Secvndi^ Imperator non tantum Rhetici petitionem ratam habuit, sed et praeter omnem spem et expectationem meam sumtus mihi ad operis confectionem necessarios^ snppeditare iassit. Tradidit ergo mihi Dominus Ruberus non tantum opus, vt volnit Rheticus praeceptor^ sed idem etiam Diplomate testatus est, iussu ac mandato Imperatoris Maximilian! Secundi me id a se accepisse. Inde ad continuationem accessi. Nondum vero biennium exegeram, cum praeter opinionem de Imperatoris obitu nuntium afferretur ... * Quare merito perpetuis laudibus extoUendi * p. XCL sunt Ulustrissimi Principes ac Domini, Dominus Friderious IV Elector, itemque Dominus Joannes Casimirus, Gomites palatini, ad Rhenum^ ac Duces Bauariae etc. quorum alterius auspiciis hoc opus continuari coepit, alterius vero sumptibus

und einiger ungarischer Magnaten schon in Erfüllung gegangen, wodurch es Rhet mögUch wurde, seinen „Kanon" und die „Tngonometrie^* wesentlich zu vollenden. Denn die Vorarbeiten zu diesen Werken haben ihn „viel tausend Gulden" gekostet Zwölf Jahre hindurch unterhielt er immer einige Rechner, die an seinem Kanon arbeiteten. Vgl. Pitisd Thesaurus. Francofurti 1613 in der Vorrede und Kästner a. a. 0. I, 617. ^) Melchior Adam a. a. 0. S. 136 setzt den Todestag des Rhet auf den 4. Decbr. 1576. Allein da Otho hier berichtet, er falle fast 2 Jahre vor den Todestag Max'II. [f 1576), so ist offenbar der 4. Dezbr. 1574 festzuhalten, was auch mit dem von M. Adam angegebenen Geburtstage (16. Febr. 1514) und der Lebensdauer von ÜBkst 61 Jahren stimmt Vgl. dagegen K&stner a. a. 0. I, 563.

[236]

et impeiMis bftad «ligiiiB absolutam et p^eetoiB In hieem prodit Vale'). Idibns August MDXCVI.

B. Martin Kromer über Ermland.[recensere]

Yamteiiflii Episcopi Domlni Martini Cromeri Prooemlnn (operis de EplMopmtn Ymrmieiisi)').

Ex quo dininitiui nnlBs nostris meritis in hac epecnla VanniensiB Episcopae primnrn at Coadiator lUni & B^ olim D. Stanislai Hosii S. R. E. Cai^ prcBbyteri, deinde nt SnccesBor et Episcopns coUocati sürnns, stndnimos pro mrOi nostra conditionem eins ipsins Episcopae atqae dioeceaeos

I) So weit der Bericht Otho's, der bald darauf in Heidelberg starb, während seine und Rhetikus' Mas. an M. Jakob Christmann kamen (vgl. oben S. 107), der sie an Bartholomaeos PiUscos aus QrOneberg in Schlesien zum Gebrauche überliest Dieser untersuchte diese Reliquien — paginas, vtcnnque situ et squalore obsitas et poene foetentes — und gab daraus sp&ter im Jahre 1613 die letzte Frucht der Arbeiten unseres Bhetikus heraus, unter dem Titel: Thesaurus Mathematicus sine canon. sinuum . . . incredibili labore et sumtu a Georgio Joachime Rheticos upputatus. Francofnrti sum* tibus Jonae Rosae. 1613. YIII. u. 350 S. in fol. — Yg^. auch Kästner, a. a. 0. I, 612 und 621, wo Aber die 8 Ausgaben yon Rhetid Magnus canon. (1696, 1607 und 1613) Näheres sich findet So sind denn alle Arbeiten, denen Rhetikus in Folge der von seinem Meister erhaltenen Anregung ein volles Menschenleben gewidmet hat, vollendet und abgeschlossen auf die Nachwelt gekommen. Nur zwei kleine Schriften von ihm, die gerade Ar unser Spicilegium von grOflStem Interesse wftren, sind bis jetzt noch nicht gedruckt und scheinen einstweilen verloren zu sein. T. Giese bezeichnet ihren Inhalt in seinem weiter unten abgedruckten Briefe an Rhetikus vom 26. Juli 1M3 in folgender Weise: 1) Opusculüm, quo a Sacrarum Scripturarum dissidentia aptissime Yindicasti telluris motum. 2) Vita auctoris (N. Copernici), quam a te eleganter scriptam olim legL Möchte es doch noch jungen, diese Denkmale der Piet&t eines dankbaren Schülers gegen semen grossen Meister — Nikolaus Kopernikus — wieder aufzufinden!

  • ) Dieses Werk Kromers' befindet sich handschriftlich im Bischöfl.

Archiv zu Frauenburg, Fol. B. 1. A u. B. (VgL meine Analecta Wann, p. 8 und Erml. Lit-Gesch. I, 144.) Der erste Band dieses Werkes enthält ausser der hier mitgetheilten Einleitung noch die Beschreibung der Dekanate Frauenburg, Elbing, Braunsberg, Krenzburg, Wormditt, Eüau^Friedbrnd; der zweite die Dekanate: Gutstadt, Heilsberg, Mehlsack; der dritte, welcher leider verloren und bis jetzt nicht wieder aufgefunden isV^i^tbi^l^ demnach noch die Dekanate Bischo&burg, Rössel, Schippenbeil und Seeburg.

237

non modo m tpiritiialibui, nemm etiam m tempoiafibii» oidiorem reddere. Quod quidem nemini obsonmm eit: nifil 8i quiB forte maligmtate excaeoatns est Oom antem antiquitas nolla extarent Paroehianiiii et aliomm Sacerdotionmi emn wm rationibiu, oneribos, et proaentibnB deacriptioiiea qoae Episcopo cognita necessariae Bxaitj operae prediUD esse radieanimiUy curare at eae ondiqiie oonquirerentar, in ordinem redigerentary et ooxiBeribereiitar. Unde tria hoc noliunina eonfecta sunt Ea igitar Bnccesaoribiui noBtria et Bapra me^ moratae YarmienBi Ecclesiae relinquimas et donamiiB. Spe* ranteB id non modo ipsiB SaeceBBOiiboB et Ecclegiae gratom, Bcd etiam apnd Demn opt max. nobis meritoriiun fore. Datam Hdlabergae MenBC Äprili Anno Domini 1683.

  • Vanmensis Episcapatu^ et J^fnsccpvs. * foL I.

YarmienaiB Epiacopatus a regione Varmia^ quae est prae- Nomen unde. eipna pars dioeceBCOB ac ditioniB episcopaliB, nomen habet. Germani Hermelandt appellant. Äppellatna eBt etiam BrnnsbergenBis ab oppido, in quo primnm matrix eccleBia, et Bedea epiBCopaliB erecta fnit. ConditQB antem is est ab Innocentio eins nominis quarto A quo et pont. max. per legatnm Wilhelmnm Mntinen. EpiBCopnm ^^^^^^^ (qui poBtea fnit Sabinenaia) anno a Cbriato nato 1243. Quo tempore etiam SambienaiB et PomesanienBiB EpiBCopatns Dimsio Prosfnndati et erecti Bunt^ terriS; quae de PruBBiB PaganiB a ^^ "^ ^^^*. TenthonibnB CmcigeriB, et cmce Bignata promiscna complniium ^^^^' nationnm multitndine mnltiB amÜB Bnbactae erant, atque etiam tnnc anbigebantur^ inter EpiBCopoB et ordinem Cmcigeromm anthoritate ApoBtolica (cni terrae illae per aacratos militCB acquisitae et Bubiectae erant) dinisiB ac diBtributiB, ita nt CmcigeriB; propter onera bellomm atque defenBioniB, dnae parteB; EpiBcopiB nero tertia cnm onmibuB emolnmentia et inriBdictione obueniret; et nihilo minna obtinerent Epiacopi anthoritatem et inB epiBCopale etiam in dnabnB Gmci* geromm partibuB, snae quiBque dioeccBeoa. * * fol. I. b. HiB antem limitibuB Varmien. dioecesiB tnnc terminata Dioeceseos est: Mari recenti Bine Habo et Dmzno sive DranBcno lacn- °^^

bns: PaBBalicone et Praegola flnminibnsy nfique ad terminoa Litnanomm. Ita quidem habet diploma pontificinm. Sed qui Bit PaBBalico flnninB non conBtat. NiBi forte est Pasaaria, qui et Seria per apocopen didtnr: Et aliqua ex parte etiam nnnc dncalem ditionem ab EpiBcopali disterminat, dncta ad enm a medio Dmzno linea per tranBoenam, Bine per rinnm Elster

238

in eam ipsiim Dnmnam inftaentem. Mtdhans^n qiüdem ei Marienfeldt parochiae eis eam riamn in Elbingensi Arebjpresbyteratn^ ad Yanniensem Episcopaitani .pertinente, sita^.* simt antiqüitits. A ümte uero Passariae nsque ad PiAegolam (qiuie pennagna est regionam intercapedo) nnllus tone certaa oonstitatas est limes: propterea quod Cracigeri bella com Litnanis infidelibns gerentes in dies magis ao magis in ditionem eonun .fines snos proferebant: Atque id quicquid subegiss^ Yanniensi dioeoesi^ ditioni uero Episoopi tertia pars eins ex praesoripto pontificio cedere debnit In ^ua pro- . Sabiecios est autem Vanniensis Episoopos onm soa vinda. dioecesi iure metropoiitico Rigensi Archiepiscopo, (Ab 80 prope annis desiit ei snbesse, ut patet ex literis Arehiepi liichaelis in arcbiuo Heilsbergensi extantibus de anno 1501.) et in ea subiectionc pennansit propernodnffi donec metropoUs illa labe haeretiea infecta est Nunc nnUiun agnosdt Archiepiscopam, immediate subiecta sedi apostolicae: coi, sicnt dndnm dictam est^ ab initio in temporalibas fait sabiecta, a CracigeronuDy atqae adeo ab imperatonim etiam Rom. dominatu et iurisdictione prorsus immanis. Qaanqaam

  • fol. II. quodam tempore imperatores in Episoopos * itidem atque

Episcopns in ordinem Gmcigeroram^ nescio quam iorisdictionem, nitro Vanniensis |^ ^jg goseeptamy usorparont, et Episcopus Varmiensis princeps ^""mS. imperii dicebatar et habebatur. Episcopi elec- Episcopi ereatio initio penes pont. max. fait Deinde tio. Golleginm oanonioomm sine Capitnlum electionem liberam obtinnit, noUo generis, ortus et nationum discriminey Pontifiois tamen max. (ultra ins oonfirmandi) etiam absolutae potestati obnoxiam: donec hello aduersus Crucigeros a Sege Poloniae Gazimiro eins nominis tertio oonflato Nioolaus Tungenus Episcopus una cum Capitulo (Crucigeris et Mathiae regi Vngariae foederati) in angustum redacti, nouo foedere et iureiurando Regi et Begno Poloniae sese addixere. Ibi tnno adstricta nonnihil electione in pactis conuenit, nt non nisi gratus Regi Episcopus eligeretur, et ut iuraret is in uerba Regis. Postea regnante Sigismundo seniore ea quoque ratio eligendi Episcopi mntata est, conuenitquey ut Rex quatuor indigenas de Capitulo edat et nominet: De quibus Capitulum unum eligat, electumque cum Rege pontifici maximo

confirmandum commendet Princeps se- In senatu Prussico principem locum Varmiensis Epis"^^Ticf™*" copus obtinety et praerogatiuam eins connocandi, proponendi in consultationem quae opus sunt, diem diceiidi reis

239

quibüsnis in comientQ radicaadiB^ et conolndendi promnl* gandique constitationes püblicas atque. decreta. Primus antem Episcopos aothoritate pontificia faotns . est An^selmuB unas e Gracigeromm ordine: coius electione * fol. n. b. (CracigeriB; quam Episcopo et ecclesiae commodiore) tertia Episcog^ pars dioeceseoSy dadam memoratis finibas needatD ad amassim g*^^ ^gtincul* circamscriptae^ Episcopi ditioni certis limitibus segregata est, et Graciferica ditione ferme nndique circamsepta. Nee tamen ea dinisio rata mansit, accisa postea quoqaoaersam maiorem in modnin ditione Episcopi et Capitnli ni dolisque copi* dornm Gracigeromm. Erat snb illnd ipsnm tempns Bmnsberga oppidam con- fronsbergen. ditnm a Branone Olomncensi, nel, nt nonnalii noluit, Pra- ecdesia. gensi Episcopo, cnm is croce signatam militiam cum Ottocaro Rege Bohemiae contra Prussos snscepisset In ea igitnr Anselmns (cnm iam antea parochias quasdam constitnisset) sedem ac domicilium snnm, nti dndnm memoratam est, collocanit: templnm sine matricem ecdesiam titnio S. Andreae apostoli exili stractnra condidit, anno post Christum natam 1260 et in ea XVI. Canonicos cnm iiii. Praelatis mstitnit. Aliquanto antem post seenndi Episcopi Henrid tempore FramnburBasilica sine matrix ecclesia nna cnm sacro coliegio et gensisbasOica. cathedra Episcopi Franmbnrgnm, sen nerins m collem Franmbnrgo oppido, posterins condito, et Habo iropendentem translata est Manetque colli simnl et oppido nomen, ex eo quod Basilica nirginis matris (quam dominam nooare germanis non inusitatum est) nomine dedicata est: nel nt alii nolnnt, a matrona sine domina donatrice. * * fol. m. Habitata est antem et cnlta episcopalis ditio, quemad- Habitatores modnm et ea quam Cmcigeri obtinnemnt, partim a reliquüs ^piscopatas. snbactomm Pmssomm, partim a dednctis in nacnos agros et pagoB, nastasque et sylnestres solitndines e Germania coloniis: Atque inde est, quod permagnns est et fere popn-. laris in maxima parte Episcopatas germanicae lingnae, partim maritimae, partim Snperioris et mediterraneae nsns, et germanica snnt pleraque omnia pagomm oppidornm et arcinm nomina, quibnsadnenae contra barbaromm indigenamm impetum frandesque snccessn tempomm sese mnnierant: Gam Saxonicae antem, tum Lnbecenses leges a Germanis in totam Leges. dioecesim innectae snnt: Vemm Lnbecenses in dno tantnm oppida, Brunsbergam et Franmbnrgnm : Saxonicae Gnlmensis iuris nomine censentnr mntatis aliquot eamm artieulis.

240

StiBOiim QÖro Phuttciun ins iam propernodum exetenit Quae nero loca aergmit ad Atstram et Enionatiimy a Poloois fere Areas et op- Polonica lingaa atentibiis colnntar, pagi pcaeaertim. Oandita V^ Mnt aatem secnndiun sopra memoratam BniiiBbwgam oppida, Worioita sine Wormdita, Melsaoaniy Gtttstadia, Heibbeiga» Saeborgimiy Beselia, Vartemberga et Aileosteiiiain cum adiimctis arcibns et domibns siae eariis donittids: Sine arabos aere Fraambnrgiimy Bisteinom et Biebargiim. Tametsi Biebnigant qaoqae; qaod Biskapiec a Polonie dkitar, olim arcem habuity <Mda8 adhnc apparent aestigia in coUe oppida imminenti: Bisteinnm uero coriam: Fraombnigi basilica moenibos

  • fol. m b. oln^cta pro aroe est Accessit hie postea Tolkemita donaTAemita. ^qo^ Biegts Alexandri et Sigiemandi in compensationem

damiiOTam bello superiori aeceptonim. Sed regnante Sigisfiioiido Angosto rarsns detracta est^ praetextu interdicti Ben Scharpa. legis caiasdam : et a rege nendicata. Scharpam quoque eine

Sdiar£am territorinm insolae maioris eam officio pisoatarae, Keitelae. et inre LX. naoiam angnillarinm, quae Keitelae anlgo uoeantar, idem Alexander Lncae Episcopo donanit, ea eonditione, nt ea sibi redimeret a quodam bypotecario posseasore. Et redemit is quidem: sed Mauricins Gdanensis snccessor «ins nendidit Scharpam Gdanensi cinitati: Jas tarnen Keitelanun retinuit, et cnm Capitnlo pro rata portione partitos est Praedia. Praedia nnlla Episcopns initio habnit Postea oondita sunt extirpatis sylniSy et in cnltaram redaotis agris: sed pleraque a posterioribns Episoopis mnns nendita. N(MinaUa nnnc denno excitantnr. Lacos. Melli- Lacns non pancos et piscosos habet Episcopatns, et ficia. Fdiäe. mellificia Inculenta. Feramm quoque olim permagna fnit tsopia, prins quam excmderentnr et extirparentor q^lnae: Simt et moletrinae non infmctnosae. Inde et e snbditorom pensitirtionibns snstentabat se Episcopns cnm snis. Ordines et Otdines homfamm in Episcopatn commorantinm et bona mania eorum. posridentinm dno sunt: Eoclesiasticus et profanns^ sine spirituaüs et secnlaris. In ecclesiastico eensentor praelati, cano-fiieiy parochiy et caeteri sacerdotes^ et clerid. Atque bi omnes in tota dioecesi Episcopi potestati et inrisdictioni snb\W& sant Profanns tria genera hominnm contineti nobilitatem, sine equestrem ordinem, oppidanos, et rosticos. Sunt ^ M. iv.'et libevi non*nnlli medii quodammodo inter equites et msticos: et ÜB fere pares eonditione scnlteti^ patroni et adnocati pagomm. Qui ntrique aeque ac nobilitas equestri militiae ad imperinm Episcopi obnoxii sont. (Nam oppidani et mstici,

241

com opoB est, pedestres militant) et insaper arcinm muniendarum et reficiendamm onus feront Ab aliis operis ordinariis, itemque a censibns immunes^ cum emptitioB agros habeant, itidem ac nobilitas. Pensitant tarnen liberi itidem atque nobiles de praediis suis aratralem annonam^ pro locoram ratione, et ex praeseripto priailegioniin snornm. Nempe sili^em, et anenam, nel triticam nel hordenm. Itemqae oertum pondus cerae, et Benos ntunmos siue oboloB in professionem subiectionis. Pendit etiam ex agris adseriptilionun snornm annonam aratralem nobilitas. Habet enim ea quoque sabieetos sibi pagos msticos. Oppidani colendis agris, re pecnaria, cemisia eoquenda «t nendenda, et opifidis nietnm quaeritant: £ domibns et agris censnm Episcopo pensitant: Operas nero ad munitionem et ntilitatem oppidi sni quisque pnblicam praestant. Rnstici nero glebae adseriptitii et minns liberae eonditionis, agricolae sunt et ipsi, et pecnarii (quod omnibns statibas commune est) et nonnulli mellificiorum curatores. Hi et censum de singulis mansiSy et gallos, gallinasne, uel anseres pensitant, et ligna conuehunt, et operas gratuitas praestant Episcopo, nel Buo quisque hero: Nee licet eis liberisue eomm maribus ex Episcopatu migrare, nisi se redimant, exceptis üs, qui sacris initiantur, aut literarum studiis sese addixere. Ab initio fundati Episcopatus exigui census et modicae operae '^ impositae sunt aduenis iuxta ac indigenis, propter * fol. IV b. continentia bella et incultos agros. Quin cum Episcopi praediis carentes operis non indigerent, passi sunt, ut rnstici plerique eas paruo redimerent: Quod etiamnunc ita durat Vocanturque liberi pagi. Liberi pagi. Decimas etiam ex agris omnes ordines profani pensi- Dedmae. tabant Episcopo et Capitulo antiquitns: Verum eae deinde ad parochos translatae sunt. Jurant autem omnes Status, praeter sacerdotes, fidelitatem Jusiurandum et oboedientiam nouo Episcopo. Porro ex pacto snprame- fidelitatis morati Nicolai Episcopi, etiam in noui Regis Poloniae, tanquam ^^^^^ ^^ domini et protectoris ecclesiae, uerba iurant tam Capitulares, quam Episcopales subditi: Quin et praelati, canonici, et caeteri beneficiati. Tributa extraordinaria nuUa imperat snbditis suis Epis- Ck)naentu8. copus neque Capitnlum: Sed si quid opus est, sacerdotum

quidem synodns, profanomm nero ordinum, nempe nobilitatis, ciuitatum, liberorum, et scultetorum conuentus ab utrisque Heilsbergam plemmque cogitur: Eins consensu tributum 16

242

scisdtnr: constitatiODeB nonae eondiintar: et si quid in con* nenta Regiarnm terraniin Prossiae decretam est^ ad snoe et CapitalareB snbditog refert Episcopns, nt eoram assensn Episcopus approbetnr, et sascipiatar. Neqae enim ii obnoxii sunt com^^^^tib^"' mnnibuB Ulis caeteranun illaram Prassiae conaentibns: ac ^^03^ neque Capitalmn. Solas eis intereet et praeeat Epiacopos. Atque hae Bnnt rationes subditoram Episcopalinm. PraefiPraefcti t ^^'^^^ aatem ÜB per arceB et territoria praefecti BiDgali: Bargrabii. Q^ üdem Bimt cnratoreB reifamiliariB EpiBCopaliB: Qaomm pleriqae germanice Bnrgrabii appellantor: nonnalli Capitanei^ addicto arcis nomine. CiaitatibaB nero pecaliariter praeaunt magistratas, ab ipsia cinibas delecti^ qui consnles nocantnr. Ex ÜB magiBtri ciainm BninBbergae treB Bunt, in aliis nero

  • foL y. oppi*diB biniy Bisbnrgi nnns.

Magistn d- £g|. nutem totinB EpiscopaÜB ditionis onus index (AdooAduocatus CAtnm terreBtrem nocant) qui cansaB criminaleB, rixaram, et terrestris. nnlnernm, itemque fandonuD et haereditatnm indieat: eamque Judicia. ob rem biB quotanDis oppida EpiBCopo Bnbiecta obit Älia nero indicia in oppidis quidem magiBtratns cinileB, in pagia antem scnlteti et praefecti exercent. Ab omnibuB porro ordine pronocatar ad EpiBcopnm^ exceptia criminalibna cansis. In cinilibna nobilitaa non temere Be ab alio quoquam, quam ab ipso EpiBcopo, nel pecnliariter delegatiB ab eo indicibns Bine oommisBarÜB indicari BUBtinet. Sed ad adnocatnm renertamur. Fenea enm Bolet eBBe etiam cnra rei bellicae et praefectnra copiamm. Oeconomos. Est et OeconomuB, qui nninerBae reifamiliariB Episcopalia cnram gerit^ censoB, et alioB pronentna coUigity et rationea accepti et expensi a praefectis exigit, pennm et cellam curat, contractnB snbditomm inter ipBOB de fundiB admittit et annotat Habet etiam EpiscopaB ladiciorum ecclesiaBticornm adCancellarius. miniBtmm, Bcriptnraramque et Bcribamm magistruD, Cancellarinm: Et altemm itidem Bpiritnalinm indiciomm uicarinm: Officialis. qui Of&cialiB generalis appellatar. Atque is solet esse nnna de sacro collegio sine Capitnlo: Cancellarins etiam plemmque. Sed iam perstricto obiter Epiflcopatn et Episcopo, ad eccleSias ipsi subiectas transeundnm est^ ordiendamque a matrice sine basilica.

  • fol. VI. * Cathedralis ecclesia 8ii$e Basilica Fraumburffensis.

Est ea satis decora et magnifica, in coUe, nt iam dictom est, exaedificata, et moenibns cincta: Intra quae sunt etiam EpiscopaliSy et aliquot canonicorom^ alionunque ministroram

243

ecolesiae domiiB: Caeterae foris sniit in patentibas campis, et coriae nocantnry propterea quod habent adiimctos hortos et praedia fere com re pecnaria. Pruelati. Ecclesiae secnndain Episcopum praesunt praelati et canonioi. Sant antem praelati quatuor. Nimiram praepositos, decaiiii8> GustoSy et Gantor, iam inde ab initio ab Anselmo primo EpiscopOy qaemadmodum snperins dictum est, constitnti: Cantor tarnen, in eins diplomate Gostodi praeponitur. Haec annt autem praelatomm mania. PraepoBitns praesidet Capitnlo idqae conuocat: Negotia Praepo8itu& tractanda ei proponit: Snffragü potestatem cnique facit, et secnndam ea plara decemit Ipso absente ant nolente, nt qoiBqae ei loco proximns est, haec peragit Decani monns est nicarüs et choralibns praeesse, et Decanus. cantni ritibasque ecdesiasticis in templo moderari. Costos thesauri et suppellectilis eoclesiasticae, sacrariiqae Gustos. caram habet: panem, ninam, thns, ceram, ignem, et alia necessaria usibus templi et cultai dinino suppeditat. Ea per nicariam etiam diaconum administrat. * * fol. VL b. Cantoris officium est, festis totis duplicibus praecinere Cantor. choro, siue inchoare uel intonare cantum choralium cum uno de nicarüs, cuins uices sunt hebdomadariae. Quod ipse quoque per condnctum aliquem de uicariis praestare solet Homm nuUus in Capitulo locum habet, neque emolumentomm uliornm capitnlarium particeps est Redditus modo Prouentos certi anniuersarii penduntur eis a Capitulo. Praeposito praelatorom. quidem marcae leues siue commnnes XL. Decano XXVIII. Gustodi XX. Gantori XVI. Praeter, qui Canonicatnm simnl obtinent: Quod fit plemmque. Tnnc enim omninm emolumentorum fiunt participes quemadmodum alii canonici: et praerogatiuam loci et suffragii habent: Gaeterum in templo diuinisque ministeriis (siue sint canonici, siue non, et siue in sacris ordinibns, siue non) prima loca tenent eo, quo dudum ennmerati sunt ordine. Beseruarat Anseimus initio sibi et successoribus suis Episcopis etiam Archidiaconi institutionem : Et fundauit cum ArchidiaLucas Episcopus: (ut patet ex eins literis in archiuo Heils- conus. bergensi episcopali extantibus de anno D. 1503) sed unicns is ftüt Fnit et scholasticns aliquamdiu. Institutus fuit ali- Scholasticus. quando etiam Su£fraganeus, Eiuitensi parochia ipsi attributa: Snffiraganeos. 8ed unicns is quoque fuit

244

Totis dapUciboB festis si non canat Episoopns canit praeUtoB aliquis snmmam flaemm et nespenuu

Canonici.

Canonicomm Canonici fberunt quodam tempore XXim, nonis praenmnenis. bendis octo a poBterioribiu Epiaeopis post Anseimnm inatitntis. Praebendae partim maiores, partim minores, partim mediae aoeabantor. Vermn eae omnea in aexdecim pontifida

  • foL vn. max. anthoritate redactae sont, nt Anselmna * inatitnerat

Adiuncta est quodam tempore commnni Episoopi et Capitnli Andreae prae- decreto decima septima praebenda S. Andreae nomine, cnins benda. corpus quotannis ad ntilitatem et necessitatem urgentem ecclesiae et Capituli assematur. Ordo canon. Ordo in templo et processionibus inter eanonicos hie seruatur, ut prima loca teneant praesbyteri, deinde diaconi, mox subdiaconiy extrema ii, qui in minoribus ordinibus sunt, etiamsi priores cooptati sine recepti fnerint

Capitulum. Collegium canonicomm, quod Capitulnm uulgo uocatnr, est consilium Episoopi, custodes iuris Episcopalis, protectores ecclesiae et subditorum eins, et in basilica administri sacrorum cultusque diuini: Quem partim uniuersi administrant, partim aliquot simul, partim singuli per oertas uices hebdomadarias. Capitulares. Tum demum autem canonici fiunt capitulares, quando sunt in sacris ordhiibus, hoc est, praesbyteri, diaconi, uel subdiaconi, et cooptati in collegium, mensem unum circa basilicam in cultu diuino exegerint Conuenit Collegium sine Capitulum e praescripto statnti quolibet mense semel. Extra ordinem uero, quoties opus est, conuocatum a praesidente. £lectio. Electio praelatorum et canonicomm communis est Capitulo cum Episcopo, Anselmi Episcopi constitutione. Altemos tarnen menses pontifex max. usurpat, siue adeo ipsis reliquit Compactata. uigore pacti, siue ut uocant, compactatorum cum ecciesiis Germaniae: Quae hunc etiam Episcopatum complectnntnr. Ac priores quoque menses (nempe Januarius, Martins etc.)

  • fol. vn. b. pontifici deben^tur, posteriores ordinariis.

Prouentus Froucntus praelatis et canonicis uniuerse initio ab eodem Cq[»itoli. Anselmo in ditione Episcopali segregati sunt: Quaedam terrae cum decimis suis, et iurisdictione, et alüs utilitatibus. His enim uerbis ille utitur in suo diplomate. Sed posteriori tempore Episcopus partitus est Episcopatus totius bona cum Capitulo, ita ut duas eins partes sibi retineret, tertiam con

245

cederet Capitalo^ certis limitibas distinctain. Cesseront antem per Bortem Capitolo AUenBteinense, MelsaceDBe, et Franm* Bona CapitoL bnrgense territoria, nna com inrisdictione; qaalem habnit Episcopnsy et mero mixtoqae imperio. Inda proueniant Capitulo emolnmenta e moletrinis^ praediifly laeubas, syluiS; frugibaB, censibus^ aDsemniy galloramy ligDoraiDy et alüs pensionibnB Bubditoram. Habet id etiam ius rnstiearnm operarnm, itidem atqae EpiBcopns : Quae partim praeBtantar, partim redimantar. Eis accesserat panlo ante nostra tempora Tolkemitense territorimn cmn oppido, a Luca Episcopo et sacceBsore eias donatam^ de quo superias mentio facta est.

Acquisiuit poBtea Capitnlnm donationibus et emptionibns, Distributio nel aliquo alio pacto nonnulla alia bona et cenBUS in ditione proaentaam. Episcopali, partim ab ipsis Episcopis, partim a naBalliB eins. Sed in hiB iariBdictio snmma manet penes Epiecopnm. Ex hie antem omnibns bonis emolnmenta quotannis ad basilicam comportantnr^ et in nicariomm redditns, choralinm salaria, fabricam, anninersaria defonctomm ofificia, aliaque cnltns dinini et basilicae onera (quae snstinet antiquitns Capitnlnm) impenduntnr^ praelatis et oanonicis prae*bendae^ sine corpora * ^ol- ^1^eamm anninersaria certa ratione distribnnntnr. Praelatis quidem in quonis ordine ecelesiastico, absentibns inxta ac praesentibns, pro rata portione, quemadmodum dndnm notatum est, integra, Canonicis nero aeqaaliter residentibns quidem sexagenae marcae commnnes: quod est integmm corpus: non residentibns nero dimidinm eins, nempe tricenae marcae, etiamsi non sint in sacris ordinibns. Is tamen qui est in comitatu et ministerio Episcopi, et nonnnlli alii certis de cansis statnto perscriptis absentes residentibns in hoc exaequantnr. S. Andreae nomine dnplnm integri corporis in arcem AUensteinensem reconditnr. Neque enim habent Canonici distinctas et inaequales praebendas, sine nt nocant fnndos. Beliqua nero pecnnia (exceptis quibnsdam rationibns) inter residentes pro portione diligentiae in cultn dinino certo anni tempore diniditnr: Et antiquitns quidem aequaliter: Jam nero nona Cardinalis Hosii constitutione diacono dimidinm, snbdiacono antem tertia pars eins, quod accipit praesbyter. Nnper adeo ad praescriptnm concilii Tridentini distribntiones quotidianae institntae snnt, et ex ea snmma reliqui de sententia nostra in dies certa ratione distribnuntnr iis modo, Distribntiones qui missae et minimnm dnabns horis canonicis interfherint. rerum.


234[recensere]

(doppelt, 246&247 fehlen)

^rmone vitro dtroque habito, cnm meae ad se profectioniB cansam aceepisset, in has yoces enipit: profecto, mquit, ,,m eadem aetate ad me veniB, qua ego ad Copernieain yeni. Nisi ego illam adiissem, opQB ipsios omnmo lacem non vidisBet^^ .... Mihi haeo accidebant gratisaima, neqae in minima felicitatis meae parte ponebam, quod tanti viri consnetadine et famiiiaritate mihi contingeret vti ae frai. Aecidit antem, yt Primae ae Secnndae Seriemm Canonig

  • p. XVJI. Doetrinae Trianga*löram, quas Craconia discedens reUquerat,

ysüB requiretar. Has com non cninis committendas eenseret^ mea opera in asportandis üb yBus est . . . Cum redirera Gareonia*), vix tridnnm vna fnimas, cum itemm a Magnifieo

>) Diese Notiz gibt uns Aber die spftten Schicksale von Bhetikiis einigen Aufschloss. £r hatte, nachdem er Anfangs Mai 1642 Wittenbeig Terlassen, seine dortige Professar ans naheliegenden Gründen aufgegeben und dafür bald darauf eine andere in Leipzig angenommen. Schon am 7. Juli schreibt Melanthon (opp. IV. ep. 2614) an E. Ebner in Nflmberg: „Joach. Rheticus, hospes Tester, qui Lipsiae Mathemata docet'^ Von hier aas machte er — wohl in den Jahren 1646—1548, wo er in Leipzig nicht anwesend war, — die oben S. 223 erwähnte Reise nach Italien, legte aber kurze Zeit darauf auch die Leipziger Professur nieder, wie es scheint, bald nach Herausgabe seiner Ephemeriden fttr's Jahr 1561. Vgl. Jo. G. Boehm, De literatura LipsiensL Lipsiae 1779. p. 79, und 'Pfeiffer, III, 381: ,,Jo. Rheticus mathemata. . • utiliter explanabat: cui - ob dicam quam sibi scriptum in metuebat, Lipsia abeunti Jo. Homelius surrogatus fuit'^ Dazu Melanth. YII, ep. 4726, 4769. Seit dem Jahre 1662 genoss er eine kaiserliche Unterstützung zur Fortsetzung seiner trigonometrischen Arbeiten. Um dieselbe Zeit scheint er nach Krakau 41bergesiedelt zu sein, von wo noch im Jahre 1574 Otho seine Msa. holen musste. Hier muss er auch ärztliche Praxis getrieben haben. Graf AI. Przezdziecki berichtet wenigstens in seiner Schrift: „Wiadomod^ 'bibliograficzna o r^kopismach zawierai^cych wsobie rzeczy polskie przegrzanych po niektörych bibliotekach i archiwach zagranicznych w latach 1846 — 1849. Warszawa 1860." p. 110, dass sich in der ambrosianischen Bibliothek zu Mailand ein Ms. finde unter dem Titel: „Retici, Astrologi et Medici Krakow: Judicium astronomicum de rege Henrico. Quaestio utnun istius principis est diu duraturum imperium, an sub alio melior futura gubematio: 1. aprilis 1673". (Vgl. auch £. Raczynski im PrzjJiciel ludu 1836. p. 66. L. G%8iorow8ki, Zbiör wiadomoöci I, 263 und Wiszniewski, hist lit polsk. IX, 499). Auf diese Beschäftigung als Arzt in Krsücau scheint auch C. Peucer anzuspielen, wenn er in seinen Hypotheses astronomiae seu theoriae planetarum. Witebergae 1571. in der Dedikation an Landgraf Wilhelm lY über Rhetikus sagt: „Hie si Mecaenatem et patronum adipisceretur idoneum, cuius fretus patrocinio et adiutus subsidiis, omissis aliis occupationibus ad haec (astronomica et mathematica) studia se totum conferret, quin eximium aliquid navaturus esset atque effectnrus, plane non dubito". Dieser .Wunsdi Feucers, der gleichzeitig, wie früher sein Schwiegenrater Melanthon, über die kopernikanische ^absurditas aliena a yero" sich beklagt, war indessen damals durch die Unterstützung Kaiser Max IL

235

ac (xeneroso Domino Joan. Bobero sammae rei praefecto in Vngaria eaocaretur. Morbo aatem Gassouiae in di^ propter coeli graoitatem ingrauescente, cum suffocationis pericalam, adeoque mortem ipsam sibi imminere sentiret, vitae spe deposita ad felicem emigrationem se paraait ac missis ad Dominum Raheram amicis, petiiti vt simal ac decessissety mihi opus ipsius qaod imperfectom relinqueret, traderetur, nnila habita ratione, vbi et qoando id perficere possem. Se enim mihi ad* operis confeotionein necessaria aperaisse, neqae se dubitare, quin operam dataras sim, vt primo quoqae tempore opus absolatum ac perfectam ad posteritatem transmittatar, praeserthn cam sancte id sibi promisissem. In hanc ipsios petitionem cam Dominas Buberas consensisset, quatridao post morbo inaalescentei carissimas praeceptor Georgivs Joaohimvs Rheticvs, circa Secandam noctis in compiexa meo exapiraaity cam ab aetatis saae anno primo et Sexagesimo non longo abesset'). De quo cum Dommas Raberus nantiasset in aulam Imperatoris Maxim. Secvndi, Imperator non tantum Rhetici petitionem ratam habait^ sed et praeter omnem spem et expectationem meam samtas mihi ad operis confectionem necessarios, sappeditare iussit. Tradidit ergo mihi Dominos Raberas non tantam öpaS; vt voiait Rheticas praeceptor, sed idem etiam Dipiomate testatus est, iussu ac mandato Imperatoris Maximiliani Secundi me id a se accepisse. Inde ad continuationem accessi. Nondum vero biennium exegeram; cum praeter opinionem de Imperatoris obitn nuntium afferretur ... * Quare merito perpetms laudibus extollendi * p. XIX. sunt Illustrissimi Principes ac Domini, Dominus Fridericus IV Elector, itemque Dominus Joannes Casimirus, Comites palatiniy ad Rhenum, ac Duces Bauariae etc. quomm alterius auspiciis hoc opus continuari coepit, alterius vero sumptibus

und einiger ungarischer Magnaten schon in Erfüllung gegangen, wodurch es Rhet möglich wurde, seinen „Kanon" und die „Trigonometrie" wesentlich zu Tollenden. Denn die Vorarbeiten zu diesen Werken haben ihn „viel tausend Gulden" gekostet Zwölf Jahre hindurch unterhielt er immer einige Rechner, die an seinem Kanon arbeiteten. Vgl. Pitisci Thesaurus. Francofurti 1613 in der Vorrede und K&stner a. a. 0. I, 617. ^ Melchior Adam a. a. 0. S. 136 setzt den Todestag des Rhet auf den 4. Decbr. 1576. Allein da Otho hier berichtet, er falle fast 2 Jahre Tor den Todestag Max' II. [f 1576), so ist offenbar der 4. Dezbr. 1574 festzuhalten, was auch mit dem von M. Adam angegebenen Geburtstage (16. Febr. 1514) und der Lebensdauer von üai 61 Jahren stimmt Vgl. dagegen K&stner a. a. 0. I, 563.

248[recensere]

proximo poat negligendam oceurrente Bit prinättis ipso facto in penam negligencie sio commisse. (4) Item stataimns quod Ebdomadarins ommbus horis canoniciB infra snam ebdomadam per Gborales decantari «onsaetis a priadpio vsqae ad finem in stallo residendo penonaliter interesse teneator diligentemqae cnram adhiberey Tt cborales ipei cnm debita renerencia et integritate officia denoto perficiant Ipso tarnen legitime impedito per alinm Canonicum poterit eins suppleri presencia, nisi racione legacionis Tel infirmitatis excnsetur. Ipse eciam Ebdomadarins negligenciam, irrenerenciam ant insolenciam dictorum GhoraUnm dominis eomm denunciet qui si in corrigendo negligentes fnerint, de hoc per Ebdomadarinm relatio fiat in Capitnio ex tnnc de proximo celebrando. Negligenti in premissis et pro qualibet hora vnns scotns de proxima distribucione subtrahatur. Ghorales vero ex snomm negligeneia dominomro Jnrisdictioni capituli subiacebunt (5) Item statnimns quod quotiens dominum Episcopum contigerit diuina in ecclesia Warmiensi celebrare, Dno Canonici recepcione Juniores teneantur induti sacris yestibns, Junior eorum Epistolam et immediate sequens Ewangelium legendOy eidem ministrare. Dno quoque ex preiatis sen Ulis deficientibus seniores Canonici apud altare in missa et in thurificando eidem assistant iuxta iaudabilem consuetndinem obseruatam. In festis eciam totis dnplicibus aliisque diebus lectiones et Omelias et versus ad Responsoria aliaque per Juniores Canonicos legi et cantari consueta numero et modo prout per consuetndinem tentum est, sub debitis distinctionibns et aocentibus congrue et intelligibiliter legende et cantando diligenter perficiant. Quod si aliquem eorundem nondnm sacrum or^nem ad premissa vel aliquod premissorum requisitum contigerit suscepisse, vel fof e alias legitime impeditnm, extnnc faciat, yt per aliquem abilem ex Goncanonicis huinsmodi ministerium exequatury nee eundem causa quecunque excusabity quin ministerium ipsum vel per se yel surrogandum per cum compleatur. Absurdum est enim quod Seniores supplere debeant negUgencias Juniorum, qui de iure commnni eciam servire tenentnr senioribus. Et qui culpabilis repertus fuerit in premissis pro primo articulo in yno fertone et pro singulis aliis tociens quotiens in duobus scotis de prebenda sibi defalcandis puniatur. (6) Item statuimuSy quod in ecclesia Warmiensi in Stallis processionibus aliisque domini cultum tangentibus ordinacio

249

JnriB commiiniB seroetar^ qua canetar; quod presbyteri prirnnm locmn, dyaconi 2^ Subdyaeoni 3^ et sie de reliquig obtineant ordinatim, eciam si posterius sint recepti. Et si quis contraoenire presompserity per prelatum Snperiorem vna cum Capitnlo tociens qaotiens in panum distribucionibus puniatur. (7) Item yt nnmeras in ehoro sernienciom sine psallenciam continaata integritate perdnret^ Statnimus quod nuUns Canoniconim cboralem snnm infra boras dininas per ipsos decantari consuetas; nullios officii sen ministerii pretextu extra chonun enocet. Nee ipse ehoralis, cuins ad hoc persona et indostria censetor eleeta, ab eodem choro se absentare presnmati nisi in magna necessitate, snper hoc a Canonico Ebdomadario lioencia petita fiierit et obtenta. Ordinacionibos nichilominos memoratis choraliboSy quoad penas pecnniarias pro eomm negligencüs infligendas datis^ in sno robore permansnris. (8) Item Statnimus, quod deinceps nullus Canonicorum optet aliquod altare in ecciesia Warmiensi, sed sit altari sibi per predecessorem suum ^misso contentus, Salua consuetudine de primis Quatuor altaribus per prelatos maioribus prebendis prebendatos eligendis hactenus obsemata. Et quotiens racione electionis huiusmodi aliquod altare vacare contigerity iuxta Senium et modum alias consuetnm optio altarium habeatur. Quodque quilibet Canonicus eciam si absens fherit in festis totum duplicibns in primis vesperis, in matutinis et summa missa dictorum festorum. In festis yero duplicibus celebribns et Quatuor doctornm in primis vesperis et matutinis m sno altari duos cereos ardentes secundum laudabilem consuetudinem habere teneatnr. Preterea Vicarius habens Yicariam certe dignitati vel probende annexam, in altari Gollatoris sui missam teneatnr celebrare, dum tarnen per GoUatorem suum sibi quoad huiusmodi o£ßcium de luminaribus fnerit preuisum competenter, nisi de Tolnntate eiusdem collatoris aliter fuerit ordinatum. (9) Item Statnimus quod quilibet Vicarius et presertim habens redditus qui redimi possunt, Canonico sine prelato, cui Vicaria sua assignata est, numerum marcarum seu reddituum et Copias literarum siue Instrnmentorum desuper confectorum cum exhibicione originalium quotiens requisitus fuerit tradere teneatur. In sua vero absencia eins procuratori. Prebenda autem yacante Seniori Capituli presentet easdem. In morte autem ultimo yoluntatis sue executores, 16*

250

Uteras originales sine Instramenta publica eidem Canonico yel eins procaratori si presens non faerit vel alio modo predicto per Jnramentnm snum de more Capitnli integras pront fnerint offerant et illesas. (10) Item pro conseraacione commuiinm Yicariaram Stataimns quod confici debeant dno registra siue Innentaria eiosdem tenoris omniam fractnum, redditnum, literarum, omamentorum et attinencinm eamndem Yicariaram et elimosinarnm; quoram vnmn apnd Capitnlnm, reltqunm vero apnd Vicarios sen Seniores eorandem permanebmit, debeantqae sii^olis annis certi per Capitnlum depatari Canonici, qui bis in annOy videlicet feriis Sextis Qaatnortemporam post diem Gineram et festam sancte Gracis cum Senioribns ant procnratoribus ipsornm Vicarioram concnrrant de capsa ad capsam altariam vel alias iaxta exigenciam registrorom, Integritatem literaram, redditunm, pronentnam, oraamentornm et attinenciaram visari. Quod si aliqois Vicarioram aut elimosinarionim in censibas aut attinenciis baiasmodi detrimentam Vicarie sue, sua desidia, negligencia vel malicia quomodolibet intalerity aut literas censanm, redditaum vel oraamenta predicta per se vel alium exhibere non cnranerity a perceptione fractunm et Juriam vicarie vel elemosine ' necnon distribacionam, per prelatnm aut Canonicom Seniorem salnis aliis penis a Jure expressis irremissibiliter snspendator, donec vicinm htdosmodi realiter purgauerit et cum effecto. Mortao vero Vicario vel elemosinario ciniliter vel naturaliter, fractos, redditaSy Jura et bona eins qaecunque mobilia et immobilia sint arrestati. Et ne frans contra hanc ordinacionem fabricari valeaty Execntores testamentoram infra XV dies Capitulo testamentnm ipsins si quod fecerit edere et presentare teneantor cnm effectn« Et testamentum sine oltimam volantatem huinsmodi nnllo modo exequantur, nisi de indemnitate beneficii sie vacantis sufficienter cautum fuerit et pronisnm in Omnibus prout supra est expressum. (11) Item StatuimuSy quod Canonicus de nouo intrans ad fabricam Decem et pro ornatibus ad diuinum offidum spectantibns Octo marcas infra Quinquennium a die receptionis sne computandnm soluere teneatur. Si autem dictus Canonicus in ipso introitu eciam prelaturam aliquam assecutus fuerit, addat racione prelature huinsmodi marcas Duas pro dictis oraatibus infra terminum supradictum. Sed si post lapsum Quinquennium prelaturam consequetur, soluat dictaa duas marcas a tempore receptionis ad eandem infra annum.

251

Qaodfli eandem vt premittitur per cessum vel decessom dicta beneficia aut alterum eorandem dimittere oontigerit, de sua prebenda ant boniB tantnm retmeatnr. (12) Item Statuimus quod nnllos Canonicns de nouo intrans aliquam distribacionem pereipiat, nisi Pistorie de Quadraginta Marcis satisfecerit prent est haotenus obseniatam. (13) Item Statnimos, Qaod Canonictis de noao intrans et residens censeri volens debeat apud dictam ecelesiam animo residendi XXX quotannis diebns singnlis ipsomm daabas horis canonicis ad minus in loco vbi cantantor a principio vsque ad finem interessendo, sola panom et eernisie percepcione contentns permanere. Quibus expletis si in eodem animo continue residendi permanserit, familiamqae quotidianam et expensas ao apparatam quem ordo .rei familiariSy exposcity habere visus faerit, ipsnm residentem censeri^ et nisi aliud sibi obsistat infrascriptarum distribucionum participem fieri posse declaramus. (14) Item Statuimus quod Annus residencie apud dictam ecelesiam quoad percepcionem fructuum prebende incipiat a festo beati Martini Episcopi et Oonfessoris. (15) Item Statuimus quod Canonicus qui in prefato festo Sancti Martini vsque ad pulsum primarum Vesperarum festi Assumptionis gloriose Yirginis Marie continue residens fnerit, prebendam integram, marcas scilioet XLta intelligatur deseruisse, quas de censibus in proximo festo sancti Martini tunc immediate sequente colligendis percipiat. Et si infra dictum tempus quicunque Canonicus esse desierit, tunc medietas prebende et vltra eam pro singulis septimanis vsque ad tempus desinencie dimidia marca monete currentis sibi cedat pro prebenda. (16) Item Tt Canonici ab illicitis enagationibus refirenentur; ex quibus plerumque laicis datnr occasio eisdem detrabendi, Statuimus quod Canonicus residens qui se vltra XXX dies continuos ab ecclesia duxerit absentandum, tam panum et ceruisie quam aliarum rerum distribucione carebit, quousque denuo visus fuerit in diuinis, nisi super vlteriori tempore a Capitulo licencia petita fuerit diucius abessend!. (17) Rem Statutum quod Canonicus modo quo supra residens qui in festiuitatibus et aliis diebus infrascriptis aut infra Vn dies dictas festiuitates dictosque dies immediate aequentes ad minus duabus horis canonicis a primis vesperis incipiendo in loco vbi cantantnr ex integre interfuerit peroipiat res et pecunias vt sequitur.

252

De festo S. Martini Episcopi et Gonfessoris ligna pro byeme distribnenda. Item de feste Natalis domini mareas m pro offertorialibas porco etc. Item de Dominica Este mibi victoalia pro Quadragenma distribnenda ant eornm loco marce Qoinque. Item de magna Quinta feria ligna pro estate assignanda. Item de feste Paschae marce n pro offertorialibns. Item de feste S. Joannis Baptiste fennm Gamales et AngnillareSy scilioet Mareas Quatuor. Item de feste Dedicacionis ecclesie pro offertorialibnB marce 11. Item de festo S. Michaelis Mel consnetnm distriboL Item de festo S. Dionisii Victnalia tone distribnenda Tel eornm loco marce n. (18) Item Statnimns quod Canonicos residens qui interfnerit yigiliis ab exordio quarti psalmi vsque ad incepcionem laadum inclusiue Et missis a cantn kyrie eleison vsque ad Agnus Deiy que pro commemoracione prelatomm Canonicorum Ministrorum et benefactorum ecclesie Warmiensis singulis Quintis feriis Quatuortemporum peragantur, pecunias que pro consolacione dari consueuerunt Et qui yigiliis et missis que Capitnlares nominantur modo premisso interfnerit^ denarios vinales et Gustodiales pro rata de singulis dictornm Octo commemoratomm percipiat. Quodsi in aliqua earom yigiliis tantnm interfuerit et non misse, ant misse et non yigiliis y nichil distribucionis percipiat de eadem. Tempus vero deoantandi missam pro defunctis feriis sextis Quatuortemporum semper et immutabiliter erit immediate post terciam, que et tota ysque ad finem propter solemnem commemoracionem omnium defunctomm Warmiensis ecclesie decantari debebit. In aliis autem missis, scilicet Capitnlaribus et in Anniyersarüs celebrandis talis ordo habeatnr, quod ipse immediate ante snmmam missam deoantentur. Hnic quoque Statute adiicimus quod Canonicus qui in aliis anniuersariis Yigiliis tantum yel misse tantum modo predicto interfuerit, de y^;ili* alibus tunc distribuendis dimidiam tantnmmodo peroipiat porcionem, alia medietate prosentibus distributa. (19) Item Statnimns quod nnllus benefidatus ecclesie Warmiensis ad percepcionem fructuum beneficii sui admittator, nisi absens per procuratorem suum et yeniens ad xesidendam personaliter solitnm prestiterit Juramentnm.

253

(20) Item Statnimofi quod Canonicns ad realem pos* sessionem prebende sne qae exhibicione dnornm panum et yniuB cantari cermsie traditar per Capitnlum receptOB eciam si absens fiierit inxta antiquam obsemaDciam quadam ficüone Juris, in feste D. Hartim dimidiam prebendam intelligator desemire. Et quando apnd ecciesiam resederit pro quaJibet septimana residencie sne dimidia maroa pro prebenda sibi cedat; quemadmodnm snperins de presentibns est ex* pressom. Fractaum quoque allodii sni si quod habet non obstante hninsmodi absencia plena potent percepcione gaadere Ita tarnen quod de hniusmodi dimidia prebenda ad fabricam sine pro reformacione ecclesie vna cnm presentibns Canonicis equaiiter contribuere teneatnr. (21) Item Statnimns quod propter exilitatem frnctnnm prelatnramm prelato de iioencia Episcopi vel Capitnli quacnnque de eansa absenti integri cedant annnatim irnctns sne prelature, Proniso ne ipse prelatnre in oneribns snis debito frandentnr obsequio. (22) Item Statnimns quod Canonicns de Licencia Episcopi et consensn Capitnii in studio prinilegiato existens pereipiat integram prebendam, vltra quam de consolacionibns et yinalibns marce Quindecim, quas in Quatnortemporibns et Capitnlaribns defnnctomm commemoracionibns eo modo quo eas Canonicns residens desemit ipse desemisse intelligatnr, sibi pro snbsidio cedant, quod eciam cnm eis qui apnd medicos vel in peregrinacione fnerint volnmns obsemari. Dnmmodo tamen inrent, quod sine frande propter oansas predictas ant aliquam earnm se absentant, ne dininns cnitns per figmenta definandetnr. (23) Item Statnimns quod Canonicns residens per dominum Episcopum vocatns vel per eundem de consensn CapitnU in legacione intra tamen prouinciam vel partes ^russie missns potent tanquam residens ac dininis interessens prebende fmctnum pro tempore distribni consnetomm plena percepcione gandere. Si antem sit vocatns in continnnm commensalem assnmptns et de familia dicti Domini Episcopi esse ceperit, ant per eundem extra dictas prouinciam ant pruBsiam eciam de consensn Capitnli missns fuerit, illa prerogatina gandebit que stndentibns supra dinoscitnr esse concessa. (24) Item Statnimns quod si Canonico simplid Tel eciam prelatnram babenti qui prebendam et prelatnram snas

254

per annam pacifice possederit^ saper eis aat altera eanindem post lapsam dicti anni lis mota fnerit Et pro defensione Juris sai de Licencia Episcopi et oonsensu Capitali se absentandam doxerity Ute dorante irltra integram prebendam Quindecim marcas Stadenti dari sen saperaddi consnetas eo modo quo presentibns Canonicis distribuiintar, pro snbsidio peroipere valeat annaatim. Insnper idem Canonicos vel prelatus sie litigans vt prefertor, aat eciam ex YOto yel propter indalgenciam limina sanctorom visitare proponens ad studiom yel ad medicos caasa consilii vel recaperande sanitatis ire cogitans vel oonsimili honesta et legitima causa occurrente, dummodo diuinis secundum tenorem statuti presencialiter interfuerity et cum fauore et licencia Capituli aliqua premissorum feoerit: Mellis lignorum feni et consimilium, ac si per sequentem amium residere intenderety pro rata interessencie licite percipere valeat solitam distribucionem. (25) Item Statuimus quod prelatus seu Canonicus quocunque loco et tempore mortuus fuerit, habeat post mortem annum gracie, videlicet quod sibi medietas prelature vel prebende sue amio sequenti annum mortis sue integre debeatur. (26) Item Statuimus quod amici et heredes Executores seu eciam familiäres Canonici testati decedentis Guriam canonicalem, quam ipse reliquerit^ per viginti continuos dies ipsins mortem immediate sequentes inhabitare panesque de pistoria distribui consuetos dicti Canonici premortui nomine infra dictos yiginti dies dumtaxat percipere possint. Indeque abeuntes omnes res mobiles, que ad eundem Canonicum dum viueret pertinebant facere poterunt deportare. Prouiso tamen quod Capitulum deputet vnum de Canonicis qui inuentarium de rebus immobiUbus ibidem remanere debentibus faciat Et sie de seruandis caucionem recipiat ab Executoribus et heredibus ipsius Canonici defuncti, vt Curie non spolientur. (27) Item Statuimus quod Canonicus de nouo intrans qui in probende sue reali et pacifica possessione per annum Aierit residenciamque personsdem modo quo supra facit secundum ordinem recepcionis sue, possit et valeat Domum canonicalem et allodium cum vacauerit a die noticie vacacionis apud ecclesiam infra yiginti dies dumtaxat optare. Et qui sie optauerit, summam ad quam Curia siue domus Canonicalis per Capitulum (ad quod solum hniusmodi taxacio pertinebit) taxata fnerit , infra biennium proximum, ynam videlicet medietatem in prünO| reliqoam in Secundo anno,

255

Canonico ipsam dimittenti ant procnratoribns eo abeimte; seu ExecntoribuB sais ipso iam defanctO; nisi ipsi in tempore sea in sninnia micins agendnm duxerint, sine diminncione persolaet Pro allodio vero prima vice per enndem optato et pro animalibus inibi reeeptis Magistro Pistorie Viginti marcas infra annnm irremissibiliter solnere sit astrictns. Tunc enim Carias et Aliodia optari posse decemimns, cum ant per cessum aut per decessum seu per alterius opcionem yacanerint. Et si infra predictos viginti dies optata non faerit, Domns quidem manebit apud Canonicum aliam optantem, sed allodiam ad pistoriam diuolaatar, possnnt tarnen per quemonnquehabilem Canonicum quandocanque optari. (28) Item Statnimus quod Canonicus vnam tantum Cnriam Canonicalem habens et eandem vendens de cetero aliam vel eandem vendere vel emere non debeat nee valeat. Cum videatnr cessisse iari suo. Et quia varietas in personis ecclesiasticis dinoscitur reprobata, Idem volumns in AUodiis obseruari. (29) Item Statnirnns quod Canonicus de Licencia doibini Episcopi et consensa Capituli Studii peregrinacioniSy defen-sionis Juris sui super prebenda aut prelatura^ recuperande sanitatis apud medicos, Legacionis domini Episcopi aut Capituli causa absens, seu eciam in Curia et de familia dicti domini Episcopi existenSi licet residenciam apud ecdesiam non fecerit personalem, dnmmodo tamen prebendam suam pacifice per annum possederit, pro tempore huiusmodi absencie sue Guriam Canonicalem et allodium aut altemm illorum per procuratorem suum dumtaxat apud ecclesiam a die noticie vacacionis infra viginti dies continuos possit optare. Qui se autem ex quacunque alia causa de licencia tamen Episcopi et consensu Capituli dnxerit absentandnm et alias habilis ad optandum fnerit; optandi Curiam Canonicalem et allodium vt premittitur infra biennium tantum a die recesBus sui sibi sit concessa facultas. (30) Item Statuimus quod Canonicus siue presens fuerit sine absens Curiam Canonicalem aut allodium habens ad dictamen Capituli eciam nnlla opcione instante Curiam et allodium huiusmodi per se aut procuratorem suum restaurare teneatnr, et si quomodolibet temerarie contradictum fuerit; per retencionem fructuum prebende et allodii compes* catur Et tamdiu, quousque edificia reparauerit, optandi aliam Curiam vel aliud allodium sit potestate priuatus. Magistei* quoque Pistorie, quod sub sna gubemacione esse dinoscitur.

256

4e fraotibns allodii, si sne gnbemaeioniB tempore defec^ taosam effectam faerit, reformare teneatar. Volentes igitor iam dictas reformaoioneB faoere^ aat ytilia edifioia de noao erigere, possint percipere ligna Capitoli et alia materialia more solito expensis restitutis pro eisdem, Illaque nequaquam a talibos Gariis et allodiis alienare quomodolibet presomanty quod si fecerint, de alienatis ad satisfactionem irremifisibiUter teneantar. (31) Item StatoimaSy quod Canonicns allodinm habens et aliad optare volens id Capitalo debeat intimare. Kon tarnen ad optandnm admittatnr, nisi prins per speoiaUter depntatos vel depntandos a Capitnlo infra Octo dies extnnc sequentes allodinm per enndem dimittendnm visitatnm fiierit, quod si in edificiis vel alias defectnosnm reperiatnr, ad estimacionem visitatomm hninsmodi ant aUornm bonomm yiromm, tantam pecnniarnm apnd Capitnlnm deponere debeat anmmam^ enm qua merito valeat allodinm ipsnm sie dimittendnm reformari per snnm snccessorem. Qua reformacione per ipsnm snccessorem facta, Idem snccessor sit astrictns de expositis et perceptis in bninsmodi reformacione coram Capitnlo plenariam faceie racionem. Quaperacta, si de predicta gamma deposita aliqaid snperfnerit, antecessori, restitnatnr. Si yero vltra ipsam snmmam, aliquid racionabiliter exposnerit, per antecessorem snppleatnr. Quodque si optare volens Allodii per enm dimissi reformacionem snis malnerit laboribns et snmptibns infra certnm et competens tempns facere, id disposicioni Capitnli omnino relinquatnr. Si vero propter negligenciam possidentis, per edificiomm deformitatem ant eoliapsnm aliquod allodinm contigerit verisimiliter in censibos diminni, Ne snccessoribns desidia sen negligencia preindicet possidentiSy ipse possessor possit et debeat per penam per Capitnlnm infligendam ad debitam ipsins Allodii reformacionem compelli. Porro si Canonicns cedens vel decedens allodinm deformatnm et rninosnm dimiserit, omnes fmctos. Iura et obnentiones aliaque bona per enm relicta, Testamentis alüsque vltimis volnntatibns quibnslibet non obstantibns, presenoinm anotoritate sint arrestata ipso facto, quonsque pro reformacione allodii hninsmodi congma porcio inxta diotamen bonomm viromm yt premittitnr de bonis sine relictis ipsins depntetnr. (32) Item Statnimns quod Canonicns de valore Cnrie sne et de animalibns in allodio sno vltra extimacionem Viginti marcis existentibns et eciam de aliis rebns quibnscunque per

257

ipBam in dictis domo et allodio Tel alibi vbilibet habitis et possessis, prent hactenns delandabili consnetndine est obseraatnniy possit tarn in vita quam in morte libere disponere, prent sne placnerit volnntati. Quod si ante diBposicionem de rebns predietis ipBnm decedere contingat, Capitnlnm de omnibns snpradiotis in ytilitatem ecclesie libere disponere poBsit. (33) Item Statnimns quod Administrator et alii Canonici Of&ciati Capitnli quando preficinntnr tociens quotiens inrent of&cia fideliter et legaliter exercere. (34) Item Statnimus, quod Administrator electns Jnret, quod omnem censnm de Territorüs Meisagk et Allensteyn, quando enm perceperit; Capitnlo vel eins depntatis integre presentet De lignis vero pro snbsidio snbditomm Capitnli et de mnlctiSy pro qualitate personamm, inxta bonam conscienciam distribnat et remittat, prent sibi visnm fnerit espedire. De siligine antem sine licencia Capitnli vendere non presnmat. (35) Item Statnimns quod Administrator Capitnli absoIntns ab officio administracionis, Registmm, in quo Tille censns et bona Capitnlaria snnt cönscripta, et vasa argentea et omnia Capitnli elenodia ac alia ad castri Aliensteyn mnnicionem et pronisionem pertinencia, ac edam in Cnria Melsag existencia, videlicet in Bombardis, balistis, bladis atque aliis enm Inventarii exhibicione dicto Capitnlo presentare et racionem facere teneatnr de eisdem. (36) Item Statnimns quod Administrator Capitnli Capellanos sen Bnrgranios in Aliensteyn et in Melsag constitnere non debeat, nisi de personis talinm in Capitnlo capitnlariter concordatnm sit et eonsensnm. (37) Item Statnimns quod nnllns Canonicns snbditis Capitnli msticalia semicia que ynlgariter Scharwergk nnncnpantnr qualiaonnque andeat imponerci nisi et hoc oompetat racioni officii sibi ininncti nee tnnc pro sno ant alteiins prinato commodo id sibi liceat facere, nisi prins petita licencia et obtenta. Preterea hnio statnto adiicimns quod nnllns prelatns Tel Canonicns de commnnibns bonis sen locis Capitnli Tel fabrioe ecclesie Warmiensis sine Uoencia et eonsensn Capitnli se intromittere sen ea sibi Tsnrpare presnmat. Et si aliquem forte ex ignorancia Tel alias in hoc excedere contigerit Tel aliquis retroactis temporibns iam forsan excessit, postquam de hoc Capitnlo constiterit requisitns per Capitnlnm secnndnm dictamen einsdem Capitnli, hoc infra Tnins 17

258

menBiB spacinm a tempore requisicioiiis hüinsmodi immediate computandnm emendare et Capitnlo predicto de hoc neenon damnis que exinde proueneniDt sen pronenienty realiter satisfacere teneatar quacimque contradictione non obstante. (38) Item Stataimus quod singnlis anniB in Capitulo generali quod circa festam Omninm sanctorom celebrari consnenity dao de Canonicis depntentnr^ qui in collectionem censns in Melsag et in Allensteyn onm AdminiBtratore Capitnli constituti Omnes defectas tarn in hominibns quam in territorii statn a Scultetis et dnobns Consnlibos singalamm villamm tnnc eciam censom presentantibns, Ben aliis quibnscnnque predictomm territoriomm IncoliS; debite et gtndiose perquirant^ quos cnrent inxta posse pronide reformare, Graniores vero caBns pro eomm reformacione ad Capitnlam referentes. Quodsi forsitan dno Canonici predicti vel alter eomm legitime impediti sen impeditns of&cinm hninsmocli temporibng predictis exercere non potemnt vel poterit, Capitnlnm alinm sen alios loco illomm potent snrrogare. (39) Item vt debitns honor Of&cialibns Capitnii deferatnr, Statnimns quod quilibet Of&cialinm Capitnii sie sna Jnrisdietione Ttatnr, vt falcem snam a messe prohibeat aliena. Et ne quis errori sno ignorancie velnm pretendere yaleaty presenti duximns statnto declarandnm que ad quem debeat Jnrisdictio pertinere. Administrator enim in dnobns districtibns AUensteyn et Melsag, Jndex cinitatis Warmiensis, in cinitate ipsa, et intra sne libertatis terminos, Magister Pistorie in mstioos ad eandem pertinentes quoad exactionem censnnm. In molendino quoque in dicta cinitate sito, et in aliis locis ad dictam Pistoriam pertinentibns, Et magister Silnamm in villis in districtn Frawenbnrgensi snb ditione Capitnii constitntiSy prent hactenns de consnetndine longeaa obsematnm est, Jnrisdictionem retineant Preterea quilibet Of&cialis cni pro execntione Offidi sni aliqui de snbditis Capitnii depntantnr, pro tempore depntationis hninsmodi, snper negligencüs et excessibns animadnertere potent in eosdem. Porro cnilibet Canonico in Cnria Canonicali et AUodio snis Jnrisdictio salna consistat. Non tamen volnmns sie ad predictos Jnrisdictionem pertinere, yt eam a Capitnlo penitns abdictemns, quinymmo Capitnlnm ipsnm premissis non obstantibns per viam appellationis a snbditis ipsins vninersis et singnlis libere potent adiri, Et nichilominns iam eciam a predictis personis indicata citra eamndem ininriam prent eidem videbitnr ex officio sno in melius

259

refonnare. Postremo si quis adtrersns quempiam de alterias Jorisdictione existentem aliqoid questionis habaerit, ille eciam si Canonicns fuerit coram sao eam conueniat Judice, cnios dif&nitionem sostineat. Vel certe si se yerisimiliter grauatam senserit, facultas sibi maneat adCapitalom prouocandi. (40) Item Yt casus improoisi qai sine expensis declinari non possmit sustentamento prouidencie facilios tolle* rentnr, Statairnns, qaod Administrator Capitnli in virtate prestiti Jaramenti singolis annis presentare debebit Thesaurario ad hoc per Capitnlnm deputato de censu coUecto circa festam Natinitatis Gluristi in Territorio AUensteyn XII maroas eciam antequam censnm ipsom aliis distriboat Vnde ex* pensas inopinatas Capitolium facere et odiosam contrahendi debita necessitatem valeat eoitare. (41) Item Statuimus quod nnllns Canonicns arma queconque ad Capitnlnm deferat. Et quod in Capitnlis debita semetnr honestas. Kec aliquis Capitnlaris yocem suam preproperety sed iuxta ordinem quilibet libere proferat yotum suam. Nee aliquis Capitularis contra alinm Capitularem in verba inhonesta eontumeliosa aut iniuriosa prommpat vel irotum sunm impediat Alioquin sit prinatus pane et cemisia ad arbitrium Capituli, doneo Capitulo et persone oflfense satisfecerit de premissis. (42) Item Statuimus quod gesta et gerenda Capituli secreta, que pro talibus per presidentem de voluntate Capituli dedarata fuerint et niclulominus illa que quis in Capitulo existens protestando dicit se capitulariter dicere vel facere» nuUus sub pena prefati Juramenti reuelare audeat, quousque per Capitulum decreta fuerit propalari. (43) Item Statuimus, quod quilibet Canonicus obtenta a domino Episcopo abessend^ licencia eciam a Capitulo personaliter yel necessitate vrgente per alium eandem petere teneatur, quod si facere contempserit, in suo reditu per XXX dierum spacium panis et ceruisie distributione in penam temeritatis huiusmodi yiolate consnetudinis irremissibiliter sit prinatus. (44) Item Statuinms quod habeatur campana CapitulariSy que pro nullo alio vsu nisi pro Canonicorum Capitulari conuocacione ad mandatum presidentis pulsetur tociens quotiens Capitulum fuerit faeiendum vel litera cum maiori Sigillo Capituli sigillanda. Modus autem pulsandi talis obser* uandus est, quod tribus vicibus more solito pulsetur et ad huiusmodi pulsus hora terdarum, id est post primam siue maturam missam, conueniendum est, sed vbi magis ardua et

260

in quibns acceleracione opus est yeniimt tractanda negocia, post tercinm pnlsnm quarto, sed differenter ad ynum scilicet tantammodo latus pulsando, campana palsari debebit, vt per hoc detur intelligi, quod mox palsn finito capitolaris sit connentio necessario facienda. (45) Item yt nobis et Snbditis nostris qui pro caiiBaniin deoisionibns ad nos ireqaenter confoginnt salnbrins consnlatar, Stataimns quod singnlis primis sextis feriis Oeto mensinm vsuaiinm Kaiendario inscriptommy si festnin celebre non impedierit^ alioquin proxima die precedente, in qua tale festnni non occnrrerit^ Canonici presentes ad sonnm campane Capitalaris, sine ad boc petitor appareat sine non, ad celebrandnm Capitnlam connocentnr. In Jannario autem, MayOy Angnsto et Nouembre propter eongregationes generales que in eisdem Quataor mensibos videlicet in crastino AgnetiSy Johannis ante portam latinani; Agapiti et Animamm, annaa reüolacione celebrantnr; nisi forsan aliqua euidens Ytilitag vel instans necessitas exegerit, non erit necesse in predictis Sextis feriis congregari. Et qui ad hninsmodi et ad singala alia eciam extra dies predictos celebranda Capitnla legitime impedimento eessante venire scienter neglexerit sine contempserity Dno Scoti vsnales eidem de prebenda saa tociens quotiens in hoc culpabilis repertns faerit snbtrahantnr. Nullusque si dictam penam enitare volnerit inde recedat, nisi a presidente de conninencia Capitnli licenda petita fnerit et obtenta. (46) Item Statnirnns, quod si aliquem prelatomm yü Canonicomm ecclesie Warmiensis ininste vulnerari vel alias in persona vel in bonis ledi contigerit, omnes et singnli Capitnlares eidem leso in iosticia fideliter verbis et factis assistant pro emenda consequenda. (47) Item Statnimns quod testamentarii dominornm Prelatomm et Canonicornm eciam Mediornm et Minomm infra viginti dies a morte Testatoris continno nnmerandos Testamenta per ipsos condita vel eorum Copias fideliter exemplatas cum Innentariis eciam ante eorundem execntionem Capitnla presentare sine contradictione qualibet teneantar. Idem de Testamentis Yicariomm, Cnm et ipsi membra sint ecclesie^ volnmas obseruari.

(48) Item Stataimns quod quilibet Canonicns Maipri, Media vel Minori prebenda prebendatns et eciam Vioarius iuret bonnm ecclesie promonere ad quemcnnqae statnm ipsum peroenire contingat, alias fimctus et ^stribntiones non perdpiat 261 (49) Item Stataimas quod Statuta bis in Anno in QuatnortemporibuB scilicet Cinerum et Cracis Quarta feria in eisdem Omnibus Canonicis Maioribus prebendatis prebendia Capitnlaribus et non Capitularibus presentibus per sonum campane Capitularis conuocatis per Juniorem Canonicum Capitularem si habilis iuerit distincte et intelligibiliter secundum quod eosdem Capitulares et non Capitulares respeotiue concemunt legantur, ne quispiam periurii periculum incurrere yel ignoranciam eorundem pretendere yaleat aut allegare. (50) Item StatuimuB quod nuUus cuiuscunque conditioniSy Dignitatis vel Status existat Dominis in Capitulo existentibus cum armis quibuscunque ad ipsos iugredi permittatur. (51) Item cum de literatis implenda sit indigencia ecclesie vt fructum suo tempore afferre yaleant oportunum, Statuimus quod quilibet Canonicus de nouo intrans^ Kisi in Sacra papna Magister yel Bacalarius formatus, Aut in Decretis yel in Jure Cinili aut in medicina seu phisica Doctor

aut Licenciatus extiterit^ post residenciam primi smu, Si Capitulo yisum et expediens fuerit, teneatur ad Triennium ad minus in aliquo studio priuilegiato in yna dictarum facultatum studere Sicque soll studio operam dare, yt iugiter et continue in ipso per memoratum triennium perseueret. Kec se inde absentare presumat^ nisi pestilende Infirmitatis famis aut hostilitatis causa ad aliud se duxerit priuilegiatum Studium transferendum. Quodsi ex alia causa, rationabili tarnen, Studium deseruerit, pro tempore absencie eidem tanquam Studenti Capitulum minime respondebit Si yero ex friuola causa (que an talis sit, Judido Capituli stabitur) se duxerit absentandum, pro tempore absencie huiusmodi simpliciter reputabitur absens. Et nichilominus teneatur dictum Triennium reincipere Studiumque yt premittitur ysque ad finem continuare, ac si prius nihil esset actum in eodem. De premissis itaque omuibus et singulis, antequam ad percepcionem distributionum rediens admittatur, patentibus literis Sigillo Rectoris Studii in quo studuerit munitis et assertioue proprii Juramenti teneatur facere plenam fidero. Preterea si is ytiliter se in studio habuerit petiueritque sibi dari licenciam studendi diucius, non erit sibi talis licencia deneganda. (52) Item Statuimus, quod de Triennio in triennium Capitulum certos Canonicos ad yisitandum et discendum limites inter bona dominorum de ordine et ecclesie Capitulique nostri Signis incisionibus et aceruis lapidum consignatis

262

debeat depntare. Et ad Bolidtandum hoc ipsam Administrator Capitali sit astrictns. (53) Item Stataimos, qaod pro quibascunqae literis Capitali sigillandis cera viridis immntabiliter sit in yso. (54) Item Capientes omnem materiam discidii quantom possibile est amonere Stataimns qaod in literis Missibilibus nomine Capitali per Ebdomadariam de more in Melsag mittendiSi non presentationis sed qaando Capitalariter decrete faerint tempos attendi debere, Et qai tone Ebdomadarios faerit, easdem mittere teneatar. (55) Item Stataimas^ qaod nallam Instramentom per qaemcanqae Notariam conficiendam saper censibas per Vicariam ecclesie Warmiensis aat qaamcanqae aliam personam sea personas ecclesiasticas vel secalares in dominio eiasdem ecclesie emendis alicaias sit roboris vel momentt, nisi domini Episcopi ad mensam Episcopalem spectantibas, ac Capitali Sigillam in bonis ipsias, literis contractaam haiasmodi sit appositam. Gaias constitationis transgressor eciam si laicos sity in tota capitali pecania qae dominio ipso facto confiscata sit, nichilominas poniatar. (56) Item Stataimas, vt omnes impetrantes vel eoram procaratores insinnatis literis anteqaam ipsis respondeatar, si Capitalam pecierit, literanun saanim Copias tradere teneantar, propriis eoram samptibas et expensis, Et qaod concarrentibas daobas vel plaribas impetrantibas, petentibns se ad prebendas yacantes vel aliad beneficiam qaodcanqae re* cipiy Is qai per se vel procaratorem saam receptas faerit ad aliqaod eoram cam effecta appellationam per Capitalam ipsam, contra processns monitiones et reqaisitiones alioram legitime interposita, sais samptibas proseqai teneatar. Qaod si ipsi ad hoc idonei reperti non faerint, Ipsam Capitalam vel eam aat eos qaem vel qaos ad hoc exeqaendam constitaerit, ab impensis et omnis satisdationis onere in virtnte prestiti Jaramenti penitas releaabant. (57) Item qaia testimonio fide dignonim et precipae Seniornm Capitali nobis innotait, nallam Vicariam ex antiqaa et laadabili consaetadine nisi in presencia vnias Canonici ad minas saam potaisse condere testamentam, qaam qaidem consaetadinem approbatam innoaantes, Stataimas, qaatenas vltima testatoram volantas firmias teneatar et bona ipsoram eis mortais ad alios vsas non distrahantar sicat iam factam nostros predecessores intellexisse accepimas, Vt deinceps nallos Vicarias nisi presente ad minas vno Canonico qaem

263

elegerity snnm yaleat condere testamentnin. Indigniun enim esset et sospicione male dispensacionis non careret, quod Yicarii qui irequenter in Execatores vltimaram volautatnm CaDonicorain eligantar, ipsos Canonicos suis testamentis et eonrndem execntionibus non paterentnr interesse. Igitnr si quis eomm ansa temerario hoc facere contempserit , testa* mentnm suam si quod disposnerit ipso facto irritnm sit et inane, et ecclesia ipsa, de cnins yixit stipendio in relictia saccedat Quod si aliquis vicariornm intestatus discesserit, solutis prios desernitis et debitis, ecclesie relicta omnia cedant (58) Item quia frequenti experiencia comperimns, Ex eo quod capitnlariter condnsa non fnerint scriptnre mnnimine ad fntoram rei memoriam roborata, errores variog emersisse, Statnimos quod inter Capitnlares Canonicos vltimns de Jnnioribns quotiens Capitulnm fnerit faciendnm penes se attramentnm et alia ad scribendnm requisita habere . ardnaque et specialiter commissa ad mandatnm presidentis de consensn Capitnli in libro ad hoc depntato per se yel alium Capitnlarem fideliter conscribere teneatnr. (59) Item cum non debeat indignnm indicari si snperiomm mores et landabiles consnetndines snbditi cogantor amplecti, Qaam landabiliter enim et quam vtiliter introdnctam sit, quod of&ciales Capitnli qui ex nobis rebus nostris preficinntnr^ singnlis anius of&cia sna in manibus nostris resignent, ef&oaci sumns experiencia remm magistra edoctu Hnnc igitnr morem ad snbditos nostros Officiales, vt exinde nobis yberior ytilitas proneniat, derinare cnpientes, Statmmns, vt omnes et singoli nostri Officiales, sine ecclesiastice persone fnerint sine secnlareSy deinceps singnlis annis of&cia sna nobis resignent locis et temporibns infrascriptis. Adnocatns enim noster in Melsag cum presentacione Sigilli officii sni, Dyaconns et Snbdyaconns ecclesie^ Magister Soole, Adnocatns in Frawenbnrg et ambo Gampanatores in Capitnlo generali quod circa festnm omninm sanctomm singnlis annis celebrari consnetnm est in nostris; Bnrgranins vero sine Capellanns in Melsag et Gamerarii ibidem in festo sancti Martini quando censns collignntnr in dominomm Administratomm visitatomm et Magistri Pistorie; Capellanns antem Gamerarins, Magister piscatnre et Silnamm Gnstos in Allensteyn Geterique minnta officia ibidem tenentes In festo Gircnmcisionis domini in predictomm dominomm Administratoris et Visitatomm manibns of&cia sna yerbis intelligibilibns

264

resignare effectaaliter teneantar. Quicnnque autem insto impedimento cessante predictis locis et temporibus hoo facere neglexerit, elapso tempore cailibet vt premittitar prefinito, censemas eondem haben perinde ac si officium snam effectaaliter resignaaset, Nosqae de officio haiasmodi sie vacante sine alia amotione sea absolutione prent nobis vifinm fuerit disponemns. (60) Item quia rationi consonat, eos onera equalia recnsare non debere qui rernm comoda equaliter amplectnntnr, Proinde Capitulariter Statnimns quod quilibet Canonicornm cum ad plenariam anene et feni percepcionem pemenerit pro oportnnitatibna eoclesie incnmbentibns deinceps Tres equoB proprios ad minus habere teneatnr, quornm cuinslibet yalor secnndnm eommunem extimationem marcas Vn hone monete perfioiat. Alioqoin predictorum feni et anene distribucione carebit quonsque hnic statnto snffioienter pamerit (61) Item Statnimns quod personarnm electio pro oportnnitatibns Capitnli in legationibns exequendis tantnmmodo apnd Capitnlnm existat. In qua ad negociomm incnmbencinm qualitatem habito respectn semetnr equalitas, ne quispiam pre ceteris niminm oneretnr. (62) Item Statnimns quod in comodandis equis prefatis personis, in dictis oportnnitatibns mittendis intra patriam, quando pemoctandum fnerit^ tomns per sitnm Gnriarnm domino Administratore seolnso hys modo et ordine semetnr, videlicety quod si tomns electnm sen depntatnm tetigerit, ipse sibi de dnobns proprüs equis cnrram trahere valentibns pronidebit, Et tres alios domini eciam secnndnm sitnm Gnriaram singnli vnnm comodando ipsi depntato assignare sint astricti. Si autem Electnm ordo non tetigerit, tunc tomarins ipsi electo de dnobns equis vt premittitur ourmm trahere valentibus pronidebit, famnlnm eciam snum, vt equi confidencins gubementur, adinngere potent, si placebit Beliquos vero Tres equos, quornm duo ipse electns de suis, terdnm yero secnndnm ordinem Cnriamm vt snpra recipiet pro huinsmodi itinere peragendo; Et hoc nisi idem Electns Quinque equos de suis secum recipere malnerit, yel nisi aliter voluerit cum tomario amicabiliter concordare. (63) Item Statnimns quod qui in premissis temerarins contradictor extiterit, totiens quotiens pro quolibet equo per diem naturalem snbtractionis vnins fertonis penam, a distributionibus proximis per Administratorem faciendis ipsi electo integraliter applicandam se nonerit incursumm.

265

(64) Item Stataimus qaod sine qaia per propriös eqaog siue alienos legaüonem sibi commissain execatus faerit, per aliquem ad hoc deputandam, eqai haiaBinodi solerter debeant compatari in tomain, adeo quod qui tomam hoiasmodi equos saos propriös dacendo preaenerit merito debeat postea preteriri. (65) Item Stataimus quod si qais ad legationem electas Vitra Qoinque equos predictos ynnm aut plures secam dacere voluerit, non computentur in tomam, nisi Capitalam decreuerit Electam ipsum talibas indigere circa qaos eciam obseruetar, proat de aliis supra expressam est (66) Item Stataimas quod si aliqaem ex eqais tempore legationis ex superaeniente morbo vel ineaitabili casa perire contigerit, soluet Capitalam pro qaolibet yalorem per ipsum Capitulum extimandum. Super cuias nichilominus yalore ad quem equus pertinuit, consciencia sit onerata. (67) Item saper premissis omnibus et singulis quotiens opus fuerit toUendi et dispensandi Gorrigendi Interpretandi emendandi addendi et declarandiBeuerendissimo in Christo patri et domino domino Episcopo Warmiensi qui pro tempore fuerit vel eins Yicario ipso in remotis agente et Capitalo seu maioriet sanioripartiauctoritatemomnimodamreseruamas. ').

D. Regesta Copernicana,[recensere]

namentlich aus den ermländischen Kapitels- und Kurial-Akten.

Die beiden bedeutendsten ermländischen Archive, das bischöfliche wie das domkapitulärische, sind, wenn nicht gerade die einzigen, so doch die Hauptquellen, aus denen sichere Anhaltspunkte für das Leben des Nikolaus Kopernikus sich entnehmen lassen. Trotz ihrer wiederholten Plünderung bieten sie auch heute noch eine ansehnliche Fülle chronologischer Notizen, die im Nachstehenden mit Hinzufügung anderweitiger glaubhaft bezeugter Daten zu den „Regesta Copernicana," einer urkundlichen Grundlage zur Biographie des grossen Astronomen, zusammengestellt sind. Von den Archivalien des Domkapitels kommen hier 1) unsere aus dem Ende des 15. Jahrhundert herrührende Abschrift dieser Statuten auf Pergament, deren Original nicht mehr vorhanden ist, hat am Rande später hinzugefügte Zahlen, die aber nur bis 66 gehen, da der erste Abschnitt nicht mitgezählt ist

266

namentlich die 4 Bände der ältesten Kapitelsakten in Betracht, nämlich Ms. S. 1, die Zeit von 1384 — 1499 umfassend (ygl. £. Z. I, 190 ff.); ferner die "Acta ab anno 1499do ad Annnm 1593 (S. 2), der ,^liber actornm ab anno 1533—1608 (S. 3\ und ein dünnes Papierheft, die ,,Locatio mansorum desertorum ab anno 1494 — 1520" enthaltend (S. 4), in welchem Kopernikns als Administrator der kapitalarischen Güter in den Jahren 1516—1519 verschiedene Eintragungen gemacht hat, die sich auf die Verleihung der an das Kapitel zurtickgefallenen Hufen an Bauern nnd Scharwerksleute beziehen. Diese 15 Seiten, von Kopernikns' eigener Hand geschrieben, sind, ausser einigen Unterschriften in Urkunden, das Einzige, was das domkapitularische Archiv von kopernikanischen Manuskripten noch bewahrt, während aus dem bischöflichen Archiv alle seine Handschriften, namentlich die, wie es scheint, recht zahlreichen Briefe an die ermländischen Bischöfe, nach und nach ohne Ausnahme entwendet worden sind. Sehr zu bedauern ist auch der Verlust der noch im Jahre 1633 vorhandenen 2 Bände „annalium tempore Mauritii ab anno 1524 — 1527"'). Dagegen sind uns glücklicherweise die „Epistolae Mauritii 1528 — 1537" \. A. F. Fol. A. 1) noch erhalten und manche andere von len geraubten Archivstttcken anderswo wieder aufgeftmden worden *). Was sich in den genannten Quellen über Andreas Kopernikus, den Bruder unseres Nikolaus, vorfindet, ist an den betreffenden Stellen in den Noten in chronologischer Ordnung beigeftigt, zur Erläuterung der einzelnen R^esten aber hin und wieder auf die übrigen Partieen dieses Spicilegiums (Sp. — IV bedeutet dessen letzte Abtheilung — ), auf meine Schrift „N. Kopernikus und M. Luther" ^.) u. auf die Erml. Literaturgeschichte (B. W.) hingewiesen worden. 1473. 1) 1473. 19. Febr. „N. Copernious Torinensis, Canonicua Varmiensis,natusa. 1473.Febr.diel9.hora4.scrup.48. Inclamit maxime circa annum Christi 1525. f 1543". (Peucer, Elementa doctrinae de circnlis coelestibus. Witteb. 1558. praefatio. K. p. 11.) 1491. 2) 1491. „Inrectoratunono Venerabilis vui magistri Mattbie' de Cobilino Sacre theologie professoris lectoris ordinarii eiusdem, commutatione hyemali a. 1491 . . . Nicolaus I^oolai de Thuronia" Albo Cracoviensi mscriptus est (K. p. 14.)<) Vgl. meine Analecta Warmiensia p. 10. ^ A. a.O.S. 117, 119 fiL dei

267

3) 1497. 9. März. y^Bononiae septimo Idns Martii 1^97. post occasum Solis, anno Christi 1497 — consideravirnos^^ (Rev. IV, 27. Sp. p. 148.) 4) ,,NicolaiiB Coppern^^^, Nachfolger des am 26. Aug. 1498. 1497 verstorbenen ,,Joannes Czannow'^ (aus Danzig) in dem 14. Frauenbarger Namerarkanonikat E. A. F. Fol. C. init (K. p. 18 und 62) '). 5) 1499. 7. Febr. ,,Äimo domini 1499 in crastino dorothee 1499. optata sunt Allodia mfrascripta per dominos de Capitulo subscriptos: Donunus prepositus . . . D. Caspar . • D. Zacharias . . D. Martinus . . D. Andreas . • D. Baltasar « . D. Albertus . . D. Michael . • D. Nicolaus Koppernick optauit allodium domini michaelis vacans, Dominus Cantor Joh. Sculteti optauit allodium m Zandekow^^ (S. 1. fol. 26 1>.) 6) 1499. 21. October. Lucae Episcopi ,,patrueles (Ificolaus et Andreas?) Bononiae degentes. (B. A. F. Fol. D. 1, 146. — Sp. IV. K. p. 24.) 7) 1500. N. Copernicus ,,die nona Januarii'^ item ,,quarta 1500. Martii a. 1500 Bononie". (Sp. p. 130. K. 25.) 8) 1500. y,Bomae circa annum Domini 1500 Professor mathematum^^ (Sp. p. 130. E. 25.) 9) 1500. 6. November. Observatio astronomica Bomae. (Kev. IV, 14. Sp. 147. K. 26.) 10) 1501. 27. Juli. „Anno MCGCCCj. In die Panthaleonis 1601. martyris Comparuerunt coram Capitulo domini Canonici Nicholaus Et Andreas Coppernick fratres: desiderauit ille olteriorem studendj terminum videlioet ad biennium qui iam tres annos ex licentia Capituli peregit in studio. Alter Andreas pecijt fauorem Studium suum incipiendj. Et iuxta teuerem statutorum continuandj: quodque vtrique darentur studentibus dari consueta. Post maturam deliberationem Capitnlum votis vtriusque condescendit: Maxime ut Nicholaus medicmis studere promisit Consulturus olim Antistiti nostro Reuerendissimo ac etiam dominis de capitulo medicus salutaris, Et Andreas pro literis capescendis abilis videbatur^^ (S. 2 fol. Ib. Cf. fol. 2a. K. 27). 11) „Nicolaum Copernicum Patavii Philosophiae ac Medi- 1501—1606. dnae operam dedisse per annos quatuor constat ex Polor nomm albis, ubi discipulus didtur Nicolai Passarae e (jenua «t Nicolai Vemiae Theatini, a quo ad utriusque sdentiae 1) Andreas Copernik, Nachfolger des am 23. December 1498 Terstorbenen Thomas Werner (ans Braonsberg) in dem 7. Franenborger Nomerarkanonikat (E. A. F. C. 1 und Anal. Warm. p. 67.)

268

lauream provectam assernnt acta collegii Medicinornm ad a. 1499^'. (Nicolai Comneni Papadopoli, historia gymnas. Patavini. Venetiis 1728. n, 195. — K. p, 29.)')1606? 12) yjSabscripti domini et canonici Ecclesie Warmiensis pro Bedemptione clenodiornm ecclesie Warmiensis Solnernnt secnndum modnm sabscriptam^ Quilibet XX, Mr. bo. mon.^' — sequontnr 25 nomina, tone: ,,Dns. Doctor Johannes Schnlteti Archidiaconns dedit pro Cappa Mr. X. Anno dni M^ quingentesimo quarto feria qointa infra octaoam S. Martini. Dns. Nicolaus Coppernigk dedit pro omamentis sen omatibus. Dns. Andreas Coppernigk dedit pro omamentis sen omatibns'^ (DasDatam fehlt. — S. 1 fol. 61 b.) 1507, 13) 1507. 7. Jan. ,,Anno quo supraSeptimaJannarii dominus Nicolaus Kopernig Gonfrater noster seruicio Beuerendissimi 1) „Anno quo supra (1502) XYj. Augusti dominis de Capitulo congre^tis in loco Capitulari Yenit B,mus. dominus Antistes Lucas ad apitulum: Goram quo ea quae subsequuntur tractabantur: . . . 4to. In causis pendentibus inter d. Reuerendissimum Capitnlum Et ordinem yisum est dominis de Capitulo Quod imjietrandus sit in yrbe index commissarius in patria: ybi Et testes Et iura fadlius produci possent quam in vrbe. In hac re per Episcopum Et Capitulares maturius deliberatum fuit Et tandem concorditer conclusum quod sint constituendi procuratores in yrbe ad quos debent mitti Copie literarum Et inrium ut consulant quomodo cause instituende sint in patria formentque libellum in quo stabit Et dependebit totus litis processus. Constituti sunt Et tunc coram notario et testibus procuratores in Vrbe nunc existentes Bernardus sculteti decanus Warmiensis Nfeholaas sealteti Et Andreas Koppernick Canonici Warm ienses. Gonclusum etiam fuit quod sunt transmittendj in vrbem XXX. aut L. Rhenenses floreni pro aduocatis qui habent consulere in causis Et libeUum formare . . . Sexto de baciüo pastorali per Canonicos non portando mentio facta est: eo quod nee hie neque in aliis ecclesiis cathedralibus visum sit quod Canonicus deferat Episcopo baculum. Et visum fiiit dominis de Capitulo quod baculus ille pastoralis per Vicarios domini Episcopi portandus sit: aut per alium ex Yicarüs. Quod Episcopus indigne ferens: dixit se yeUe nepotes suos Nicolaum Et Andream ad hoc cogere ut baiulent sibi baculum aut egrediantur ecclesiam". (S. 2 foK 4d. et 5.) Hienach war Andreas Kopernikus im Jahre 1502 in Rom. (YgL Sp. p. 105.) Aber wie es scheint auch sein Bruder Nicolaus. Denn statt Nicholaus sculteti ist offenbar zu lesen „Nicholaus Koppeniick". Einen Nicolaus Sculteti hat es im erml. Kapitel nie gegeben, ausser Bernhard weilte damals kein anderer Sculteti in Rom, und im Jahre 1502 gab es im erml. Kapitel überhaupt keinen andern Nicolaus als unsem Astronomen. Dieser reiste mit seinem Bruder und mit Bernhard Sculteti, der am 3. August 1501 die Erlaubniss nach Rom zu gehen erhielt (S. 2 fol. 15.), gemeinschaftlich nach Italien ab und hielt sich also wohl wenigstens zeitweilig auch in Rom bei seinem Bruder auf. (Vgl. K. 40.)

269

domini nostri mancipatus, obtinuit ex singalari fauore Capitaliy Vitra frnctas (corpus) prebende sae marcas XY. bone monete ipsi annaatim assignandas donec famülatai Episcopi renancianerit. hec gratia ei fanoroBe concessa potiBsimnin CQm Ärtem medicine callet, connalescentie Reaerendissime d. sae opera et medela suis matare consulat. (S. 2 fol. 13 b. K. p. 34.) 14) 1507. 7. April wird eine auf die Antoniterbrüder bezügliche Urkunde in Frauenburg unterzeichnet ^^presentibus . . . Fabiane de Lusianis et Nicoiao Coppernick decretorum doctoribus". (K. A. F. L. 18. — K. p. 20.)'). 15) 1509. Die lateinische Uebersetzung der Briefe des 1509. Theophylaktos Simokattes mit der einleitenden ^^epistola Nicolai coppernici in Erakau bei Haller gedruckt. (Sp. p. 72. K. p. 35 und 36.) 16) 1509. 2. Juni. Observatio astronomica — Cracoviae? — quarto nonas Junii. (Rev. IV, 13. Sp. p. 73.) >) „Anno quo supra (1507) decima octatta Aprilis" obtinuit allodiom Johannis Scolteti „dominus Andreas Coppernigk*^ . (S. 2. fol. 13 a.) „Anno domini 1508 in die Epiphanie (6. Januar) presentes in Capitulo fiienint . . . Fabianus de Lusianis, Andreas Coppernick, Jo. Crapitz" etc. . . . (L. c. fol. 15 a.) „Anno domini quo supra (1508) In die conuersionis Sancti Pauli Apostoli (25. Januarii) Gonstitutus coram Venerabili Oapitnlo ecclesie Warmien. In loco cajpitulari Yenerabilis dominus Andreas Coppernick doctor Canonicus eiusdem ecclesie, pecijt et obtinuit sibi concedi licenciam abeundi et absende per vnnm annnm causa adeondi medicos pro cura egritudinis qua laborat, pro quo anno Capitulum voluit responderi ei de integro corpore prebende sue et de pecun^s pro consolationibus dari consuetis pro rata temporis per eum deseniitL (S. 2 foL 15 a.) Anno quo supra (1508) Die yero XIX mensis Augus^ In capitulo generali quod Agapiti consueuit baberi, Yenerabilis dominus Andreas Coppernick, coram dominis capitularibus proposuit, quod Keuerendissimus dominus noster Episcopus ad preces suas concessit sibi licenciam abeundi binc ad medicos, et pre^erit sibj terminum redeundj ad festum Epiphanie prozime venturum. Quare pec^t sibi etiam per venerabile capitulum eandem licenciam daij, ita quod tempore absentie sue possit esse particeps omnium et singularum distributionum que solent presentibus etiam capitularibus daij, rtputa mellis: consolationum in ratione generali distribuendarum, et aliorum similium, perinde acsi esset presens. Super quo domini babita deliberatione, respondemnt petitionem eins esse nimis exorbitantem et non consonam statatis ecclesie per eum et aUoB omnes canonicos ioratis, cum etiam nuUi antehac reperiatur similis concessio facta, quodque propterea habito presertim respectu statutoTum a quibus discedere non licet concedant ei licenciam predictam iuxta formam eorundem statutorom, promittentes ei respondere de Omnibus de quibus statutnm super boc confectum disponit De quo idem dominus Andreas gratias dominis egit'^ (L. c fol. 16 a.)

270

1511. 17) 1511. 7. October. Observatio astronomica. (Ber. IV, 5. Sp, p. 147.) 1512. 18) 1512. 5. April. ,,Nicolaiis Coppernic^^ mit 7 andern Domherren wählt nach dem am 29. März 1512 erfolgten Tode des Lucas Watzelrode den Fabian von Lossainen zum Bischof von Ermland und unterzeichnet die articuli inrati. (K.A.F: A.4, 1. — H.A. F: E. b.Nr. 8. — E.Z.I, 182.^ 19) 1512. In quatnortemporibns Pentheoostes (3 — 6Jnnii) ,,D. Nicolaus Coppernig^^ optauit allodium Balthasaris Stockfisch. (S. 2 fol. 22b.) 20) 1512. 5. Juni. Observatio astronomica — Fmeburgi? (Bev. V, 16.)«). I) „De Egroto d. Andrea Koppernig. Anno domini Millesimo Quingentesimo daodecimo Septembris quarta Dominis Capitolaribas vna congregatis Attendentes abhominabilem lepre morbom domini Andre«  Coppernig Canonici periculosum eorom congregationi, statnerunt ipoom tanquam contagiosum yitandum, Grebre ipsi consulentes, quo sibi et ipsis sua bac presentia non foret molestus, in alinm locnm suum dirigeret domicilium, ipsi annuatim corpus prebende ex S(t)atato, desuper XV marcas bone monete ex gratia offerre decementes. hac fratema exhibitione non contentus multis disceptacionibus ad longe maiorem pecunie quantitatem aspirans, perinde residens ac apparatum domesticam faciens. Ad vitandam longiorem cauillandi materiam, ne videantur ipsi per ante£atam exhibitionem iniuriaij, ad decisionem questionem istam in Yrbe se offerunt, Yidelicet An omnes distribnciones ipsi infirmo et sequestrato a loco debeantur, tanquam residenti et diuinis Offices interessenti. Insuper recipit (sie) idem dominus Andreas Coppernig XII c florenos vngaricales a defnncto Episcopo Luca pro erectione ecclesie, quos magna ex parte in diuersos vsus distraxit, offerens de istis rationem Reuerendissimo domino Electo Fabiane, et Capitulo. cum bec ratio minus sufficiens et falsa iudido omnium dominomm euidentissimis documentis videbatur, Interposuit Reuerendissimns dominus et Yenerabile Capitulum arrestum omnium snorum frnctuum ad eum deuoluendorum, donec magis legalem et exactam racionem de perceptis obtulerit Et hoc arrestum habebit locum et progressum a festo Natinitatis Marie proxime aduentantis. Yenerabile Capitulum non intendit ipsum antefatum dominum Andream priuare fructibus suis prout asserit cum hoc odiosum sit, Sed vigore praemissi debiti, arrestat omnes eins adiutiones fiructus et emoliment^ Ysque dum de proprüs pecungs rt supra sufficientem rationem obtulerit (Hoc autem arrestum nunquam effectum est sortitum propter fractus sibi administratos et subsecutam concordiam prout de manu sua.) Octobris quinta conclusum fuit per Yenerabile Capitulum, Gum Yenerabilis dominus Andreas Coppernig contagioso lepre morbo infectns hinc soluere instituit^ ex decreto Yenerabilis Capituli, ne sua hie presentia dominis abommationem prebeat, quo hie sequestratus honeste yitam sustentare yaleat, ipsi tanquam egroto pro festo diui Martini Yenerabile Capitulum marcas triginta offerre institui^ pro Epiphaniarum autem festo marcas quindecim bo. monete, iuxta priorem exhibitionem.

271

21) 1512. 26. December. „Nicolaos Coppernick'^ unterzeichnet in Franenbnrg eine auf den petrikaner Vertrag yom 7. December 1512 bezügliche Urkunde. (B. A. F.: D. 66 foL 1. E. Z. I, 276.) 22) 1512. 28. December. ,,Nicolan8 Coppernick^^ nnterzeichnet in Frauenbnrg das Kotariatsinstrament mit der Erklärong; dass der petrikaner Vertrag und die Urkunde vom 26. December (cf. Kr. 21) nur insoweit Bechtskraft haben Bolle, als ihr der Papst beistimme. (E. A. F.: I. Nr. 40. Jara Key. Capitnli Varmiensis. Snmmar. Nr. 6. A. — S. 2. foL 23a. _ E. Z. I, 278.)'). 23) 1512 erscheint yon Jo. Dantiscns das Epithalaminm in nnptiis Sigismnndi I. mit einem Epigramm von N. Copernicus. (B. W. p. 114.) 24) 1514. 17. März. „Venerabilis dominus Doctor 1614. Nicolaus Coppernig in vim solutionis curie quondam domini Enoch prepositi pro primo termino soluit marcas LXXV. bo. mo. adhuc remanens debitor in mrc. c. biennio soluendis.'^ (S. 2 fol. 23 b.) 25) 1514. 5. Mai. Observatio astronomica. (Bev. V, 6.) '). 26) 1514. 6. Mai unterzeichnet ^^Nicolaus Coppernig'^ in Frauenburg die ^^rticuli per Venerabile Capitulum editi ad communem vtilitatem oppidi Frauenburg^S (S. 2 fol. 23 b.) saluo arresto per Renerendissimuin dominum nostrnm Electum interposito, Donec in Vrbe decisom fuerit, quod ipsi egroto, leproso et iofecto, a coUegio sequestrato debeator. In quam conclusionem idem ipee Andreas consensit'^ (S. 2 fol. 22 a.) 1) „Eodem anno In crastino Innocentium (29. Decbr. 1512) Reuerendissimo Domino nostro Confirmationem in Yrbe obtinente vacanit et illius allodium, Dominis Andrea Cnstode Cantore baltasare nicolao non recedentibus abAllodüs suis, Dominus Doctor Johannes . . istius Doctor Andreas . . optauit'*. (S. 2 fol. 22b,) Von der Option neuer Kurien dagegen war „Andreas Coppernigk'* eodem anno 12. Aprilis ausffeschlossen, „cum in ualitudine lepre correptus Bit, ab optione illius prohibitus". (8. 2 foL 22^) ^ Am 5. Mai 1514 schreibt Aönig Sigismund aus Wüna an den Domherrn „Andreas Kopernik^* und beklagt sich über gewisse Umtriebe bezCkglich der ermlftndischen Bischofswahl. Acta Tomiciana III, 88. In einem Briefe an Johannes Laski d. d. Yilnae 1. Juli 1514 schreibt femer König Sigismund: „Roy. dnus. Varmiensis . . Johannem Dantiscum Flachsbinder nunc coadintorem Andree Koperniko lepra enormi percusso in praebenda Yarmiensi fecit At ut idem Johannes tandem certius benefidum eiusmodi adipiscatur, Patemitas Yestra nomine Kostro det operam, ut dementia SS. D. N. eiusmodi coadiutoria approbetur: erit nobis hoc valdegratum. ActaTomidana in Ms. Cracov. tom. 51. (L c p. 123.)

272

1515. 27) 1515. 14. September. Observatio aequinoctii antamnalis in Prueburgo. (Eer. in, 16.) ')• 1516. 28) 1516. 11. März. Observatio aequinoctii vemi Fruebnrgi. (Rev. ed. 1617. p. 475.)*). 29) 1516. (?) ,,Panlas Middelburgensis, Foro-Semproniensis Episcopns per literas Copernicam consuluit, et vt, pro ea, qaa erat peritia, et indostria, operam conferret, vehementer sollicitauit ; additis etiam litteris amici, coUegaeque ipsins Bemardi Scnlteti eiusdem Warmiensis Ecclesiae Decani, Scribaeque a Concilio delecti'^ (GasBendi, vita N. Copernici p. 24. Sp. p. 120.)»). 30) 1516. 11. November. Nicolaus Coppernic wird — auf 3 Jahre — zum ^^Administrator bonorum communium Yenerabilis Capituli Warmiensis^' mit dem Sitze in AUenstein gewählt. (S. 4.) 31) 1516. 10. und 11. December. ,,Locatio mansorum per me Nie. Coppernic Anno dnj MDXVIj. Jonikendorf. Herten Gaseier acceptauit mansos iij, de quibus Joachim a furto suspensus est anno preterito, non seminatos dimissi hoc anno censum et soluet anno futuro et deinceps . . . tulit vaccam j^ iuuencam j, securim et falcem 1) A. d. 1516 „feria VI. ante dominicam Laetare (28. Februar). Her bartholomeus gerthner bot bekandt das ehr vor sich ynd im nahmen der achlparen vnd würdigen hem Nicolai vnd Andreae Kuppemicken gebrüder thumherren zcur frawenborg von der erbaren firawe barbaren bewtlyn für das anteil ahn semptlichen nachgelassenen guttem die nach dem tode des herm Lucas etwan bischoff zcn heilsperg guter gedachten zcukommen hundert LXXXII mrc. XIII ß vffgehaben vnd entpfeuigen hot gelobet vnd yersprochen gemelter frawen barbaren derhalben frei allen . . . anspmch'S (Thomer Schöppenbuch, nach gütiger Mittheilung Yon Prof. L. Prowe.) Dass Barbara Bewtler mit der Mutter des N. Kopernikus nicht identisch ist, wie ich E. p. 37 und 65 angenommen habe, ist schon in der ErmL Lit-Gtosch. p. 112 bemerict ^ „Andreas Coppernyck, qui morbo quodam in curabili leprae laboraf S erh&lt durch seinen Prokurator Yalentinus Rabanus von Leo X., d. d. 15. Juni 1516, fOr sein frauenburger Eanonikat einen Koadjutor an dem kulmischen Kleriker Bemardinus Corner, der damals sich in Bom im Dienste der Kurie befand. Vgl. Theiner, Monumenta Vet. Polon. n, 367—370. Das Privilegienbuch C im K. A. F. nennt auch faktisch B. Corner als Nachfolger von A. Copernicus, freilich wie immer ohne Datum, aber sicher zwischen 1516 und 1519, weil in letzterem Jahre schon Alexander Sculteti an Comer's Stelle tritt So ist also A. Copernicus zwischen 1516 und 1519 (in Rom?) gestorben. ^ Woher Gassendi die Notiz über den Brief des B. Sculteti hat, ist mir unbekannt. Elr selbst nennt als Quelle seiner Biographie nur gedruckte Bücher. Vielleicht ist C. Clavii Ei^licatio Calendiuii seine Quelle.

273

et framentoniin aaene et ordei modicam pro satione relicta per antecessorem snam. Actum feria iiij XDecembris 1516. promisi etiam equos ij. fide iossit Scultetas ad annos iiij. Yoytsdorf. Hans bodner acceptanit mansos iij quos yendidit ei Andreas Daumsohen. Actum XI. Decbr. (S. 4) '). 32) 1517. Anno dni MDXYIj locatio mansorum deser« 1517. torum per me Nicolaum coppernic Canonicum et administratorem. (a. In Allenstein:) Spigelberg (s. d.), Greseling (29. Jan. ^^presente D. Capellano et Jheronymo puero meo'O; Godkendorf (30. Jan.), Berting teutonica (26. Febr.), Plauczk (4. März y^presentibus d. Nicoiao Capellano et Alberto famulo meo'Oy Scaiboth (5. Febr.), Naglanden und Leynau (23. März „presentibus Alberto famulo meo et Jheronymo'^, Plutzke (s. d.), Voytsdorf (26. u. 30. März), Brunswaldt (19. April), Hogenwalt („Actum die S. Adalberti patrie patris et apostoli'^ 23. April), Schoneberg noua (8. Mai), Schonebrugk (14. Mai), Stolpe (17. Mai), Yindica (22. Mai), Lycosen (25. Mai), Cleberg noua (4. Juni und 12. Juli), Voytsdorf (12. Juli), Scaibot (2. August). (b. In Mehlsack:) Vu8en(7.Jan.), Steemboth(ll.Febr.), Schonebrucke (2. März), Libentail (s. d.), Millenberg (21. Octbr.) — (S. 4.). 33) 1518. Locatio mansorum per me Nicolaum Cop- 1518. pemic Anno dni MDXVIIj. (a. In Alienstein:) Berting teutonica (14. März), Gukendorf antiqua (22. März), Jonikendorf u. Montiken (26. März), Vindica, Godekendorf und Abestich (27. März), Glandemansdorf (3. Mai), Thomesdorf (4. Mai), Greseling (23. August), Naglanden (18. October). 1) Das Yerwaltungqalir der Administration begann mit Martini, wurde aber schon mit der folgenden Jahreszahl gescfajieben. Daher die beiden ersten, hier wörtlich mitgetheilten Lokationen vom 10. u. 11. Decbr. 1516 hier unter dem Jahre 1617 yerzeichnet stehen. Den Wortlaut der übrigen von Kopernikus* Hand aufgezeichneten Hufenverleihungen, der mit dem der beiden ersten bis auf die Namen meistens identisch ist, hier mitzuth eilen, erschien als unnöthig. Es sind deshalb bis auf die Notiz über Epappel vom 12. März 1519 und die nachträglich noch aufgefundenen Onginalurkunden vom 9. Mai 1518 und 5. Februar 1519 ivgl. oben S. 163) von den einzelnen Lokationen für die bezüglichen fahre nur die Namen und das Datum angegeben, und zwar zuerst für das Amt AUenstein und dann für das Amt Mehlsack. Bemerkenswerth ist nur noch, dass Kopernikus hier, wie überhaupt in allen Frauenburger Urkunden, seinen Namen konstant: „Nicolaus Coppenüc" schreibt

274

(b. In Mehlsack:) Sonnenwalt (22. October), Laisse (24. October), Libenau (25. October). — (S. 4.) 34) 1518. 14. März. Yerschreibung des allensteiner Baihes über den Verkauf einer Hufe in Trinkhaas in Gegenwart des ,;hochgelahrten Herrn Nicolai Kopperlingk, Thnmbherm nnd Landtprobst zn AUenstein'^ Am Sonntage Mittfast 1518. (K. A. P: V. 12.) 35) Zinsverschreibung des Kicolans Coppernig, d. d. Allensteyn, 15. März 1518. (Sp. p. 163.) 36) 1518. 27. März. Zinsverschreibung des N. Coppernig, d. d. Allensteyn, 27. März 1518. (Sp. p. 164.) 37) 1518. 19. Mai. Zinsverschreibung des N. Coppernig^ d. d. AUensteyn. (K. A. F: L. 61. Nr. 4.)') IN nomine domini Amen. Vniuersis et singulis ad quos praesentes littere peruenerint Ego Nicolaus Coppernig Canonicus Warmiensis Decretorum doctor, bonorumque communium Yenerabilis Capituli Warmiensis Administrator Notifico quod Honorabilis d: Georgius Schonsze Vicarius Ecclesie Warmiensis perpetuns emit f(ertonem) j census pecuniarii super mansos iij Scultecie In Stynekyn A Sculteto Palm liberos quos ipse venditor in dicta villa possidet: pro marcis tribus bone monete, quas ipse venditor sibi numeratas realiter percepit Ita ut ipse Palm et sui in dictis bonis successores censum predictum prefato domino Gteorgio Schonshe emptoii donec vixerit. et eo defuncto predicatori apud Ecclesiam Warmiensem pro tempore existenti. cui idem dominus Georgius censum huiusmodi perpetuo donatum cedere voluit annis singulis in feste Sancti Michaelis Archangeli cum effectu soluere sint astricti. quousque censum ipsum cum similibus tribus marcis in toto vel in parte restitutis redimere eis vel alicui eorum libuerit quod in eorum potestate remansit censu tamen si quis retardatus fuerit prius integraliter persoluto. In cuius rei fidem et testimonium presentes litteras fieri et Sigillo officii Administracionis communiri feci. Actum in Gastro AUensteyn Anno domini MDxviij vicesima nona die May Presentibus ibidem Gristofero Drawschwicz Burggrabio dicti castri AUensteyn et Baltazari de Lossaw Testibus ad premissa vocatis pariter atque rogatis. <) Das Original auf Pergament mit dem Siegel des domkapitnlftrischen Administrators (f S. ADMINISTRATORIS . CAPITYLI . WARMI£NS.) an einem Pergamentstreifen imK. A.F. a. a.0. Vgl. oben S. 105 Note 1.

275

38) 1518. 22. October. ,,N. Coppernio^' schreibt an das Domkapitel aas Mehlsack. (Sp. p. 165.) 39) 1518. 12. December. Observatio astronomica. (Rev. V, 16.) 40) 1519. Anno Dni MDXVnij Locatio mansornm per ^^idme nie. Coppernic administratorem. (a. In Allenstein:) Bmnswalt (22. Novbr. 1518j cf. p. 273. Note 1), Pisdecaim (3. Jan.), Natemn (10. Jan.), Mica (28. Febr.), Scaibot a. und Cleberg a. (28. Febr.), Ditterichswalt u. Greseling (6. AprU), Dewyten (10. und 11. April), Montikendorf u. Schonebrugk (14. April), Goseler (31. Mai), Cleeberg b. Hogenwalt u. Vindica (14. August). b. (In Mehlsack:) Lutterfeldt (14. Novbr. 1518) Voppen (11. u. 12. März 1519). 41) 1519. 6. Februar. Zinsverschreibung des N. Coppernig. (K. A. F: L. 61 Nr. 2.)') IN nomine Domini Amen. Vniuersis et singulis ad quos presentes littere pervenerint Ego Nicolaus Coppernig Canonicus Wanniensis Decretorum Dootor bonorumque communium Yenerabilis Capituli Warmiensis Administrator Notifico quod discretus Georgius Frederici InStygeyn . de consensu yxoris sue legitime yendidit Honorabili d. Georgio Schonszee In ecclesia predicta Vicario perpetuo marcam dimidiam super mansos quinque quos in diciis bonis liberos possidet pro marcis sex eiusdem bone monete. Quas ipse venditor sibi numeratas realiter percepit Ita ut ipse Georgius Frederici et sui in bonis istis successores censum predictum prefato d. Georgio Schonse . donec vixerit . et eo defuncto predicatori apud Ecclesiam Warmiensem pro tempore existent! cui idem dominus Georgius censum huiusmodi perpetuo donatum cedere Yoluit . annis singulis in festo sancti Michaelis cum effectu soluere sint astricti . quousque censum ipsum cum similibus sex marcis in toto vel in parte restitutis redimere eis vel alicni eorum libuerit quod in eorum potestate remansit . censu tamen si quis retardatus fuerit prius integraliter persoluto. In cuius rei fidem et testimonium presentes Litteras fieri et Sigillo officii Administracionis communiri feci. Actum in Curia Yenerabilis domini Baltazaris Stokfisch Canonici Warmiensis Anno domini MDxix Die sancte Dorothee virginis 1) Das Original auf Pergament mit dem Siegel des domkapituläriscnen Admiiustrators an einem Pergamentstreifen befindet sich im E. A. F. a. a. 0. Vgl oben S. 165 Note 1.

276

Presentibns ibidem Georgio Plastewigk et Jacobo scnlteti Testibns ad premissa vocatis pariter et rogatis. 42) 1519. 12. März. Verleihung einer Hufe in „Kynappel molendinum.'^ (S. 4). y,Gum olim mansum vnum ad hoc molendinum desertum pertinentem communitas ville Neuhof acceptasset pro annuo censu mr. j persoluendo et proxime transactis diebns ipsnm mansum deserentes dominio resignasset tamquam sibi oneroBum pro tali censu et presertim quod nullus potest ibi existens conseruare: Ex tunc communitas in Gleefelt eundem ipsis ascribi postulabant. IIIj contra penitentia ductj multiplicibus precibus repetierunt eundem: Ego igitur Nicolaus Coppernic administrator habito super hoc y(enerabilis) C(apituli) consilio pariter et assensu ex certis mouentibus causis mansum ipsum communitati Neuhof predicte restitui illique de nouo asscripsi, vt deinceps quotannis Scotos XV ex eodem in termino Martini soluant sintque ad conseruadonem pontis obligat] quamdiu molendinum fuerit desertum^ alioqui si quando contingat ipsum instaurari, debebit mansus ipse molendino cedere. Actum die sabbatj ante Inuocauit 1519. 43) 1519. ,,Erant . . apud yenerabilem d. nicolaum Coppernic tunc administratorem (in Allensteyn) pecunie redempte pro eodem officio per martinum Zenisch in preussche berting mr. XIj, de quibus mr. X cum supradictis, in summa mr. XCVIIj inter dominos sunt distribute". (S. 2. fol. 25 1>,)') 1520. 44) 1520. 16. Januar. Hochmeister Albrecht stellt an y^Nicklass Coppernick'^ einen Geleitbrief aus. (Sp. IV.) 45) 1520. 18. Februar. Observatio astronomica. (Bey. V, 14. Sp. p. 149.) 46) 1520. 30. April. Observatio astronomica. (Bey. V, 11. Sp. p. 149.) 47) 1520. 13. Juli. Observatio astronomica. (Rev. V, 6.) 1521. 48) 1521. 15. Februar. Johannes Sculteti schreibt von Elbing aus an ,,N. Coppernieck'^, Administrator in AUenstein^. 1) Der Kapitelssession in Franenburg am 9. NoTember 1519 scheint auch N. Cop. beigewohnt zu haben. S. 2. fol. 25 a. ^) Nachdem Johannes Crapitz die Administration Yon Martini 15 19 — 1520 geführt hatte^ trat in dieses Amt wiederum N. Kopernikus ein, der es bis zum Juni 1521 führte, worauf Tidemann Qiese bis Martini 1524 sein Nachfolger wurde. Während der Amtsführung des N. Kop. schreibt König Sigismund, d. d. Thom, 27. März 1521, an den Hauptmann seiner Truppen „ut ex arce Allenstein Yenerabilis Cap. Yarm. nulla frmnenta et victualia ezigere aut repetere debeant Necessarium enim est, nt illa arx sit bene prouisa^^ (K. A. F: M. 15.)

277

(E. A. F. A. 14. Q. L. 50; wo ein zweiter Brief von Joh. Sc. an ,,N. Copperniegk^' ohne Datum sich findet. Vgl. E. 20 n. Sp. IVy wo beide abgedrackt sind.) 49) 1521. 10. April. Anno dni MDXXI post indncias belli die X. Aprilis snsceptas, dimissis oninibns presidijs annatonun in hoc districtn Locationes desertornm mansornm infrascripte facte sunt; primo per Y. d^m Nicolaom Coppernio administratorem: Licosa (6. Mai), Joncendorf n. Lycosa (20. Mai), Ibidem, Radecaim n. Gleberg maior (23. Mai); Ibidem n. Joncendorf (31. Mai). (S. 4, geschrieben Yon der Hand des Tid. Giese.) 50) 1521. 25. Juli. N. Kopernikas yerfasst die Elageschrift des Eapitels gegen den Hochmeister fiir die Tagfahrt von Grandenz am 25. Juli 1521. (Sp. p. 166.) 51) 1521. 20. August „Die Martis XXa Mensis Augusti, seu post Agapiti, facta est conuentio capitularis in Allenschteyn, Anno primo induciamm, a hello pruthenico. Gumque ibidem yenerabiles domini Jo. Schulteti Archidyaconus, Nicholaus köppernick, Warmiae commissarius, Tydemannus Gysze Administrator communium prouentuum, Henrichus Schnellenbergk; Jo. Grapitz, Leonardus Nidderhoff, Jo. Tymmermann, Achatins IVeundt, Canonici ecclesie Warmiensis — Nam V . dni Albertus Bisschoff Gedani, et Alexander Schulteti in Lduonia erant — conuenissent, propositum est inprimis a yenerabili domino Nicholao köppemick in CapitulO; quemadmodum Gustodiae syluarum Schultetum in Schaffsbergk praefecerit, vt diligenter syluis districtus Frawenburgk attenderet. Quod si fideliter et absque dolo, Idem Schultetus, syluis sibi commissis praeesset, factam esse spem, eidem SchnltetO; a Domino doctore antedicto, quod ex marcis VI, ipsi Schulteto, a Doctore Nicholao Capituli nomine commodatis, idem Schultetus quicquam obtinere posset, Nee cum ad solutionem integram VI mr., visa eins diligentia, cogendum esse. Et id perinde factum placuit y. dominis". . . „In causa appellationis Bnchwalszkii — decisum ... est per yenerabiles dominos Nicholanm köppemick et Tydemannum Gysze, bene in causa pronunctiatum et sententiatum esse, confirmataque est per ipsos lata sententia^^ (S. 2. fol. 28 b.) 52) 1521. 26. August. Optio allodiorum in Alienstein, a qua „Nicholaus köppemick^' cedit (S. 2. fol. 29b.) 53) 1521. 18. October. „Optauit V. d. Nicholaus köppernick procuratorio nomine pro V. dno Alberto Bisschoff

278

aream cnriae d. Baldassaris Schtockfisch defoncti • • . Optatae simt postea domos et mansiones cnriae Sancti spiritas, seu quondam Antonitarum . . . Ideoqae domnm petri Wolff D. Nicholans köppernick . . . pro se optaait Dni Archydiaconns et Achatios Freundt nee optaaerant nee recusarnnt, facaltate ei8 permissa, yt intra moros Ecclesie, in domo Scholastica mansiones sibi pro commodo samerent^^ (S. 2. foL 292.) 1522. 54) 1522. 16. März. N. Kopernicos verfasst die Denkschrift ttber die Münze ftlr die Tagfahrt in Graadenz. (Sp. p. 179 u. 185.) 55) 1522. 6. September. Obsenratio astronomica. (Bey. IV, 5. Sp. p. 147.) 56) 1522. 27. September. Obseryatio astronomica Fnienburgi. (Key. IV, 16. Sp. p. 147.) 1523. 57) 1523. 22. Februar. Obsenratio astronomica. (Rey. V, 16.) 58) 1523. 13. April. Unterschrift des „Nicolaos Coppernio^' za den Articoli inrati des B. Manritins Ferber. (K. A. F: A. 4, 2.) 59) 1523. „Detinebantor antem possessiones (Ecclesiae Warmiensis), donec obtenta electionis confirmatione regio mandato decima Jnlii (1523) Nicoiao Coppernic administratori necnon Joanni Crapitz et Felici Beich domini Episcopi et Capitoli nnntiis restitnerentnr^^ (B. A. F: A. 86 fol. 4 b. EZ. I, 286.) 60) 1523. 26. Angnst. Obsenratio astronomica. (Bey. IV, 5. Sp. p. 147.) 61) 1523. 13. Noyember. „V. D. Nicolaos köppemick (in Franenborg) procnratorio nomine pro y. d. Jo. Tymmermann cnriam et allodiam optaait'^ (S. 2. fol. 30&.) 1524. 62) 1524. 29. Febniar. „ISc. Coppernic^' schreibt aas Franenbnrg an B. Mauritius Ferber. (Sp. p. 170.)') 63) 1524. 8. April. „Nicolaus Copphemicus fordert Tid. Giese zur Herausgabe seines Antilogikon auf. Vgl. dessen Brief yom 8. April 1524. (Sp. p. 6.) 64) 1524. 3. Juni. „Nicolaus Copernicus^' schreibt an Bernhard Wapowski. (Sp. p. 172.) 65) 1524. 7. August. Obsenratio astronomica. (Bey. IV, 16. Sp. p. 147.) 1) Alle kopernikanischen Briefe sind, wo nicht das Gegentheil bemerkt ist, in Frauenbnrg geschrieben.

279

66) 1524. 15. September. ^^Nic. Coppernc'^ mit Jo. Tymmennami als ^^mmcins Capitcdi in AUinsteyn^^ (E. 46.) 67) 1525. y,N. Copernicus . . . inclaroit maxime circa 1^25. annum Christi 1525'^ (Vgl. oben Nr. 1.) 68) 1525. Observationes astronomicae in Fmebnrgo Prussiae. (Rev. lU, 2. IV, 17. — Sp. p. 145.) 69) 1525. 17. April. Observatio astronomica. (Rev. in, 12,) 70) 1526. Es wird von B. Mauritius und den beiden 1526. Gesandten des Kapitels, Nicolans Copernicns n. Tidemann Giese, in Heilsberg (?) die Zahlung von Agrarien u. Accisen an den König von Polen beantragt. (Vgl. Lilienthal, Braunsberg in den ersten Decennien des 17. Jahrhunderts. 1837 p. 41.) 71) 1526. 28. November. Observatio astronomica. (Rev. V, 11. Sp. p. 149.) 72) 1527. 10. October. Observatio astronomica. (Bev. 1527. V, 6.) 73) 1528. „Tenentur infrascripti domini pro fabrica 1528. ecclesie . . . D. Nicolaus Koppernig doctor — dedit Anno 1528 mr. X. D. Andreas Koppernig Doctor — dedit post obitum". (S. 2. fol. 14a.) 74) 1528. N. Copernicus veriTasst die „ratio endende monete'^ Vgl. seinen Brief an Felix Reich, d. d. 8. April 1528 (?) (Sp. p. 185 u. 195). 75) 1528. 9. März. Mauritius Ferber Capitulo Warmien. „Quoniam Monetarium negocium multis est dif&cultatibus implicatum, vt ad illud probe conficiendum pluribus viris iisque huiusce negocii peritis opus esse arbitremur, Ynde venerabilem fratrem nostrum dominum doctorem Nicolaum Ooppernic eligimus ac deputamus, et vt f. vestre ipsum eligant et deputent, vt vnacum prioribus dominis Decano et

felice reich pro feria secunda post Oculi (16. März) Elbingi constituatur, desideramus, Gonsulturus et pro sua huiusmodi monetarie rei pericia in medium adducturus que necessaria Visa fherint et opportuna. F. vestras bene valere cupimus. Ex arce nostra Heilsberg feria secunda post Beminiscere. Anno 1528'^ (A. 1. fol. Hb. Das Original im Staatsarchiv zu Königsberg [A. K.] Schiebl. LXYIa.) 76) 1528. 29. März. Mauritius Ferber Capitulo Warmiensi. „Vt Venerabilem fratrem nostrum dominum doctorem Nicolaum Coppernick quamprimum ad nos in arcem nostram

280

Heilsberg yt commode ante paschalia festa isthioc ad ecclesiam regredi posset mittatis, a fr. vestris desideramoB. In causa enim monete nonnihil cum ipso actari et tractatari snmos.

• . . £x arce nostra Wormdith dominica Jadica. A. 1528'^ (A. K. LXVI. a.)

77) 1528. 7. April. Mauritius Ferber Capitulo Warmiensi. yyQuoniam in Gomiciis pro feste sancti Stanislai (7. Mai) proximo Marienburgi celebrandis monetarium negocium tractabitur, ad quod probe conficiendnm opus est yiris doctis ac istiusmodi rei penitns peritis. Vnde a fr. vestris desideramos yt yenerabilem fratrem nostrum dominum Doctorem Ißcolaum Coppernic eligatis ac Capitulariter deputetis, yt yna nobiscum ad easdem comicias (sie) proficiscens, que sua est in hac re peritia et yestra instructione suffultus nobis adsit^ ac nobiscum ea in medium consulat quae necessaria yisa fhenmt et opportuna ... Ex arce nostra Heilsberg 7. Aprilis A. 1528". (A. 1 fol. 14a.) 78) 1528. 21. Juni. Mauricins Ferber Capitulo Warmiensi. ,yDiximu8 nuper Marieburgi yenerabili fratri nostro domino doctori Nicoiao Coppernick, yt tum nostram tum f. y. fidem reginali maiestati factam liberaremus, yelle nos scribere quemadmodum et scripsimus sue Maiestati yacare Canonicatum Warmiensem per obitum yenerabilis olim fratris nostri Eberhardi Ferber in Vrbe defuncti" . . . (A. 1 fol. 32a). 1529. 79) 1529. 1. Februar. Obseryatio astronomica. (Rey. V, 11. Sp. p. 149.) 80) 1529. 24. Februar. Mauritius Ferber Capitulo Warmiensi. yyEdictum de moneta et antiqui denarii abrogatione Elbingi pro dominica Inuocauit per dominos Gonsiliarios decretum f. y. misimus . . . Preterea quadraginta marchas nouorum denariorum, quos a Josto Ludoyico D(ecio) ad petitionem yenerabilis fratris nostri Doctoris Nicolai Coppernic pro yenerabili Capitulo cambiuimus pariter per praesentem nuntium mittimus". (A. 1. fol. 113 a. Vgl. auch A. E. Schiebl. LXVIa.) 81) 1529. 12. März. Obseryatio astronomica Frueburgi. cRey. V, 23. Sp. p. 150.) 82) 1529. 27. ApriL Mauritius Ferber Capitulo Warmiensi.

281

,,Giun festam diai Btanislai prope in foribas Bit, in quo Gonaentos Marienborgen. celebrabitnr; et de moneta, coins totntn negocinm ab ipso principio vsqae ad hodiemum statom quomodo fluxerit non incognitom est; tractabitnr. Quare cnpimus vt f. y. inter sese diligenter de ipso consnltent, et quid facto opus arbitrentur conclndant ac tandem yenerabilem fratrem nostrum dominum Doctorem Nicolaom Coppernic bene infonnatam a se amandent, yt feria tercia yel quarta post festnm stanislai ad nos in Marienburgam yenienS; nobis consilinm f. y. referat, ac cetera yna nobiscnm consnlat et faciat; que ad illad ipsnm monetarinm negociom alioqui intricatissimnm et mnlto omninm difficillimnm necessaria yisa faerint et opportuna". (A. 1 fol. 140».) 83) 1529. 7. Mai. Manricins Ferber Capitnlo Warmiensi.

,Qum dissenteria in senibns pericnlosa esse solet,

Bogamns yt fr. y. yenerabiles iratres nostros dominos Joannem Tymmermann Gantorem, et Doctorem Nicolanm CopperniC; ad nos in heilsberg sine mora mittant'^ (A. E. Schiebl. LXVI&. K. 42. Sp. IV.)

84) 1529. 10. Jnli. Manritins Ferber Alexandro Scnlteti. ,;Latera8 f. y. com Mappa sine descriptione terre Linoniensis accepimos . . • Ac preterea cnm domino Doctore Nicoiao Coppernic mntnam intelligentiam habeat, laboremque snom in hoc opus Uli commnnicet; yt mappam sine descriptionem terramm pmssie habere possimas. Id nobis gratissimum fore certo sibi persnadeat yelim f. y. Quam bene yalere cnpimus". (A. 1 fol. 165a. B. W. p. 115.) 85) 1529. 7. August. Mauritius Ferber Capitnlo War;;De8ideramu8 yt dnos e Capituli gremio quo» hamm rerum gerendarum peritiores et expertiores iudicauerint, ad crastinum yel perendinum diem post festum Michaelis illuc in Marienburgum ad nos mittant, yna nobiscum que in ytramque rem tam monetariam quam Gonstitutionum prouincialium sunt tractaturos". (A. 1 fol. 176b.) 86) 1530. 15. October. Mauridus Ferber Felici Beich. 1530. „Gonuenient nonnuUi domini harum terramm Gonsiliarij et maiores Giuitates singule cum probatoribus suis monetarijs in Eibingo profesto sanctorum Simonis et iude, ad consultandum et concorditer tractandum . . • super positione auri, ac aliis quibusdam monete defectibuSi necnon prouincialium constitutionum completione, quo nostros quoque nuncios missuros esse polliciti sumus. Et ad hoc mnnus obeundum de18*

282

putanimus cum in redeondo apad Warmiam essemag Venerabilem d. Doctorem Nicolaum Coppernic et f. yestram, tanquam earam remm super qtdbns agetar peritiam habentes'^ (A. 1 fol. 246 a.) 87) 1530. 20. Ootober. Manricius Ferber Capitolo. y^Gom nnper isthic Warmie essemas, depntaneramns Venerabiles fratres nostroB dominos Doctorem Nicolanm Coppernic et FeUcem Beich itnros in Elbingnm^'. 1. c.^) 1631. 88) 1531. N. Coppernic ,,nmiciiis capitnli in Allenstein'^ (S. 4.) 89) 1531. 9.Jnli. Manricios Ferber Episcopo Gracoviensi. yyNolo ignorare R. d. y. bacbanalibos pröximis (19. Febr.) pompam equitam satis numerosam (Elbingi) foisse. hanc personatos Sommnm pontificem, Gardinales, Episcopos, CanonicoB et ceteros ecclesiasticos oppido indoxisse'^ (A. 1 fol. 287b,)

,Et yiyens quidem Thentonicomm Gruciferomm Magistram

(Copernicus) inimicum sensit • . . tum Anlicos quosdam atque ludimagistrom qaendam Elbingensem (Onaphaeum?), qui opinionem illius de terrae motU; in Tbeatro scenica maledficentia density nt intelligi potest ex Tidemanni epistolis^^ (Staroyolskiy yita Copernici. E. 64.) 90) 1531. 26. December. Manricias Ferber Capitolo. 9^üt Tidemannns Giese, Jobannes I^mermann et Nioolans Coppernic ad se sine mora yeniant^'. (A. E: A. 398. E. 43.) 91) 1531. 29. December. Maaritias Ferber Lanrentio WiUe. yjQoid morbi patiamnr, ex informatione yenerabilis fratris nostri domini Doctoris Nicolai Coppernic presentibns indita d. y. dilncide cognosset. (A. 1 fol. 312b. E. 43.)

^) Nach den im Danziger Stadtarchive aufbewahrten Landtag»Begressen erschienen indessen am 28. October als ermländische Gesandte in Elbing „die Achtbaren und Würdigen Doctor Nicolans Koppenuck und Herr Alexander Schnlteti, der Kirche zu Franenboig Thmnherm'S ^o >ücht Felix Reich. Auf dem Landtage zu Graadens am 17. März 1522 (vgl. Nr. 64) erschienen, nach denselben Bezessen, als Gesandte des durch „Schwachheit seines Leibes" verhinderten B. Fabian: „der hochgelarte, Achtbare und Wflrdige herr Nicolans Koppernick, aer geistlichen Rechte Doctor und Magister Tydemann Gise, Thumherm des Stiftes zur Frawenbrn^g". Hier las N. K. seine Denkschrift über die preuss. Münze vor, die sich handschriftlich ebenfalls in den Landtagsrezessen findet, mit unwesentlichen Abweichungen von unserm oben S. 179 nadi Schütz mitgetheilten Texte. Vgl. oben p. 184.

283

92) 1532. 10. Janaar. M. Ferber Joaimi benedicti. 1532. y^Adüocanimoa ad nos Venerabiles fratres nostros Canonicos ecclesie nostre Warmiensis dominos Tidemannam Gise Gnstodem, Joannem Tymmennami Gantorem, et Doctorem Nicolaum Coppernic. Et preterea 111 mi domini in prossia dacis tone in Bastenbuig agentis Physicmn dominum Doctorem Laurentinm Wille. Ja vna com domino Doctore Nicoiao CopperniCy hunc morbun dinersis medicinarnm et Glisteriorom remedüs remediati Bont'^ (A. 1 foL 3 15 a. E. 43.) 93) 1532. 10. Januar. M. Ferber Alberto Eyewski. y^Ope medicomm, yidelioet Venerabilium Dominoram Doctorum Nicolai Coppernic . • ac Laurentü Wille . • in reualeseentia sumus^^ (1. c.) 94) 1532. 20. Januar. Mauricius Ferber Archjeppo Gneznensi.

,,Ope dinina et medicorum cura diligenti, videlicet dni Doctoris Nicolai Coppernic . • . releuatus som^'. (A. 1 fol. 316a. — K. 43.) 95) 1532. 22. Januar. M. Ferber A. Kyewski.

,E8t in hunc diem hie dominus Doctor Nicolaus coppernic yaletudinem nostram aduersam sedulo medica arte

curans". (A. 1 fol. 316b. K. 43.) 96) 1532. 28. Februar. M. Ferber Leonardo Nidderhoff. „Accepimus literas f. y. datas Warmie Dominica die S. Hathie^ per dominum Doctorem Nicolaum Coppernic nobis presentatas". (A. 1 fol. 320a.) 97) 1532. 24. ApriL M. Ferber Capitulo. ,yN. Coppernic quanto potest fieri citius huc ad nos veniat conuersaturus et consilium suum nobiscum per unum diem communicaturus super aduersa corporis nostri ualetudine". (A. K: A. 398. K. 44.) 98) 1533. Joh. Albertus Widmanstadius Bomae Gle- I5d3. menti PP. VU. ^^Copernicam de motu terrae sententiam explicat«, (God. Monac. Gr. GLI.)') 99) 1533. 11. April. N. Copernicos schreibt an J.Dantiscus. (Sp. p. 297.) )) VgL Em. lAt-Gesch. p. 120 ff. Nach Sp. p. 75 kannte L. ^rvinas das kopernikanische System schon im Jahre 1509, und nach K. 50 (vgl Nr. 29 u. 142 o. Sp. lY) muss es etwa um dieselbe Zeit auch Jo. Dantiskna schon kemien gelernt haben, der a^ seinen Reisen die Kunde daron flberall verbreitete.

284

15S4. 100) 1534. M. Ferber Domino CSopperniok de eligendo sibi Coadintore cam sacGessione seribit. (VgL die folgende Nr. 101.} 1 536. 101) 1 535. 1 9. Februar. M. Feiber ^^Domino Copperniek. Yenerabilis domine. Meminimns anno enolnto vobis flcripBisse ao mentionem fecisse de eligendo sea assnmendo siM Coadintore cum succegsione, et ne quid in hoc eonoiperetis pretermisso nostro consilio rogauimus. Sie adbne hortamor et oramus f. vestram, ne quid in hae re inehoet nobifl insoÜB. Siquidem Uli huiusmodi prestabimus opitulante dirlsto eonsilium, quod ipsum amplexatnm in non hcsrrebit Getemm opportune tempore coram conferemus, Interea F. v. recte valere cupientes. Datum Heilsberg, 19. BVsbrtarii 1535«. (A. 1 fol. 404. VgL Nr. 106 u. 148.) 102) 1535. 1. März. M. Ferber Capitnlo. jyhk Vigilia Kathie (23. Febr.) eireiter horam eompletorii aceidit nobis oasus inexpeetatus, quo bonam part^n loquele ae lingue vsum amisimus, quemadmodum Venerabili fratri nostro Domino Doetori Nicoiao Coppernick latins et expressiuB de bac perscripsimus«. (A. 1. fol. 405^.) 103) 1535. 5. März. ^^Die Y. Veneris quinta Marcii V. d. Nicolans Coppernic procuratorio nomine D. Joannis Canopatzki optauit allodium Grunthof ^ (S. 3. fol. 6a.) 104) 1535. 8. April. Dr. J. Apel weist den Herzog Albrecht auf ^^den alten Domherrn in Frauenburg^y damit er ihm die von J. Gamerarius gestellteNativität auslege '). (B. W. 122.) 1536. 105) 1536. 20. Januar. Datur possessio canonicatus y^Paulo Snopek in praesentia D. Nicolai. (S. 3. fol. 7 a.) 106) 1536. 10. März. Nicolaus Koppernick, als Vormnnd der Erben des verstorbenen Bathsherm Reinhold Feltztete, (vgl. Sp. p. 171) n. Michael Lews (vgl. sub Nr. 148), bestellen den Bathsherm Georg Möller in Danzig zum Ajuwalt in der Erbschaftsregulirung'). ?\ /rL^^"^ ^^^ ^) ^ Jahre IdSd' hofft Erasmns Reinhold, dass ans Preussen (in ^ ' ^'-^ Kopernikos) ein zweiter Ptolemaeus hervorgehen werde. (EnnL lit.Gesch. p. 122.) Auch wird Kop. in diesem Jahre als Yisitator Y<m Alienstein genannt (S. 4.) 3) Die bezflgL Urkunde hn Danziger StadtarchiT, Schieblade GXXX. Nr. 18128. [Danziger Privatleute.] Pergamentblatt, lautet: ,,Vor Idermenniddichen, was Standes, Wesens ader Wirdickeit die sseindt, szo diszen unsem offenen brieff sehen, hören ader lesEen, nnszem gnedigen, groszgnnstigen herm und bsunaem guthen freunden und gonnem, thuen kundt wyr Bürgermeister und Raüiman der Stadt Dantzick noch zimlicher diensts und sunsts freuntUeben gruses erbie

285

107. 1536. 5. ApiO. M. Ferber Joanni Benedicti. jyCum naper feria qaarta post Letare (29. Mürz) eBsemns in Gmia nostra Smolein et domnm reaertisBemiis, emissa Trina apparnit sangamolenta, idque ex motione corporia enenifise affirmat D. Doctor Nicolaus Coppernic, propterea huc ad HOB vocatUB. Ib inter alia remedia hiiic malo adhi* benda, snasit Bmnmopere corporis quietem, a motu omnino, nisi vitam nostram in periculom eyidenB precipitare velimns^ abBtineri inbens. (A. 1. fol. 432b.) thunge eynem Idem noch geboer, hiemit öffentlichen zewgende und bekennende, das vor nnsz in folsitzendem rathe die ernwirdige und geBwornen richter und scheppen gehegten dinges gemelter unszer stadt erschienen und haben daselbst verlauthbart, bekant und gezcewget, wy vor ihnen in geriehte persoenlich gestanden der ersame Michel Lews^ unser borger^ und hot doselbst behde vor sich, wie och in macht des achtpar wdigen herm Nicolai Kopperoick, des wirdigen gstichts zur Frawenborck thnemherm, inhalts der macht, szo in dem buche der herm scheppen vorwaret, und Arndt von der Schellinge och daselbst gestanden und haben samptlichen in vormuntschafft szeligen Reynolt Feltstete, ethwan unsers burgers, nochgelossener erben in der besten gestalt, forme, sach und weyse. alsz sie zu rechte am besten vnd krefftigsten haben können^ soUen und mögen, in ihren sichern, warha£ftigen und aufrichtigen anwalt, procurator und Sachwalter bestympt, verordent und angenommen, wy och in kraft dieszes bestymmen, yerordtnen und annehmen, aen ersamen her Jörgen Moller, als ejrnen mytherben und vormunth, alle der Sachen und schiäde halben, szo sie in erbnam und vormuntschaft bynnen und bawszen landes, wo und bey weme die gefunden werden, unvorgulten awsstiende haben mögen, dies^bigen alle zu fordern, manen und zu entfongen durch freuntUchen vortrack ader noch vermögen des rechten, eide zu nemen and zu vorgeben, von dem entfiingenen folkomlichen zu quietiren, och ledick und losz zu lossen, eynen ader mehr andere hirzu vertan zu undersetzen und zu mechtigen, och dieselbe zu widderrufen und an sich zu nemen, szo offte und vyl im das wirt szeyn von noihen, och hienebn aussäende erbe und ligende gründe zu vorpfennygen und zu vorkofen, in eynes erbam Rats buche ab- und zu lossen schreyben. und sonst alles und ides behdes rechtlich ader soenli<^ dobey foUcomlichen zu ihuen und zu lossen, gleich sie samptllch zigegen und vor ogen weren, und alszo in erbnam und vormuntschaft thuen und lossen machten, gelobende dasselbe alles stete und fest zu halten in aUen zukommenden gezeiten, szo und alsz eyn sulchs vor uns glaubwirdiger und ordentlicher rechtsform vorlautbart und gescheen, zewgen und bekennen wyr dasselbe weyter vertan vor mennicküchen, do dasselb möge szeyn von nothen in kraft dieszes, in urkundt der worheit mvt unser Stadt angehangenem secrete wissentlichen besigelt und gegeben zu Dantzke am zehenden Marcii im jare noch Christi Jesu gehurt tawsent fünfhundert sechs und dreysick'^ Diese Abschrift und die flbrigen Mittheilungen aus dem Danziger Archive verdanke ich der Güte des Herm Stadtarchivars Boeszoermeny.

286

108) 1536. 5. Mai. M. Ferber. In Connenta Marieburgi Gongregatis. „Diweil sich . . . znfcrejt, das wir mit einem newen gebrechen befallen sein, dem anders nicht dan mit stille ynd Tohge (wie yns konig£_ Ma_^ doctor Joannes Benedictos vnd alle doctores zn Dantzig, anch doctor Nicolans Coppernio zur Frawenburg threnlich rathen.) möge geholffen werden". (A. 1. fol. 435 b.)«) 109) 1536. S.Joni. N. Copernicus schreibt an J.Dantiscas. (Sp. p. 198.) 110) 1536. 12. Juli. Erasmns in Basel stirbt^ nachdem er sich zuvor günstig ttber die Lehre des N. Copernicus ausgesprochen. Auf dem der Bibliothek der Sternwarte zu Krakau gehörigen Exemplar des kopernikanischen Hauptwerkes hat Brosdus fol. IVb bei den Worten: Si fortasse ernnt lutcaioloyot etc. folgende Bemerkung gemacht: ^^Vide Hyperaspisten Tidemanni Gisii Episcopi Gulmensis ad Nicolaum Copernicum nondum lypis excnsum^ ubi etiam sententiam Erasmi Boterodami de Copernico ipse Tideman refert valde mansuetam". 111) 1536. 1. November. Kardinal N. Schonberg bittet N. Copernicus um eine Abschrift seines Hauptwerkes. (Sp. p. 115.) 1537. 112) 1537. 3. März. Decretum de Yicaria S. Bartholomei ex loco capitulari per D. Gustodem et Nicolaum Coppernio. (S. 3. fol. 170 b.) 113) 1537. 1. Juli. Nicolans Coppernic reist zu dem sterbenden Bischöfe M. Ferber nach Heolsbergi nimmt nach dessen Tode mit Felix Beich das Inventarium auf (A. E: A. 398 ist dies Schriftstück aufbewahrt) u. kehrt am 4. Juli mit der bischöflichen Leiche nach Frauenburg zurflck. (B. A. F: D. 2, 40. D. 68, 107. — K. 44.) 114) 1537. 9. August N. Copernicus schreibt an J. Dantiscus. (Sp. p. 199.) 115) 1537. 21. August Nicolaus Coppernic wird von T. Giese als einer von den 4 Kandidaten ftir den ermländischen Bischofsstuhl vorgeschlagen. (B. A. F: D. 2. fol. 54. Sp. p. 171.) >) DieBcr, wie sämmtliche hier genannte Briefe von M. Ferber (bis auf Nr. 76) sind ans Heilsberg datirt — Nach dem Lib. priTÜ. C. IS, 1 ist N. E. auch am 12. Mai 1636 in Fraaenbuig.

287

116) 1537. 4. September. König Sigismund setzt Nicolans Copernicas neben 3 anderen anf die KandidatenListe Air den erml. Stahl. (B. A. F: D. 94^ 102. — Jnra Cap. Warm. Snmm. nnm. 12 B. — E. Z. I, 330.) 117) 1537. 20. September. Nicolaos Coppernie wählt J. Dantiscns znm Bischöfe von Ermland und unterzeichnet die Articuli iurati>)- (K. A. F: A. 4. Nr. 3.) 118) 1537. 8. November. ;;Facta est officialinm electio . • .lücolao Mortnariaet assistentiamanitionis^^ (S. 3. fol. IHK) 119) 1538. 25. April. N. Coppernie schreibt an 1538. J. Dantisons (Sp. p. 200.) Vgl. den Brief des Domkapitels (N. K. ?) an denselben, d. d. 17. März 1538. (Sp. p. 200.) 120) 1538. 16. Mai. Dr. Joannes Tresler, Canon. Vratislay. Jo. Dantisco. yyDnm nnper essem in Warmia; contoli cnm V. D. D. Nicoiao Coppernico de cansa istins snbiti morbi non panca^^ (Cod. Ups. n, 64. K. 45.) 121) 1538. 27. Jnli. ,,Presente D. Preposito, Nicoiao et Feiice foit personalis possessio Canonicatos et probende prediote data V. d. Stanislao Hosio Canonico^^ (S. 3. fol. 8, 1.) 122) 1538. Angnst ^^Prestiterant omnes mense episcopalis snbditi ioramentom ioxta formam infrascriptam. Anno 1538 in mense Angusto primnm cioitas Heilsberg, deinde Bössei Seburg Wartenbnrg Gntstat et Wormedit Postremo Bnmsbergenses Assistentibos vbiqae eidem domino Episcopo et latera eins cingentibns dnobns nnncijs capitolaribos videlicet y. d. felioe Reich Gnstode et Nicoiao Coppernie Canonicis«. (S. 2. fol. 37 b.) 123) 1538. 2. December. N. Coppernic schreibt an J. Dantiscns (Sp. p. 201). 124) 1538. N. Coppernie als nnncius capitnli in Allenstein. (A. K: Bb. S. 4.) 1) Der Anfang dieser Unterschrift ^go Nicolans Coppernic Canonicns Varmien.) ist dem Titelbilde unseres Spicüegioms als Faksimile beigegeben. Das Original unseres Titelbildes, das von dem Thomer Stadtphysikos Dr. Melduor Pymesios (f 1689) wahrscheinlich nach einer aus Frauenburg übersandten Vorlage gestiftet (B. W. p. 233), 1733 Ton Rnbinkowski renovirt und 1870 wieder restaurirt wurde, ist gegenwärtig wohl das älteste Porträt unseres Astronomen. Es trftgt die Unterschrift: Nicoiao Copernico Thoruniensi, absolutae subtilitatis Mathematico, ne tanti Yiri apud ezteros celeherr. in Patria sua periret memoria, hoc monumentum positom. Mort Varmiae in suo canonicatu anno 1643 die IV. * aetatis LXXin.

288

1539. 125) 1539. 11. Janaar. N. Coppernic schreibt an J. Dantiacns. (Sp. p. 202.) 126) 1539. 3. März. Desgleichen. 127) 1539. 11. März. Desgleichen. 128) 1539. 27. April. ,,N. Gnppemicas in Löban bei dem kranken T. Giese. (B. A. F: D. 2, 106—109. D. 68, 243. - K. 46.) 129) 1539. Mai. Bhetikas kommt aus Wittenberg zu Kopernikns nach Franenbarg nnd weilt daselbst über 2 Jahre. (K. 47 u. 49. Sp. p. 211 u. 222.) 130) 1539. Ende Jali bis Mitte September ist N. Kopernikns mit Rhetikns in Löban bei T. Giese. (K. 46.) 131) 1539. 23. September. Bhetikas beendet die narratio prima. (E. 47. Sp. p. 222.) 132) 1539. 28. September. N. Coppernic schreibt an J. Dantiscos (Sp. p. 204). 1540. 133) 1540. 12. April. „Presente domino castode Nicoiao et maaricio data est personalis possessio canonicatas et prebende v. d. georgio donner'^ (S. 3. f. IIb.) 134) 1540. 23. April. T. Giese ttbersendet die narratio prima an Herzog Albrecht. (A. E. 20. Sehr. 20 F. Nr. 138. Sp. IV.) 135) 1540. 3. December. ^^Insinaata est venerabili Capitalo per venerabilem dominom d. Kicolaom optio Corie B. domini Episcopi Golmensis tam intra qaam extra moros'^ (S. 3. 12 a.) 1541. 136) 1541. 6. April. Herzog Albrecht ladet ^yNiolasenn Enppemick^^ ein, za seinem kranken Bath Georg v. Ennheim za kommen. E. reist am 8. April ab and bleibt über Ostern (17. April) bis Anfang Mai m Eönigsberg. (E. 47 o. 48. Sp. p. 204. a. IV.) 137) 1541. 20. April. Oslander schreibt an N. Copernicas (Sp. p. 205). 138) 1541. 15. Jani. N. Coppernic schreibt an Dr. Job. Benedicti n. an Herzog Albrecht. (Sp. p. 204.) 139) 1541. 21. Joni. N. Coppernic schreibt an Herzog Albrecht. (Sp. p. 205.) 140) 1541. 22. Jani. N. Coppernic schreibt an J. Dantiscas. (Sp. p. 206.) 141) 1541. 8. Jali. Joannes Dantiscas Capitalo W. y,Ea que nobis 01;^ Dommas Dax vicinns noster ad nonissimas nostras responderit et qae hodie rescripsimos ex adianctis intelligent, erit itaqae scriptio nostra ad illom con

289

cepta quibosdam in locis mntanda; qaod quomodo fieri debeaty mntaa inter dos opus est constitatioDe. proinde vt cras y. fratres nostri dominns prepositas com D. Doctore Nicoiao nobiscam hie ante prandii tempns conneniant, opere pretinm esse patamoB, commnniter de üs que tarn nostras tum res fr. y. attingant consnitnri. (A. E. Schbl. LXVI. a. 85.) 142) 1541. 20. Jali. Gemma Frisins bittet Jo. Dantiscas um Beschlennigang der Heransgabe des kop. Werkes. (K. 50.) 143) 1541. 29. Angnst. Bhetikns inFranenbnrg dankt dem Herzog Albrecht ftlr die Verwendung, „das opus d. preeeptoris mei in den tmk zu geben'^ (K. 50. Sp. lY.) 144) 1541. 16. October. Melanthon n. Lnther bekämpfen das kopernikanische System als absnrd und anbiblisch (Sp. p. 226), Bhetikns schreibt seine SchatzschrilFt. (Sp. p. 236; vgl. anch oben Nr. 98 nnd 110.) 145) 1542. Kopernikns' Trigonometrie erscheint in 1542. Wittenberg. (Sp. p. 102 ff.) 146) 1542. 8. December. T. Giese empfiehlt den kranken Copernicns an Georg Donner. (E. 50. Sp. IV.) 147) 1543. 7. April. Oemma Frisius fürchtet den 1643. nahen Tod ^^D. Nicolai Copernici^^ (E. 51.) 148) 1543. 7. Mai. ^^Anno 1543 Septima maij honorabilis dommus gaspar hoxe plebanns et vicarins ecclesie frawenboi^Dsis procnratorio nomine Joannis lewsze vigore literamm apostolicamm, petiait possessionem Canonicatns et prebende ratione coadiatorie y. domini d. Nicolai koppernick de qoibns eidem pronisom existit. ad quod y. Capitalnm consensit yt detnr eidem possessio yt coadintori. Notarins Aiit h. dominns fabianns'^ (S. 3. f. 14 a'.) 149) 1543. 21. Mai. ^^Anno qoo snpra 21 maij y. d. Joannes lewsze personaliter in sessione et congregatione Capitnlari comparens petinit sibi dari personalem et corporalem possessionem Canonicatus et prebende olim per y. dominum d. Nicolaam tente yt coadintori einsdem. Et Capitnlari consensu possessio est eidem data Et nominatns d. Joannes in fratrem est receptas. notarius fnit h. dominus fabianns Emericns. (S. 3. f. 14 a.) 150) 1543. 24. Mai. ,,Exitum yitae (Copernicns) ex sanguinis profluyio et subsecuta dextri lateris paralysi nono Ealendas Jnnii accepit, multis ante diebus memoria et yigore mentis destitutus, nee opus suum integrum, nisi in extreme

290

Bpiritn vidity eo qao decessit die'^ (T. Qiese an Bhetikiis. 26. Juli 1543. E. 52. Sp. IV.) 151) 1543. 1. JonL ^^Venerabüe CapiUdnm taxanit tnrrim intra miiros per venerabUem olim dominam doctorem Nicolaam tentam Et voloit tazam esse mareanun triginta'). Actum 1. Juiaj Ao. 1543. Similiter tazata est. Curia einsdem v. domini doctoris extra mnros . coias valor estimatos ad' marcaa Centnm vsaales . actam nt supra. Optauit y. dominns Achacins a trenck Torrim intra moros qae per obitum y. d. doctoris Nicolai yacabat*)«  Actnm nt supra^'. (S. 3. fol. 14 b.) 152) 29. Juni. 1543. Herzog Albrecht schreibt an einige Domherren zu Frauenburg i sie möchten der Ver* <) In einem diesen „Acta Capitalaria ab anno 1533 — ISOS'* vorSehefteten Rotnlus („Notata ex Actis V. Capitoli Varm." 6 Bl. in S% er von 1531—1682 geht nnd oms Jahr 1600 gefertigt zu sein scheint, findet sich foL 3 a. u, b. folgende Notiz: „Joannes Lo3r88e per procnratorem cepit possessionem Canonicatus nomine Coadintorio V. Dni Nicolai Koppernik * An. 1543 d. 7. May. * qui 2. Jnn^ An. eod. obyt Thorunjj. Anno eodem d. 1. Jun^j doae Giuriae Copernid taxatae sunt Yna in Castro quae ad hoc tempus Turris Copernici dicitnr, taxata est mara 30, alia extra, castnim c". Auf foL 1 a der Acta selbst, die eigentlich schon mit 1531 beginnen, steht noch n. a. die sp&ter geschriebene Bemerkung: „Joannes Lefiss ooadintor fiictns Nicolai Koppernic foL 14. Taxa torris Copernici fol. 14« pag. 2^^ Ana dem falschen Datum des Todestages in den „Notata^* ist dann durch neues Missverst&ndniss auf dem im Kapitelsaale im J« 1677 aufgehftngten Kopernürosbilde der eilfte Juni (11. statt 2 — 11—) geworden. — Noch sei hier zur Lösung der Aber den Todestag N. K's schwebenden Frage auf die Terschiedene Stellung des olim in Nr. 149 und 151 hingewiesen.

^ Als der mehr erw&hnte Jo. Broscius im Jahre 1618 Frauenburg besuchte (vgl oben S. 152 £f.), dichtete er beim Anblick der „turris Copernicana (ygl. die Note zu Nr. 151 u. 153) nachstehende, vonSzulc, Zycie M. Kopernika p. 86 mitgeiheilte Verse: Extollant aHos statuae, yanique colossi, Bustaque magnificis condita marmoribus, Pyramidesque (altae) quaesiti forma decorii, Quidquid et humanus fecit inane color. Haue turrim grandis mens iUa Copernicus alte Surrigit, istuleo Varmia in ore tuo, Erronum et terrae hinc secreta volumina cemit, Hinc solem immotum^ et sidera fixa notat Ergo illum Superi mirati desuper isthinc Ingenium ut pulchri dispicit omne poli! Turris ea esto, ajunt, inter miracula mundi. Cui neque consimilem barbara Memphis haoet

291

wandten deflselben, Christina Stnlpawitz^ zn dem ihr von Nidas Kupernick im Testamente ausgesetzten Legat Ter«  helfen. (E. A. Sp. IV. — - Ueber dessen Bfleher n. Bild vgl. meine Analecta W. p. 57, 63, 66 ff.) >) 153) 1543. 6. Jnli. ^^venerabilis d. georgins donner viee et nomine venerabilis domini Decani (Leon. Niederhoff) insinnanit y. G. optionem Corie post obitam domuii doctoris Nicolai vacantis extra muros. Notarins fnit bartholomens danckwart". (S. 3. fol. loa.)*) 1Ö4) 1543. 26. Juli. T. Giese schreibt an Rhetikos über den Tod des N. Copernicas und die* dnroh die Vorrede (Osianders) verunstaltete Ausgabe der libri rerolutionum. (K. 52. Sp. IV.) 155) 1543. 28. Juli. Herzog Albrecht dankt O. Donner für die Uebersendung des kopernikanischen Werkes. (K. A. Sp. IV.) n AU Tycho de Brahe im Jahre 1684 ans Fraaenburg die utolemäisdien Regeln erhielt, deren sich Kopernicos bedient hatte, dichtete er (nach Gassendi, Tita Tychonis p. 66) folgendes Gedksht: Is, qualem nee Terra Timm per saecula muha Procreat, inoidia tardans quaeque optima, qualem Ipsa sibi vix Astra feront per mille recorsus, Tot centrisque, polisque licet, tötque orbibus orbem Tarn rapido inuoluant corso, nee lassa fatiscont .... nie ft, qoi Gaelo poterat dedncere Solem, Ac prohibere looo, Terrasque inaoloere Olsnotipo, Et Lionam Terris, Mondique inuertere formanii Ne qua parte tarnen, quamuis coimersa, dehiscat, Sed conciima magis, Imigeque minoriboa ym, Snbsidiijs, moti referat spectacida GaelL nie, inquam, tantos abm Copernicua ansus, His leuibns Bacolis» facili licet arte paratis, Aggressos toti leces praescribere Olympo, Astnque celsa adeo TiH snbdneere figno Sustinuit, Snpenun ingressns penetralia, nnlli Quam prope Mortali concessmn ab origine Mnndi est. Quia non ingeniom snperat? sunt montibos cum Incassnm montes congesti, Pelion, Ossa, iEtnaqoe teetantor, simnl bis glomerosus OI^pus, Innomerique al^, neodnm potause Gigantes Gorpore praeualidos, sed mentis acumine inerteis, In Saperas, penetrare domos. Sie inclytas, Die Viribus ingenjy confisos, robore nnllo, Fnstibot his pantis celsum saperaoit Olympum. tanti monnmenta yiril 8int lignea qaamnis; His tarnen innideat falaum (si nosceret) aonun.

  • ) ^yTazata est eodem tempore (4. Decbr. 1645) cnria extra moenia

Sita uenerabilis D. Decani, quam nactos erat post mortem aenerabilis D. Nicolai Copernick pro nonaginta mards^'. (S. 3. 21a.)

292

156) 1543. 3. August. Donners Antwort an Herzog Albrecht (Sp. IV.), worin das opus rerolntionnm als Copernioi Scbwanengesang bezeichnet wird'). >) üeber das Andenken an N. Kopernikus in Ermland ygl. B. W. p. 236 ff. und die ans den Jahren 1681, 1684, 1622, 1668, 1677, 1723 und 1778 dort angeführten Belftge. Hier mögen der Vollstftndigkeit wegen noch die Verhandlungen über das jetzige firauenbnrger Köperniiras-Denkmid aus den Akten des Domkeipitels im 18. Jahrhundert mitgetheilt werden — ein Beweggrund mehr, bei der n&chsten kop^ni* kanischen S&kularfeier, am 19. Februar 1873, die Errichtung eines würdigen Kopernikusdenkmals in Frauenburar zu beginnen. 1736. „Pro 2 tabuüs marmoreis ponendis in ecclesia et turri aquaeductus pro memoria Canonici Copernid pro indsione charactemm deaurata et evectura . . . 129 fi. 28 gr. murario et sodali per 4 dies laboranübus circa positionem monumenti pro Canonico Copernico in ecdesia et turn aqueductus . . . 6 fl. 18 gr. pictori pro pingendis monumentis t. d. Canonid Copernid in turri ac in ecclesia . . . 20 fl. pro effigie Copernid copiata . . . 8 fi." (E. A. F. Regestrum aquaeductus ab a. 1720.) Das hier erwähnte Monument, zur Seite des Maturaltars, ist nodi erhalten. Dagegen ist das im JiJire 1681 Ton Kromer gesetzte yerBchwunden. Die Kapitelsakten besagen darüber: 1760. 13. ApriL „Gum lapiddae Gracorienses adyenerint, consultabitur de epitaphio Copernico ponendo'^ 1762. 18. März. „Gonsultatum fuit de epitaphio Copernicano ad mumm meridionalem quondun collocato, iam yero propter epiti^hium Szembekianum inde recepto et hucusque non restituto. Rer. Capitulum censuit memoriam riri m orbe literato tarn celebris in hac ecdesia, cuius Canonicus exüterat, obUterari non debere, sed epitaphium dusmodi opportune coUocandum esse ad turrim in angulo ad Baptisterium; quoad expensas postea consultabitur. 1763. 21. März. Mota est quaestio de epitaphio Copernicano restituendo. Bev. Capitulum censuit adhuc ezpectandum, donec finiatnr calculus Regestri yiridis, ut sdatur, utrum inde fundus haberi possit 1766. 12. März. Bev. Dromler rogatus fuit, quatenus se Gracoriae informari faciat, quanti Epitaphium Copernicanum de marmore constaret 1766. 6. Juni. Pro engende epitaphio G<memicano PP. BR. D. capitulariter -congregati dedararunt singuli se daturos esse fi. 30 exoepto D. Opolinski. 1768. 27. Juni. D. Decanus proposuit adhuc ex derelictis Frindpis Szembek restare florenos 80; quia vero propter epitaphium eiusdem amotum et receptum est epitaphium Copernicanum, ideo Rey. Capitulum censuit dictos 80 florenos pro restaurando hoc epitaphio apud Secretarium deponendos et asseryandos esse. 1769. 28. März. Facta propositione de epitaphio Copernicano Rey. Domini consensum suum super dandis 30 florenis a portione singulorum renoyamnt*^

293

IV. Anekdota zur Charakteristik der Verwandten und Bekannten des Nikolaus Kopernikus[recensere]

In dieser letzten Abtheilung unseres Spicilegiums sollen, der Anlage desselben entsprechend, einige urkundliche, bis jetzt theils gar nicht, theils wenig bekannt gewordene Beiträge zur Charakteristik derjenigen Zeitgenossen des Nikolaus Kopernikus mitgetheilt werden, mit denen derselbe direkt oder indirekt in näherer Verbindung gestanden. Bei der Fülle des Materiales und den engen dieser Arbeit gesteckten Grenzen war hier in der Auswahl die grösste Beschränkung geboten. Wir begnügen uns desshalb damit, über die Eltern, über einige Lehrer, über die Bischöfe von Ermland in der ersten Hälfte des 16. Jahrhunderts, sowie über die nächsten Freunde und Nachbarn des grossen Mannes einige besonders charakteristische Anekdota, meist den heimathlichen Archiven entnommen, hier folgen zu lassen und damit unsere Arbeit zu schliessen.

A. Die Eltern1).[recensere]

Der Name „Koppernik"2), ursprünglich ein in Mähren, Böhmen und Schlesien mehrfach vorkommender und schon

1) Vgl. die hier einschlägigen Schriften yon Krzytanowski, Czynski, Winarzycki, Bartoszewicz, Szulc, Watterich o. besonders die Untersuchungen von L. Prowe (Zur Biographie von N. Copernicus. Thorn 1853. De Nicolai Copenici patria. Thorn. 1860), deren Resultate nach der Schrift: „Beiträge zur Beantwortung der Frage nach der Nationalität des Nicolaus Copernicus von R(omer). Breslau 1872" in einzelnen Punkten faktisch berichtigt werden können, ohne dem Werthe der Arbeit Abbruch zu thun. 2) Der Name, den man früher von dem deutschen „Kopper" (= Kupfer), neuerdings aber von dem slavischen: „Kopr" oder „Koper" (= Dillkraut, Anethum graveolens) herzuleiten sucht, dem die Endung »nik" die Bedeutung einer Stelle geben soll, wo Dill sich häufig findet, — wird in der verschiedensten Weise geschrieben. In älterer Zeit: Coprnih (1272, bei Stenzel, Urk. von Breslau, S. 56), Copirnik, Copirnich (1296), Copernik (1291), Koppirnik (Theiner, Monum. Polon. I,

[294]

im 13. Jahrhunderte orkimdlioh belegter Ortsname, ist, der Sitte des Mittelalters gemäss, auf verscbiedene, diesen Orten entstammende oder dort sich ansiedelnde Familien übergegangen. Nachweislich tritt in einem Bestätigongsinstrament vom Jahre 1383 der Breslaner AUwist: Stanislaus Nicolaus von E5ppemick (in Schlesien) '), in einer Urkunde von 1391 «in ,,XJlricus de Kopmik^'*) aus dem gleichnamigen Dorfe im böhmischen Kreise BvnzUn anf. Bedentsam worden besonders jene „Kopperniks'^, die frühzeitig schon — wahrscheinlich ans dem nahe belegenen gleichnamigen oberschlesischen Dorfe — in Krakau einwanderten. In den mtesten dortigen "Acta consnlaria p. 489 steht zum Jahre 1396 die Notiz: "Nicolaus Koppimig habet ins" (sc. civile, d. h.: N. E. ist 1396 Bürger in Erakau geworden). In denselben Akten findet sich in den Jahren 1433 , 1434, 1438 und 1441 fünfmal ein "Johannes Copernik" als wohlhabender Bürger nnd Eanfmann in Erakau. Aus der Erakaaer Yorstadt Eleparz stammte auch der Seiler „Nicolas Koppernik", der nach Ms. 1166 p. 210 des lemberger Stadtarchivs im Jahre 1439 ,,cum litteris bonis de Gloppars acceptauit ins civile. In und bei Erakau finden wir auch später noch und bis herab auf die neueste Zeit den Familiennamen Koppernik. Aus Krakau endlich stammt, urkundlichem Zeugnisse zufolge, auch „Niclos Koppernick, der nach einer Notiz im Ms. Austenianum 1462 Bürger in Thorn wurde, in dessen ältestem Schöppenbuche wir übrigens schon im Jahre 1400 emen „Koppernick" und im Jahre 1422 emen „Petir Kop-

369 ada. 1335), Copernik, Coppernik. Koppernick, Koppirnick, Eupemik. Der Name des Astronomeii selbst wira von seinen Zeitgenossen in folgender Weise yariirt: Coppernic, Coppernigk, Coppernig, Coppernidc, Coppimig, Coppernieck, Copperniegk, Coppernyk, Capemick, Cuppemick, Cupemic^ €6ppemick, Ec^pjnnik, Koppernig, Eöppemick. Koppernik, Koppernigk, Koppimik, Koppiniik, Kopperlingk, Kopperingk^ Eüiperinck. Eappenuk. Latinisirt: Copernicos, Copphemicos. Er selbst achreibt sich anrchgehends und namenüicn in offiziellen Schriftstücken: N. Coppernic, lateimadi Cop

pemicns und Copernicos und ebenso griechisch EoTieqvutog. (7(^ oben S. 77, 113, 199 und 286. E. p. 32 und Analecta Warm. 67, 62.) Aa dar letzten Form habe ich hier festhalten zu mflssen geglaubt >) Er stiftet am 4. Mai 1383 bei der Ereuzkirchenkrypta zu Breslau ein OfiUom cantatum de Passione Domini mit 5 M. prager Groschen, die er auf den herzoglichen St&dten Teschen, Freystadt, Bieütz, Eaczow o. SL w. ausstehen hatte. Vgl. Zeitschr. für Gesch. Schles. Yll, 184. K 46 n. oben p. 199. ^ Bo^ Balbiniy Miscellanea historica Bohemiae p. 239.

295

pirnick yon Frankenstein" (in Schlesien)*) erwtthnt finden* „Nidos Koppernik von Crocaw'^ heiratfiete in Thom die Tochter des dortigen Schöppenmeisters Lukas Watsebode^ and dieser Ehe entstammte sein gleichnamiger Sohn, über dessen Eltern folgende Dokumente hier Platz finden mögen«.

1. Danziger Urkunde über Nlclos Soppernik Tom U. Mai 1448.

Ans dem Miadvomm lib. IV. Nr. W. 21, foL 2S7 im Danziger Stadtarchiv. Äd universos Scahinorum testimonium» Wy borgermeister etc., begeren witliken to siende^ dat vor uns in Bittendem Rade sint ersehenen de erbaren Kichter und Scheppen gehegtes dinges unserer Stat, bryngende mit Bick etlike geschriflicke gethuchniss ut crem boke^ dat eyne im jare unses herm Mcccc und xlvii im dingesdage na CantatC; darinne gescreyen Indende von worden tho worde^ alse hima yolgeth in Schriften: ClauB Borsenitz heft mit ordel und mit rechte afgewonnen Niclos Koppernik von Crocaw soesnndachtendich mark und soestien schot, alse vor acht und dortich czentener hart kopper. Item de andergethuchnisse im jar unses herm Mcccc und xlvüi dat eyne am maendagC; dat andre am donresdage vor pinxten, darinne gescreyen ludende von worden to werde, alse hima volget: Bemt Pynning heft mit synen upgerichten yingem stavedes eydes thon hilgen swerende betnget, dat de acht und dorchtich centener hart copper, de he von Nicclos Koppernik ^) 1400. „Koppernick hat geschieht mit Angostin yon synes ireibes wegen das yn wol genüget von ires ersten mannes weeen Matthian". — 1422. »margritte Koppimickynne hat schichtnnge nnd teilunge hans Koppirsmede in voUir mechtigunge petir Koppimicks von Frankenstein noch nswisnnge der Stat Fninkenstein Brieff zu noUir gnuge gegeben und sint notlos geteilet von enandir'^ So, nach L. Prowe's Mittheünng, das älteste, jetzt in Petersburg befindliche Thorner Schöppenbuch. Em altes Thorner Zinsverzeichniss ans dem 15. Jahrhundert führt unter andern Thorner Btkrgem auch einen „Laurentius Koppimik'^ an. — In der Pfarrldrdie St Katharina der Neustadt Brandenburg in der Mark befindet sich ein Taufbecken mit folgender Inschrift: „No Gods Gebort, virteynhundert in teme yirzigsten Jar is gemaket desse Dope by der Borgermeister Tyden: Hermen Donner, Claus Copernik, WÜke Mutzelitz, Hanns Monnik, Andreas Palmdach, Claus Frikke'^ Vgl. Adler, Mittelalterliche Backsteinbauwerke im preussischen Staat S. 20. f .

296

entphengeii; welk copper Clans Borsenitz an den vorbenannten Nicclos Koppernik gesant hadde, dar de vorschreyene Bernt Peter von der Netczen schnlde medebetalt hefit» das en Joban Dasse angewiset badde, alse by namen Herten von Varen nnd Hynric Hatiessen yan Campen, den Peter yan der Netczen scbuldicb was yon Amsterdamseben laken, wente de yorscreyene Herten nnd Hynrik wolden Johann Daszen kom bekammeni; dat Peter yorbenannten yon Tbom birafsende nnd den sulyen yorscreyen tbwen personen, alse Herten nnd Hynrik; betalde de yorscbreyenen BemtPynning yan des yorscbreyenen Peters wegen nnd yan Jobann Dassen gebeyte yeemndacbtendicb mark nnd Jobann Dassen snlyen gegeyen andirbalye mark. Ditb yorscbreyene kopper befit Clans Borsenitz dem yorbenannten Niclos Koppernik birwedder mit recbte afgewnnnen na ntwyznngbe der Scbeppenboke nnd alzo bima yolgetb in scbriften. Vortb so befft de yorscbreyen ^clos Koppernik Bemt Pynninge yorbennmpt syn gelt inbebolden, ake seyennndacbtendicb mark mynne acbte scbott yan des yorscreyenen koppers wegen, dar Johann Dasse den yorbenannten Bemt hadde layet scbadelos yan tho holden mit eyner betalnngbe quidt to wesende, welk kopper de yorscbreyene Bemdt dem yorbenannten Niclos Koppernik nach eyns betalen moste, alse he dat mit synen eede, alse yorberoret is, befft beholden, nnd umme dess ander betalinge willen hadde Bemt Pynnink des yorscbreyenen Jobann Dassen gndere mit recbte nnder Jobann Srickborghe bekommerth nnd Jobann Dasse moste den yorbenometen Bemth yon des andem betalinge alse seyennndacbtendicb mark myn achte schot wedder gelden nnd betalen. Jacob Falke befft myt synen npgerichten fingeren stavedes eedes ten hilgen geswaren nnd betnget, dat em Peter yan der Netze oyer tbwen Jaren twe tonnen beer yor dordehalyen mark affgekofft befft, daryan he Schipper Hinrik Schntow eyne nnd schipper Cleys Haes eyne sdse to kole bere gaff, de he em nach scbnlcUcb und nicht betalet befft Also dit yan Richter nnd Schoppen gehegetes dinges yorbenannt yor uns getuget nnd bekannt is, also tngen nnd bekennen wy dat yortan yor allen nnd isliken, dar id noth nnd behnff doen werth in nnd mit dissem unsem breye, de in getbuchnisse der warheit der yorscreyenen sake mit unser Stat Danczik Secret, toragge hir npgedmckt, is yorsegelt Im jare unses berm dusenth cccc und xlyiii am sonnayende yor den hilgen pinxsten.

297

2. Thorner Erbvergleich Yom U. (resp. 25.) Mai 1464. /j^^ ^37/

Aus dem Thorner Schöppenbuch nach L. Prowe, Zur Biographie des N. G. p. 17.

Vor gehegt ding ist komen fraw kethe watzelrodToe yn Vormundschaft an eyme teile vnd Tilman von allen ynd Niclas Koppernigk yn yormandschafFt irer elichen hawsfrawen kirstyna ynd barbara am ander teile vnd fraw kethe hat schichtenteilunge geton von irss elichen mannes her lucas watzelrode dem got gnade nochgelassen gntter den obgenanten seyner kyndem kyrstynen ynd barbaran ynd Lucas yn snlchem Bescheide ^ Alse hie noch gescbreben steet; das Tilman sal haben mit seyner elichen Hawsfrawen zum ersten das hawss yn der Segelergassen gelegen bey her Gorge sweidnitzers hawse durchgeende mit dem hinderhawze yn sulchin bescheide^ das her alle ior jerlich geben sal kethe peckowynne der begebenen jungfrawen zcum Colmen zcu irem leben YIII mr. geringes geldes Ouch zo sal fraw kethe behalden zcu irem leben eyne freykamer hinder der stoben an der erden ynd her Conradns den hindersal dorobir ouch zcu seynem leben, noch sal Tilman haben zcu fredaw IX hüben das dor ist genant das Burckfrede ynd XVin mr. czins yor der Stat ynd yn der Mocker, ynd eynen garten bey der newen molen ynd III morgen Wesen, yordan was her empfangen hat, an gelde ynd an Silber an golde ynd an farender habe doran ist her gnügsam. Item dyss noch gescbreben hat Niclos koppernick emfangen zum ersten das hawss yn sente Annagassen do her ynne wonet ynd dyEcke doWalther yime wonet mit czwey buden ynd XVIII mr. czins yor der Stat ynd yn der Mocker ynd den weyngarten yn dem Clostirchen ynd drey morgen Wesen yn der Bore wese ynd XIX mr. czms czu Gonradswalde yfT IX hüben ynd I firtel ynd an Silber und an golde ynd an yarender habe das em genüget ynd lassen fraw kethen schichtenteil qweit ynd ledig«  Item dyss noeh geschrebenn ist lucas ^) gefallen zcum ersten drey buden am Bmge bey Gotke becker do dy kanne^) Es ist ^,Magister Lacas Watzelrode", der spätere Bischof Ton Ermland, gemeint, der 1469 diese Besitzungen an seinen Schwager TihDann von Allen verkauft üeber die Herkunft seiner Mutter berichtet Stenzel Bombach in seiner „Historia vom Aufrcdir u. s. w. Folgendes: „Lucas Watzelrode treuete Gatharinam Hans Feckawen Wittwe und, wie man erachtet, Alhrecht Renssen Tochter, zeugete 19*

298

gyssere ynne wonen ynd XYm mr. ozms vor der Stat Tnd yn der Mocker ynd dy Schewne vor dem Aldenthonusehen thore bey dem slage ynd Sechss morgen wesen yn der wenckenan ynd Newn haben zcn fredaw dorcza an Silber ynd an yarender habe gleich den andern.

3. Warsehaner Urkunde Aber die Anfiiahme des N. Kopernlk nebst Frau nnd Kindern in den dritten Orden des hl. Dominiens, d. d. 10. Hftrz 1469. Ans R *** Beiträge, p. 124.

Proyido Nicoiao Kopernik ciyi ThonmenBi et deyotae Barbarae consorti ipsinS; cum liberis eonmi; Gnbnensis dioecesis frater JacobnB de Bidgostia (Zar^ba), Proyincialis Poloniae ordinis praedicatoram; salntem in Domino Jesu et spiritaälem consolationem ! Exigente yestrae deyotionis affecto, quem ad nostmm geritis ordinem^ yobis omninm missamm, orationnm^ praedicationnm^ jejnnioram, yigiliamm, abstinentiarom, disciplinarnm^ Btndiomm, labonim ceterommque bonorum opernm, quae dominus noster Jesus Christus propter fratres et sorores proyinciae nostrae fieri dederit^ uniyersorum participationem^ tenore praesentium in yita pariter et in morte concedo specialem^ ut multiplici suffragiorum praesidio hie augmentum gratiae et in futuro mereamini praemimn yitae aetemae beatifice adipisci. Volens insuper ex speciali gratia et dono singulari, ut^ cum obitus yester, quem Deus felicem faciat^ nostro in proyinciali Capitulo fuerit nunciatus, pro yobiS; sicut pro ceteris nostri ordmis defunctis firatribus fieri consueyit; orationum suffi-agia deyotius peragantur. In quorum testimonium sigillum officii mei proyinciidatus praesentibus duxi appendendum. Datum in conyentu Cracoyiensi decima die Mensis Hartii. Anno Domini Millesimo quadringentesimo sexagesimo nono.

Gedruckt bei Felix Bentkowaki, Pami^tnik Warazawski 1819, S. 372 nach dem auf Pergament geschriebenen Originale, das damals im Besitze des Oberst Joseph Regulski zu Kalisz sich beSand, dann an die Warschauer Gesellschaft der Wissenschaftsfreunde kam und von dort im Jahre 1831 weggefahrt wurde, wahrscheinlich in die kaiserliche BihUothek nach Petersburg. 3 Kinder. Nach Gentner, (Geehrte . . . Thomer. 1783. S. 49), nach der genealogischen Tafel von Thom (vgl.. S. 299), nach dem Wappen Srgl. S. 302f und andern chronologischen Daten hiess indessen die Gattin es Lucas Watzelrode: Catharina Rüdiger-Modlibög, während Catharina (oder Christina?) Reusse, die Tochter des Albert und die Schwester des Lucas Reusse, seine Mutter gewesen zu sein scheint.

299

4. Sopernikanische Stammtafeln.

a. Die Thamer Genealogie. Ans Ms. genealog. herald, fam. Pmss. der Thom. BathsbibL p. 325 '). 'A I I S i 1 •d i < i <9 ä a ä I ^ t 5 TM I I ■a 1 a •3 o o ll 'i-. 9 eo 5; >o I a i 3S lO CO ä


-3) S 08 S I 2 1 S O 3 ^ ^^ jrt 3*S «es >) Prof. L. Prowe, dessen Güte ich die Mittheilung der beiden kopernikanischen Stammtafeln verdanke, gibt in seiner Schrift: „Znr

300

b. Die Danziggr Genealogie» Aus dem Mb. „Genealogiae Stammregigter und AbkOnfie etEÜcher Tornehmen Qesdilechter und Familien in der EOnigL Stadt Dantdg^'. Stadtarchiy L. 1. 28. p. 41 <). Lucas Watsenrodt * . . . vnd trenete Ao. . . « Catharinam Hr. Hana Peckauen nachgelassene Wittwe mit 3 Kindern und erzeugete auch 3 Kinder, da f er Ao. 1462 vnd sie f Ao. 1476. Barbara Watzenrodt * Ao. . . Lucas Watzenrodt ♦ Ao. . Ghristina W. Tnd treuete Ao . . den Kickel Bischof etc. etc. f zu Thom Tilmann t. Copernick von Cracaw. 1512. 29. MartiL Allen* 1430.. treuete Ao. 1469achtTage Yor Fastnacht Chr. Watz. Andreas Coper- Barbara Ck>pemick Catharina Coper-

nicus Dr. et * .. Sie war eine nick *..Ynd treuete Canonicus Warm. Eptlssin zum d. Barthel Gertner Gohnen im Kloster. Ton Gracau und zeugete 5 Kinder mit ihm. Catharina 6. Ghristina G. Regina G. George Albrecht

  • . . Tnd * Ao. . . Tnd ♦ Ao. . . vnd G. G.

treuete Ao... treuete den treuete den den Andreas Gaspar Oement Wachs- Stulpowitzzu MoUer yon Bchlaher in Königsberg. Stargardt Thom. ('^)^'it7 Kicolaus CopeniicusDr.et Canon.Warm. Astron. celebeirimus nat. 1473. 19.Febr. scripsit librum de Rerolutionibus A. 1540, obiit Ao. 1548 ll.IuniiAetatis 73 (sic^ wie sein Epiti^hium aussweiset. ergo figura nativi_^_^_______^_ tatis ^^ B%, Biographie tou N. G. p. 27 Nachricht von einer weitem thomer genealogischen Tafel auf einem losen Blatte aus der 2. H&lfie des 18. Jahrhunderts. — Sie beginnt mit „Midiael GzOpernik^, von dem es im Ms. A. I, 91 zum Jahre 1398 heisst: ,,receptus in vigflem turris Oolmends". (A. a. 0. S. 11.) Als sein Enkel wird „Niclas Czöpemik" bezeichnet, dem 4 Söhne gegeben werden: Martin, Georg, Nicolaus (der Astronom) und Andreas, wahrend die eine Tochter ohne Yomamen als ^»Abbatissa Gulmensis angefahrt ist Der Enkel des ftltesten Sohnes Mardn, Namens „Greorgius Gzöpemik barbitonsor*', der wohl mit dem „Georgias Köpemick dvis Thorun.^' der oben mitgetheilten Utem Stammtafeln identisch sein dOrfte, hat nicht wie oben 9, sondem 10 Kinder, deren Namen mit weitem chronologischen Daten beigefftgt sind. Gentner in seiner Schrift: „Geehrte und Gelehrte Thomer'* p. 11 hat eine andere Stammtafel, Indem er dem Astronomen 3 (Geschwister gibt, von denen aber nur eines mit Namen genannt ist, n&mlich der Brader Georg (▼gl. oben), dessen gleichnamiger Sohn dieselben 10 Kinder hat, wie der eben genannte „barbitonsor^'. So kommt in die oben mitgetheÜte thomer Stammtafel wenigstens einiger Sinn.

1) Das Ms. dieser Genealogie, die ursprflnglich ?on Stenael Bombach (t 1597) angelegt ist, rührt aus dem Anfang des 17. Jahrhunderts.

301

5. Das Porträt des Nieo]*» Copperniek yon Knksiu

Zu Anfang des 17. Jahrhunderts liess der sehen mehrfach genannte krakaner Professor Joannes Broscins eme Kopie von einem m Thom befindlichen Porträt des Vaters von Nikolans Kopernikns fertigen und dieselbe in der Bibliothek der Krakauer Universität aufhängen'). Dies BOd, gegenwärtig in einer gelungenen photolithographischen Nachbildung weit verbreitet, tritt durch die auf demselben angebrachten Wappen in die Beihe der Dokumente^ die auch an diesem Orte eme Erwähnung und wenigstens einen Versuch einer Deutung verdienen. Das Bild stellt im Vordergrunde einen kräftigen Mann in mittlem Lebensjahren in reicher pelzverbrämter Gewandung vor. Das unbedeckte Haupt erhält durch die Tracht des langen vollen, kaum gescheitelten Haares, sowie durch den Schnitt des Schnurrbartes einen polnischen T^us. Der Mann kniet betend mit gefalteten Händen, während die edel gehaltene Gestalt der gekrönten Muttergottes in der obem Hälfte des Bildes die Bechte segnend erhebt, mit der Linken das Jesuskind haltend. Den Hintergrund des Gemäldes bildet eine (Phantasie-) Landschaft mit Buschwerk, Berghohen und tempel- und burgartigen Gebäuden. In den 4 Ecken des Bildes, noch innerhalb des Bahmens, erschemen ebenso viele Wappen, die freilieh möglicherweise erst später hinzugeftigt sein kOnnen. Das Wappen links oben (n. 1.) enthält im obem Felde einen nach rechts gewandten Adlerkopf, im untern Felde zwei Beiterbeine mit Beinschienen, Stiefeln imd Obiffe Tafel, die als „Gontinoatio Schachmannoniin Genealogiae bezeichnet ist, kehrt aox S. 49 und 60 desselben Ms. mit we^gen Abweichungen bezfi^ich der Bemerkungen wieder. So ss. B. steht bei JNickel Copernick yon Craeaw^ der Zasats: „welcher Anno 1409 einen Brief gesclmeben hat an Dietrich Becker zn Dantzig^'. — Urkundlich steht nur die Herkunft des Niclos Kopernick aus lurakau, seine Terehelichnng mit Barbara Watzelrode in Thom und die Existenz der beiden Bäder Nikolaus und Andreas fest Die ibustenz und der Stand der beiden Schwestern möchte indessen alle Wahrscheinlichkeit iQr sich haben (ygL Prowe a. a. 0. S. 29 n. oben S. 284 Nr. 150), die übrigen Brüder konnten frühzeitig gestorben und „Georgius Gzöpemik mit seinen 9 (respu 10) Kindern einer andern Linie der Kopernike, etwa den Nachkommen des oben S. 291 genannten Laurentins Kopernik, angehören.

1) Szulc, iijde M. Kop. p. 25 erwähnt, dass zu Ende des 18. Jahrhunderts Prof. Przybylski aus Erakau ein Portr&t des alten Kopernikus aus Thom mitgebracht habe. Wo es sich befinde und ob es mit dem oben beschriebenen identisch ist, sagt er nicht

302

Sporen bedeckt — das bekannte^ in Ennland öfters (z. B. in der Pfarrkirche zu Brannsberg) wiederkehrende Wappen der Watzelrode. Bechts oben (n. 2.) ist das Wappen des thomer Patriziergeschlecbtes Bfldiger-Hodlibögy nämlich das polnische Wappen Pomian (der von einem Schwerte durchbohrte ; vorwärts gekehrte schwarze BttfTelkopf) mit der Abweichongy dass das Feld des Schildes von Both n. Grold quadrirt ist. Das Wappen Unks nnten (n. 3.), welches links im dunkeln Felde 3 Arme mit geballten Händen, rechts im hellen Felde 3 Bösen Aber einander zeigt, gehört, nach den aus dem Jahre 1603 stammenden Wappentafeln auf dem Thomer Bathhanse, der Familie Bodde an. Bechts nnten (n. 4.) steht ein Wappen, das auf einem schräge rechts gehenden dunkeln Querbalken ein helles einfaches Schwert mit Kreuzgriff zeigt. Am meisten Aehnlichkeit möchte dasselbe mit dem der besonders in Schlesien begüterten Freiherren von Bibran haben — nach Ledebur: „ein schräge gestellter Degen. Unterhalb dieser beiden untern Wappen steht die Inschrift: ,,S)ed $eren !Docter !ßicotai Sof^pernid, 2;i^um^er tonb 9{trontm9. 3^^ f^rauenburg | ©eined fetigen SSaterd, 8(ud^ Sticolaui^ dopptmid genant, feine gefftatt'). 1 JOANNES BBOSCIVS CVBZELOVIENS DEPINGI CVBAVIT TOBVNn ATQ mC BEPOISYTT. Zwischen den beiden obem Wappen aber Uest man: NICOLAVS COPEBNICVS PATEB NICO-| LAI COPEBNICI ASTBOLOGIAE VNIVS MIBACVLI | NATI 1473. 19. FEBBVABij.

Nach der alten, auch in Preussen üblichen heraldischen Begel mUssten wir nun in n. 1 und 2 der Wappen das väterliche und mütterliche, in n. 3 das Wappen der Grossmutter von der väterlichen . und in n. 4 das Wappen der Grossmutter von der mütterlichen Seite des auf dem Bilde Dargestellten finden. Das trifft hier aber offenbar nicht zu. Die beiden oberen Wappen (n. 1 u. 2) sind die der vortrefflichen Eltern der Gattin des N. E. : Barbara Watzelrode ^), ^) N. Kop. war nach den oben über ihn angeführten Urkunden offenbar ein Grossh&ndler, der aus Erakau stanunte, 1448 zum ersten Male erwähnt wird, 1462 — vielleicht bei Gelegenheit seiner Heirath — in Thom Bflrger wird (vgl. Zemecke, Thom. Chronica. 2. Aufl. p. 76), 1466 in den Schoppenstuhl der Altstadt Thom gewählt wird, wo er bis 1483 Sainem Tode^ahre) vorkommt Seine Handelsverbindungen gehen bis anzig (1448), Erakau (14691 Breslau (1476). VgL oben S. 180. ^ Die im Danziger Ar(&ve befindlichen Landtagsrezesse berichten, dass die preussischen B&the am 23. August 1489 zu Graudenz den

303

wie sie in Stammtafel a (oben S. 299) angegeben werden, links das des Vaters (Lneas Watzelrode), rechts das der Matter (Gatharina Bfldiger — Modlibög). Vielleicht erklärt sich dies daraus, dass die Thorner Kopernike zwar eine Hansmarke, aber kein Wappen besassen^) (wesshalb auch der Astronom nur mit einem symbolischen Ringsiegel — Apollo mit der Lyra — siegelte) und dämm (bei der Heirath des N. K.?) das Wappen der Watzelrode angenommen liaben. Was dann weiter die beiden nntem Wappen bedeuten^ ob sie etwa den beiden Grosseltem der Barbara Watzehrode (Bodde-Rnsse? n. Bibran?) angeboren, mOgen kundige Heraldiker erörtern.

B. Die Lehrer.[recensere]

Aus der grossen Zahl von Lehrern, zu deren Füssen Kopernikus von frühester Jugend bis in sein 33. Lebensjahr gesessen hat, und die anderswo bereits genannt und charakterisirt sind (E. 12 — 33 u. oben p. 226), sollen an dieser Stelle nur die beiden berücksichtigt werden^ welche aller Wahrscheinlichkeit nach zuerst^ sei es durch das lebendige Wort, sei es durch ihre Schriften, einen bedeutenderen Einfiuss auf ihn ausgeübt haben, jedenfalls aber schon durch den Ort ihrer Geburt und ihrer Wirksamkeit ihm vor andern nahe standen. Es sind Johannes Wolgemuth aus Heilsberg, längere Zeit Bektor der Schule in Thom, als Minorit auch Fr. Ludovicus de Prussia genannt, und Albertus (Blar) yon Bmdzewo, der berühmte Professor der Mathematik und Philosophie in Erakau. Wir theilen von beiden die urkundlichen Daten über ihr Leben und einige charakteristische Stellen aus ihren schwer zugänglichen Schriften mit Eltern des Lucas (o. der Barbara) Watzelrode das Zeugniss gegeben, dass sie „ehrbar nnd fromm, die Mntter, die Krone aUer Frauen der Stadt Thom gewesen, der Vater aber dem pohlischen Könige treu gedient, yor Lessen und Marienburg gekämpft und zur Auslösung der Schlösser sein eigenes Geld geliehen habe, das ihm noch nicht ausgezahlt sei/' Vgl. Hirsch zu Weinreichs Chronik S. 59. Script rer. Pruss. IV, 776. S. W. I, 356.

^) Wenn auch die Familie de Kopmik in Böhmen im Jahre 1391 mit einem Wappen (einer menschlichen Figur mit einem Beile in den Händen — vgl. R ♦ ♦ ♦ Beiträge p. 87 — ) vorkommt, so findet sich doch keine Spur davon, dass die Kopernike in Thom (resp. Krakau) zu den wappenberechtigten Geschlechtem gehört hätten. 304 1. Ans dem TrUcgimn anime des Jolumnes Wolgemnfli

von Heilsberg <)•

  • fol. II. * Frater Panlinns de Lemberg ordinis minornm de obsernantia olim pronincialis vicarios proaincie Bohemie fratri

Kicolao Glasberg de Morania eiasdem ordinis professo in Nnremberga eonfessori quod opus Lndooici de Pmssia impresspribus tradat ad imprimendnm vt ad communem ytilitatem deneniat. Yenerabilis pater salutem et sinceram in domino charitatem. Yestram quam habetis diligentiam quod Trilogiom noTum opns imprimi possit et sie ad mnltomm pemenire posset notitiam habeo pergratam, eo quod opus eedit ad dei honorem et gratiam proximomm salutem maxime studiosis ad magnam consolationem et eruditionem ae vestre paternitati ad meritorum cumulationem cum bellantibus et ad sarcinas remanentibus aequa debeatnr portio pari modo sapientie elncidatoribus ac promotoribus que abscondi debet minime. Opus autem quod se ipsum commendat legentibus mea laude non eget que parua esse potest in comparatione

^ Alle Nachrichten über Jo. Wolgemuth, selbst die bei Wadding Annales Minorom XV, 90 und Scriptores Ord. Bfin. p. 244 befindlichen, sind dem trilogium entnommen. Es trägt den Titel: „Triiogium anime I non solom religiosis verum etiam 8e|cularibus predicatoribus confes-! soribus contemplantibus et stujdentibus lumen intellectus et ariderem affectus amministrans^'. Auf der letzten Seite heisst es: „Finit opus insigne tripartitum De anime videlicet potenitiis passionibus habitibusne Initiatum: continuatum con|8nmmatum ad Theosebiam in deuotissimo BCti Bemar|dini loco suburbii preclare christianissime vrbis Brunenjsis marchionatus Moranie: Gurrente anno 1493 |. Post hoc in imperiaü ciuitate Nurmberg ad preces | fratrum minorum ibidem commorantium: per Anthonium Koberfger ad laudem dei impressum et ad hunc ysque finem felidter | perductum Anno dm. M. GCCC. XGVIQ. Vj. die Marcy'^. — 720 S. in gr. Q^. mit je 2 Golumnen. Aa — F f. (Vorrede, InhaltsTerseichniss, alphabetisches Register und Prohemium). Dann A — Z; a — qb. (der Text). Die Lettern sind neugofchisch. — Dies Werk, das erste eines gebomen Ermlftnders, das unter die Presse kam, war in den erml&ndischen Bibliotheken sehr yerbreitet. Es üsrnd sich u. a. in der Dombibliothek^ bei den Franziskanern in Braunsberg, in der Pfarrbibliothek inWormditt, wo es noch erhalten ist Vgl. Analecta Warm, p.48, 70, 101. Dass es Kopernikus, der in Thom geboren, in Heilsberg lange Jahre gelebt hatte, unbekannt geblieben, ist geradezu undenkbar, selbst wenn er den Verfiasser persönlich gar nicht gekannt haben sollte. — Wir mflssen uns, trotz der Wichtigkeit dieser fleissigen und gelehrten Schrift für die erml. Lit-Geschichte, hier leider darauf beschränken, die einleitenden Briefe, die Kapitelüberschriften und eine Stelle über die Aufgabe des Quadriviums und der Astronomie im Besondem mitzatheilen. Vgl. auch E. 12 u. B. W. I, 113 u. 206.

805

laadam quibus ipsam renerendus pater firater Lndoyicas a tnrri, yicarius proaincie saBcti Anthonii reyerendiesiini patris generalis commissariaS; extollit qui libroB seeam in italia per trienninm "babnit et plene perlegit, vt pnta refertam esse seraphicis ardoribns et cherabicis illnminationibns quantitatenon magnum: sed eontinentia virtnali mazimam: seientia profondnm: sapientia altnnu Habet enim in ftmdamentis allegationes fidas pariter et habandantes tbeologommque yeritates lucide enncleatas. Editorem qaoque pater prefatas censttit sacre theologiae seraphicnm interpretem. Nee mimm quia ab ineonte aetate studio literaram ae sacre pagine se applieanit In alma yniversitate Ooloniensi ipse firater Lndouicns de bilsberg (olim nominatns iohannes oognomento yuolgemath) promotns ante annos. XXXIX. post hec rexit scolas in Gerlitz in posnania in Tbom etc. Demum per annos. XXX. sab regnlari obsemantia strenne Christo militans introioit in potentias domini et dei gratia non defnit ei cam qua laboranit et laborare non cessat fideliter et denote et talentum sibi traditnm in terram non abscondit sed ad mensam ponit praesertim ad exhortationem patmm in capitnlo generali quibns libri ad examinandam exhibiti sunt qui doctrinam approbauemnt. Precamnr igitor nos omnes et ego vice omninm vestram patemitatem yt tale et tantum per incariam non pereat opus sed quam citins comode fieri poterit artis impressoribus peritis tradatur quo silis quam maxima esnriesque quam plorinm refocilietnr etc. Ene in domino valete. ex loco sancti Bemardini extra brannam. Anno salotis. MCGCCXCVj. in festo sancte Scolastice virginis. Nicolans Griasberg de Morania predioto patri Panlino quod opus impressoribus tradidit, indicat. . . Quod me dignatus es perurgere, yt fratris Lndouici de prussia opus. Trilogii anime opificibuB arti impressorie peritis tradam imprimenda (sie!) petitionibus tuis et fratrum, prout possibilitas mee prauitatis (sie!) pennisit; parere studui et opi*ficibus tradidi. Con- * ^^^' ^ ^• siderabamque in predicto fratre Ludouico non ea que ceteri solent singularia quedam et prestantissima munera iudicare qualia sunt que aut ad yalitudinem corporis pertinent : aut ad pulcritudinem : aut que ad eins dignitatis statum et excellentiam sunt tradita . . • tametsi multa quoque huiusmodi noBter Ludouicus consecutus fuisse traditur que inter cetera prestantissima nature ipsius aut fortune munera non inferiora pro sui excellentia et magnitudine yideantur. Erat enim natione pmtenus de bona familia et magister Coloniensis yt asseris qui contempto fastigio secularis pompe

306

ad mmomm fratmm ordinem de obBemantia valgariter nnncapatoram oonaolanit ibique ingreBBUB in potentias domini et dd gratia sibi non defuit ciun nobilitate ingenii : Bed adhnc ao Bpeculatione contemplationeqae diamanuir remin profecit (sici) looge ampliora qae me cogebant in eo non Bolom laudare et recte qoidem landare sed etiam admirari atque id efficere vt quantis possem viribüB eniteret yidelicet quod fuerit amplior magister istiiiB beati et vere sancti viri fratriB Aiexii sacerdotiB in vuratiBlama ordinem ingressi ei nunc sepnlti in loco beuten in Capella Bancte crneiB qui in domino obdormiens mnlÜB hodierno anno clareBcit mira* culis. et hec me cogmit laudare ipsiuB ingenium et Boientiam que purgant animam iUuminant intellectum et inflammant affectnm vt veraciter triplici actui hierarchio conueniat eins opuB et ingenium yidelicet purgationi illnminationi et perfectioni: nam purgatio Becundnm sanctum Bonaventuram ad pacem dueit illuminatio ad veritatem perfectio ad chari> tatem quibus perfecte adeptis anima beatifioatur quod preclare patet in buo discipulo predicto Alezio. Non enim potuit illum alia docere nisi ea que pio pectore gerebat: et Alias mmi- qunm hoc Bcripto edididit (sie) ceteris ad rimandum quod nandnm. actenus in or^ne ipBe practicauit meditando et legende ideo longe prcBtantior iuit eins magiBterium in ordine et regulari obsemantia quam in seculo vbi interdum ab incantis captatur aura humani fauoris cum periculo. Aceedit etiam ad ipsiuB laudem et admirationem quod hoc opuB commune CBBC Yoluit et introduxit Theologiam nedum Bpeculatiuam

verum etiam myBÜcam prout in theosophiis doctoriB nostri sancti Bonauenture seraphici reperit per hoc opus suum et summulam eins legentibus predicatoribus confesBoribus contemplantibuB et studentibus : non solum lumen intellectus sed etiam ardorem afTectus administrant vt merito omnibns tarn spiritaalibus quam secularibus deseruiat. Plura dicenda forent que omnia ne tedii arguar omitto. Vale in domino. ex Nuremberga. XX. die februarij Anno domini Milesimo quadringentesimo nonagesimo octauo.

  • fol. III. * Continentia prime partis Trilogii anime. Tria namque

secundum philosophum 11. Ethicorum constat cbbc in anima yidelicet potentias (de quibus prima pars continet Trilogii), passiones (de quibus secunda pars) Habitus luminosos et afTectuosos de quibus agitur in tertia parte tripartiti operis de anima. In prologo agitur de triplici creatura pure scilicet spirituali et pure corporali (et) ex ytraque composita. Et de multiphariis temariis in natura repertis super glorioBissimam

307

trinitatem per modiiin vestigii iun^nis et similitadinis repreflentantibns. Garn quadam figara mnltiplicis triplicitatis continente. Ennmerantar et ibidem doctores ex qaoram theosophiis trilogiam congestam est. Capitalmn primum de beatitndine dignitate et nobilitate anime. n. anima quid Bit BecnndaiD nomen. IQ. anima qaid sit secundam rem et diffinitionem. IUI. anima in se gerit imaginem dei. V. de similitndine dei ad quam factoa est homo. VI. de potentiis anime in generali. VII. de potentiis anime in speciali. Vm. de anima vegetativa et eins potentiis. IX. de viribus polsibas spiritibns et hnmoribos corporis animalis. X. de anima sensitiaa et eins potentiis^ XI. de visn. XII. de aadita. XIQ. de olfactn. XIV. de gustn. XV. de tactu. XVI. theologisatio sensnnm exteriomm. XVH. de potentiis apprehensinis anime sensitine interioribns. XVIII. de sensu communi. XIX. de imaginatione. XX. de fantasia. XXI. de estimativa. XXII. de memoria. XXm. figuratio interiorum sensuum. XXIIII. de somno et vigilia et somnio. XXV. de potentiis sensualibus motiuis. XXVI. de potentia motus executiua. XXVH. de potentiis anime rationalis et de origine rationalis anime. XXVni. de potentiis anime rationalis generaliter. XXIX. de intellectu possibili et agente. XXX. de diuisione potentie apprehensiue et intellectiue de intellectu possibili in babitn et in actn de relatione in intellectu et intelligentia et de intellectibilitate : de ratione superiori et inferiori. De intellectu speculatiuo et practico. De vita actiua et contemplatiua: de memoria intellectiua. XXXI. devoluntate. XXXII. Voluntas est nobilior intellectu. XXXm. de düBnitione voluntatis. XXXIV. de obiecto voluntatis. XXXV. de actibus voluntatis et de volitione de fruitione de intentione. XXXVI. de electione . consilio . consensu et vsu. XXXVH. de actibus imperatis a voluntate. XXXVm. de voluntatis subdiuisione. XXXIX. de libero arbitrio et diffinilionibus. XL. de voluntate thelisi naturali et bulisi delibratiua. XLI. de conscientia. XLII. conscientia multipliciter accipitur. XLIIL de conscientie multiplici descriptione. XLIV. de actibus conscientie. XLV. de obiecto conscientie. XLVI. sinderesis est vis affectiua. XLVII. de diffinitione sindereseos. XLVm. de actibus et nominibus sindereseos. XLIX. de viribus ralionali irascibili et concupiscibili. L. de conditione corporis humani. LI. de toto homine ex anima et corpore formato. LII. de vnione anime cum humano corpore.

308

"* fol. Ulb. * Coütineiitia generalis secnnde partis Trilogii anime inxta titalos. XXXIj. oapi. inibi eontentomm. In hac siquidem seennda parte agitor de oiigine natura et effecta passionnm sensaaUnm et animaliam: promiseae tarnen com passionibns yolantarüs et spiritaalibns ad nsque eapitnlnm. XXIX. deinceps vsque ad finem de origine et natura pasaionum spiritoalimn impermixte : nam passionnm ignorate (sie) qaalitate neque yiciomm neque yirtatnm potent siSficiens noticia vel ars adipisci. Passionom item et affeetionom ieraorem et affectom et originem oognoscere prodest anime ad devotionis scolam vocate. — In primo capitnlo agitnr de passionibns sab nomine interiectionis. Nam quod apud philosopbos et tbeologos passio affectas affectio apod grammaticos interieetio nominatar. I. de difBnitione interiectionis. II. de passionibns anime. HI. passio moitipliciter accipitnr. ini. de sabiecto et distinctione passionnm. V. de obieeto passionnm. VI. de difBnitione passionis. VH. de significatione passionis. VIII. de nnmero et safficientia passionnm. IX. Qualiter in passionibas animalibns sit bonitas vel malicia moralis. X. de origine passionnm animaliam. XI. pas* siones animales a ratione sepe eansantar. XII. de passionibas anime in specie et primo de amore. XIII. de amoris mnltiplici snbdiaisione. XIV. de amoris triplici snbdiaisione. XV. de effectibas et proprietatibas amoris. XVI. de raptos varia nominatione. XVII. de ynione sen transformatione amoris. XVIQ. de langnore amoris. XIX. de liqaefactione amoris. XX. de inebriatione amoris. XXI. de spiritoali ioennditate et iabilo. XXII. de zelo. XXHI. de odio de* siderio et faga sen abominatione. XXIV. de delectatione sea gaadio. XXV. de dolore et tristitia. XXVI. de spe et desperatione. XXVII. de audacia et timore. XXVni. de ira. XXIX. passiones si cadant in sapientem. Et an Christus passionabiliter mouebatur. XXX. de spiritaalium passionnm origine. XXXI. de passionibas anime spiritualibus specialiter. XXXTT. de quataor principalioribns passionibas spiritnalibus anime que sunt Spes metus meror gaudium. Continentia generalis tercie partis Trilogii anime. In tertia parte Trilogii sub XXXin. capitulis agitur de babi-

tibus anime Inminosis sen intellectualibus dirigentibus rationem et intellectum. Et de habitibas afTectoosis et virtualibus rectificantibns yoluntatem et affectum. In yniuerso igitur hoc tractatu de octo determinatur yidelicet de habitibas et gratia

309

in se generaliter oonsideratis in primis tribuB capitolis. De babittbas intellectaalibos secondo a quarto capitnlo adnaque Vni. Tercio agitor de gratiis gratis daÜB et gratnm fadentibuB Bpecialiter consideratiB octauo nono et decimo capitaÜB« Quarto agitnr de babitibnB yirtnalibnB in quos gratia ramifioatnr. Qui snnt in triplici differentia primi habitns snnt Beptem yirtatnm gratnitamm. Quatnor scilieet cardinalimn et trinm theologicalinm : de quiboB generaliter agitnr ab nndeeimo capitnlo adnsque dedmnm Bextnm. In. XVI. capitnlo agitnr de habitibns et yirtntibns moralibnB cardinalibua cnm vicÜB contrariis inxta radimenta philoBophomm. Dehinc tractatnr de eisdem habitibns deque virtntibns eis annexis cnm yiciis opposiÜB Becnndnm docnmenta theologornm adnsque. XXIIL ca*pitnlnm. ConBcquenter post * fol. IV. virtutes cardinales et consnetndinales rectificantes animam secnndnm faciem in fidem: agitnr de tribns yirtntibns theologicis animam rectificantibns secnndnm faciem snperiorem adnsque capitnlnm. XXVII. Quinto agitnr de septem habitibns donornm in quos gratia secnndo ramificatnr quomro est potentias anime expedire in. XXVII. et. XXVin. capitnlis. Sexto agitnr de Septem habitibns beatitndinnm in quos gratia tertio ramificatnr quomm est potentias anime perficere. capitnlo. XXIX. Septime agitnr de dnodecim fmctibns spiritns qui dicnntnr delectationes eonsequentes opera perfecta beatitndinnm. Consequnntnr et perfectionem beatitndinnm quinque sensns spiritnales qui dicnnt(nr) perceptiones intellectnales circa veritatem sponsi contemplandam : capitnlo. XXX. Bt quoniam gratia que ramificatnr in habitns virtnales nemmi datnr nisi qui se ad illam exercet Hoc antem fit per quatnor exercitia meritomm. Primnm consistit in credendis articnlis fidei. Secnndnm in ordine diligendomm. Tertinm in exequendis cninsmodi snnt precepta. Quartnm consistit in postnlandis que snnt petitiones dominice orationis. de bis agitnr cap. XXXI. Et quoniam gratia gratnmfaciens pro statn vie et glorie statns patrie non diffemnt per essentiam : idcirco in fine hnins tertie partis trilogii aliqua tractantnr de gloria patrie celestis. Hec ergo de continentia generali presentis tractatns dicta snfficiant. Prohemium.

  • Doctores yenerabiles ex quomm smptnris philoso* * fol. F f. 3.

phicis theologicis ac theosophicis congestnm est hoc triloginm precipne snnt isti : Aristoteles egregins . . . Antor libri de

310

spirita et anima. Si faerit S. AugaatiDas vel potins Hngo venerabilis Canonicus regoluris ecclesie S. Victoris parimos. . . Thomas de aqaino dini ordinis fratrom predicatoram doctor sanotOB et commaniB nomine et re: non impertinenter cognominatos. . • . Alexander angliens de bales pront libri Gronioomm et eonformitatom ordinis minomm edoeent magister acta legens scriptnram sacram: in preclarissima parisiensi vni\rersitate . . . Bonaaentnra alias Eostochins bene scüioet fortonatos: natione Tascns Balnensregins. . . Nicolai» de lyra ordinis minomm magister in theologia . . . Johannes Gerson Gancellarius parisiensis quam iuste christiani agnomen promeruit ex scriptis suis adnerti manifestissime potest.

  • fol. c. 6. * Trilogium, Lib. IIL cap. V, (J.)

Mathematica continet sab se quadraaiales soientias : qae sant Arismetrica Mnsica geometria et astronomia. Arismetrica secandam Papiam est nomeromm disciplina. Greci enim Arithmon nameram dicant: yel componitar ab ares qaod est virtos et menos qaod est nameras: qaia tractat de virtate nnmeri: ynde Arismetrica est de quantitate discreta: scilicet nomero absolate. Est enim de nameris sea de arte namerandi : et est tradita a Boetio in Arismetrica saa. Mnsica est scientia sonoram et cantaam: et dicitar a moys qaod est aqaa qaia tractat de yocibas vel de proprietatibas vocnm. Sine enim hamoris beneficio nalla cantilena vel vocis sabsistit delectatio : vnde masica est de qaantitate discreta scilicet de namero : non absolate sed contracto modo : qaia in ordine ad sonnm. Geometria est scientia terre mensartfndi: vel terre mensaratio. Et dicitar a ge qaod est terra et metros grece: qaod est mensara secandam papiam: vnde geometria determinat de qaantitate continaa absolate scilicet de magnitadinibas reram: vnde de geometria scribit Eaclides in libris sais. Astronomia secandam papiam est lex astrorom: qaia carsas syderam docet. Astram enim componitar com nomos qaod est lex: vel norma: qaod est regala: vel noma qaod est nomen: inde Astronomia et est scientia docens legem vel regalam de astris: vel qaia nominat ea Astronomia ergo est de qaantitate continaa contracto modo : scilicet de corporibas celestibas in ordine ad motam. Astrologia qaedam est ars et pars astronomie. Astram enim componitar cam logos qaod est sermo et dicitar astrologia scientia loqaens de astris. Astrologia partim naturalis partim saperstitiosa est. Nataralis dam exeqaitar solis et lane carsas:

311

yel stellamiD certas temponim staüones. Superstitiosa vero illa quam matematioi sequimtar qui in stellis augnrantar. Quique etiam daodeoim Bigna per singnla anime et corporis membra diaponont Siderumque ex carsn natinitatee hommnm et mores predicare noscnntar '). He igitar snnt quattaor species mathematicey scUieet Arismetrioa de nnmeris. Mnsica de proporcione. Oeometria de spacio. Astronomia de motu. Elementam arismetrice est vnitas: mosice est vnisonimi: geometrice pnnetam: astronomie instans').

2. Tita Magistri Alberti de Brudzewo')[recensere]

. *^^^/ ^68

Albertus (Blar) de Brudzewo (pago in Maiori Polonia) natos circa annum 1450, post stndia in Universitate Cracoviensi peracta a. 1470 profesto S. Lnciae sab Decanata Magistri Bemhardi de Nissa baccalanreos Artium est factas, anno yero 1474 profesto Nativitatis Domini sab decano Jacobo de Boxicze Magister artium renantiatas. Anno 1476 est Senior Barsae Hangaroram Gracoviaey et die 27. Aagasti b. a. CoIIega Minor factas; asque ad a. 1494 manere Professoris in Universitate Jagellonica fongebatar. Praecipaa eins gtadia erant mathesis et pbilosophia. Anno 1483 legit theoricas planetarom Georgii Peuerbachii, qaas commentario illostrayit. Jam anno 1484 CoUega Maior. regalis factas, exercitia parvoram logicaliam tenet et arithmeticam docet; 148V6 Decanas facaltatis — inxta legem academicam — tenet exercitia physicoram. Anno 1487 Arithmeticam, 1488 exercitia yeteris artis (logicae) et iternm theoricas planetaram. — A. 148% noyam logicam et scientiam motns orbiB (Messahalae), a. 1489 exercitia yeteris artis et perspectiyam, a. 14^V9o scientiam de coelo, a. 1490 exercitia noyae logicae, a. 1497i libnun de anima legit — Hoc 1) Vgl. auch Trilogimn. 11. 10. E: „Sapercelestia corpora sunt entia non viuentia non sentientia: ergo super rationalem aniTnam non sunt influentia: nee libemm arbitrimn eins cogentia: nam etsi inflnnnt snper ▼egetabflem et sensibilem animam: que nobiliores snnt snbstantia ceU: hoc habent ex monente inteUigentia: non ex virtate propria. ... Quoniam igitur virtns corpomm celestium Operator ad nuxtionem et qualitatem complexionnm : hinc est quod per consequens Operator quodammodo ad qualitatem affectionnm et momm: yalde tarnen de longinquo.

>) Alle Unregelmässig keiten des Originals bezflglicb der Orthographie, Interpunktion und Abbreviaturen wiederzugeben, war hier wie anderswo unthunlich. 3) Nach den Mittheilungen des Herrn Prof. Dr. Karlinski. Ygl. oben S. 227 und K. p. 17.

312

tempore (ab a. 1488 — 1491) degit in Umyereitate nostia eeleberrimaB postea ille Gonradiua CelteB qui Bradzevio nostro magistFO et amioo atitnr illomqae in scriptis suis ,,Bnitam appellat In poslico enim Collegii Maioris stabat domns empta a Magistro Jobanne de Glogovia a. 1487, abi erat bnrsa Allemannomm ; hicque inter Magistros Albertom de Brndzevo et Johannem de Sommerfeldt, seniorem bnrsae illius, et studentes AUemannoB ibi habitantes familiaritas erat magna. Anno 1497« exerdtia novae logieae, 1492 exercitia metheoromm (sie) a. 149 Vs parva nataralia, a. 1493 de coelo, a. 149^/4 de generatione et corruptione Br. profitetnr. Anno 1493 procnrator Universitatis faetus neqae 1494 legit, neqae actus (disputationes) diebns sabbati yisitavit onquam, negotiis occnpatus'). Jam dudum Canonicas ad Ecclesiam S. Floriani, anno 1494 Secretarius Magni Dacis Lithnaniae Aiexandri faetus Vilnam petiit, ibidemque a. 1497 mortuus et in ecclesia cathedrali sepultus est. — De bonis relictis asser

<) Hienach hat also Kop. von Bnidzewski wahrscheinlich nur in der Philosophie, in der Mathematik aber und in der Astronomie höchstens indirekt oder nur durch Privatumgang Unterricht und Anregung empfeuigen, indem letzterer w&hrend der Studienzeit des N. Kop. über diese Fächer fak£«h öffentliche Vorlesungen nicht gehalten hat (Vgl. oben S. 227.) Dagegen lesen nach dem „Liber diligentiarum^* der Krakauer Universität ^s. £. EI. n, 12. Nr. 249), dem auch obige Annahmen entnommen sind, während der Jahre 1491 — 1495 folgende Krakauer Professoren über MaUiematik und Astronomie: 1) Albertus von Pniewy (14973 Theorica planetarum, 149V4 Perspectiva). 2) Johannes von Gromadzice (149^/3 Kalendarium Begiomontani). 3) Bemhardus von Biskupie (149^/8 Tabulae resolutae, 1493 De eclipsibus). 4) Stanislaus von Olkusz (1493 Arithmetica, 149V5, Theorica planetarum). 5) Johannes von Szadek (1492 Nova theorica planetarum). 6) Martinus von Zeburg (149^/5 Arithmetica, 1495 Tabulae resolutae). 7) Albertus von Szamotuly (1493 Astrologia, 149V5, Super Ptolemaeum). 8) Martinus von Szamotuly (1492 Arithmetica). 9) Bariholomaeus von Lipnica (149^8 Super Eucliden). 10) Bariholomaeus von Oraczöw (1495 Super Eucliden). 11) Simon von Sierpc (1494 Tabulae resolutae, 1495 Perspectiva). 12) Martinus von Olkusz (149^8 Perspectiva, 149^4 Kalendarium Begiomontani, 1496 Astrologia). 13) Nikolaus von Labiszyn (1492 Scientia motus orbis, 149^/8 Arithmetica, 1493 Perspectiva, 149^4 Theorica planetarum). 14) Stanislaus von Kleparz (1493 und 149V5 Super Eucliden, 149^/4 Arithmetica). — YgL KarUi&ski a. a. 0. — Einen und den andern der hier genannten Professoren muss also Kop. in Ejrakau zum Lehrer gehabt haben, da er selbst nach dem Zeugnisse des Albertus von Bnkowo (Judicium Astrologicum. Gracoviae 1542. praef.) „quidquid est, totum nostrae fert acceptum Academiae^' — sc. Cracoviensi. O^gl. m. Schrift N. Kop. und M. Luther, p. 42 und Cop. opp. ed. 1854 p. 642.J Nach Bhetiktts' Berichten (vgl. oben S. 212 und 227) war es freiüch besonders Dom. Maria von Ferrara, dem Kop. am meisten verdankte.

813

Tabatur in suppellectili GoUegii Maioris nnam ^^coclear^^ argenteum in cmns mannbrio erant quaedam extantiae ad modmn lamonun arbonun'). Qoanti erat contemporaneis legimos in libro promotionam facnltatis ArdBtanun: ^^Astrologas magnae experientiae et astronomuB omnibos Sannatis digne praeferendos ; scripsit tabnlas resolutas pro snppntandis motibns corporam ooelestiam'^ Tabulae bae desnnty attamen oommentariolmn ipsins super theoricas planetamm Pnrbachii testatur, fnisse Yiriun in rebus astronomids, iuxta normam sui temporis, yersatissimuniy ast nullo modoN. Copernici ideamm patrem. Suf&ciet bic pauea attalisse exeerpta e codice manuscripto papyraceoy qui sub Nr. 865 in 4to inter libros manuscriptos in Bibliotheoa C. R. Universitatis Jagellonicae Cracoviensis asservatur^ et 690 paginis constat. Huius codicis paginae 303 — 334 continent „commentarium Magistri Alberti de Brudxewo super Theoricas planetarum Qeorgii Peuerbach^', multo emendatiorem iUo, quem Johannes Otto Germuius de valle uraoense publicavit Mediolani „arte Ulderici ScinzenI) Zar Vergleichung und Ergänzung möge hier noch die Notiz Über Br. aus 8. Starovolski Hekatontas ed. 1625, p. 65 Nr. 84 Platz finden. ,,Albertus de Brndzevo. Sancti Floriani ad Cracouiam Canonicus, et in Academia Professor celeberrimus, artibus quas humaniores appeUamus, in oppido Opocinenai leviter tinctus, mox reliquum a pnblicis praeceptoribus Cäacouiae hausit, et in Physicis Vratislayiensem, in Mathematicis Jo. Glogouiensem, praeceptores habuit, et huc usque processit, ut S. Theobgiae Bacalaureus creatus, Secretarii etMathematici Ma^niDucis Lithuaniae Alexandxi Jagellonidis, titulo omatus esset übi aulicis quamvis negociis distentus, conscripsit nihilominus Tabulas pro supputandis motibus corporam coelestium, atque Rudimenta Mathematices, com adhac lila casta esset, quae titolum habent, Introductorium Astronomorum Cracouiensium. Ex eins disciplina jirodierant Joannes iUe Saracenus Canonicus Crac, qui egreginm De schismate Ruthen or um libellum conscripserat. Stephanus Micanus Leopolien. c^uiDialecticam et Rhetoricam reliquerat, tum Paulus Piasecius qui Prazim Episcopalem ediderat, VitelliL Tunc artes feliciter efflorescere oportet Principum ubi auzilüs, stantque vigentque bonis. Bmdzen quando Musarum culmina magna Prendisti, hoc Regum mens tibi amica tolif S

Hier also, wie in der ersten Bearbeitung der vita Copernici Yon 1625 (p. 88 der Hekatontas), weiss S. Starovolski noch nichts davon, dass Kop. ein Schaler von Br. war. Wahrscheinlich hat er diese Notiz in die zweite Auflage seiner Schrift nur auf Grund einer Yermuthung von Broscius aufgenommen.

314

zeler anno Christi 1495 tertia Galendas Aprilis^' qmqae etiam inter Inonnabalas polonicas mathematioas Nr. 714 in dicta Bibliotheca asservator. Tita las commentarii hajos manoscripti pag. 303 est seqaens;

9l493. Gommentariolom saper theoricis noyis Cteorgii

Porbacii in Stadio Generali Cracoviensi per Magistrom Albertam de Bradzewo diligenter eorrogatam indpit^^ In fine (media pagina 334) legitor:

yExplicit comentariolam saper theorieas novas Oeorgii

Pnrbacii in Stadio Generali Graeoviensi per Magistmm Albertam de Bradzewo sabtiliter eorrogatam, Seriptamque per me Miehaelem de Proszowiee in barsa Jerosalem, finitam in Vigilia Gircamcisionis Domini. Anno Domini 1493. Finis. Loci, abi de terra ejasqae mota est sermo, sant: Pag. 303. Initiam Commentarii est seqaens: „Astroram observatores stadiosi experti qaidem sofficienter sensa, ratione et instramentis tradidernnt recte virtnte primae sphaerae omniam orbiam lationes, necnon canctarom Stellaram fixaram volatationem, rotari. Tradidernnt insaper et aliam motam haic primae lationi contrariam gravem qaidem et tardam, qaatenns onmiam rerom generationes canctosqae matabiliam natarae progjressas sai gravitate retiurdaret, ne flaxibilitate continna celeriter deflaerent Hos aatem orbes sie mota contrario carrentes Stellaram et astroram mira palchritadine primas artifex adomavit, tanqaam lacemas falgentissimas, depatavitqae eis ab eoram primordiali formatione diversas virtates et opera, ne otio vilescerent, sed at terram immobilem in medio orbiam sitam eisdem virtatibas disponerent, proportionaliqae inflaxa eam fixetenerent, ne ad dextrnm, sinistram aat qaaqaam yersas declinaret, ceteraqae mobilia elementa sais regerent aflatibas, hominibos quoqae ministeriam sais circamrotationibas, laminibos, inqaiescibilibasqae inflaentiis, proat eis concessit, exhiberent, nsqae in diem, qaem ipse primas conditor yolaerit etc. Pag. 305. „Oritar aatem hie, Albertas') inqoit, gravis qaaestio: qaam licet in secando coeli et mnndi tetigimas, tamen etiam hie solvenda esse videtar: Qaare primi dao coeli') nallam habent stellam, tertinm aatem habet maltas yalde et Septem alii qailibet habet anam tantom. Et cansa haias est procal dabio qaod sphaera, qaae nni1) Albertos sc. Magnus. ^ H. e. coeltmi „primi et secundi mobilis*^ sea nona et dedma spluiera astronomomm medü aevi.


315

formitatis est non potest esse cUfformis in habendo Stellas ant habendo stellam, est enim esse in se oniforme; qaod est effectus primae sphaerae. Similiter autem compcfsitio quae tantam ex principüs sabstantiae non habet difCormitateoiy et ideo seeundom coelom non habet stellam aliquam. Sed cmn fignrae sunt plnrimae et propriae quibos distingnnntnr entia quanta, oportait quoque stellata maltis Stella esse sphaera tertia. Propter qaod etiam ab astronomis isti sphaerae*) attribnitnr movere terram, quae prodnoit figuras varias planetarum et moderatnr. Et com aliae sphaerae non moveant nisi principia simplicinm et complexionantinm et illa sicnt singala, non potnit qoaelibet aliamm sphaeramm habere nisi nnam stellam pro nnaquaque et tali ordine dispositam nt dictum est'^ Alibi locomm nuUa motos terrae fit mentio. Praeterea L. Ms. 4to Nr. 85 (scriptora sec. XYI. 1547) continet pag. 112—126 Bmdzeyii tabalas. Titalas et initinm haram Tabalaram est etiam in L. Ms. 4to 865. pag. 302. Titalas est: ^^Tabalae daodecim domoram (h)orizontaliam^ gratia alleviationis per Ma^strnm Albertam de Bradzewo ex tabnUs Magistri Johannis de Begiomonte detractae iaxta modam qaem ponit ceteris maias rationabilem, ad latitadinem qoinqaaginta gradaam ineipiant'^ L. Ms. 4to Nr. 584 pag. 25 — 28 continet: ^^adiciam^' (alias Prognosticon) Bradzevii pro a. 1484. Libram Ms. 4to Nr. 60, continentem quaestiones ParTonim nataralium et libram de generatione et corraptione emit Brndzevius 10 grossis et legayit pro libraria artistaram.

C. Die Bischöfe tob Ermland Ton 1489—1548.[recensere]

In den innigsten Beziehangen hat Nikolaas Kopernikas seit dem Jahre 1489^ wo sein Oheim Lacas Watzelrode die ermländische Mitra erhielt, bis zn seinem Tode im Jahre 1543 za den ermländischen Bischöfen gestanden. Als Domherr von Ermland war er 45 Jahre hindurch darch seine Würde and Stellang, wie darch seine Kenntnisse and uneigennützige hingebende Treae ihr Beirath and Beistand in lälen den wichtigen religiösen, politischen and nationalökonomischen Fragen, welche £e damalige Zeit bewegten. Als Arzt and

1) H. e. sphaerae tertiae, seu recte octavae, sphaerae steUanun fizarom.

316

Gelehrter, theilweise anoh als Verwandter nnd Jngendfremid nahm er an ihren persönlichen Freuden nnd Leiden nator^mkss den innigsten Antheil. Eki schien deshalb angezeigt^ als Ergänzung zu dem von den ermlttndischen Eirchenhistorikem über diese EirchenflLrsten Berichteten einzelne fllr ihre und Kopernikns gemeinsame Bestrebnngen nnd KSmpfe besonders charakteristische Dokumente nachstehend in chro* noiogischer Reihenfolge mitzniheilen. 1. Lucas Watzelrode. (1489— 1512.) <). Paul. Deusterwald: De obitu dm Luce Epiacopi Warm. (Aus B. A. F. A. 86 fol. 203. Vgl. B. W. p. 82.) Anno M^ cccccxij Decima quinta Januarij exiuit Eeuerendissimus dominus Lucas EpiscopusWarmiensis Arcem Heylsberg

1) Der Name Watzelrode (yieUeicht identisch mit dem in SachsenKohurg bei Satzungen liegenden Dorfe : Witzelroda — vgl. auch ebenda Watzendorf und Wetzenow in der Uckermark — ) wird in den Urkunden des 14. und 15. Jahrhunderts in folgender Weise Tariirt: Watzenrode, Waczelrode, Waczenrode, Wazzelrode, Wazzenrode, Weiselrodt, WaseLrot, Weisselroty Waisselrode, Weiselrodt, Weisseirot, Veiselrot, Waczürode, Watzilrode, Wastenrode, Wastelrode, Waitzenrode, Waiczilrode, Watczelrode, Waczilroth, Wasselrode, Walczerode, Walczenrode. — In Preussen finden wir die Familie Watzelrode in Damdg (wo Tidemann W. im Jahre 1488 Rathsherr ist; vgl. oben S. 299), vor aUem aber in Thom, wo sie zu grosser Bedeutung und Wohlhabenheit gelangte. Besonders hervorragend waren hier 1) Friedrich W. (1369—1373), 2) Albrecht W. (1377—1399), 3) Albrecht II. W. (1403—1404), 4) Friedrich IL W. 6) CÄsariusW. (1418), 6) Albrecht III. W. (1423—1428), 7) Friedrich UL W. (1428 — auf der Univ. zu Erakau — bis 1440^ 8) Lucas W. (1427—1464; von 1432—63 im Schöppenstuhl der Altstadt), der Vater des gleichnamigen B. v. Ermland, „in quo illa generatio finem accepit, ctgus insignia in antiquis monumentis et multis ogeribus extant Torunii'S wie N. Kop. an Dantiskus schreibt (Sp. p. 202). Wenn die erml. Chronisten — zuerst M. Osterreich, d. L die dentsdie Vorlage Treters, p. 127 des Ms. — den Bischof Lucas Weiselrodt »alias von Allen nennen, so rührt dies entweder von der Verbindung des T. V. Allen mit der Schwester des Bischofs oder auch von einer Verwechselung des B. von ESnnlaad mit seinem Keffien Lucas tob Allen (S. 299) her. Vielleicht besassen auch die Watsehrode eine Zeit lang das preussisdie FamiUengut der aus Sachsen stammenden ,.von Allen" im Kreise Graudenz, jetzt poln. Melno. Auch Bischof Fabian V. Merkelingerode wird gewöhnlich von seinem Familiengute: deLosianis genannt. Ueber die Familie Watzelrode vgl. Prowe a. a. 0. S. 44 ff.. Koppmann, die Rezesse der Hansetage II, 131 ff. Ueber die Beziehungen des N. Kop. zu L. W. vgL J. Watterich, De Lucae Watzelrode Episcopi Warmiensis in Nicolaum Copernicum meritis. Regimonti 1856. Dazu B. W. 70, 80 ff. 112, 119, 146, 316 ff Sp. 76, 77, 162, 202, 204, 267, 269. K. 34—36, 62.

31T

yersiuGracoiiiam ad nnpcias Serenimmi prindpis domini Sigismnndi Regia Polooie que fiienmt die dominica Octana Febmarij^ magno quidem splendore et mniuficentiBBiiDiB impensis celebrate, quibns peractis habita est ibidem generalis Gonaentio. Fnit hie transitas ad nupcias in principio suo iueundus et gaudio plenoSy sed in reditn propter calamitatem inopinatam laotaosns. Eidem enim domino Episcopo Luce Graconie primum et postea in reditu ceperunt naoseosi esse pisces in quadragesima preter saam consnetndinem. Et cepit nansea extendi cnm tempore latiaSy ita quod animadnerteretur plane a nobis qui cnm eo cibnm quotidie ad tabulam snmpsimns: per singnlos enim dies cepit ei cibns et potns magis esse insipidus: obsematnmque est ipsnm fieri indies minns quam antea vigorosmn: Et id ipsnm quidem animadnersnm est plus solito in Lancicia 23. die Marcij: ma^s antem die sequente in oppido Mosebrocke; ybi snmptnm cibnm stomachns retinere non potnit sed e nestigio reddidit: Ac snbinde cepit angmentari morbns: et vires depascere exidalis egritndo, adeo quidem, vt virtnte propria neque gradi bene poterat: neque pedibns consistere. Acoessit hnic malo sitis inextingnibilis et febricula, yti asserebat, continna quibns cmciabatnr vehementer sine intercapedine. In hac tanta valitndine et morte dednctns est in Tboroniam vicesima sexta Marcij que erat dies veneris post dominicam Jndica, homini deftmcto band dissimilis, vbi die sequenti viribus vehementer destitntns: et vsu lingne magna ex parte prinatns (impeditnm etenim sermonem edidit propter difficnltatem spiritns quem imo ex pectore magno reddebat labore) repositns fnit in egritndinis lectnm. Postero die innalesoente morbo confessionem fecit et Corpus dominicnm snmma deuotione accepit. Et quamquam trepidante et confnsa lingna emctaret verba, conabatnr tamen eis quibns erat familiaris mnlta loqui, qui intelligebant quandoque quid vellet magis ex signis et gestibns sibi notis quam ex verbomm prolatione: Quandoque eciam absolntam et perfectam, quamnis magno labore sentenciam edidit: Elx pectore enim meo indido laborabat et eijci flegmata vie preclnse non sinebant: Neque aderat medicns peritns qui natnre laboranti snppetias contnlisset Accersiti tamen fiiere ex aiinnde Medici sed dnm nenirent, mortnnm ipsnm innoiemnt: Die enim Inne que fnit vicesima nona Marcij andito Misse officio et vnctione extrema snscepta, inter manns Reneren. in Christo patris domini Johannis Episcopi Cnlmensis et Amicomm snomm fementi denotione ad denm

318

qaod ex signis complnribiiB videbatur: et ratione vsqae ad exhalationem anime integra, decessit in domino. Foniis ipsiuB ad Eeolesiam WanmenBem debito snorom merore et lacta deductam^ sepaltom fait die VeneriB fieennda Aprilis. Varia fiiit statim de eins morte, rti fieri assolety opinio. Quidam anspicati sunt eun baoato yeneiiOy dabinin qao anctoie; oeddisse: qaorom fientenciam {aldre videntor macole fiiace qae oorpos post exitmn anime statim oceupabant: item stapenda in initio morbi, natare prostratiO; cnm esset alias ex natora vigorosus et fortis. Alii putabant Senium fiiisse mortis cansam : quatuor enim et sexaginta annos iam excesaerat. Nonnulli existimauere eum decessisse ex merore et vehementi animi anxietate, quia eomplures habebat sibi aduersantes. Primores enim prusie magna ei ex parte contrarii fuemnt Nobilitas propter Districtus Tolkemith et possessio nes*) etScharffaWy quospro Eeelesie donatione perpetoa a BegiaMaiestateimpetrauit: item propter exemptionemdistriotuum Sihum etDyrsaWy quibus ipsi alias posse solebant: Gioitates vero, Elbingum propter iudicium quod in piseatores qui in brachio maris hab yocato piscantur ex consuetudine exercuemnt in oppido Tolkemith: et quasdam possesuones quas Ciuitates sue esse pretendebant: Episcopus autem e diaerso eompetere sibi ius in bis omnibus oceasione districtus Tolkemith onmi iure sibi donati in quo consistunt predicta, asserebat At uero Gedanum propter Neriam Eeelesie quam ab eis repetebaty et preterea propter possessiones quasdam per eandem Giuitatem a districtu Scharffaw alienatas. Oruciferi eciam oapitalem esse inimioum ordini suo Episeopum rati| in dissensione semper eum eo viuebant WUhelmus preterea de Eysenberg ordinis Marscalcus impndentissimum famosnm libellum paulo ante mortem Episoopi de eo edidit'). Parco de predonibuSy quibus tunc soatebat prusia, qui multa mala ex suggestione quorundam hominum Episcopo, vti ipse suspicabatur, inoendio intulerunt: et molin mida in ipsius oaput non cessauerunt Longum foret omnia persequi: yemm hoc sine contradictione constat, aduersarios predictos, omnem suam nanasse operam pro virili parte: et idipsum longo tempore vt stomachum Begis et indignationem in dominum Episeopum ooncitarenty Regi alioquin semper acceptissimum. Et Yt hoc ipsum perficerent, rsi sunt yaria arte : calliditate : et ingenioy sed Episcopus yite sue suffnltus integritate omnia 1) Im Ms. ausgestrichen. ^ Ygl. Voigt, G. Pr., IX. 206 u. 414. Treter p. 70. E. p. 62.

319

iUoram conamina flocci faciebat Ego vero quam opinionmn predictaram de ipsins morte sequar non video^ rem tameo gefitam circa eins mortem hisce meis ocnlis yisam, presentibüs amiotatii. Liberum modo est cnilibet iadicare de ipsins morte et yita pro sna libidine: Qui vero coDuersationem et mores ipsins nornnt, fateantnr necessarinm est, si modo fallax iadicinm ferre embescant, enm fnisse prelatnm granem : omni nirtnte et integritate preditnm: pmdentem: sobrinm: Gastnm: instum : Gonscientiosnm : Religiosnm : doctnm : admirande constancie vimm: Magnanimnm: Gonsnltissimnm : et ideo tribns. Regibns Polonie snccessiye: Alberto: Alexandro etSigismnndo: totique regno Polonie acceptissimnm: Solebant enim stnpere ipsins ingeninm in Gonsiliis et consnltationibns remm magnamm. Tota eciam pmsia que Begno obedit band secns ipsnm ac parentem venerabatnr antequam ex cansis predictis in disiensionem cnm eo denenisset Alii efintiant passim eins vicia vt libet: Ego in tantis: vt predictnm est: virtntibns, hoc precipnnm in eo esse vicinm animadnerti quod sentencie sne nimis perseneranter inherebat, ex qua yix potnit fortissimis eciam ai^mentis expngnari: Andinit tarnen libenter aliomm consilia^ non tarnen passim omninm, sed pancorom admodnm, et eomm presertim qui ingenii claritate conspicni essent Defectns eciam in eo admodnm magnns fnit quod conciliare sibi amorem et beninolenciam hominnm non potnit Et si in ea re graciam habnisset, fnisset mirabilinm opernm effector: sed non omnia possnmus omnes. Bequiescat anima ipsins in sancta pace. 2. Fabian MerkeUngerode Ton Lozainen. (1512—1528.)'). (Ans M. OBterreichs' Chronik. Thomer Ms. S. ISO ff. Ygl. B. W. 146.) ^ Fabianns des adelichen geschlechts deren von Lnsien^ * Ms. S. iso. ansz dem Resellischen, wäre J. V. D. vnd thnmher znr Frawenbnrgy ein gelerter, hofflicher man, doch weibisch vnd weichlich^ den fast sein mntter^ die er bey sich zn Heilsperg hildt, regirte. Ist vom W. Capitel znm BischofF erwehlett, vnd zog eigener Person znm Konige Sigismnndo <) Ueber Fabians' Yerfaältniss zn N. Kop. vgl. E. 41. Sp. 269 u. 282. — In dem gegenwärtig in Königsberg befindlichen Rechnnngsbuch des ErmL Kapitels von 1516—1646 (A. K. Schiebl. A. RechnunffsSachen S. 4) findet sich, nach gütiger MitUieilnng von Dr. L. Prowe,noch die Notiz: „Anno 1521 ad mand. Yen. Cap. Nos Fabianns de Lnsian et Nicolans Coppimig Visitatores per Yen. Cap. depntati in AUenstein pro festo drcumcisionis Recepimos etc. Ygl. dazu £Z. I, 181. 280. lY, 686.

820

ynd huldigett ihm als seinem Herrn vnd Proteetori. Er wäre nmrtt Sabdiaconus, Aber sein Suffraganens Br. Johannes SimbaliensisEpiscopns weihett in in der Heilspergischen Pfar-Kirchen zum Prister vnd Bischoff, da er den anoh die erste vnd letzte Mesz sang, den er nicht gesehen, dasz er darnach iemals celebrirett hatt.

  • (S. 162.) • Luterey anfang,

Bischoff Fabian as hatt der Bischofflichen Jnriszdiction, vnd der Christlichen wahren Beligion, stlnderlichen ins Ordens Landt grossen abtrag vnd schaden zngefttgett, dasz er der angehenden gi£Etigen Lnterey ehe dasz sie einrisse, nicht wolt widerstandt thnn. Den dasz der Bischoff seine Joriszdiction in dem teil seiner Dioceses, welcher vnterm orden ist, yerloren, Hatt man niemanden so sehr, als diesem Bischoffe zu dancken, welcher sich nie woldt wider die ketzerey setzen. Ja liebkosett ihr noch öffentlichen, also dasz sich viel monche, Pfaffen, ynd leyen daran ergertten, Yon den heiligen, der Boss, von den geistlichen nichts hilten; Ja es dorfften sich wol geweihette Pfärhem mitt weybem trawen lassen, ynd im ehebrach ynterm schein der ehe leben. Der Bischoff wardt dessethalben yom W. Capitel vnd andein trewherzigen leuten beschickett, ynd seiner pflicht ynd gebttr ermanett, dasz er so grewlicher Qotts ynd seiner heiligen lestenmg in Zeitten wolt yorkommen, ynd die Pfärhem dahin halten, dasz sie yon der GathoUschen Beligion mit Iren schefiBein sich nicht abtrennen. Er andtwortett: Luther ist ein gelerter monch, ynd hatt seine Opiniones in der schriefft; Ist iemandt so ktthne, der mache sich wider ihn. Da hatt man dem hem Bischoffe etliche schriefft yffgelegett, mit welchen Lutherus confutirett worden. Der Bischoff sag sie an ynd sprach. Diese haben auch nach Irer ophodon geschrieben, den mag man auch glauben. Von solchen ynd dergleichen yngereimten werten mehr ist der gemeine man auch wol die geistlichen so sehr geergertt, dasz man angefangen, die Catholische Religion gering zu achten.

  • (S. 153.) « ])|[mi \^<^^ glaubt, dasz dieser Bischoff fbmemblich

hierumb yon Gott grewlich gestraffett worden, den im nicht allein sein landt durch Erigesnothen yerwtLstett worden, Sündern es haben in auch die Frantzosen dermassen befallen ynd dnrchfressen, dasz man in keines weges heilen kündte. Ja ie mehr sein Doctor, ynd seine mutter in eitzneiten, ie erger es warte, dasz sie im auch haben mlissen

321

dasz eiB bein, in welches sie im die Frantzosen gebracht, lassea asflsehneideii; da krigt er dasz kalde fewer hinein vnd starb daaon yff Heilsperg Anno 1523, pennltima Jana* arii. Zudem so strafft Gott anäi die Stadt Heilsperg, dass sie in grondt ansbrandt ... in der nacht Form Palmsttntage Anno 1522. Darumb waren diesem Bischoffe wenig Menschen gntt; Der König Sigiszmnndns sohm, den der Bischoff bey (ihm) angegeben war, als solt er ein mahl öffentlichen gesagett haben, Wen ihm gleich der Homeister dasz gantze Bisditamb eioneme, So wolt ichs doch on der Polen httlffe wol wider bekommen. So war im auch das Capitel ynd gantze landt nicht gntt, vnter andern vrsachen auch hiemmb, das er Brannsberg so verretterlidi verwarlosett, vnd dadurch sich mitt dem gantzen Lande in yerterben brachte. In solcher schände vnd vngonst starb der gutte her Bischoff an der Plage Gotts.

3. Hanritias Ferber. (1528-1537.) a) Zwei bisehöfliche Edikte vom 30, Januar 1324 u. vom 11, Mai 132SAus euer Abschrift B. A. F. Nr. A. 86. foL 10 ff. YgL B. W. p. 94.

  • I. Manritii» Dei gratia Episeopns Warmiensis hono- *A.86.f. u.

rabili domino Archipresbytero plebano In Heilsberg omnibnsque aliis et singalis presbyteris tarn reiigiosis qoam secnlaribns, plebams, viceplebanis, diainomm rectoribns, Capellanis, vicariis, altaristis, ac verbi Dei concionatoribns, dericis ac literatis quibnscamque sab dicta sede vbiUbet constitatis, Salntem et synceram in domhio charitatem. Certo nobis persnadebamns factionem illam Lntheranam, in quam nunc plerique Christianoram sine diseretionis indioio proni mnnt, sna sese temeritate dndam in interitnm precipitataram fiiisse, qaod adhuc fntnram, vbi Deo pbuutam erit et flagellnm iraconctie sae dementer a nobis anerterit, minime dabitanras. Non enim in perpetnnm irascetnr, ant misereri obliviseetnr ipse, cnins miserationes snper omnia opera dus: nee sinet eedesiam snam procellosis hereticarom tempestatam flnctibas quassatam, nanfraginm pariter facere, qoi eam snper flrmam petram edificari, et saaginne tot miUiam sanctomm martynim consecrari volnit: Qao enim paoto labes hec pestifera dintnma esse possit, que tantnm exeerabilinm abominationnm aeemnm, in eandem eoclesiam illibatam Christi sponsam inoexit Quandoquidem qui eins secte stndiosi snnt, mortiferis dedamationibus pia simplicinm Christianoram corda vnhierantes, Sacrosancta missaram sacrificia vt tetram abo21

322

minationem inaadita temeritate execrantar, et animo ea abrogandi adeo pndendis conspareaBt verbiS; vt referre pndeat. Ecdesiastica Sacramenta pro saa libidine abijciimty fecanditatem ventris veteris legis coDBÜtato tantis preconiis efferant, vt virginitatifl eandorem plane damnare videantor, et ob id saDctimonialiam et Monachonini claastra aperiri iobent, vt violato castitatis voto, egregiendi ac nabendi libera cniqae sit potestasy Sacerdotibus pariter nuptias saa temeritate permittendasy domini nostri Jesu Christi cmcifixi et sanctorum statuas deijciendas et incinerandas impio ore predieant, et presertim genitricis eins gloriose virginis Marie, De qoa vetereß canciunculas et laadam preconia tanquam sacrilega dici vetant: Papam, Episcopos, presbyteros, monachos, dicata& deo virgines et totum clericorom cetum, vt laycis innisos') reddant, et statum ecclesiasticain deijciant, multiplici ignominia afficinnt, et infami criminatione immaniter contaminant. Keges preterea ac principes, et qaoslibet in sablimitate eonstitutos, quos apostolos etiamsi improbi sunt venerari inbet, maledico ore lacerant. Et dorn vitia quibns plane mnndus vniversus scatet arguere contendnnt, Ceremoniarum superflttitatem amputare, et cnncta ad normam apostolice traditionis innouare velint, totam Christiane religionis synceritatem et obsernantiam veterem pariter concalcant. Vt preterea deiectis constitationibas hnmanis solam evangelicam doctrinam astniant, salatares legum et Canonnm sanctiones abrogant^ Ac Christiane libertatis pretextn quicquid Übet licere sibi arbitrantes, tarn ecclesiasticam quam temporalem inrisdictionem ac censaras petulanter contemnmit: Satisfactionem^ purgatorinm, Confessionem, penitenciam, leinnia, horas canonicaset pias alias precationes, Sanctomm snffragia, animanim commemorationes et indalgentias tanquam homanas inuentinnculas, meras nngas et pecnniamm aacapia ladibrio habent. Pristinnm insaper ecclesie morem nouandarum remm desiderio estuantes penitus toUnnt, ant pro saa libidine immutant. Tnrbato itaque remm ordine obedienciam domini» subtrabunt sectas indncunt, tnmaltos excitant, ac celnm et terram miscentes omnia confandnnt: Vt autem portentoram hniosmodi lemam vno complectamnr verbo, qoicqoid erroram hactenus in singiüis beretiois singulatim damnatum est, in hanc spurcam omniom flagitiomm sentinam congestom innouare nituntur. Et cum hec tam enormia tamque impia

>) inferiores ist im Texte ausgestrichen.

323

sint, Tt sua absorditate caivis Christiano merito execrabilia videri debeant, babent tarn snos pertinacissimos assertores, noti modo laycos, Sed (quod non sine cordis iDgenti dolore recensemüs) sacerdotes quoque tarn religiosos quam secnlares, qui ordinis et professionis sne immemoreS; ea tanquam saneta et a spiritn dinino profecta magno studio amplectUDtar, et crednle^) alioquin plebi ac nooitatis semper cupide facile aroplectenda persuadent, eamque secam in damnationis abyssum miserando rapinnt spectaeulo, sicque in doctrinam Lntberanam ferantor precipites; vt quidqaid Lntberannm esse aadinnt, mox enaDgelicnm esse patent^ Quicqaid ex Luthero non est, ab enangelio alienam esse arbitrentnr. Et cum aatboris sui doctrinam plerique ant non viderint omnino, aut visam minime intelligant, pro ea tum asserenda non pro veritate emenda in ebrijs compotationibus inter cyphos, crassa institia, et incompositis clamoribus pertinaciter digladiantur, etiamsi sentiant nee se nee alios noua bac professione sua vel pilo reddi meliores, Immo magna peccandi licentia longe quam antea fuerint deteriores. Porro spiritus dei paciens amor est, benignus, mitis et paciiicus est: hoc autem hominum genere quid impacientius , quid immitius, quid tumultnosins, quid denique ad quamvis iniuriolam excandescentius? Hec vbi sunt, diuinus ille pacis et vnitatis amator spiritus esse vtique non potest. Ät nihil prorsus ambigendum est, criminum nostrorum magnitudiuem tantum erumnarum cumulum nobis inuexisse, vtpote qui alias innumeras calamitates incessanter patimur, omnium demum perniciosissimo etiam hoc religionis dissidio longe durius a domino afBigamur: Nimirum vt qui corporum temporaria eastigatione non resipiscimus, terribili quidem sed iusto Dei ludicio etema animarum morte diuinam manum sentiamus, et heretice perfidie veneno necati in profundum perditionis barathrum miserabiliter prouoluamur. Nos ergo cum videamus hanc pestem contagionis sue virus indies latius spargere, et grassando increscere, adeo quod electi quoque nutare videantnr, fomitem suggerentibns ijs qui eifrenem debachandi licentiam merito cobibere debuerant, religionis zelo^ et pastoralis officij soUicitudine permoti diutius rem dissimulare, aut «ilentio preterire non possumus: Metuentes ne de manu pastoris sanguinem ouium suarum requirat dominus, neue silentio nostro ooinquinationis huiusmodi participes esse, ali)8que id de nobis suspicantibus erroris patrocinium pre1) cradeli ist im Texte ausgestriclien.

324

BÜtisse videamar. MandaÜB preterea sedis apostolice et Imperialis Maiestatis vt debemos obtemperare, et orthodoxe ecclesie nos conformare volentes, Yos onmea et giogiilos per viBcera domini Jesu Christi obsecramus^ ao per iaatam et horrendnm eins iadioiam obtestamur, et preterea autoritate noBtra ordinaria (si modo apad yob illesa hactenoB perBeneret) pateme requirimuB et monemuB atque in virtate Bancte obedientie firmiter et diBtricte precipienteB, mandamas, primum, vt pÜB vestris et popnli snpplicatiombaB miBerieordem Deum denotissime precemini, vt ablata premiBBomm maloram causa, peccaminom videlicet nostroram sarcina, flagellam pariter indignacionis sae a nobis miseratas amoaeat, principibus christianis, vt ecclesie tot tempestatum tarbine agitate salubriter consnianty pacem concedat, popnlnm precioao filij cmore redemptam diuino spiritu suo vegetet, in vnHatem fidei reducat, et a perditionis interita miBcrioorditer eraat: Deinde vt eundetn populom eure vestre creditum, omnes videlicet et singuloSy tarn sacerdotes et clericos, qaam vtriusqae sexas laycos diligenter hortemini, vt salntari admonitione et verbo doctrine non maledicentie ferore indncatiBy ne deinceps supradictum Lutheri dogma priuatim aut publice asserere, docere, vel de eo contendere aut decertare vUo pacto audeant, nee vos ipsi audeatis Nee quemquam in eeclecuJB^ domibns, congregationibus vestris^ aut alibi id faeere permittatisy Sed quoad fieri potest prohibeatis, Ac veterem ecclesie ritum, a Christi apostolis, sanctis subinde patribns, dioini numinis instinctu salubriter inductum^ et a miütis iam seealis^ magno totius orbis Christiani consensu religiöse obBcmatam teneatis et teneri faciatis. Nee quicquam quod eccleBiastica institutum est auctoritate^ vcBtra violare aut mutare presu* matis temeritate, nee quantum in vobis est mutari sinatis. Si quis autem patemam hanc admonitionem meam supino^ fastu contempserit, et Christi ecolesiam pemicioso schysmate scindere perrexerity perpetuam illi maledictionem imprecamur^ Ipsumque diris et execrationibus deuouentes, anathematis mucrone ferimus Ireque diuine ao districto dei indicio dijudicandum destmamus. Volumus autem premissa ad omniam et singulorum quorum interest notitiam deduci^ et has noBtrasUteras a nobis ac ceteris presbyteris descriptas de vieino ad vicinnm plebanum cum executionis nota vt morüi est mitti, et a nouissimo tandem ad Canoellariam in aroem nostram Heilsberg reddi. Datum sub testiinoiiio Sigilii nostri vigesima Mensis Januarij Anno domini 1524.

d25

  • II • Manritiiis Dei gratia EpiscopuB Wannien. bonorabifi * A. 86. f. 10.

dno Archipresbytero plebano etc. in N. omnibusque alijs et rin^lis ptobams, vicepleban» et alijs verbi dd predioatoribaB Capellanis vicariis ac eeteris BaoerdotiboB religioBiB et Becttlaribns per dioecesim noBtram vbilibet ecoBtitutiB; Salntem in domino Bempitemam: Kulli dabiam eBse debet; quin Beoas beUornm tempestatesy mnltorom annornm Bterilitatem et moiüferam pestilentiam aliasque peae innameras caiamitatea, quas haetenns expeiti Bornas in terras prnssie, a malitia inbabitantinm offensos deus immiserit, et licet nos tot flagelliB attriti minime Tesipiscanins, Nibilominos tarnen non continuit in ira misericordiaB snas Cnius miserationes sunt saper onmia opera eins: Sed paoem quam optare magis quam sperare licebat, pro ineffabili pietate saa nobis restituere dignatas est, et quod bamana indnstria hactenus assequi non potnit, inBcratabili diaine sapientie oonsilio omnipotens dominus adimpleuit. Cui imperium bonor et gloria in omoia seeolaAmen. Vos iccirco in domino faortamur et in yirtute sancte obedientie vobis precipirnns^ rt proximo die celebri post exeoutionem preBestiam palsatis campanis ante misse sacrom, canticum Te Deom laudamus et subinde misBam de Sancta Trinitate in ecclecdjB vestris decantetis populumqae in curam vestrara commissam diligenter admoneatis, vt pro tam ineffabili diuine dignationis dementia gratiarum actiones et vota vnanimiter persolaanty Ipsumque in omnibus operibus eius laudent, adorent et predicent. Vt praeterea Gbristiana coalescat sinceritaB et in vnitate Spiritus et communione charitatis vitam agamns CbriBto dignam, necesBarinm est, vt auimorum quoque cUaBensio, que ex diuersis Btudys obfiemantie religionis coorta est, e medio toUatur: Cui iaeptOB concionatores nonnibil occasionis prestitiBBe nemo negat Cum enim dubia pro certiB, propbana pro saoroBanctis afferrent, necnon sopbiBticis et Bempulosis contentionibas et dubijs magis quam solidiB seriptwaram fondamentis inniterentur, omnia et siugula eccleBiastica instituta quantumuis pia et honesta ab ipsis apostolomm temporibus nobis quasiper manus tradita et concordi totiiiB orbis Ghristiani consenBu recepta snspecta reddiderunt eisque fidem abroganmt, bino obedientia, confessio^ leiunium^ precatiO; oeremonie et quidem non impiC; ac yetuB et laudabüis ecelesiastice obseruantie ritus tanquam execrabilis abominatio exploditnr et eliminator^ totus mondus foriosis contentionibQB feruet, quamuis multa antea quoque inepta, yana et puerilibus deliramentiB Bimilia in eeclesiam dei a

326

longo iam tempore malo vsn muecta faisse infitias ire non possumas: At corrigendas error erat, non reijciendam quod salutare est; zizania extirpanda faerat, non triticnm pariter concnlcandom. Quod ybi sine periculo fieri non potnisset, ioxta Euangelicam doctrinani; vtraque vt creseerent permitti debnerat, ut tempore messis diuini indicii falce noxia resecta eremarentar, ne per publicum tumultum catholica scinderetnr ecclesia et Christiane charitatis glutinum a se inuicem fidelium animis alienatis laxaretur: Proinde yos in domino Jesu Christo hortamur etin virtute sancte obedientie vobis precipimns, vt deineeps (ne maioribus malis yllam occasionem preetitisse videamini) Euangelicam et apostolicam doctrinam et alias sacras et a catholica ecclesia receptas scriptnras candide, pure, et synceriter tractetis, doceatis, predicetis, quas vbi obscure fuerint, (vt passim sunt) non pro vestra ant cuiuscunque libidine, sed aut alijs scriptnre sancte locis aut saltem orthodoxomm patrum, videlicet Origenis — in quibus receptus est — j Basilij, Cipriani, Nazianzeni, Atbanasij, Cyrilli; Hilarij, Chrisostomi, Hieronymi, Ambrosij, Oregorijy Angustini, Leouis, Bemardi et aliomro Tetemm dinine scripture tractatonim, ab ecclesia catholica comprobatorum interpretationibns elucidetis et exponatis, nee tarnen omnia eomm tanquam diuina oracula amplectamini; quod nee sibi ipsi tribni voluerunt, sed ipsos cum delectu legatis et tradatis: Ab alijs autem scripturis apocriphis et preterea a dialecticorum argutijs et sophistarum contentiosis subtilitatibuS; perplexis questionibus, argumentationibus et anilibns fabulis abstineatis: Declamationes vestre theologiam non philosophiam, spiritum non camem resipiant, doceant non contendant, ediiicent non memorie et ingenij vires ostentent. At cum plerumque sancta vita plus edificet quam docta oratio, vos in visceribus Jesu Christi hortamur, vt atlenta hac temporum iniquitate, in que culpa nostra iusto deo peccata nostra viciscente incidimus, vitam agatis irreprehensibilem et professione vestra consentaneam, et inter ceteras abominationes precipuo detestandam ebrietatem omninra malomm radicem, commessationes et ingurgitationes vt teterrimas pestes f ngite. Que cum in ecclesiarum dedicationibus et patronorom festis plus quam alias committi soleant, vobis sub synodali et excommunicationis pena mandamus, ne deineeps apparatis sumptuosis conuiuiis predictas solemnitates in crapula et loxu sed diuinis obsequijs duobus dumtaxat sacerdotibns coa8sumptis, nee laycis (nisi forte vno aut altero) inuitatis trän327 Bigatifl et eodem die ab inuicem discedatis^ nee nox (niei itineris longitndo exegerit) vob pariter eonuiuantes comprehendat. Gerta enim fidaeia tenemnr, si nos a prana viaendi eonsaetudine eonnertemur, quod pius et miserieors dominus sollte miaericordie sue memor, flagella iraeundie sne a nobig amoaebit pacemqae ac vnitatem ecclesie sne sanete restitnet per Jesnm Cbristam eins filiam, dominum nostrum, Qui est benedictus per omnia secula. Volumus autem hoc nostrum mandatum a vobis transcriptum et more consueto exeeutum de vieino ad vieinum plebanum perferri et tandem ab vltimo ad Ganeellariam nostram reportari. Datum sub testimonio uoBtri Secreti in arce nostra Heiisberg vndecima die Mensis Maij Anno 1525.

b) Zwei Briefe des M. Ferber an das EmU. DomkapUeL

(Aus A. K. Schiebl. LXVIa. Vgl. Sp. p. 280. Nr. 80 u. 83.) I. Mauricius dei gra. Epns. Warmien. Yenerabiles d4: fratres sineere nobis dilectj. Cupimus vt fr.tes vestre vnumquempiam e gremio C apli- quantocius huc ad nos mittant. Nam babemus aliqua ad eos referre, que neque litteris credj, neque seribj possunt Easdem fr. v. bene valere optamus. £x aree Heilsberg Ipso die Matbie AriJ: A*». M^. D». xxix«. (24. Febr.) Mittimus etiam f. v. responsnm 111. d. dncis, ad litteras ex Elbing^ proximo Conuentu illj scriptas, redditum. Ex quibus quid sibj velit^ et quomodo Edictnin suum de moneta suspeudit, intelligent fr. v. Nobis visum est, ne subditj n^ in grauamen suum, grossos dueales recipere cogantur, quemadmodum in Consilio motum extitit^ et Cum d. Doctore Nicoiao Coppernic Elbing) egimns, ac lacius cum oratore vestroy quem vt quamprimum amandetis cupimus , coram commentabimur etc.*)IL Mauricius dei gra. Epos; Warmien. Yenerabiles dominj fratres sineere nobis dilectj. herj a prandio nieridiano ex arce belsberg soluentes, huc Curie nostre visende gracia applicuimuS; hodie hinc in Wormedith; indeque ad Gonuentum Marienburg^ profecturj. Sed aduersa stomachi valetudine, quam a tribus ferme diebus sensimuS; plurimum adancta, male affecto stomacho sumus, Tante enim 1) Das Original mit Adresse des Capitels and dem bischöfl. Secret bei den aus Schweden zurflckgeforderten Papieren des Capitels. Registrirt ifonF.Reich: „Vocator Canonicus quispiam in re secreta'^ ,,De moneta*'.

32d

toraioBdSi et disBenterie fluxnSy nos et amfaito et yehemealer oooiiimrant, rt neu progredj, sed regredj cogamar. Et quoniam dissenteria m Benibns periculosa esse eolet Rogaimn vt firatemitaB restre Tenerabiles fratres noetros dominog Joasnem Tymmerman Cantorem, et dootoiem Nicolaam Coppeniic» ad nos in heilsbei^ Bme mora mittant quj in eaentam quo aliter dominus dens nobiBcnm dieponere cc^taret (in mann enim domini surnns, et mortales nos genüoB esse meminimas) ad mannm forent, onram eornm que sunt arcis ete. in se snsceptnij. Geteram Bj quid bonj Bemedij vel apnd dominom doctorem Nicolanm, vel aliqaem alteram ex fratribas est, quod Stomacbj doloribuB, toreionibQsque ac dissenterie floxoj mederj posset, vt id secnm d. doctor NicolauB ferre vdlit Preterea quandoquidem in eo Gonnentu Marienbnrg^ ad quem venire non possanins, roonetarinm negoeinm: quod magna ex parte fr. quoque vestras tangit, tractabitnr: In maiorem modam desideramuB, vt vnnm vel dnos e Capitalj gremio illuc mittant (!)^ vna eum aliJB d. £0 Gonstliarijs de eodem tractatnros. Qmbns, nisi aliquid vel melins vel vülioB inter tractandnm Bucenrrerit in eo sententiam snaa firmare consnlimuB, vt qaoniam Regia Mat£^ nee GinitatibnB ad hoe prinileglatis qaod monetam percntiant pennittere valt, nee 111. d. pmsBie dnx monetam endere vel vnlt vel potest, nee denique ea nona moneta Thomnij ensa totj prossie Bnfficientem eopiam snppeditat: vt inquam in eonsernatione Senatnsoonsnl^ Et Edic^ Grandentinj tantisper pennaneatur, donee seeuB reipnbliee prusmane pronisumy ae felidos consaltnm faerit hee fr. vestraB quas feliees esse enpimna, eelare noKmus. Datnm in Smolein feria sexta post Asoensionem D^^ Anno M. D. xxix. (7. Mai)'). Aceepimns ex venerabilj fre_ nostro d^ Doctore Nicoiao Coppernic fratemitatum vestramm declarationem, quod liceat nobifl vigore articalomm Canonicum nostrum excommunicare, et ad alias contra ipsum censuras procedere, Kon denegata tamen iusta defensione. A fratemitatibus autem vestris de') Das Original unter dem bischöflichen Secret, aufbewahrt bei andern aus Schweden zurückgeforderten Papieren des Domkapitels. Adressirt: „Yenerabilibus onmis Prelatis et Canonicis ecclie nostre Warmien. fratribus sincere nobis dflectis^'. Registrirt von der Hand des Domcnstos Felix Reich „propter egritndinem irmentem profidsci se ad oonuentom non posse^. ,,De Moneta'^

829

desyd^amns vt hano ipsam deolarationem in scriptis redactam, litterario ad noB dociunento mittatiB. Ne a qaopiam posthac nobis impingi poesit, quasi perperam quid in quempiam attentassemns *).

4. Johannes Dantiscus* (1637—1548.)[recensere]

Ztoei bischößicke Edikte vom 21. März 1539 und vom 15. April 1540. Aus B. A. F. Nr. A. 2. foL 1 o. 2S. Ygl. B. W. p. 162.

  • I. Mandatum wider die Eetzerey. * A. 2. f. L

Wir Joannes yon gots gnaden Byschoff zu Ermelandt, entbythen euch Burgemeyster Ratman Burger ynd eynwoner unser stadt heylsberg auch sonst unsem amptsyerwaltem, edeleuten schulczen freyen und pawem dess seihten kammerampts vnsem grus, gunst^ und gnade, ynd thun euch himit zu wyssen, nachdem wir in warhaffiige erfamis kommen, das etliche yon ynd bey euch der yordampten lutterischen auch anderer keczer und secten lere nach ghen, derselben bncher bey sich haben, darin lesen auch daraus in wincklen predigen, ynd dy fromen eynfeldigen menschen yon der alden christlichen ban u£F yren yrtumb und betrigliche wege zu füren, auch dy altherkomenden loblychen ceremonien ynd kirchenbreuche mit fasten feyem beychtenn bethfarthen procession halthen, salcz, wasser, kraut, palmen ynd lycht weyen, Dy selben auch In der Processionn am thag lychtmessen zu tragenn gancz yeracht ynd abczuthun sich ynderstehen und doneben der gedachten yrrigen ynd abgefalnen keczer lyde ynd gesenge In yren hewssem Goladon ynd samlungen selbst singen und singen lassen sollen, welchs Alles zu Abbruch der Ehre gots und seynes worts, zu yorachtnng der alden christlichen kirchen Ordnung, auch yorsmehung kay^ und kö^ Mjt: zu polen ynsers gnedigsten herm Mieuidat ynd Constitution des gleichen ybertretung der ^ Original-Zedel von derselben Hand und bei denselben Papieren aufbewahrt, wie der Brief Tom 7. Mai 1529 ; also wohl auch aus dem Jahre 1529. Denn es handelt sich hier offenbar um den Domherrn Alezander Sculteti, der sich um's Jahr 1529 von Rom aus ein päpstliches I^TÜegium verschafft hatte, das ihn der Gerichtsbarkeit des M. Ferber zu entziehen schien, indem es ihn unmittelbar dem apostolischen Stuhle unterworfen erklärte. (B. A. F. D. 8 fol. 8 D. 67 fol. 249.) YgL über Alex. Beultet! B. W. 115, 147. Sp. p. 281 u. Szulc a. a. 0. 75. 21*

330

landsordnxingy so bey ynsera seligen yorfaren geczeyihen durch alle stende vnserB byschtumbs docznmal eyntrechtiglich beslossen and also ynyerbrttchlich zn halden aasgangen und pnblioirt yst worden^ nichts weniger aach wyder vnser veterUch vnd trawherczige wamong vnd vonnanong thnt gereichen vnd streben Vnd dyweil wir yns von wegen vnsers byschofflichen ampts vor die schaflb vnsers lyben hem Jhesu Christ) aach ynser getrewen vnderthanen wolfhart zn sorgen vnd sy yor schaden Leybs ynd der selenn In dysen ferlichen nnd geswynden czeythenn zn yorhathenn schuldig erkennen, wollen wir derwegen ynsers yorfaren fosstapen nachghenn^ Ist ynser ernst gebot aber ynd abermals yetherlich yormanende ynd warnende das ir alle In dy gemeynne, und ein yozlicher in sonderheyt, den alden Christlichen glawbenuy so euch yon ewem yetem midt der handt yberreycht ynd ir aus ewer mntter brüsten gesogen, doneben alle obangeozeygte aide herkomende christliche ordnonge, ceremonien ynd breuche, Auch was der loblichen dinge mher seyn, kein aasgeschlossenn, wy fromme bestendige christenn und getrewe ynderthann, ewem eyden ynd pfliditen ynsem yorfam ynd yns gethann nach, yor euch selbst haldet und so yyl In euch yst zu halden yerschaffet, dy luttersche und ander keczer bucher bey euch nicht habet ader leset, derselben lyde ynd gesenge selbst nicht synget, auch in ewem ader ewem mitburgem ynd einwonem hewsemn zn syngen nicht gestatet, sonder gancz ynd gar abstellet ynd abczustellen anhiJthett. So aber eyn mencz er sey wer er wyl, so sich in ynser herschafft thut enthaldenn solch obgedacht Christlicher kirchenn Ordnung Kay er ader Eoer Mjt Zu polen ynserer genedigsten hem ader auch ynsers yorfam ynd ynser mandat constitucion ynd dy Landsordnung nicht halden wyl, dem gebythen wir ynd befelhenn mit allem emsij das er sych lauts derselben landsordnung Im titer yon christlicher eynichheyt Inwendig eynem monde yon Datho dyses anczurechnenn auss ynser herschafft, domit femer dnrch Ihn niemandt mer geergert ynd yorfhrth werde, mit Leybe ynd gut mache. Nymermher widerymb hinein zu komen, wo er doryber beftmden, sol yon yns ader yon ynsem amptsyorwalthemn als ein ufirurischer mensche ynd zurstörer gemeynes frydes ynd Bhue an alle gnade am Leybe ynd confiscirung seynner guther gestrafft werden. — Gleichfalls boI es auch mit den bey welchen Luttersch ynd dergleichen keczer bucher beslagen (ader auch dy yre Lide ynd gesenge

331

selbst singeim) vorhalden ynd gestaten, aach mit den so In vorbottenen zeythen vnd tbagenn fleysch fressenn ader Bpeyssen^ gehalden werden, vnd domit djse Dinge dnrch euch ader vnsemn amptsvorwaltbem nicht zugelassen ader auch nicht durch dy finger gesehen, sonder solch böses desto stadtlicher gedempt vnd abgesteldt werden möge, so befelhenn wir abermhals euch burgemeystem genanter ynser Stadt auch vnsem amptsyerwalthem daselbst, das ir mit allem vleyss doryff höret vnnd sehett vnd dy vbertrether vns thut ankundigen vnd antzeygenn bey entsetzung ewer ampt vnd vnser swerer straff. Dyweyl auch angenscheynlich erfamis an thag gybt, wy das volck, sowol In steten als In Dorffem auss der newenn vorfurischen lere vnd unchristlichenn freyheyt seyner seien selicheit fast vorgessen vnd gancz roe worden ist, vnd theglich mer vnd mher wird, also dass der merer theyl In den sonthagen vnd sonst anderen von der kirchen eingesaczten feyerthagen zur kirche zu gehenn, gots wort vnd dass ampt der messenn zu horenn gancz sewmig vnd nachlessig, la etliche ir hantwerck heymlich treybenn, dy andre pflügen sehen mehenn fyschen Jagen fnrwercken vnd dorvber yre fresserey saufferey vnd dergleichen ander buberey sampt thopelspil aufwarthenn, demnach ordenen gebythenn vnd befelhen wir, dass ein ytzlich Christen mensch, so zu seynnen Iharen komen, der sich mit gotthe bericht vnd durch ehrhafitige vrsaohe, ader auch leybs krannkheyt nicht verhindert, vff alle sonthage vnd ander von der kirchenn eingesaczte feyerthage, La seynne pfarkirche kome, predige vnd mess höre, vk dy thafel zum baw der kyrchen gebe, auch sych in denselben thagen in allen obgenanthen vorbothenen stuckenn enthalde. Im fhal aber das dy armen lewte vffm Lande nicht alle von heim sein können, sol alsden v£b wenigste auss yczlichem hove eyne person am sonthag vnd anderen feyerthage zur kirchenn khomenn. wer dorvber ymands mit gots der kirchen, auch unsers gebots vnd Ordnung anders zu thun befunden, der sol von vns ader vnsem befhelhaber, so offt solohs geschieht mit eynnem pfnndt wachse seynner pfarkirchen vnerleslioh abczulegen verbussen werden. Hirvff sollen in stethen unser amptmann vnd dy burgemeyster, vffin lande dy schulczen sampt den Badtlewthen, bey yren eyden vnd pflichtenn, dy sy vns gethan, domit wir sy auch hirtzu vffs newe beladenn, gut

332

acht geben vnd was dy ybertreter, domit zu gebiirlioher Btraffe genomen, antznsagenn yerpflicht sein. . • Uf vnsrem bcUob heilsperg den xxj. tag des HonatB Marcij Im M. D. XXX IX. J.

  • A. 2. £ 23. * IL Mandat der Lntherei und falscher Mnntz halben.

Joannes etc. Allen vnd itzlichen ynsem Vnderthanen wes Stands ynd Wesens die sein^ Nemlich in ynserm Cammerampt heilsperg Vnsere gunst gnad ynd alles gnts zunoran. Wird^ Edle Erbare, ersame ynd Arbeitsame liebe getreuen, königliche Mjt ynser allergnedigster her hat Im negsten Reichstage der Cron Polen zn Eroka eintrechtiglich mit allen Stenden des Keichs sich entschlossen ynd durch alle sein konigreich ynd andere herschaft ynd Lande gebothen, donebm yns auch geschrieben, dan yon dieser Zeit ahn, bei yerlnst hanbts ynd gnts proscription ader yerweisong ans allen königlichen landen, m 8 Monaten iderman seinen Sohn ader blnta ynd testament yorwanten ans yergiftigten stellen der ketzerischen Lnterei, dorinnen der mocht sein sal abfordern, ynd so solcher in mitler Zeit sich yon dannen nicht wurde begeben, sal derselben peen ynd straf ynerleslich ynderworffen sein, Xme seine guter genommen ynd er zu ewigen gezeiten aus kon_ Landen yerbannet proscribut und ausgeschlossen werden, nymer dorein bei yerlust seines höchsten zu kommen. Auch bei yorgeschriebner peen ynd straff geboten das niemants Lutterische, ader der giftigen geselschaft bucher haben, lesen ader boren sal lesen, vnd sol solche bucher, bucUein, lieder ader was aus den giftigen orten gekommen in kegenwertigheit der Oberkeytt yorbrennen ynd gentzlich zu nicht madien, welch koen beyelh ynd edict wir yolkomlich ynd stracks nachzukommen (wie auch yns nicht anders geburen will) yns haben yorgenomen, Derwegen wir euch allen ynd itzlichen insonderheit emstUch gebieten, solchem koen mit allen Stenden der gantzen Cron zu Polen yorwiUigung ynd Satzung geboth zu folgen, ynd dem in keinem weg zuwider sein, bei yoi^eschriebner ynerleslicher straf, dasir dergestalt bei euch in ynser stad heilsperg der gantz gemein ynd in diesen unserm Gamerampt yberall, domit der Vnwissenheit sich niemant hab zu entschuldigen, werdet anzeigen^). — Es hat yns auch der Durchlaucht hochge>) Um dieselbe Zeit ~ am 12. April 1640 — sendet Dantiscos Ton Gntstadt ans dem Domkapitel dasselbe Mancbit des Königs Sigismimd d. d« Krakan Ostern 1540 zu, und fügt hinzu: „Proinde f\rateniitates)

333

bom fnrst vnd her her Albrecht yon gots gnaden Marggraf zQ brandenbarg vnd herzog in Prenssen nnser geliebter her nachbar vnd firennt schriftlich ans sonderer fireontiicheit zn vns vnd alle vnser Ynderthan ynderrichtet vnd gewamet^ das in eilich orten vnd nemlich in hungern ander s. Dcht. namen vnd gebreche (Schillinge) vnd dreier von Zin, pley vnd andern Metallen gemttntzt vnd geschlagen, in diese vnd andre lande vorfnret vnd aasgeben werden, zu grossem betrag des gemeinen nntzes, Derwegen wir euch obgeschriebnen emstUch gebieten auf solche falsche Mantze gnt achtang zu haben vnd so ir Jemants von frembden ader vordechtlichen einwonem bei dem solche falsche Mantz gefanden ader von In aasgeben warde, vberkombt, dieselbten anhaldet vnd gefenglich annehmet, vnsem amptleaten anzeiget vnd bis aaf weitem vnsem bericht in keinen weg los lest werden, anders nicht thande bei earen E^den vns geschworen vnd schwerer straf vnnd hasse die wir vns thon vorbehaltenn. Domach ir ench werdet wissen zu richten. Datam aas vnserm Hoffe Schmolem den fanfzehenden Aprilis Im taasent fanfhandert vnd vierzigsten Jare.

D. Freunde und Zeltgenossen«[recensere]

Aas der grossen Zahl der Freande, Amts- and Zeitgenossen des Nikolaas Kopernikas können hier nar diejenigen berücksichtigt werden, deren Briefe an oder ttber den grossen Astronomen sich wenigstens theilweise noch erhalten haben, nämlich der Domherr Dr. Johannes Scalteti, der Herzog Albrecht von Prenssen and der Bischof Tidemann Giese *). vestras hortamnr, ut si qui a yestratibus ad infecta haeresi loca profecti Bnnt aut apnd fllos hie domi Übri Ine Lutherana perliti habeantnr, diligenter inqoirant et ad nos edictom reginm ezecnturos deferant beneqae Taleant*'. A. E. SchiebL A. Nr. 899. — üeber die durch Dantiskus nndHosius besorgte Ausgabe von FhiL Archintns: Christiana deFide et Sacramentis contra Haereticomm id Temporis Errores Ezplanatio. Gracoviae 1545. 8. (16 Bogen) vgl. Janozki, Nachricht von . . . der Zaluskischen Bibl. Dresden 1747. I, 28. (Das Werk selbst befindet sich in der Üniy. Bibl« zu Erakau). Vgl. auch sein von Hosius edirtes „Carmen paraeneticum, Cracoriae 1539'S — die Antwort auf die JSlegia de hello Turcico Eustathii a Enobelsdorf. Yitebergae 1589'^ B. W. p. 106. ^ Das Fragment eines Briefes von Oslander an N. K. ist schon oben p. 211 mitgetheilt. 334

1. Johannes Sculteti*)*[recensere]

Zwei Briefe an Nikolaus Kopernikus iL (L November 1520 (f) und 15. Februar 1321.

(Aus den Originalien im E. A. F. Nr. L. 60 u. A. 14.)

E.A.F:50.L. I. ye^erabili Et praestantissiino Duo Nicoiao Coppernigk deoretoram dootori Canonico WarmienBi adminiBtratori in allenstein Domino Et confratri Charissimo'). VenerabiliB et praestantiBBime Domine adminiBtrator. duo isti cimnis qui yncales addnxerant: redeondo quinta feria ante Beminiscere in hollant detenti ennt in tertimn diem et nsque hodie equnm ynnm quem hie emi ab albertho Wartenberg marcis VI. nsqae hodie detinent tanquam foratom enidam Giui hoUandensi: einscemodi adnergitatibns ego hie obruor eomplorimis. Quod d. v. de somnio yro gcribit expergefacta nihil reperit in manibns et inter dno mala d. y. posnerim etc. ant careat defendicnlis caatram ant habeat cnm R. D. contendere etc. Tanto gandio dne mi perfnndebar andiene yncales illos cum rebus salyos in alienstein pemenisse: nt in ntramque anrem dormirem quietior: sepinsque mecum dixi: Nnnc per Dei graoiam salne facte sant reliquie V. capituli Warmiensis. Ego etenim ante quindenam I') Molimina percallensy quae iam contendit dedncere ad effeetnm de intercepcione allenstein^ quam maxime timere cepi et anxius esse : scripsit etiam B. d. adhortans me, ut yncales mitterem, ne antemurale hoc totius Episcopatus perdamus allenstein. Seit D. H. S. quam anxius fuerim: noctes et dies non quieui: Visus sum supra yires adhibuisse operam lamentando coram Senatu hie: Capitularibns Giuibus et monachis: tandem ex commiseracione n currus cum yectoribus: Vn equos et iuga

  • } üeber das Leben dieses Mannes, der vom Jahre 1497 ab bis

zu seinem am 24. Oktober 1526 erfolgten Tode Domherr und seit 1502 auch Archidiakon von Ermland war, vgl. £Z. IQ, 594 ff. Er war im Jahre 1487 Rektor der Universit&t Heidelberg nach einer Notiz der dortigen ältesten Uniyersit&tsakten foL 288, wo es heisst: „Rectoratos M Johannis Scolteti de Eoni^sbergk ex pnWa sacre theologie formati ba ccalan rei concorditer electi in ▼igiliaScti lliome apostoli anno MGCGG LXXXYU sab (quo) acta sunt hec qae sequuntur^S YgL auch BW. 58, 7S, 77, 79, 110, 114, 152. Einige seiner lateinischen Gedichte sind gedruckt in Ja. Wimphelingi, Adolescentia. Argentine 1511. p. 76. Mit B. Lukas Watselrode war er besonders befreundet

^ Der in grosser Eile und sehr unleserlich geschriebene Brief ist ohne Datum, seinem Inhalte nach aber AnÜAUgs No?ember 1520 in Elbing verÜAsst Vgl. E. 20. B. W. 114. ^ Mit dem Zeichen I ist der Hochmeister Albrecht von Brandenburg gemeint

335

hinc inde mendicando coegi, de indemnitate promisi etc«  quatenns votis B. D. et D. vre responderem, in sninmiB necessitatibns: scripsi dixiqiie ad D. H. S. quod debent manere omnes yncalee in allenstein^ fit et nonquam immineret pericnlnm obflidionis^ nt yel sie nsque ad dies induciaram: de quibns omnis homo nngatnr: So habe ieh die bttchsen geschicket zur noth wo eie am nothtigsten seyn werden. Sciebant constabatqoe quod vncales pertinent D. y. XVII. Sciebam non esse nee fore contra B. D. praesertim nsque ad tempns indnciamm qaod erat ip spe. Praestantissime Domine: Intentio hominis respicienda est: quoniamqae homo fadt quod in se est, landandus me iudice foret^ non argnendns. Dicat quaeso d. v. Si he bombarde non adnenissent: an castmm absque defendiculis fhisset? Quis nnquam mencionem fecit, nt bombarde per me coeme* rentnr. Scio, nt adhno litere snnt, quod d. v. pro plnmbo^ papiro et sale scripsit: nnnquam iniunxit mihi, nt aliquot bombardas emerem, ant si scripsit litere ad me non peme-* nemnt Hestema die reddebantnr mihi litere ex momng Venerabilis D. baltha. Et do. vre de mann D. vre date statim post festa natalis Domini. Venerabilis domine: heo mea sentencia: prent iam nnnc d. vra scribit nt emam bombardas ant diisponamy nt ille permane«it in arce etc. hec mea sentencia et consilinm, nt emantnr quantocins pro arce alienstein xx none vncales et totidem pro oppido aot si fieri posset xxx pro oppido: xx emnntnr: pro mr. le. Centnm xx per mr. VI yel forte mhins. hie esset in omnem enentnm thesanms arcis et oppidi^ nunc temporis precipne, sine fiant Indncie sine non, sine pax sine non. Sed emere non ansim nee yeUm sine expresso mandato. Et sentiet d. y. quod si emerimns^ a VenerabiUbns D^ui in gdano canillabimnr, qui esnrinnt distribntiones. Et nnnc Venerabiles domini T. de leo.') yadnnt thomniam: causam mihi non significant: coniicio quod propter addncere clenodia. Ecce quasi certi de indnciis soribnnt^ nt ego cum B. d. sequar. Dictnri sunt: nunc emitis bombardas nt non est opus eisdem nt nos priuetis distribucionibus etc. intelligenti satis. Si D. y. mihi mandauerit coemere ynoales, emam quotquot D. y. yoluerity si modo habere potero hie ant in Gdano. Vtinam ante dnos annos accepissem omnes ollas ereas, quae pendent

^ Es sind wohl die Domherren T(]mmermann), Ti(de)mann Giese und Iieo(nhard Niderhoff) gemeint Mit „baltha" ist Balthasar Stockfisch bezeichnet

336

perpetao sine ybvl^ ex toto nostro dominio pro seipentariis qaattaor ad minus ete. Habet praestantissima D. Via meam sententiam atqae consiliam, qaod ei placet resciam quantoeins. Et Bi emero, transamseroque qaod seraet me d. vra. in omnem eaentom indemnem, accoratiBsiiDam adhibebo diligentiam, ut cum potenti saluo condncta Tadant So sie aber genommen werden: nit mir sed toti oommunitati V. Capitnli. Besponsnm habet d. y. Vngerman et pictor nudios tercioB ex Gdano redieront, primnm hi ultra xxx ourruB oonduxerunt in insula. Sed propter insultum I qui prae foribus est, mandatum est insulanis ut manerent domi. Qaod si non, betten se das gancz bischofftbuem gespeyset I cum omni gente sua et omnibus viribus in Wormdieth^) est insultum facturus: uti est coniecturay ant in hollant et consequenter in districtum Kirstbuig, Stbuem, insulam, fischau omnia incineraturus usque Marienburgum ant ad Morung: quis nouit praecise mentem eius qui prudenter oondit et celat Ecee nostri de indncüs deque pace solliciti, I yero sollicitus quo consequitur quid yelit — Mitto literas d. panli plotowski praepositi Warmiensis et copiam Uterarum Magnifici palatini Gracoyiensis etc., quibus patebit ad oculum diligentia mea: Nudius tertius nuncius oratoram Cesaree etVngarie Matis ad I rediit dycens I oonsensisse in inducias, at de looo sibi assignato ad tractandas, yidelicet Riesenburgy non est oontentus, eo quod terra sit ibi, nt dicit, desolata: yult ut alius locus designetur Marienburgum aut elbing: misterium hoc quis non intelligit Scribit in fine literarum quod mittitis n cnrrus cum meis ü^ curribus qui nusquam comparuerunt: quam yellem eosdem aduenisse. Nunc nescio, si quempiam curmm missurus sum rebus stantibus ut nunc. — Mandayit mihi d. y. ut inter res VenerabiUs dni Balthasaris quaererem registrum siue testamentum etc. feci opus in defonctum pietatis et i. y. obseqoium. Quod ubi Venerabilis dni Grapitz et leo. intelligerent, miserunt mandatum buc sub pena excommunicationis, ut nemo res illas contingeret sine consensu eorum. Ecee id ipsnm seryiciis meis mihi mercatus sum: Vnde non iniungat mihi decretum quicquam tale obsecro. Quia non sunt mihi curms et item quia non est hie pannus ad yota reperibiUs, non yaleo strenuo do. h. petitis (?) obsequi. Etsi possem habere pannum et currns, mihique per

«) Vgl Voigt, Gesch. Pr. IX, 622.

33T

hostes reciperentor emta qois satisfaceret^ Vnde nallatenns occapabo me rebus Ulis, id quod plane d. y. potent d. h. dicere. Consalo qaod D. y. se plaoide absolaat ab eodem^ De alio capitaneo cogitandam est nobis, in qua re nauabo operam. Nallum Polonam assamendnm censeo neque intromittendam in areem. Nee nllnm linnm reponendam in arcem. Cum Cleisz Wegener sie egi usque ad placitnm et ratificationem d. v. Si mandanerit d. y. nt emam yncales pnlyeres et plnmbam pro remissiori precio, quo poterit mihi comparet (sie!) in gduo. Omnem linnm Venerabilis Capituli Symon debet a. d. yra emere, lapidem per oomicnlarem onam. Sed in yiliori yelit et poterit d. y. pro remissiori precio condescendere, id quod totum stabit in arbitrio d. y. Item rogat Cleisz, ut d. y. concedere dignetnr Symoni peennias Ic n<^ aut etiam ULo mr. quas yult hie reddere in optimo aoro aut moneta exhibetque sna peconia Venerabili eapitalo rebus et corpore se seryitumm. Nunc in arbitrio d. y. est hoc et illud. Si. d. y. yellet linum alten yendere, Et non Gleysz, faciet me fabulam illi. Si yero alten carius, quam per fl. lU siue comicularem unum: lapidem: hoc omnino licebit et placeret. Si autem in dicto precio, yideretur, ut iuxta commissionem mihi factam ratificare debeat contractum meum et ad me scribere, quot lastas yendididerit et quanti. Geram accepi pendentem bic; precise W. L. extremitates fracte erant Quamyis W. I. per institores hie yendatur iam post purificationis sc. IX antea X. Ego tarnen non yaleo in massa yendere pro sc. Vm. Demum ego (gracias) ago praestantissimae D. Vre pro tantis curis angustüs periculis quae D. y« ibi perfert in extrema necessitate et obsecro non desinat bene sperare et magnanimiter perseuerare. Erit D. yre apnd Deum meritorium et apud bommes gloriosum. Habet me spes bona quod Venerabilis D. h. fideliter sit cooperaturus et ego adero usque dum spiritns et halitns mihi fuerit in corpore. VenerabUes Dm in Gldano yolunt ^tributiones et corpora praebendae. placet quod detur unicuique quod ei debetur, sie tamen ut racio arcis habeatur. hec mea sentencia. Ego pro persona mea yideor mihi contribuendum esse magis quam distribuciones accipere. Item ex D. yns cercior fieri desidero, an illi extra dioecesin commorantes canonici debeant censeri residentes. An debeat eomndem in omnibus requiri consilium et consensus yel non. Postulant ex me instantissime sigillum malus et minus; dicunt d. y. mihi transsumsisse

338

sigillam miniifl. Ego hie in ladola do. Bai. reperi sigilliim maioB Venerabilis capitaU et dno eaprea sigilla mihi ignota prins non visa. Eeee qaid sibi rxAt, nt sigilla postiüeiit? Velint seribere quid faeere debeam? Seribo ad R. D. at Tneales XYII permittat in AUenstein donee de aliis proTidere potnimoB. Ideo sine mora dignetur D. V. seribere et d^ mandare quid me faeere Yolaeritis per hnno naneium, et daplieatis Uteris mentes yestras seribere yelit, nt si nne non pervenerint yel altere reddantnr. Besponsnm habent D. v., qoibns me in omni earitate reddo qoam eommendatissimmn. Valeant D. vre incolnmes id quod sommopere desidero : testis est Dens: es ist anch wol von nöthen. Venerabilis D. h. dignetnr cogitare quod hie reeeperit de proyentibos Tolkmiet snpra debitnm et nltra partem se eontingentemi nt me seraet indemnem. D. V. etiam dignentnr cogitare, cni redditnms snm rationem: an D. Vris ant Ulis in Gdano: et quomodo yel quibns debeantar haec quae Venerabilis D. H. Snellenberg ') recepit ac ego etiam post enndem: Inter quos sint haec distribnenda. V. Dni in Gdano facinnt se participes: contra canonem et decretnm R^ Dni_ Ept Quod si placnerit Dn. Vris et R. D. libenter conformabo me eisdem. Testis est Dens: quod quantnm in me ftiit est et erit yeUem nt antea omnia et maxime in his tnrbatissimis temporibns esset inter Venerabiles D. capitnli Caritas et amor firatemns, qui esse non potest sine equitate. Unde nt equitas seryetnr maxime cnpio et Caritas: etiam si pretio comparanda mihi foret Si nostra discrecione et indicio ad eam pemenire nequimos: standnm est nobis in^cio D^i R. E]^ Res demiranda: nt y. d. Leo. Crapitz. Timmermann nolebant extra dioecesin non esse locnm residencie dam erant in Allensteni) et iam nnno scribnnt se capitnlnm Warmiense requimntque sigilla pro Dno Gancellario do. Leo., nt scilicet cancellario extradam«  Mains sigillam nnnquam consnenit esse apnd Cancellariam: qao iaxta statatam non erat ntendnm nisi ad palsam campanae capitolaris. Et sigillam minns debebat esse in loco Capitalari ioxta consnetadinem captatam et non apnd cancellarinm: perfecte memini hoc quandoque fhisse conclnsnm qaamyis cancellarias proat in plnrimnm in aedibns snis habeat. Sed qaid ad me de eiasmodi contraccionibns. Faciam ego quicquid D. Vre mihi mandayerint.

1) unter ,,Yen. D. h. ist wohl immer Heinrich Snellenberg zn yerstehen. Vgl. oben S. 171,

S39

n. Venerabili ac praestantiBsimo D50 N. Coppernieck Admi- K.A.F: A.14. nistratori Canonico Warmiensi etc. in allenstein Dno.et confratri chariBsimo. Venerabilis et praeBtantissime Dn^ Administrator. Sient Bcribit VenerabiliB D. VeBtra quod yelit adhne bene Bperare^ modo ego fideliter cooperer, per Balntem meam Bperandnm ntiqae est Dominationi yestre, cni ad ultimum vite spiritum adero quam fidelissime. Ex mea paupertate contribuam etBi duas tunieaB habuero, alteram pro conBervatione alleuBtein et D. V. daturuB Bum quam InbentiBBime. Habet me BpeB bona quod non habebitiB utique haetenuB timere impetnm hoBÜB. At I habet hodie omnem exercitnm congregatnm in beiligenbeil et circa Begiomontum ac Braunsberg, impetituruB mea opinione Elbingum. Et Bic actum erit omnino cum Tolkmieth; ubi iam CBt bominum de villiB multitudo magna valde. Est enim locus plenus Et stipatus ex quo utique vel exiguum quid essemus habituri. Nescio quid rerum agitur in Thoronia. Rex cum suis cum magno apparatu et fastu pro Munificentia regia humanissime tractat. Oratores Caesaris ac regisUngarie: Et omnes regii subditi vndequaque a belle quiescunt. Interea I quaerit profectum suum nuUo prohibente. Hoc tamen in aurem communicatum vobis (?) Yclim, quod r. Maiestas non vult oratoribus responsum dare nee in tractatus descendere: donec Reyerendissimus dominus noster erit praesens. Quaerit modos et vias, quomodo adesse poterit: quos ego non invenio nisi per inducias quas I non quaerit et in quas re. Maiestas non facile consentiet. Consilium RmiDni. nr. est in magna estimatione apud r. Matern et totum consilium. Unde nobis maxime sperandum est. Nee credendum quod rex Et regnum sit euacuatum Tiribus. Sunt qui credunt intensias futurum esse bellum: sunt qui de fntura in brevi pace sunt omnino certi. Ecce hie est Status rerum. Unde consulo habeat D. V. manus contractas et non porrectas ad extradendum, donec yideritis quae, qualis quanta. De quo satis. Equestres qui in alienstein procnl dubio auocantur omni hora: Et dum tempus distributionis aduenerit stipendiorum in primis satisfiet Civibus quibus Uli milites sunt aber(r)ati. Maior ea in re diligentia fieri nequity quam facta est^ sibi D. V. persuadeat Nos dei nomine iuTOcato faciemus pro viribus quod in nobis est, reliquum deo committentes. Obsecro propter deum sitis boni animi. Es wil itzunt nit anders gethan seyn. Ich

340

wil e. w. nit lassen die weyl ich mag. So ich störze so helffe vns Got. De quo satis. Venerabilis et praestantissime domine administratory id quod mihi D. yra ininnxit exeqaatos sum amore et debito quo Venerabili capitolo quod me tot annis honorifice fonerit et alnit obstrictns Et coactns. Quam primnm Jacobnm andinissem^ feci hec secnndnm ordinem. primnm accersini Hathenm ebert plebannm in tolkmiet Et georginm StonD, creatnras venerabilis domini defnncti Balthasaris. coassnmpto Jacobe ingressns domnm yidne Wartenberg requirens ladnlam, in qua res Venerabilis capitnli in sacco conditam et religatam: quam illico ad cnbile menm deportari inssi: ad quod yidna quasi stnpore percnlsa dixit: ego sola qunm sim^ d. y. ladnlam abdncit^ quam debebat hie coram me aperire etc. Hie consideret d. vra quod pericnlnm magnnm yalde imminebit exequntoribns has res omnes rectificare: quando quidem praetendnnt se esse heredes Et hereditario Jnre omnia debere et yelle possidere. Es wirt noch yil keychens nemen, so nit werdyn lenthe seyn, die da wissen zn redyn zn thnen ynd lassen. Nos quattnor ladnlam aperiendo reperimns in ladnla Testamentnm quod fecimns rescribiy cnins copiam mittunns. In ladnla reperimns calicem cnm patena et ampnllis pertinentem ad arcem. Item sigillum Venerabilis Capitnli. Et dno sigilla cnprea Venerabilis capitnli. Item saccnlnm cnm denariis ex Inminibns capelle sancti Georgii. Item saccnlnm mbeum singnlis dominis de capitnlo notissimnm in quo nobilos anglicanos 11 Et yngaricales XXXXVy de nnllo pondere. Item Comicnlares lÄX. Ubi antem remanserint XXVII ant plnres Rhenenses non boni: dens seit, nescio. id quod Venerabiles Dm^ scient Item saccnlns cnm aliquot mr. in sc. antiquis sine scednla. Item Vn Coclearia argentea quae pertinebant alias Venerabili Dno Enoch praeposito. Item ynnm codear fractnm. Et n^ forcnlas argenteas paryas. Item ynnm crinile cnm fibnlis quod pertinebat antique Margarete, quod ad se recepit dominns georgins Storm dandnm Margarete. Has res omnes imposnimns ladnle et clayem tradidi domino georgio Storm. Quod antem d. yra. mihi qui non snm exequntor neque snbstitntns: nt omnia deposita reyideam et conscribi faciam: obseqaerer yotis, modo id ipsnm absque indignatione Et amaritndine magna in me fieri posset et sine malediccione exequntomm: ego tnlissem laboreS; qui mnlti et magni emnt: illi frnctns et landem. Praeterea si deberem hoc secretmn

341

qaod Jacobo constat inqairere ant inaentniD recipere: So meyner schon XX weryn, mäste ich meynen hals wagen, intelligenti satis. Quo modo postea est me illa tentare quae non habeo Interesse. Vemmtamen propter Deam et ex caritate Dei permotos scripsi ad re. Maiestatem, nt demandet capitolo in franenbnrg sab pena capitis, nt permittant me abdncere quicquid volnero etc. denique sine periculo rem aggredi neque tentare ansim: expectandom forte est, donec omnes poloni abscesserint Ideo yisnm est mihi nt pro sabbato nbi conaenerimns, Domini Canonici ex Gdano qui se Capitnlnm scribont Et mihi diem comparicionis in Marienbargo statnnnt, intelligam ex eis qoi designati sunt exequatores, an velint acceptare officium exequntionis testamenti necne, et quicquid accepero, D. V. indicabo quantocins. Credo quod propter mortalitatem quae hie est nemo comparebit. Tone consnlo quod Do. vestra in solidnm cum potestate snbstitaendi electa a defhncto assnmant officium exequncionis Et snbstitaat do. Mathenm ebert (et) Georginm Storm, nt omnia deposita hie renideant, signent Et faciant quicquid d. y. decrenerit Et mandanerit eis : emnt labores : credat d. yra mnlti Et magni, quibns ego nelim nnllatenns onerari. Nolo labores et alter fructus et landem. intelligenti satis. Registra venerabilis capitnli in magna mnititndine ad me recepi. Item d. y. maxime sit canta: nt sie agat quomodo res omnes depositas recipiat Et extradantnr. Noluimns in yerbo pnblicare nos innenisse testamentnm : ynlt enim hereditario Jure omnia retmere. Eapropter d. yestra depntet et snbstitaat exequutores qaoscanqae yoluerit quantocins, qui canti sint in agendo. Si filii yidne intelligerint solnm X marcas lenes eis deberi, credat d. yr^ et firmiter credat: ipsi forent sibi prins satisfactari, maxime ut res in eomm domo sint reposite: quandoquidem nollent occnpare domnm tot cistis Et lectis ac tam mnltis rebus pro x marcis etc. Responsnm habet D. V. de quo satis. Literas ad do. nostmm quantocins mittere yelitis ac Canonicatnm yacantem Dno Achatio Canonico fanere obsecro. Si yolneritis yictnalia hinc: Mittatis cnrms cum potenti salno condnctu qui afferant quae hie in praecio sunt res: nt linnm, leynwant; Ceram; Et si placet mel cnins hodie tonna Gaschubina empta est Marcis xyif. Cooperabor pro yiribns, nt cnrrus cum yictnalibas secnre ad yos perueniant Nihil quod in me est praetermittam. Quicquid ex me desi342 deraaeritis qaod in mea faerit potestate nihil d. y. denega* bitnr. Besponsam habet d. y. coi me rdoommendo. ex elbingo XV. febmarii anno MD.XXL

E. D. y. Jo. Scolteti Archidiar eonOB Wanniensia^).

Ordinaait de mortoiB noBter exequiaB in fraaenbarg, melMLgf gntstaty allenstein, Wartenberg. Atnbi nonc fraoenborg? etc. nisi in elbingo, nbi snnt fere omnes yicarii franenbargenses, quos omnes onerani: tempore confratemitatiB domini Balthasaris institnimos (?) Et qaam salntares (?) defnncto pariter .... et decens ut hie solleomiter peragentnr? intelligenti satis. Et credat do. y^ qaod nemo yices illoram exequntomm acceptabit nisi preeibos d. yre^ yictos et in coexeqantorem deputatos. Sciat eciam et quam diligenter pendeat qaod cam filii hi Wartenberg qui capitosi snnt et aadent qaae yelint, si intelligerent, se praeter x le. mr. habitaros nihil, qaod non nihil sont secom cogitatari id qaod noB iiii maxime attendimaS; et omni modo attendendam est exeqaatoribas. Intelligenti atiqae satis. E^ wirt Jamer ynd noth haben. Nam ecce interrogatas sam ego bis yerbis: wer behelt hem BalthasariB gat? wer billicher dan wir? Wir wollen jnen ansehen der es yns entfuren wirt. wir werden aach daramb thaen. D. y^ consalat R. d. n. et eciam Snellenberg. Snnt adhac malte res capitali at registra et litere yicariaram: qais yelit tantnm laborem impendere et omnia renolaere at sant res malte yalde. Non erit labor credat mihi daonun ant triam dieram. Etsi yolaerit d. y.

1) Nicht za yerwechseln mit Johannes Sculteti ist sein gleichzeitiger Confrater, der Domdechant Berahard Sculteti (f 1618; vgl. EZ. in, 366. AnaL Warm. p. 169), aus dessen Briefe an L. Lukas Watzelrode (Ex vrbe 21. Octbr. 1499) eine schon oben p. 267 (vgl. auch p. 272) erw&hnte Stelle hier Platz finden möge. „Cum h^js diebus anteacds patny y. R. P. (L e. Nicolans et Andreas Copperaicus), Bononie degentes, scolarinm more pecunüs carerent et ad dominum Oeorgiom g~^«nghe), et yere nudus ad nndom connolarent interpellentes p. d. eorginm, quid consilii esset, Andreas Rome senricüs se dare offerebat, ut egestati mederetnr: tandem ex bancho centum ducatos ex yenore receperunt, pro quibus fidem dedi, quarto mense solnendi, quorum unus iam preteriit Ne igltur malus dampnnm ipsi Nepotes et nos fideiiussores uerecundiam patiamur, has antedictas pecunias citius quo possit exsolvere in Posna aut Wratislauie, ut Romam mittantur non demgnabitnr, humiliter rogo, in quo d. Y. Nepotibus iUis rem ytilem, nobis peregratam faciet, erga eandem Y. R. P. sedulo compensandam'S (B. A. F. D. 1, 146.)

34S

rem crastenarey id quod dob consoto, cogitare habet; quid potent nunc fieri, nt constat de morte? existimo qaod intelligor a. d. yn. Ideo me jodiee agat quantocins. Hittat d. T» quantocins hnc plebannm ant capellannm ex Allenstein') et adinngat eidem quem ant quos yolneritis.

2. Herzog Albrecht ^.[recensere]

a. Oeleitsbrie/för Niklass Coppernickj d, d,Js. Januar 1520^)* (Ans dem Konzept von der Hand Chr. Gattenhofers im A. E. SchiebL C. Nr. 174.)

Vonn gottes gnaden wir Albr. etc. Bekennen ynd thonn knndt offentlicb mit diesem brieff das wir dem wirdigen hochgelertenn ynnd gaistlichenn bem nicklassen Coppernick tbnmbbem znr franenb. ynd brobst zn allenstain^) yff sein yleissig ansachn ynd bethe In ynsers ordens lannden yon yns ynd zn yns znkomen ynser frey sicher ynd CristUch glayt zugesagt ynd gegeben zusagen Vnd geben derwegen dem gemelten hem nickUissen solich ynser glayt frey sicher ynd ynaffgebalten durch ynsers ordens landt zu passiren sampt seinen knechten ynd pferden Ir habe ynd guttem für yns die ynsem ynd alle die Jhenigen der wir yngeuerlich zu gleich ynd recht mechtig bits yff ynser widerruff. Gebietten ynd benelhen daraff allen ynsem ampilitten ynd ynderthanen den angezagten hem nicklassen also yngehindert bey sich durch komen zu lasen Ine auch bey solichem ynserm glayt

I) Auch die beilsbergisehe Chronik (von M. Ostereich — Ms. Thor, p. 166) bezeugt: „Allein das AUensteinisehe Schlosz md Stadt ist der Kirchen (von Ermland) ybrigk geblieben, die andern festungen aber hüten der homeyster, vnd die obgedaditen hanptleoth von des Königs wegen, welche aieselben Tnter hatten, bisz das Bischoff Manricias bestetiget wardt, da warten sie aus Königlicher M^< befhell den 10. tag Jnlii (1628) dem Nicoiao Copernicko als dem Stadthalter, vnd Joanne Crapitz vnd felix Reich des Hn Bischoffs vnd des W. Capitels Abgesandten wieder abgetreten ynd eingereumet. (Vgl oben p. 166 und 278. Nr. 69.)

  • ) Albrecht, geboren am 17. Mai 1400, wurde Hochmeister am

14. Februar 1511, Herzog am 8. April 1525 und starb am 20. März 1568. ygl. über ihn Bock: Leben Albrechts, und L. Prowe: Nicolaus Coper^ nicns in seinen Beziehungen zu dem Herzoge Albrecht von Preussen. Thom 1866. — Eine nochmalige sorgfältige CoUation der dort mitgetheilten Königsberger ArchivaUen verdanke ich der Güte des Herrn Archiysekretär K PhilippL Siehe auch oben S. 166, 204 und 288 und K. 33 — 53. ,,Ein ermländischer Arzt im 16. Jahrhundert". ») Vgl. Pr. Prov.-Bl. 1860, p. 316. — <) Diese 4 Worte sind durchstrichen, und zwar mit Recht Ygl. oben S. 276 Note 2. \' '

344

halten haben ynd schinen doch so sali ea her nidklaa eoppernick wideromb mit seinen knechten Tnd dienern aueh glattlich wie aidi gebort halten ynd enagen. zu Yiknnd mit eto. geben zn Braanap^g^L am abent triam r^;imi A® etc. xx^. h. Herzog Albrecht jyAhnn Niclasenn tupperinet Thumherren zur Frauenbergk den 6. ApriU^. (1541.) (Ans iu K. Kopiebnch foL Eönigsteil Prems. 1541.) Nachdem Ihr ench dnrch denn gestrengt Tnd ^nnhesten Tnaem besondemn lieboi Enm hansenn Ton werdai*) gegen Tnna anfb dinatlichate erpotten, wo wir en^ personn bey krank(eit)en oder anderenn zngebranchenn wnsten, das Ihr ench . • gutwillig dorinne ertzeigenn vnd Tnns zn dinsdichem ge&Uenn v\ alher zu Tnns b^ebenn wollet^ demnoch wollen wir ench gnediger meynnng nicht peigen das Itziger Zeit der Almechtig ewige gotth ynsernn RaÄ Ynd diener einen'), darinne wir doch alle menschliche ynd mögliche mittel souil der liebe got gnade Tcrleihen wil gern gebrauchen wol^^ lassenn mith eynem Creutz, vnd harter krancheit, die sich nicht besserAy sonder Ihe lenger Die mehr eifperth, heimsucht, gnediglich beerend Ir wollet eurem erpitten noch ynbeschweret seinn, euch mit gegenwertigem zeiger alher ahn ▼ns zuuorfugenn ynnd obgedachtem gntthem manne enrenn getreuen raä vnnd gutbedunkenn, ob er Irgents durch vorlejrhung gotlicher gnad vnd euerer mitholff seiner beschwerMdien krankheit erledigt mocht werdenn, gutwillig wie Tunser gnediges yertrauenn zu euch stehet mittelen. Das adnd wir mit alleRi gnadenn g^en euer person abtzunehmen erpottig. Datum Konigspergk yts. €. Herzog AlbreetU an dae Domkapitel von Ermland, d. d. 6. April 1541. (Aus iu K. Kopiebnch a. a. 0.) . • . iBt demnach ahn euch vnnser gnedigs vnnd gutlichs bitten, Ir wollet ynns zugefallen, mit obbenenthem Herrn knpemick, dem wir hiemith auch schreiben, als Tid rerhandeln, das ehr sich angesichts disses brieffes zu ynna albere zubegebenn nicht beschweren wolle vnd ajItulAtm gedachtem unserm Balh dem von kunheim, nebenn anderenn I) Vgl ober ihn oben S. 221. >) Georg too Kimhemi (f 1543) Yg). aber flm and sein Geschlecht Pr. Pror.-BL 1831. S. 53 Voigt, a. a. 0. IX, 631.

345

viuiser/n e^tenn, so vil got gnade verlibet, ynd sein yerstand Ist, das beste helffenn ratheim, damit ehr zu seiner gestmtheit widdemm khommen mochte das sein wir ymb euch, dennen wir mith allen gnaden gewogen^ gnediglich zubescbnlden vrpntigk, wollen vns aucb gegen Ihme dem Herrn Kicolao knperinck aller gnedigen gebnr baltbenn vnd beweisaen. Datam Eonigspergk denn 6 Aprilis^).

d. Dm Domkapitel von Ermland an Herzog Albrecht, d. d. 15. April 1541.

(Ans A. E. Schieb!. LXII. Nr. 24.)

Wir haben Ewern Fttrstl. Dt. schreyben, das sie anff die angenehme abfertygang vnsers CoUegen ynd vielgeliebten Elternbruders; des Achtparen vnd wirdigen Hern Nicolai Copperniks etc. In gnaden an vnsz gethaen, myth zcymlicber wirden entfangen, ynd Ihres fernem Eynbalts zeu gater maess yomommen. Vnd wiewol wyr gerne gesehen das obgemelter, ynser frenntlicher lieber CoUega anff disz zcamole feyrUch fest, der berlichenn ynyberwyntlichenn anffer«tendnng christi yom todt zcum lebemi; ynser kbrchenn gebrauche ynd ordtnong noch bei ynsz gewest, Dweil es aber myt des Emyesten hem Georgen yon khunheym Ewer f. Dt Radts ynd Uebenn getrawenn, ynserm besnndem gntten freunde (derwegen genanter her Dootor Nicolaus anfencklich von hynnen gefordert) swaoheit halbenn, dermasen gelegenn^ das Ihmey den hem Doctor, seyne yon gote gegebene geschicklickeity an Ihme zcuerweisen, Eyne zceytlanck aldo zcuuor1] Hierauf antwortet das Domkapitel am 8. April (A. E. Schiebl. LXIL Nr. 24) wie folgt: „Wyr haben Ewer f. Dt. meynung ynd getrewen schreybenn nach, In dem obligen vnd beswerlichen leibes swachheit vnd lager, domyte derElrbar vnd Erentfeste her Georg von khOnheimEwer f. gn. Radt vnd lieber getrawer heuptman zcu Tapiaw Ynser bsunder vnd vilgeliebter freondt, noch gotes willen befallenn Myt dem wirdigl. vnd achtpam hem Nicoiao koppernick vnserm CoUegen vnd freontlichen lieben Eltern bnidere Handlung vnd beredung gehabt, vnd so wevt Eynfüerung Ewer f. D. zcu dienstlichen vnd behegÜchen gefallen gebraucht, das er sich in Ewer £, D. gnedigenn willen, ane alle beswerliche ausrehde, In disem betagetenn alter, wiUcklichen ergeben vnd In angesicht Ewer f.D. bri£fis aufgemacht vnd sich sampt Ewer f. D. boten an dieselbige Ewer f. D. begebenn etc. Dorczu wir auch myt seiner Achtpar wirden In eczlicher vnser kirchen gerechtickeit dispensirt habenn etc." u. s. w. (Empfehlung des Eapitels in die Gunst und Gnade des Herzogs.) Der Herzog dankt / /^ /, y^j hierauf dem Es^itel für die Absendung des N. Kop. unter dem 13. April ' ' and bittet um fernem Urlaub für denselben, worauf das Kapitel die oben (d.) abgedmckte Antwort gibt. (A. K Schiebl. LXII. Nr. 24 a.) 22* -«V "^* •^<^

346

barren, die nottorft arftirdert Szo können vnd wisaKn wir nicht, anff Ewer f. Dt gnedick gynnen vnd b^yer, qrn solchs zcabyndenuiy sznnder seindt gewiUiget In dem fiül Ewer f. Dt was derselbigen hirlnne gefelliek diensüichenn nochzeiigebenn. Dan In dem vnd sonst Im andern moglicben Ewer f. Dt dienstlichen willen etc. seynt wir stetzgeneigt Dat frawenborck am BtyUenfieytage der Jarczal elmsti MDXTJ. Ewer fl. Dt dienstwillige, Prelaten Thmnhem vnd, Capitlel des gestifits Ermelandt

e. Herzog Albreeht an das Domkapitel von Ermlandj d. d. 3. Mai 1541.

(Ans A. K. Ki^bnch a. a. 0.)

Nachdem ir mnsz den wirdigen Acfatpamn Yund hochgelerthen ▼nnsemn besondemn liebenn Ehrenn Kicolanm kopperingk, Doctom vnnd eores Cappittels mitt¥<»wantlienn ein Zeithmg aoff vnnser gnedigs sinnenn vnd begerenn gutwillich geliebennAls thnn wir ynnss dess gegen endi semplichen anfis gnedigst bedandLcn, gnedi^ch begerendt weil wir Ihnen etwass lange anch wider seinenn willenn anffge* haltenn 1i wollett Ime solches zn Tngatem nit khommen ynnd Inen desa nicht entgelten lassenn, sondemn Tili mher Inen dass ehr so lang anff vnnser embsiges anhaltenn aossenplibenn dess gntwiUigk entschnldigtt wissen, wie wir vnns dies g^tzlichen zn endi versehen wollen, dass seindt wir In gleichem vnd In eynem vil meremn gegen ench semptlichenn jnn allenn genaden sabescbnldenn alzeitt geneygtt vnd willig. Datum Konigsperck vt s^

«\xvr^.i*„ /• Serzoff Albreckt y/thn Nielaeen Coppernei^y d. d. 14. Junii 1641. (Ans A. E. Kopieblich a. a. 0.)

Nachdem Ihr ahnnkönigL mt sn polann vnnsets gnedigsten hermn vnd frenntlichenn liebenn Ohemens Doctorem dess Emnhesten vnnsers heuptmans zn Tapia Bats vnnd liebenn getrenenn Georgenn von knnhehns schwacheit halben, sich desselben gntbednnckens disfaks zaerkmidigenn geschriebenn, weil wir dann bemeltem Georgenn vonn kimheim zngnt desselbenn herm doctors Bath vnnd gathbedunckenn zu

  • ) Die AntwOTt des Kapitels Tom 5. Mai („Prelaten etc. scbreibeii

her Nicka Capemigs abfertisiiag halben'O YgL A. K. SchiebL LXIL Nr. 24. 847 solcher seiner schwachheith gemn wisseiisohafFt hetten, woUenn wir vnnss vorsehenn ehr euch namehr solches entdecket habenn werde, gantz gnediglich sinnendt szo es besobehenn Ir woUeth vunsa dess bey gegenwertigem vnnserm bothenn mitzuteilenn ynbesehwereth sein. Dass wollen wir gegen euch In allenn gnaden abzonhemen vnd zaerkennenn Inn kein Torgessenn stellen. Datum Eonigspergk vt s^.

g. Herzog Albrecht ^^ahn Nicklaeen Coppernick^^ d. d. 22. Junij 1541.

(Aus A. K Kopiebach a. a. 0.)

Wir haben ener schreyben neben d^ zogeschickj^n des 'M / ^ Z koniglichenn Doctors brieff entpfangen, thun vnns derwegep solches ewres gehaptenn fleysses vnnd vberschickung dess brieffs gantz genediglichenn bedankenn, vnd dieweil wir dannocht yomehemenn, dass Ihnn dem schreyben etwass Yonn vnnsers hanptmans kranckheit gemelt wirt, habenn wir denn brieff bey vnns behalten Yorsehenlich Ihr damith znfriden sein werdeth, Ihm fhall Ihr denselbenn brieff nit entperenn oder vnnss lassen könnet woUeth vnnss vorstendigen^ wollenn Wim euch mith genaden ?ridramb zaschicken, dan euch Ihnn mhererm gnedigenn willenn zuertzeigenn seindt wir gewogen. f Datum Eonigspergk vt s.

h. Joachim Rhetictis an Herzog Albrechty / d. d. /9. August 1541. ^ ^

(Aus A. K. Schrank m, Fach 36, Nr. 102.)

. . . Nachdem E. f. g. sich bemühet, von etliche der Mathematic verstendigen, zw erkundigen der tag lenge, vnd yrenn gnaden verzaichnen lassen wan vnd welche ör sich der tag anhübe, durch das lar aus, welches doch als E. f. g. observirt hat Inn zeitten wol vmb etlich stunden nicht zwtreffen. Darumb das sey E. f. g. begeren nicht ingenomen vnd pro vero die den Mathematicum supputirt haben. So habe Ich ain Instrumenten darzw £. f. g. verordnet, darinnen nach beygelegten canonibus E. f. g. was dieselb begeret, es seye vom vero oder Mathematico etwas nehers, wie ich verhoff yr f. g. begeren gewert wurt sein. Bit E. f. g. welle disse geringe anzaigung meines dienstlichen vnd dankbaren willens, auch genediklichen annemen.

1) Die doppelte Antwort des N. Kopernikus vom 15. und 21. Juni 1541 Tgl. oben S. 204 und 205. ^* '. 4

348

Das mir auch E. f. g. wQ genediUieheii finBclirifit geben an Chwr f. Dt Saxoniae timI die lobliehen Yninermtet Witenbe^y domit mir yeigonnel mochte werden das opns D. praeceptoris mei in den trnk zw geben^, wie Ich an Ewer f. g. durch D. Hi^xmymnm Schorstab E. f. g. diener, habe anlangen lassffl, bedanke Ich mich gegen E. f. g. vnderthaniklicheny in erbietnng soUiehea vmb E. f. g. in aller vnderthänikait nach meinem höchsten fleis alle zeit zwbeschnlden, vnd ihw hiemit mich E. f. g. dienstlich vnd TnderthänigUchen befelhen, welche Gott der ahnechtig allezdt genediklichen bewaren welle. Geben zwr frawenbnig am XXIX. Aogusti des MDXLI Jan*). E. f. g. dienstwilliger vnd TnderÜiaeniger diener | Georgins Joachimus Bheticos. 1^ Unter diesem opus ist die in Wittenberg 1542 bei Hans Lofit erschienene Trigonometrie zn yerstehen. VgL ob«n S. 102. Der S. 104 angegebene Titel laotet bibliographisch genau: DE LATERI- ;BVS ET ANGVLIS TRI-I angdormn, tum pbAomm rectiünecMimi, ! tum Sphaericomm, libeUos eruditissimos {| ftntiiissimasy cnm ad plerasque Pto-| lemaei demonstrationes intelligen-i das, tom neroad alia molta, ! scriptos k Clarissimo & , doctissimo niro D. Ni-"colao Copernico | ToronensL , Additns est Canon semisdom sabten-Hsamm reetamm linearom ' ' in Circnla - Excnsnm Vittembergae per | j lolumnem Luflft Anno MJ)JQ:in. — 30 Bl. 4<* ohne Blatt- ond Settenzililang^ mit Cnst n. Sign. A— F ^ 4 BL) nnd 6 (6 BL), die letzte Seite leer. Ein Exemplar S/lyoü befindet sich auf der Königsbeiger Uniy.-Bibliothek, sign.: M« b. 1. 4^ (3). ^ Ueber den Brie^ den Bhetikns am Tage zuvor (28. Aogost 1541). an den Herzog schrieb, t^ B. W. S. 115. Das Werl^ welches er ihm damals abersendete, hat sich unter den Manuscripten der KönigL üniT.Bibliothek zu Königsberg (Ifs. 390 foL) nodi erhalten. Es ist dem Herzoge Albrecht gewidmet und führt den l^tel: „Oiorogra]diia tt»\6t bjttäf Geoigi« Joachimu Bheticu Mathematicu, »ob bec Vnrrersitet Vitenberg professorem imfanica aeBia4t »nb an bot tag geien MDXLL . . SiBOt fTOtDenBnrg Im Augnsto des MDxLj 3ar6." (31 9t) Wie es scheint me Originalhandschrift des Verfassers selbst, deren Publikation einer andern (jelegenheit vorbehalten werden muss. ffier nur der Anfang daTon mit der auf Kop. bezfiglichen Stelle. Er lautet: „Gnediger her, wie durch sunderUche schickunge Gottes alle andre lobliche Kunst zw Ynsren Zeitten herfur komen, vnd Gott der herre^ neben seinem wort, auch durch sein geschopf vnd Greatur wil erkaat werden, wie dan die alten rechten ph&osopld bekennet haben. Das die natnr der schönste Spii^l Gottlidier l&estet seye darinnen Gottes macht vnd gegenwertikeit gewaltig vnd sichtlich erkennet wert Also befinde Ich warUch, das er die hohen kunst welche man Mathematicas nennet nicht will lenger dahinden bleiben lassen. Die Geometrie thut sich gewaltig hemor. . . An der Astronomei hat ess audi keinen fel^ dan es ist nun vorhanden Ptolemaeus graece. So werden wir auch durch das loblich opus des achbaren vnd hochgelarten herren DoOtoris

349

t. Herzog Albrecht an die (4) Domherren in Frauenburff^ d. d. 29. Junij 1543.

(Aas A. E. Kopiebach a. a. 0.)

An Herrn Ditterich von Reden^ Lenhart Niderhoff; Georg Donner and Michel Lenss semptlich vnd sonderlich den XXIX. Jnnij. Unnseren gras and gnedigen willenn zarom. Wirdige Achtbare Hochgelerte and Erbar liebe besondere Wir fnegen ench hiemit gnediglich znaemehmen das vns vnser vnderthan vnd herpencker Caspar Stolpepitz in vnderthenigkeit za erkennen gegeben, Wie her Niclas kapemick Thnmher zar Fraaenborgk Seliger gedacht« Gaspers hansfrawen Cristina gegenwertige zeigerin als eine verwandte nahe freondin in seinem letzten willen bedacht vnd Ir aach etwas von seinen nachgelassenen gattem vermacht haben solle. Vn^ -^ derwegen ^neos^ gnedige forschriften an euch die ehr ime t<.)>i^ /m .//^r ^ dan nicht wenig ersprislich za sein vermeint vnderthenigs vleis angelangt and gebethenn Vnnd wiewol wir each one vnser erinnern menniglichen zar pUligkeit aach dem Testament die volge zavorschaffen geneigt wissenn haben wir doch Ime von wegen seiner hansfrawen solch Ir zimlich bit fagiich abzaschlachen nicht gewasst. Ist demnach vnser gnedigs begem Ir wollet obbenenter vnsers dieners hansfrawen za dem lenen so her Nickel Capemick ir vermog des Testaments vermacht nmb ansemtwillen gatwillig volgen lassenn. Damit sie sich dieser vnser farschrift genossen zaromen das seint wir za dem das ee pillig gegen earen Personen semptlichenn vnd sonderlichenn in allen gnaden zaerkennen gewogen So wirt es oftbernrter vnser vnderthan Casper Stolpepitz amb each alle vnnd einen jeden insonderheit znaordienen aach nicht vnterlassen. Datnm Eonigsperg vt s.

k, Herzog Albrecht an ^jHerm Georgen Donner^ den aaviij. Julij^^ (1543).

(Au8 A. K. Kopiebach a. a. 0.)

Vnnsemn ganstigen gras vnd gnedigen TnUenn znaornn. Wirdiger vnd Achtbar lieber besonder Wir fnegen each in gnaden zaaomhemen, das nns der Erbar nnser Secretarins Nicolai Coperniqj, meines herren Praeceptoris, ain gewisse rechenschafft haben, der Zeit vnd des Jares, auch wie die Son, der Mond vnd alles gestim yren lauff haben, vnd in was mos vnd Ordnung sey geschaffen seyen, an welchem, wie wissentlich hisanher grosser mangel vnd fei gewesen ist ,^ i .»/ 'fi

350

vnd lieber getreuer diener Erhardt Hedi^elman das Buch Benolationam so weilonth durch denn Wirdigen Achtbam ynd hochgelarthen Ehm Nicolaum knpemick doctorem Seligen zusamen gebracht, vnd im druck ausagangenn, Welchs Ir Ime yns femer zuuberantworthenn zugefertigt, von eurentwegen yberreicht Nun tragen wir an solcher yerehrung ghar ein gnedigs gefallenn, haben es auch zu sonderm danck angenommen, vnnd soll bei vns obgenanthes gelerthen ehrlichen bidermans halbenn, lieb vnd werih gehaltenn werdenn. Aber nichts minder thun wir vns gegen euer person solcher zuschickung höchlich bedanckenn mit besondem gnaden ymb dieselb hinwider zubeschulden. Vnnd weiten euch dis in gnaden vnuorhalten lassen. Datum Konigsperck ut s.

/. Oeorg Donner an Herzog Albreckt, d. dl 3, August 1543. (Aus A. K. Schrank I, Fach 11, Nr. 88.)

Durchlauchster hochgebomer fbrst gnedigster herrCi meyne wilfehrige vnd geflissene dienste seindt Ewer f. Dt stetz bereit Hochgebomer fürst gnedigster herre. Ewer f. Dt schreyben von dem buch welchs der Achtpar vnd w. ethwan Doctor Nicolaus koppernick szeliger etc. kurtz vor den tagen seynes lotsten abschides von desem ehlendt ausghien hot lossen, an mych in gnaden geschriben hab ich zdmlicher w. entfangen vnd vomommen Vnd mochte wol dasselbe D. Nicolai getichte der Swanen (}esenge voi^leiohet werdenn welche Im sterbenn, myt dem szuessen thoenn beslissen ynd auffgebent Ir lebenn. Vnd ist wol wert der vnmehren ader vngemeynen eradition halben, das es anffgehabenn vnd behalten werde. Es were aber vnnotick gewesenn, das aich Ewer f. Dt. zcu der Dancksagung vnd andtwort an meyne geringe persoen niddeigelossenn. myr hette wol genjKIget an meynes herm vnd gutten freundes des Erbam vnd berompten Ewer f. Dt Secretarien Hem Erharten Heckelmanss andtwort. Dweil es aber E. f. Dt also gefallenui muss ichs gescheen lossen, vndalleyne der hoen fUrstJi art vnd ttlgent bey* messenn Die der Ewige goth lange selicklichen enthalten vnd meynen gnedigsten hera seynn vnd tzu langen vorhoflften tageu; Dem ich mich dienstlichen entpfehle^ bleybeu; lossen. Datum frawenborgk am dritten Augusti Anno 1543. Ewer f. Dt. dienstpflichtiger Georg Donner.

351

3. Tidemann Giese').[recensere]

a. Crieae an Herzog Albrechty d. d, Lobau 23. April 1540.

(Ans A. K. Schrank II, Fach 20, Nr. 138. — Nicht eigenhändig.)

Dnrchlaaebster hochgeborner farst, yielj^nnstiger herr ▼nd firenndt, vnser gat^idllige dieoBt mit wonscbiuig aller glückseligen wolfart znaor, Nachdem dy aBtronomische specalation des wirdigen herm doctor Nicolaen Cttpernic thnmhem znr frauenburg von wegen Irer vnerfarlichen newigkeit bey Idennenniglicb ein seltzam ansehn bat^ vnd mm aach einen hochgelerten der vniversitet Wittenberg matbematicom erweckt, damit er solcher opinion gront vnd gelegenbeit erforschen mochte, sich in dise land prenssen zu begeben, Der nun diser newen des herm doctoris astronom^yen, ehe dieselbig ann tag gegeben, einen kurzen bericht vnd fnrgebende anzeigong durch ein Jbncblein Im dmck bat lassen ansgehn. In welchem er auch dises lands preiss mit mmlicher mention Ewer f. Dnrch(lanch)t namens nicht hatt wollen vorbey gebn, Dasselb bnchlem, wo es £. f. Dnrch(lanch)t noch nicht bekomen hett, sende wir derselbigen') fnr newe zeitmig vnd bitten 1) T. Giese, geb. 31. Mai 1480 in Danzig, 1504 Domherr, 1523 Donünutos und Omcial in Fraoenborg, 1537 Bischof von Knim, 1549 Bischof Yon Ermland, starb am 28. Oktober 1550 in Heilsberg. Ygl. über ihn £Z. I, 307, 344 IL III, 538. B. W. 99—116. Sp. 1 ff. A. Gharitins, Commentatio etc. p. 76 n. Supplem. 26. — Ueber T« Giese's Verdienste nm die kopernikanischen Forschungen vgl. oben p. 116, zu welcher Stelle Broscios in seinem anf der Krakauer Sternwarte aufbewahrten Exemplar der Revolutionen am Bande bemerkt: „Habeo plures quam zx epistolas Tidemanni Gisii ad Copernicum huius argumenti'^ Sie sind leider bis jetat nicht wieder aufgefunden. Vgl. noch oben p. 162, 218 und 286. ^ Vgl. über dies Büchlein oben S. 209. Die erste Ausgabe desselben, die sich in Danzig auf der Stadtbibliothek befindet (Mathem. YIII, B. 101 4) zählt 38 Blätter in kl. 4«. Auf der ersten Seite ist der Titel: AD CLARISSIMVM VIRVM || D. lOANNEM SCHONE-||RVM, DE LIBRIS REVOLYTIOIInii eruditissimi Tiri, & Mathema|{tici excellentissimi, Reuerendi || D. Doctoris Nicolai Co-{|permci Torunnaei (sicl), Ga-{|nonici Yarmien-Hsis, per quendam |{ luuenem, Hathematicae || Studio||sum || NARRATIO || PRIMA. || ALCINOVS. || i^l ii iXevi^iQiov elvac t^ yvwfijj tov fiiXlovra ^iXoco(p€lv. Bltt Ib ist weiss. Bltt 2a — Bltt 31a enthält die Narratio prima betitelt (Bltt 2 a): CLARISSIMO YIRO, D. IOAN-||ni Schönere, vt parenti suo colendo, || G. Joachimus Rheticus || 8. D. Bltt 31 a, — Bltt 35 a enthalten das Encomium Prussiae, auf dem Rande betitelt: ENGO-HMIYM || PrYSySIAE. Bltt 35a enthalten aus

352

gantz yleisBig Ewer f. Darch(laachH wolte disem hochgelertea gaste von wegen seiner hoen aoctrin vnd geschicklickeit mit genaden gewogen sein, ynd ihn Iren genedigen schntz Ihn befohlen haben. Das seint wir gen £. f. Darch(laach)t widernmb zn verdienen gantz gutwillig gevlissen, vnd thnn vns hiemit derselbigen Ewer f. Darch(laach)t die der almechtige In beständiger gesantheit vnd seligem regiment wolte erhalten, dienstlich befehlen. Dat. Lobaw XXm. Aprilis Im Jar etc. XL. Ewer f. Dorcht. gantz williger Tidemannns von gottis gnaden Colmischer Byschoff.

b. T. CHese an Georg Donner , d. d. Lbhau 8. Decbr. 1542^ (Aus N. Copernici opp. ed. Varsav. 1854. p. 639.)

Geor^o Donnero. Conturbavit me, quod de afflicta vale* tadine Venerabilis senis, nostri Copernici scripsisti. Hole, ut vita incolomi solitudinem amavit, ita nunc aegroto paucos exstare familiäres arbitror, qui casibas ipsins afficiantur, cum omnes simns Uli propter integritatem et excellentem doctrinam debitores. Scio autem com semper in fidissimis haboisse te. Oro igitar, si ita fert fortona illios, velis tutoris ei esse loco, et curam viri, quem mecom semper amavisti, soscipere, ne in der Unterschrift des Briefes: Ex Musaeo nostro Yarmiae IX Calend. |l Octobris, anno Domini || M. D. XXXIX. Bltt 35 a bis Bltt. 36 a enthalten eine Erklärung der gebrauchten griechischen Worte, betitelt (Bltt 35a): HENRICVS ZEELUVS ü Lectori S. ~ Auf Bltt 36 a liest man endlich den Druckrermerk: EXCVSVM GEDANI PERi|FRANCISCVM KHOÜDVM. M-DJÜi. Bltt 366 und 37 a ist weiss; Bltt 375 und 38a enthalten ein Druckfehlerverzeichniss, betitelt (Bltt 376): ERRATA SIC CORRIGE. Bltt 386 ist weiss. — Das Ganze ist ohne Blatt- und Seitenzfthlang, mit Gust und Sign. A— K (k 4 BL). T. Giese erw&hnt übrigens dieser Schrift in einem sp&tem Briefe an Herzog Albrecht, d. d. Löbau, 27. August 1543 (K. A. Schieb!, xx, Fach 20 Nr. 54) noch einmal bei Uebersendung eines in London gefertigten Steinseigers ,,vn^efher auff den grad eleuationis poli, so der konigsber^schen Gelegenheit zcusagt, nemlich anff den 65sten grad longitudinis gestellet", welchen der Herzog „au£f einen räumen fleck, da ein freier Sonnenschein gefunden, sich zu ehren und lust setzen lassen soll — dasselbig Instrument oder gnomon, Welchs der hochgelarte Mathematicus Joachimus Rheticus In seinem buchlein hochgepreiset ynd bey vns gesehen (zu haben) sich rhumen thut". (Vgl. oben S. 221.)

353

hac necesBitate destitaatar frateraa ope, et nos ingrati erga bene merentem habeamor. Vale. Lnbaviae, die 8. DecembriSy Anno 1542'). ') Dieser wie auch der folgende Brief (c) vom 26. Juli sind von Broscius in einer im J. 1615 edirten, mir nicht zug&ngliclien Schrift (vgl. ohen S. 162 und die Kote 1 zu S. 351) zuerst edirt worden. — Das Gerücht von der langwierigen Krankheit des K. Kopernikus war auch zu dem berühmten Astronomen Gemma Frisius gedrungen, der darüber an seinen Freund J. Dantiskus d. d. Löwen 7. April 1543 schreibt: „Opus illud mathematicum Summi viri D. Nicolai Copernicii summo desyderio expecto. Quod Impressum iri D. Eustachius (de Enobelsdorf) mihi narrauit. Sed et sub prelo esse iam nunc referunt nonnullorum monimenta virorum ex Germama prodeuntia. (Cf. supra p. 103, 209, 224, 351. K. p. 17.) Etcommode sane nunc hoc opus exoritur, ut occasum tanti yiri perpetua luce illustret Quanquam optem viro illi nestoreis annis digno vitam opere suo durabiliorem". (Cod. Ups. II, 70. E. p. 51.) lieber die wissenschaftlichen Forschungen des N. E. selbst aber äussert sich Gemma bereits im J. 1541 in einem Briefe an Dantiskus (Cod. Ups. 49 und K. 50) wahrscheinlich in Folge der Lektüre von Bhetikus' Schrift, folgendermassen: „Gerte videntur fato quodam Muse relictis Pegasi fontibus in Sarmatiam comigrasse, allectae nesdo qua aut dulcedine soli aut potius incolarum genio: ac propulsae ex consuetis Pamasi sedibus barbarie insueta Grecorum istuc profügisse. Atque ut de aliis nunc taceam, ipsa sane Urania sedes ibi fixit nouas nouosque suos excitauit cultores, qui nouam nobis terram, nouum Phoebum, noua astra immo totum alium apportabunt orbem. Et quidni nouum? quum hactenus ignotum prorsus et incertis depictum limitibus orbem, iam deinceps tanquam e coelo asportatnm notissimum simus habituri. Quot enim erroribus, inuolucris, labyrinthis quot denique enigmatibus plus quam Sphyngicis inuolutam habuimus nostram Astrologiaml Ego sane mnlta possem enumerare quae nunquam mihi satisfacere potuenmt. Quäle est quod Martis motum saepe a calculo vel exactissimo secundum tabulas tribus signiferi partibus abesse obseruauerim. Quod Lunae magnitudo non tantum varietur ad noetnun conspectnm, quantum notant grauissimi hnius artis authores. Quod anni quantitas nunquam inuenta sit exacte conformis veritati. Nihil nunc ^icam de motu firmamenti et apogiorum, qui ut ne umbram quidem habuit yeritatis, ita omnibus ridiculus approbatur. Omitto etiam plura -süia de omnium fere stellarum longitudine et latitudine, ne D. T. timae obstrepam induilius. Hec si reddiderit auctor ille vestras sarcta et tecta (id quod maxime animus praesagit ex eo prooemio quod premidt) nenne hoc est nouam dare terram, nouum coelum ac nouum mundnm? Neque ego nunc disputo de hypothesibus quibus ille utitur pro sua demonstratione quales sint aut quantum veritatis habeant — Mea enim non refert, terramne dicat circumuolui an immotam consistere — modo syderum motus temporumque interualla habeamus (ad) amussim discreta et in exactissimum calculum redacta. Sola me mora omnium pessime habet Cnpio enim iamiam videre huius negocii finem, et non pauci sunt passim viri eruditi, quibus non minor inest animi cupiditas haec yidendi quam mihi. Quapropter omatissime praesul non parum mereberis graciae cum apud infinites haud infimae doctrinae viros tum apud posteros omnes, si (quod tibi arbitror neque graue esse neque

23

c. Tidemann Gri$$e an Joachim Rhetikusy[recensere]

d. d. Lobau 26. Juli 1643.

(Ans N. Ck>penuci opp. ed. Van. p. 640., dl oben pag. 162 iL 351.)

Joachimo Bhetico. Ex nuptiis Regiis Gracovia rediens'), reperi Lubaylae geminam a te missam exemplmn recens excusi operis nostri Copernici^); quem e vivis excessisse, non ante aoceperam, quam Prassiam attigissem. Erepti fratriB, viri Bommii dolorem, lectione libri, qui illam redhibere mihi vivirni videbator pensare potnissem, veram in primo limine sensi Aialam fidem, ac ut tu yere appellas, impietatem Petreij^)^ qoae indignaardaum) calcaribos tantnm usus hoc opus promoaeas. Non te latet emm, qua ratione saepe accidat a dece[88n] anctoria, ut libri opera snpeUez denique tota diripiator abeantque in oblinionem qoae alioqum mnltis ex oau essent fiitora. Sds arbitror Dignisdme praesol de quo loqoar. Nam et mihi praesenti olim de hoc anthore oelebn fedsti mentionem cam de terrae coelique motu inter nos conferremos. Quod saper est me D. T. Rmae qoam commendatissimum esse capio, precorqae Denm Opt max^ nt D. T. 'Rmam dignetnr quam dintissime sospitem seroare. Lonanii, Decimo tertio Kai. Augnsti 1541. D. y. "Rmae Deditissimns Gemma Frisias.

^) Die Hochzeit des Königs Sigismnnd Angost mit der Erzhersogin Elisabeth von Oestreich ÜBind im Mai 1643 Statt YgL Eichhorn, Hosins I, 47.

^ Auch an Kop. selbst, an den Domherrn Donner und durch diesen an Herzog Albrecht sendete Rhetikns Exemplare des neuen Werkes. Auf das Titelblatt emes jetzt in der Univ.-BibL zu UpeaU befindlichen Exemplars hat er eigenhändig die Worte geschrieben: „Reuerendo D. Gteorgio | Canonico Vanniensi amico suo Joachimns | Rhetictts d« d.^* ^ Johannes Petrqus ist der Nflmberger Buchdrucker, der die erste Ausgabe des kopeniikanischen Hauptwerkes druckte. Er war mit Rhetikus whon seit dessen erstem Aufenthalte in Nflnü>er^ im Jahre 1539 befreundet und widmete ihm im folj^enden Jahre eine in seinem Verlage erschienene astrologische Schrift (Antonii de Montnhno AA, et Med. Dr. Do JudicÜs Natiuitatnm Über praeclarissimus. Norimbeigae apud Johan. Petreium, Anno saL M. D. XL. Mense Augnstoi in deren Dedikation folgende auf Rhetikus' Verh&ltmss zu Kopernkus beztlgliche Stelle sich findet: „Nunc annus abijt, cum hie nobiscum esses, non nt merces, lucri causa sicut mercatores, comparares, sed utReipub. nostrae dariss. uirum et de literis opthne meritnm Jo. Schonerum cognosoeres, et cum eo de ratione motuum, quos oorpora ooelestia admirabÜes habent, oonferres. Hanc tu ezistimasti foeliciwrimam mercaturam. et praedare tecum potabaa actum, quod Schonems noeter pro sna incrembiM humanitate non solum delectaretur ingenio tuo, sed etiam liberaliter commnnicaret, quae tibi in hac ratione discendi profntura credebat Haec disoendi aniditas te postea in ultimam Europae oram pertrazit, ad uirum exoellentem, cmoB

355

tionem mihi, priore moestitia atrociorem, refiidit. Quis enim non diflorocietar ad tantam, sab bonae fidei securitate admissiim flagitinm? Quod tarnen band scio^ an non tarn buic excnsori ex aliomm indnstria pendenti sit tribaendam^ quam inyido cnipiam, qui dolens descendendom sibi esse a pristina professirae^ si hie über famam sit eonseentoS; illins simplicitate in deroganda opeii fide forsitan est abnsna *). Ne tarnen impnne fenreti qui se ooneeesit alienae frandi corrampendom, scripsi ad Senatum Noribeigensem^ docens quid ad integraadam anetori fidem necessarinm mihi videretnr. Epistolam ad te mitto onm ipsins exemplo; nt pro re nata dijndieare queas, qaem in modmn sit institnendum negotium; nam hoc qui apud Senatum illum agat, te neminem video accomodiorem aut etiam volentiorem; qui Choragnm egisti peractae fabulae^ ut jam non magis auctoris interesse yideatur quam tna, restitui, quae a reoto dilapsa sunt Si quid tarnen refert tC; ut id quam diligentissime ef&cias; vehementer rogo. Si recudendae venient priores chartae, affigenda videtur a te praefatiuncula, qua etiam ea, quae jam emissa sunt exemplaria, a calumniae vitio repurgentur. Quin optem etiam praemitti Titam auctoris, quam a te eleganter scriptam olim legi; neo deesse historiae aliud puto, nisi exitum vitae, quem ex sanguinis profluvio et subsecuta dextri lateris paralysi rationem, qua motns coelestittm corporam obseroauit, tu nobis luculenta descriptione exposmati. Is etsi rationem ositatam qua in Scholis hae artes docentur non sequitor, tarnen praeclurom thesaoram existimo, si obseruationes eins te instigante aliquando, ut futurum speramus, nobis commnnicentur. Magnam utilitatem in tota uita hoc genuB doctrinae habet, quod motus coelestium corponun scrutatur. Itaque non solijim praeclare de te sentio, sed etiam ma^^nam spem concipio futurum, ut tna opera plurimum Ittds nniaerso hnic generi doctrinae aiferatnr'^ — Vgl. über Petreius noch oben 8. 222 und Corp. Ref. vol. VII, 514. — Ueber Kopernikus' Verhältniss zu den Nürnberger Astronomen Tgl. B. W. p. 122. Sp. 104 und 172. Cop. rev. V, 30.

1) Giese meint hier offenbar die Wittenberger Schule und deren Anhang, insbesondere Andreas Oslander, den Verfasser der vorgeschobenen Vorrede, der schon am 20. April 1641 an Rhetikus schrieb: „Peripatetici et theologi fädle placabuntur, si audierint, eiusdem apparentis motos Tarias esse hypotheses, nee eas afferri, quod certo ita sint, sed quod calculum apparentis et compositi motus quam commodissime gnbement, et fleri posse, ut alius quis alias hypotheses excogitet, et imagines hie aptas, iUe aptiores, eandem tamen motus apparentiam causantes, ac esse unicuique liberum, imo gratificatnrum, si commodiores excogitet; ita a vindicandi severitate ad ezquirendi iUecebras avocati ac proTOcaä primum aequiores, tum frustra quaerentes pedibus in auctoris sentenoiam ibnnt**. (VgL Kepler! opp. Francof. 1808. I, 245. £Z. III, 648 n. oben S. 204.)

356

nono Ealendas Jnnii accepit'), multiB ante diebus memoria et vigore mentis destitatos, nee opns fiuum integnun, nisi in extremo spirita vidit, eo quo decessit die. Id ante mortem excasam exÜBse, nihil obstabit, nam annns conBentit^ et diem finiti operis non adscripsit excnson Vellem adneeti quoque oposculnm tuam, quo a Sacrarnm Scriptoraram dissidentia aptissime yindicasti tellnris motam^). Ita explebis insti voluminis magnitadinem, et compensabis id quoque incommodi, quo in Praefatione operis praeoeptor tuns toi mentionem omisit. Quod ego non tai neglectiii sed lentitadine et incnria quadam (nt erat ad omnia qaae PhiloBophica non essent, minus attentos), praesertim jam langneseenti eyenisse interpretor, non ignarus^ quanti facere solitos fnerit tnam in se adjuvando operam et facilitatem. Quod ad me misisti operis exemplaria, magnam habeo donatori gratiam; ^imt haec mihi monnmenti perpetoi loco ad tuendam memoriam, non solum auctoris, quem ego chamm semper habni, sed etiam tai; qui nt te Uli laboranti Theseum strenue praestiteras, ita nunc nobis, ne eonfecti operis fructn eareremns, cura et solicitadine tua contalisti. Pro quo studio tno quantum tibi debeamos omnes, non est obscurum. Capio me facias certiorem, sitne Summe Pontifici Über missus; nam si faetum non est; vellem ego id officium praestare defuncto^). Vale.

d. Tidemann Gieae an Stanislaus Hosiusj Bischof von Culm^ d. d. HeiUberg 12. August 1550.

(Aus B. A. F. D. 2. fol. 144. — Mit eigenhändiger Unterschrift Oiese's.) Bme in Christo pater, frater et amice observandissime. Salutem et mei studiosam oommendationem. Quod Rmae D.

  • ) Also am 24. Mai. Vgl. dazu IL 52 u. ohen p. 289. Zu bemerken

ist dabei noch, dass der Notar der Kapitelsverhandlungen vom 7. u. 21. Mai Fabianus Emmerich war, dass aber nicht dieser, sondern vielmehr sein Konfirater Bartholomaeus Danckwarth die E^tragung in den oben p. 289 exzerpirten Quartanten (S. 3) gemacht hat, wie die Handschrift u. der Unterschied in der Unterschrift beweist Er sagt n&mlich von sich: „Kotarius fuit Bartt Dankwarth", dagegen schreibt er von Emmerich: „Y. Dns Fabianus Emmerich". Daraus erkl&rt sich vielleicht die Differenz zwischen dem 21. u. 24. Mai als dem Todestage des N. E« durch einen Schreibfehler Dankwarths. ^ Vgl. oben S. 236. \ Es war also für N. E. Herzenssache, dass das Werk seines Lebens dem Papste zugesendet werde, der offenbar die Widmung angenommen u. dem Werke selbst seine Zustimmung gegeben haben musste. YgL B. W. p. 121.

357

Vrae desideranti a me nt quae de regno Christi et historia christiana ') olim conscripseram, sibi et amicis evulgarem, non obtemperayi; aliud in causa dod foit quam quod videbam in hoc opere a me properato restare non panca, qaae etiamdam recognoseenda erant, et limae rndiori sabdenda; nonnalla etiam ad incudem prorsus referenda. Quod me facere valetudo hactenas prohibuit, quamvis proposito nihil minus adhnc, si dominus deos gratiam contalerit, inhaerentem, tametsi multa sinty quae etiam id dissnadeant, hominam ingeniis multa etiam quae rectissima sunt transversnm agentibus, quorum quidam nunc etiam aspicere aspemantur, quae antea plurimum affectabant. Quorum quäle Judicium sit, Deum facio judicem, meorumque simul ac illorum affectuum cognitorem. Nunc cum a purissimorum ingeniorum judiciis cupiam mea omnia recognosci; unicum mihi fuit Consilium omnes lucubrationes meas et quaecunque in sacris litteris vel scripsi vel meditatus sum, in sinum reponere et collocare Rmae D. Yrae^ in cujus fidem solemni fideicommisso jnssi et yolui omnia illa referri^ ac omnia a me hactenus scripta ac meditata, una cum praesentibus litteris meis ad illam transferri, et in manus vestras fideleSy sub spe christiani et fratemi affectus^ reponi ac commendari. Quem animum meum etiam Testamente meo fide publica conscripto volui testatum esse his verbiS; quae his litteris meis ascribi mandavi'): y;Ad investiganda nonnuUa in sacris litteris, ac mei aedificandi; partim etiam in scripturarum studio exercendi mei causa scripsi et disserui, nondum Episcopus, de quibusdam fidei Christianae locis et quaestionibuS; Christianam historiam de regno Christi inscriptam tribus libris complectens, quorum relinquo duo exemplaria, unum mea manu scriptum autographum, quod volo Archetypi loco in mei memoriam apud haeredes meos servari, alterum amanuensis manu scriptum. <} Ueber die Schicksale dieses Werkes, das Giese in ähnlicher Weise sein ganzes Leben hindurch beschäftigte, wie Kopernikns die libri revolutionum, vgl. B. W. p. 103. Anal. Warm. p. 23. Und dazu Chr. Fr. Charitiiis, Spicilegium. Gedani 1729. p. 27: „Scripsit** (T. Giese de regno Christi) libros lY, quorum Elenchus sive Recognitio coepta quidem verum non consummata (ut Titulus indicat) ab ipso Auetore, in MSto ap. Dn. Schlieffium adseryatur. Aber auch dieser Elenchus ist, wie die beiden unten erwähnten Abschriften, trotz aller Mühe, weder in Schweden noch in Preussen, noch in Italien bis jetzt aufzufinden gewesen. 51 Das Testament Giese's, von dessen eigner Hand geschrieben, et sich in A. K. Schiebl. A. 400. Es ist datirt Seeburg 16. Januar 1550. Die hier zitirte Stelle findet sich dort wörtlich am Schlüsse. Cf. B. W. p. 104.

358

Quae scripta ri poBt meam migrationeDi exstabimi nondnin a me ipflo aedita» ea nolo haben pro aaeertiB dngfnatflwtt, qaaodoqiiideiii sunt in hiB quaedam, quibns neqoe ipae adbac pronos aaaenüof, diligentiori adhae recognitkni aervata. Ejnsmodi haben toIo ea qaoqae, quae spaniin in ehartia Tel aehedis leperientnr mea manu scripta neednm a me ooaequala ecdesiasticae r^;iilae. Ea igitnr quae taUa sunt jnbeo Tel premi Tel omnino non aedi, niri saadentibna viris püSi doctis et catholiciB. Addi yero meis yoIo nihil, demi aliqua illis jabentibas non veto. Quae antem eironea depiehaideDtiir, nt hnmanos lapsoB et nondom fiimati animi conjeetoras haben postolo, nanquam diBcessanis sdens ab Eedesiae catholicae decietis. Cni mea omnia gabmiaea yolo. Gonfido tarnen in Christo me illa acribentem non prorana dealitiitnm fiiiaae apirita et gnitia dei, qom leperiantor in ipaia non panca, quae non abhonreant a Chriatiana pietate, nee lejidenda interpreti candido et aecondnm arientiam jndicantL Omnia igitor acripta mea, quae reperientor, commendo et oommitto fidei Rmi fratria mei dni Stanialai Hoaii Epiacopi Colmensis. Coi etiam lego et teatamento relinquo praedictom exemplar acriptae a me hiatoriae chriatianae ab amannenai, nt dixi, acripto exceptun, cum ipaina Ubri appendidboa et reoognitioniboa, quae in acrinüa meia leperientnr, quonun quaedam adhae sunt aab inende. Bogo antem ipanm Dmm Epiaoopnm et firatrem menm, nt quaecnnque in acriptia meia oognoaoet cedere in gloriam dei et eccleaiae aedificatlonem; ac quae pietatia nomine eommendari et anatineri poasant, ea ne patiatnr anpprimi vel obliterari, quin in ipaam dei gloriam rertantor et ei aerviant, ne talentnm meom in tenram fodiaae et fnictn qoi expeetabator deatitaiaae coram deo jndice accnaer. Idque per ipaam quae a me quaeritor dei gloriam et noatri fniteniam in apirita dei conjanotionem precor/' In iatioamodi lacabrationibaa meia, ai quae yidebnntar digna, quae viria piia et doctia nnncapentar ant dedicentnr, ejoa poteatatem Yrae Bniae Dominationi fado, cnm mei nominia modeata et meam oonditionem non excedente mentione. Maxime antem quo non mea aed Christi gloria iUnatretar, in quo caveri cnpio, ne aanctam detnr oanibns neve margaritae jaciantnr ante porooa; quae omnia ainceritate pnie^cti fideicommiaai obaecro ease ftcae Pateniitati Yrae commendata, cajos fidei et amori rem hano totam non aliter qoam pro gloria et honore Christi salvatoris mei oommisaam esse cnpio nihil alind ambiens qoam at in ipsios Bniae Do. Vne,

S5d

cai omnes labores meos dedicavi^ fideli sinu sint transcripta et reposita. Testament! mei verba fideicommissi nomine inscripta haec snnt, quae solemniter hie repetita^ rata et firma esse Yolo. Offensns ego fortasse non sine ratione nimio sapercilio quonmdam morosnlornm hominnm, operi meo otiom naetuB adjeci Protasim, velnti operis appendicem, in quo Rmae Do^i Yrae, si videbor nimiom indolsisse animo meo^ vel anthoritati saeroram Coneiliomm nonnihil derogasse^ ae minus praestitisse quam par est vel enm illornm decretis pngnare, potest ea Rma Do. Yra pro suo judieio yel premere vel proTBOs expongerO; nt quae rata a me habita non sint, salvo tarnen jndido syneero et incormpto Rmae Denis yiae^ et viromm doctorom ae pioram quomm in hac eansa fidem et syncemm jadieimn appello atque invoco. Quae vero in meis scriptis reperientar non oonsammata; ea Rma Do. Yestra servare relit^ enm dens concesserit, elimanda et ad caleem dedncenda. Eidem Rmae Do. Yrae me toto spiritO; quantnlnscnnqae is adhno in me haeret et de dei gratia saperest, fratemo animo oommendo, quem haetenns in me syneemm et Ulibatnm eomperi. Me yicissim Rmae Do. Yrae ad qaaeeonque desideria saa promptissimnm offero. Ex aree nostra HeOsberg die Xn Angasti Amio domini liDL^. Ejusdem Bme D. Y. Obsequent et stadiosns Tidemannns Epos Yarmiensis mea ipsins §gra mann.

360

Zusätze und Berichtigungen.[recensere]

MJem ia der Einleitung dieses Spicilegiums (S. 4) aasgesprochenen Bedürfnisse einer neuen Edition des kopernikanischen Hauptwerkes mit grOndlichem textkritischem und sachlichem Kommentar von einem Fachmanne soll nun demnächst, wie ich vor dem Abschlüsse meiner Arbeit zu meiner grossen Freude noch mittheilen kann, durch die verdienstliehen Bemühungen des Thomer „Kopernikus-Vereins für Wissenschaft und Kunst" in einer des grossen Astronomen und der bevorstehenden vierten S&kularfeier seines Geburtstages durchaus würdigen Weise abgeholfen werden. Herr Gymnasiallehrer Maximilian Gnrtze, durch seine bibliographischen und mathematischen Arbeiten bereits in weitem Kreisen bekannt, hat, von dem genannten Vereine beauftragt, zu Anfange dieses Jahres die Prager Originalhandschrift des Kopernikus an Ort und Stelle mit den vorhandenen Drucken sorgfältig koUationirt und wird im Vereine mit einigen Kollegen die Neuausgabe des Werkes, welchem die „narratio prima" des Rhetikus beigegeben werden soll, bis zum Februar 1873 in der bewährten Ofßzin von Breitkopf und Härtel in Leipzig bewerkstelligen. Eine vorläufige Notiz über das Manuskript und sein Verhältniss zu den bisherigen Ausgaben hat derselbe in Grunert^s Archiv für Mathematik (Tbl. 55, Heft 1 — auch besonders abgedruckt — ) bereits veröffentlicht, und ich glaube dieselbe, da sie die oben S. 106 ff. nach den Angaben der Warschauer Edition und eines Prager Bibliotheksbeamten gegebene, also meinerseits nicht auf Autopsie beruhende Beschreibung nicht nur vielfach ergänzt, sondeni auch im Einzelnen berichtigt, mit des Verfassers Erlaubniss, hier dem Wesen nach vollständig mittheilen zu sollen, bevor ich die übrigen Berichtigungen und Zusätze verzeichne, die ich theüwelse ebenfalls der Güte des Thomer Kopernikus-Vereins verdanke <). „Die eigenhändige Handschr i ft des Copernicus" — so schreibt Herr Curtze in seinem Berichte vom 12. April 1872 — „befindet sich schon seit längerer Zeit, mindestens seit dem Jahre 1030, im Besitze der Bibliothek des Hochgräflich Nostitz' sehen Majorats, die in Prag aufbewahrt wird. Es ist eine Papierhandschrift von 212 Blatt, 285 mm hoch und >) Der Stammsitz der Grafen von Nostitz-Rieneck heisst Falkenau. während die Warschauer Ausgabe Mieszyce als solchen angibt

361

200mm breit mit 32 bis 37 Zeilen auf der Seite. Die Blätter sind von der Hand des verstorbenen Grafen ErweinNostitz auf den Vorderseiten mit Bleistift von 1 — 212 bezeichnet und mit 3 Yor- und 2 Nachblättern in einen Pergamentband gebunden, so dass also die Gesammtzahl der Blätter des Buches 217 beträgt i). Das Manuscript ist nochmals in eine rothe Saffianfafllle, die mit Silber beschlagen ist, und mit dieser in einen Ledersäckel gesteckt und wird nicht in der Bibliothek selbst, sondern in der Hauptkasse aufbewahrt Die Bibliotheksnummer ist 6726, die Standortsbezeichnung „sf. 156'^ Auf dem Rflcken des Bandes steht von der Hand des Prot Christmann „Nicolai Copernick II Opus de Re'\\uoliUionibus Coelestibd \\ manu ppria exaratum^^ und auf demselben Rücken, jedoch am untern Ende, die Standortsbezeichnung „156 sf^ Ueber die Schicksale des Manuscripts gibt das zweite und dritte Vorsetzblatt Eenntniss. Auf Blatt IIa steht nämlich „Venerahilvi „^ eximij \\ Iuris utriusqz Docioris^ \\ Dni Nicolai Copernick^ \\ Canonici ^yVarmiensis^ in \\ Borussia Germaniae ma-\\themaHci celdferrimi opus || ,,(/6 reuolutionibus coelestibus \\ propria manu exaraium: \\ ^ hactenus „zn bibliotheca \\ Georgij Joachimi Rhetici^ \\ item Valentini Othonis \\ con^^seruatum^ ad usum studij \\ maüiematici procurauit \\ M, lacobus Christ^ j,mannus \\ Decanus FacuUatis ar-\\tium^ anno 1603. die 19 {j Decembris^^ ; dann auf der Rückseite von anderer Hand: ^ßunc librum ä vidua pie defuncti \ \ M. lac, Christmanni digno redemptum pretio^ \ \ in suam IransiuUt Bibliothecam \\ JOHANNES AMOS NIVANVS: Anno 1614. jj 17. Januarij. Heidelbergae^^. Auf dem dritten Blatte endlich steht der Name Otto F. v. Nostitz mpr.". Der Freiherr Otto v. Nostitz ist der Begründer des jetzigen Gräflichen Majorats im Jahre 1630. Auf der Rückseite des vordem Deckels steht von der Hand des Grafen Erwein Nostitz eine längere genaue Notiz aus dem Jahre 1854 Ober die Beschaffenheit der Handschrift, und das Bibliothekszeichen' das Gräflich Nostitzsche Wappen mit der Unterschrift: „Ex BibUoiheca Maioraius FamiUae NosHtzianae 1774". Die Handschrift ist vortrefflich erhalten und sehr deutlich und leserlich geschrieben; nur die allerbekanntesten Abkürzungen sind in Anwendung gekommen. Sie enthält natürlich nicht die bekanntlich von Osiander verfasste Vorrede „Ad lectorem de hypoihesibus huius operis^\ aber auch nicht den Brief des Cardinal Schönberg an Copernicus und, was noch mehr zu verwundem, ebensowenig die Widmung des Werkes durch Copernicus an Papst Paul HI; sie beginnt dagegen <) Wie zwischen BL 69 und 70, so ist auch zwischen Bl. 206 und 207 ein Blatt (wahrscheinlich von Kop. selbst) ausgeschnitten. Blatt 146 war ausgeschnitten, ist aber schon in alter Zeit wieder eingeklebt. — Von den Tafeln fehlt im Ms. keine.

23 « 

362

munittellMr nnd obne jede üebenduift mit den enlea Worten der TOD der Wanduuier Aiugmbe zuerst tei Weiiüiriitfn fimkitimg in das Werl:, welche diese, ohne durch das Minnarript dm berechtigt za •ein, Praefatio flbendnreibt An diese Kinleitmig sfhBesrt adi nnmittelbar, sogar in derselben Zeile, die Uebenchrift des ersten CsintelB des ersten Boches: nQuod mundus sit sphaeriois. C p i waui ,", wie denn llberiianpt an keiner Stelle sidi eine Uebersdirift der einzelnen Bflcher findet, nnd anch nnr an emer Stelle einEzpIidt eines soldwn*). Ans diesem £]q>Iidt: „Qumlitf reuoluiionum Über ßnit^^ geht eben&Us herror, dass Copernicas sein Bnch nnr De revolntionibas oder ihnlich za betitehi die Absicht hatte, nnd wird dadurch die Kadiricht von Doppelmeyer bestätigt, dass Oslander die Worte oHmtm eodesHwn deshalb selbststSndig zogef&gt habe, nm die Anhinger der alten Lehre dadurch zn gewinnen, das Bach za lesen, da nichts von der Bewegung der Erde in diesem Titel liegt Was das Mannscript aber am yieles interessanter macht, als es schon dadurch wird, dass es die Originalschrift eines soldien bedeutenden Mannes ist, liegt in der Einsicht, die man dadurch in das geistige Schaffen desselben erhAlt Das Werk, wie es gedruckt vorii^^ stellt die letzte Redaction des Copernicas dar; in dem Mannacripte liegt aber, freilich ausgestrichen und z. Tb. schwer zu erkennen, eine frühere Recension, ja selbst Beste einer noch vorhergehenden vor, und es hat ein grosses Interesse, zn sehen, wie Copernicas an seinem Werke gefeflt, wie er manche, vielleicht richtigere Ideen, als das gedruckte Werk sie bietet, verworfen, wie er endlich die Ordnung seiner Sitze und Capitel vielfach verindert and vertauscht hat Die ilteste Bedaction, die man noch erkennen kann, theflte das Werk in acht, nicht in sechs Bücher, wie die gedruckte thut Sie zerfUlte nimlich jedes der beiden ersten Bflcher in zwei Theile. Das erste Buch dieser frflhesten noch erhaltenen Fassung des Werkes begriff die ersten 11 Capitel desselben in sich, hatte aber noch einen lingem Zusatz, worin Copernicas den Brief des Lysis an Hipparch ans dem Griechischen übersetzt, den er am Anfange der Widmung an Papst Paul III erwihnt^. Er sagt ganz speciell, er wolle damit dem ersten Buche ein Ende setzen. Das zweite Bach dieser ersten Redaction umfasste dann die Trigonometrie; das dritte Buch die ersten 1) Die Kapitelüberschriften und die Initialen derselben sind simmtlich schwarz gesclurieben; roth sind im Ms. nur die Köpfe der Tabellen im ersten und zweiten Buche und einige Kolumnen dieser Tabellen. In den letzten Büchern ist nur schwarze Tinte angewendet Auch die Haupticorrektnren finden sich in den ersten Büchern, spiter nur an einer Stelle. ^ Vgl oben S. 116.

363

IdCapitel des jetzigen «weiten Baches; das 14. CapiteP) desselben, das aber in mehrere C^>itel getheilt war, deren Ueberschriften spftter ausgestrichen sind, bildete mit dem Stemverzeichnisse zosammen das vierte Buch. Die flbrigen Bücher sind nicht verändert Doch schon vor Vollendung des Ganzen muss Copernicus das vierte Buch der ersten noch vorhandenen Redaction als solches gestrichen haben, denn am Ende des jetzigen vierten Buches findet sich das oben erwähnte Explicit, durch welches es als fünftes bezeichnet wird, was nur unter dieser Bedingung stimmt Die durch diese Streichung hergestellten sieben Bflcher wflrden die zweite erkennbare Bedaction vorstellen, während das Manuscript deutlich zeigt, dass ihm die jetzige Gestalt erst zum Zwecke des Druckes von Copernicus gegeben ist, denn viele Zusätze und alle Durchstreichungen, von denen man nach der Tinte nicht behaupten kann, sie seien gleich beim Niederschreiben gemacht, sind alle mit derselben schwärzeren Tinte ausgeführt und mit einer von der ersten Schrift sich deutlich abhebenden schnellen Currentschrift, wie man sie in Briefen anzuwenden pflegte. Ea ist jedoch unzweifelhaft, dass diese Zusätze und Aenderungen von derselben Hand sind, welche das eigentliche Manuscript geschrieben, und dass die Handschrift dem Copernicus angehört, lässt sich ausser durch die stricten Zeugnisse der früheren Besitzer durch Vergleichung mit von Copernicus selbst unterzeichneten Schriftstücken, die wir noch in grosserer Anzahl besitzen, leicht darthun. Merkwürdigerweise muss man nämlich zu diesem Indidenbeweise seine Zuflucht nehmen, da der Name des Copernicus von seiner eigenen Hand geschrieben nirgend sich findet Sicherlich aber hat Copernicus nur das Stemverzeichniss so, wie es jetzt vorliegt, nicht selbst geschrieben, sondern dieses ist von einem Lohnschreiber hergestellt Der Ductus der Schrift hebt sich hier ganz deutlich von dem des Copernicus ab, und die Thatsache wird dadurch noch klarer, dass von ihm mit ueberschriften von seiner Hand sich auch nochmals die Schemata zu demselben, aber unausgefüllt, vorfinden. Das Stemverzeichniss um&sst gerade zwei Lagen des Manuscriptes, das jedenfalls erst nach der Vollendung des Werkes in seiner jetzigen Gestalt gebunden ist^). Die erste Ausgabe und, da die spätem nach dieser gemacht worden sind, auch alle übrigen können nach dem uns erhaltenen Original*) Von diesem Capitel ist noch ein längeres Bruchstück einer, wie nach den Schriftzügen anzunehmen ist, spätem Redaction erhalten, das mehr&cb von der bekannten Version abweicht

^ Das Wasserzeichen der älteren Bogen ist eine Schlange, die sich um einen Stab windet, während die später eingelegten Blätter ein V mit einem Stem darüber zeigen, etwa so: ^.

364

Hannscripte nicht gedmckt sein. Es mnss nothwendig von demselben, und zwar von einem Sachverständigen, Abschrift genommen sein, und nach dieser ist der Abdruck besorgt Es ist selbst mit der Ausgabe zur Seite schwierig, in dem vielfach umgestellten und durchstrichenen Anthograph des Copernicus sich zurecht zu finden, so dass hierdurch schon das Gesagte glaubwürdig wird; noch mehr sieht man die Richtigkeit ein, wenn man die willkürlichen Aendemngen der Copernicanischen Ausdrucksweise beachtet, wodurch wohl meistens eine bessere Latinität erzielt wird, die aber ein Setzer sich selbständig kaum erlauben würde. An einigen Stellen sind selbst von Copernicus durchstrichene Zeilen mit gedruckt, an andern nichtdurchstrichene weggeblieben. Wie sehr bedeutend diese Abweichungen sind, kann man aus der Thatsache entnehmen, dass nur eine Seite (Blatt 108 a der Ausgaben), und zwar eine Tabelle, in der Handschrift und im Drucke vollständig übereinstimmen; dass femer die Figuren in den Ausgaben zum Theil an unrichtigen Stellen stehen, ja eine sogar einem falschen Capitel zugetheilt ist, wodurch Verwirrung entstehen muss. Nicht einmal die Tabellen und die von Copernicus gefundenen sonstigen Zahlenwerthe haben die Ausgaben beibehalten, sondern vielfach und in einschneidender Weise daran geändert 0. Die Genauigkeit des Copernicus sieht man besonders bei der Berechnung seiner eigenen Beobachtungen, wo er die Zahlen oft zweibis dreimal ausgestrichen, wiedergeschrieben, manchmal auch die ursprünglichen wieder eingesetzt hat In den durchstrichenen Stellen sind von ihm noch eine grössere Zahl fremder Beobachtungen theils erwähnt, theils berechnet, darunter eine auch anderweit bekannte des Domenico Maria Kovara, die aber von ihm an ein bestimmtes Jahr geknüpft wird. Da Domenico Maria der Lehrer des Copernicus war, so dürfte die Jahresangabe wohl Zuverlässigkeit beanspruchen. Eline der wichtigsten Stellen findet sich unter den ausgestrichenen. Im in. Buche Cap. Uli, welches die üeberschrift hat: „Quomoc/o motu8 redprocua siite Ubrtüioms ex circulartbus cansiet, Cap. IIIP^. (Blatt 676 der beiden ersten Ausgaben) handelt er eben von der Libration des Mondes und zeigt, dass dieselbe geradlinig ist, sobald die beiden excentrischen Kreise gleichen Durchmesser haben. In der jetzt durchstrichenen Stelle heisst es nun aber, wenn die beiden Kreise ungleiche Durchmesser besitzen, so wird die Bewegung in einem Kegel- oder 1) Die alten Setzer hatten bekanntlich die Grewohnheit, in den benutzten Manuscripten die Blatt- oder Seitenzahlen des Druckes am Rande zu notiren. Da hiervon sich in der Handschrift des Copernicus keine Andeutung findet, so liegt darin eine Bestätigung meiner obigen Behauptung, dass die Ausgaben nicht nach dem noch vorhandenen Manuscript gemacht sind.

365

CyHndenclmitt vor sich geben, „qtumt eUypsitn vocant matkematici^^. \\ Es ist hier also zum ersten Male, soviel ich weiss, für eine Bewegung am Himmel die Möglichkeit einer elliptischen Bahn zagegeben. Copernicus f&gt noch hinzu: ^^ed de his alias^^^ kommt aber nirgends darauf zurftck. I>er erwähnte Passus ist aber erst mit den übrigen behn& des Druckes gestrichen worden'*. Sonach sind also die bisherigen 4 Ausgaben nicht nach dem Prager Ms. gedruckt, sondern weichen von demselben vielfach ab. Die erste Edition (Nflmberg 1543) hat leider die von T. Giese (oben S. 864) proponirten Veränderungen und Zugaben, wahrscheinlich in Folge des Widerstrebens von J. Petrejus, nicht erhalten. Allein der doppelte Titel mancher Exemplare (z. B. des jetztder braunsberger k. SeminarBibliothek sub A. E. N. 2664 angehörigen; vgl. oben S. 108) scheint wenigstens auf einen schwachen Versuch hinzudeuten, den Forderungen Giese's Rechnung zu tragen. Dieser Titel lautet: NICOLAI CO-||PERNid TORINENSIS |i DE BEVOLVTIONIBVS ORBI-||um coelestium, Libri VL etc. cf. oben p. 113. Die zweite (Basel 1566) hat nicht 213, sondern 214 Blätter; auf Blatt 2146 steht das Signet des Buchdruckers. Auch stimmt sie nicht überall so mit der ersten, dass jede Seite in beiden mit demselben Worte schüesst (Vgl. z. B. Bl. d4a und 38a) Ihr Titel lautet: NICOLAI II COPERNia T0-||RINENSI8 DE REVOLVTIONI-Jlbus orbium coelestium, || Libri VI. etc. cf. oben p. 109. Wiedie zweite, so kennt auch die dritte Ausg. (Amsterdam 1617)nichtda8 später hinzugefQgte Dmckfehlerverzeichniss der ersten ; in den zahlreichen auf eigene Hand vorgenommenen Korrekturen derselben aber ist sie meist unglücklich. Ihr Titel lautet: NICOLAI COPERNICI || Torinensis. || ASTRONOMIA || INSTAVRATA, || Libris sex comprehensa, qui de Revolutionibus || orbium coelestium inscribuntur. etc. cf. obenp. 109. Der Text geht bis S. 469. AufS. 470 befindet sich eine Anrede des Herausgebers an den Leser: NICOLAVS MVLERIVS || Lectori suo salutem precatur et fervens Astro||nomiae Studium. Nach dieser dritten Ausgabe ist die vierte (Warschau 1854) veranstaltet, welche alle Fehler der dritten einfach in den Text übernommen hat u. in Orthographie, Interpunktion und den Konjekturen genau mit derselben übereinstimmt (Vgl. z. B. Rev. I, 7: equo st aegro.) Der Titel lautet auf Blatt 1: „N. COPERNICI OPERA. || DZIE£A KÖPERNIKA.'S auf dem eigentHchen Titelblatte: NICOLAI COPERNICI || TORÜNENSIS II DE REVOLUTIONIBUS ORBIUM COELESTIUM |! LIBRI SEX. etc. cf. p. 110.

Die demnächst erscheinende S&kularausgabe des Thomer KopernikusVereines (Leipzig 1873 in 4^) soll nun nicht bloss den überlieferten Text nach dem Prager Ms. berichtigen, sondern auch überdies noch

366

«rkennen lassen, „welches der ursprOngliche Text gewesen und welche Aendenmgen Kopernikus an demselben nach und nach Torgenommen ; sie wird diejenigen durchstrichenen Stellen, welche irgend ein Interesse beanspruchen dürften, unter dem Texte geben, ausserdem aber die Verschiedenart der Lesarten der bis jetzt erschienenen vier Ausgaben ebenfalls unter dem Texte notiren, sie soll jedem ermöglichen, soweit dies eben geschehen kann, die Geschichte des Textes zu verfolgen und einen Blick zu thun in die geistige Werkstatt eines Geisterheroen, wie nur wenige in der Geschichte yerzeichnet sind^^

Zusatz zu S. 179. Das von C. Schütz benutzte Ms. der kopernikanischen Denkschrift „über die Münze'* ist mir nachträglich in einem Folianten des Danziger StadtarchiTes mit der Aufschrift: „Recessus ab Anno 1515 ad Annum 1523" zug&nglich geworden. Die Denkschrift selbst wird dort durch folgende Bemerkungen eingeleitet: „Freytags domoch (d. i. nach Reminiscere, also am 21. M&rz 1522) ist zwischenn kn Betenn aus der Gron vnd dieszenn Landenn zw preussenn merkliche handlunge furgenommen von wegen der Muntcze . . . Vnnd 20 denne die geschickten Thumhermn von der frauenburg (Nicolaus Koppernick und Tydemann Gise — vgl oben S. 282) bey diesem handel Im Rate gewesenn, do denne gemeldett ist, das der Achtbare vnnd Wirdige Herre Nicolaus Coppernick sich etwan mit hogem fleysse in diese sachenn bekommrett vnnd eyne au&atczunge gemacht, habenn die Herrn Rete begertt, das seyne Wirde Inenn dieselbige gunsticklichenn wollt mytetailen vnd der sachenn zw gutt nicht verbergenn. Daiinne sich seyne Wirde guttwillick hett findenn lassenn Vnnd ist in kegenwerdickeit ko^ Rete gelesenn wurden. Eximius ac multe eruditionis vir Nicolaus Copernicus sequentem modum cudendi monetam ad petitionem Gonsiliariorum harum terrarum olim*) elaborabat, in proximis istis Gomicys autem addidone quadam facta absoluit Vtinam illi quorum interest huic negotio tandem Golophonem adderent, ne hoc malo terra prutena fonditns perderetor. Muntze wyrdtt genennett gezeichennt Goldtt adir Sylber, domyte die geldunge der koufflichenn adir Torkoufflichenn dinge geczalet werdenn, nach einsatzung eyner Itczlichenn Gemeyne, adir derselbenn Regierer . . . • zcubessemn sol vnterworffenn seynn, in masenn sich ouch myt der Zceidt neuwe feile begeben. || 1519'S Der Aufsatz des Ms. selbst stimmt wirklich mit dem von Schütz (u. darnach oben S. 179—184) mitgetheilten „Ton wort zu wort** bis auf die 10 letzten (gesperrt gedruckten) dort fortgelassenen Worte. Die ^) Nach dem Schlussvermerk n&mlich schon im Jahre 1519.

367

sprachliehen und orthographiBchen Aendeningen, die Schatz an dem Texte Yorgenommen hat, ändern im Wesen der Sache nichts, weshalb wir hier von einem nochmaligen Abdrucke nach dem Danziger Ms. um so mehr glauben Abstand nehmen zu können, als wir mit Ghrund bezweifeln, dass dasselbe seinerseits den Text des kopernikanischen Aufsatzes diplomatisch treu wiedergeben will. Ein ürtheil tlber die Varianten des Textes in der Danziger Handschrift und bei Schütz ist nach den eben angefahrten Proben ermöglicht, weshalb wir nur noch die Bandbemerkungen des Ms. hier hinzufdgen. Sie lauten: „moneta quid dt definitur. Alind est valor monete aliud estimatio. Quare es signatum institutum sit Quare monete Signum imprimitur. Que sit iusta ac debita estimatio eris signa^. Estimatio monete trifarie corrumpitur. Vilitas et leuipensio monete vnde nonnunquam trahat originem. Yilitati monete ex causa predicta qualiter occurrendum. Alia causa Tilitatis monete. Bemedium contra haue vilitatem. Ratio duplex dictorum antea. Similitudo. Declaratio predictorum et applicatio ad monetam terre nostre. Hinc origo bonarum marcarum quibus adhuc vtimur in libris Ciuitatibus'^

Zusatz zu Seite 299 und 300.

Die im Danziger StadtarchiTe aufbewahrten „Genealogiae'^ etc. des Stenzel Bombach (vgl. oben S. 300), welche ich nachträglich noch einsehen konnte, geben sehr ausführlich die Stammbaume der 12 Sander an, welche Tidemann Ton Allen mit der Schwester der Mutter des Nikolaus Kopernikus, Ghristina, erzeugte, und ermöglichen dadurch einen interessanten Einblick in die weitverzweigte Verwandtschaft, die Kopernikus mit den edelsten Patriziergeschlechtem von Danzig und Thom Terband. Ich theile hier das Wichtigste daraus auszttglich mit „Tidmann von Allen gebohren Ao 1430 Donnerstags nach Assumptionis Mariae, treuete Ao 1469 acht Tage vor Fastnacht Christinam, H. Lucae Watzenroden Tochter, zeugete 12 Einder mit ihr. Er war Ao 1461 ein Bathherr, vndtt Ao 1473 zum Burgermeister gekoren vnd starb Ao 1480'S (1499.) Seine 12 Einder, die rechten Vettem und Basen des frauenburger Astronomen, sind folgende: 1) Catharina von Allen, geb. 1460 den ersten Dienstag in den Fasten, starb als Jungfrau. 2) Titman von Allen, geb. 1460, Dienstag vor Ostern, starb 1466 den 6. Juli. 3) Ghristina von Allen, geb. 1466, Montags nach Beminiscere, treuete den Heinrich Erieger, einen Golmischen, der 1483 zum Burgermeister in Thom gekoren ward (f 1504), und zeugete drei Einder mit ihm, nämlich a) Titman Erieger, der Margaretha Bhese in Danzig heirathete, b) Lucas Erieger, der 1545 Bürgermeister von Thom war

368

(vgl. oben p. 299 u. E. 06), c) Anna Krieger, die 1515 den Amt t. der Schellingen ans HoUandt (vgl. oben S. 2d5) heiraUiete und 13 Kinder hinterliess. 4) Lucas Ton Allen, geb. 1467 auf St. Johannistag, Hauptmann auf Roggenhausen, treuete die Tochter des Hanns von Dzialin, Hauptmanns auf Strassburg, nach deren Tode er die Barbara Schillings von Grakaw (alias Ziemin genannt) heirathete. Erstarb 1500 (?) den lO.Febraar zu Lessen. Sein Erbgut nahm Frau Beutel (vgl unten sub Nr. 9 and K. 05). 5) Ursula von Allen, geb. 1469 auf des Yu Leichnams-Tag. 6) Elisabeth von Allen, geb. 1471 auf h. 3-Königs-Tag. 7) Barbara von Allen, geb. 1472, den 2. M&rz, starb jung. 8) Titman von Allen, geb. 1474 Freitags nach der Beschneidung. 9) Barbara von Allen, geb. 1475, den dritten Freitag nach Oculi, treuete 1497 den Johann Beutel, einen Wittvrer, der zuvor Vicent Rudigers Tochter gehabt, im Jahre 1503 Bürgermeister in Thom war und 1510 starb. Sie zeugte 4 Kinder mit ihm, von denen eine Tochter, Ghristina Beutels, den Hanns Schachmann von Danzig heirathete, einen Wittwer mit 7 Kindem, wodurch die Verwandtschaft mit den Familien Bischoff, Niederhoff, Rogge, Rudiger etc. vermittelt wurde. (Vgl. Schachmannorum Genealogia a. a. 0. p. 39 ff.) Barbara von Allen starb 1546 im 71. Jahre und beerbte allein ihren Brader Lucas (vgl K. 65). 10) Paul von Allen, geboren 1476. 11) Albrecht von Allen, geb. 1477. 12) Cordula von Allen, geb. 1480, Freitags vor Georgü, treuete am 21. Januar 1504 den Reinhold Feltstette (vgL oben S. 171 und 285) und zeugte 13 Kinder mit ihm, worunter a) Gatharina F. geb. 1506 treuete 1522 den Hemnann Giese, (Braderssohn des Bischöfe von Gulm und Ermland: Tidemann Giese) und darauf 1529 den Georg Möller (vgl oben S. 285), f 1551. — b) Gordula F., geb. 1507, heirathet 1528 den Michael Loitsch (vgl. oben S. 285). c) Hedwig F., geb. 1515, starb als Nonne im Kloster Suckau. d) Ghristina F. heirathete den Simon Loitsch von Stettin in Ponunem. Hure Tochter Anna heirathete im Jahre 1560 den Hanns von Werden (vgl obenS. 221 ff.), e) Barbara F., die Frau des Konrad von Suchten. — Die Namen der Qbrigen 8 Kinder sind: Reinhold, Gatharina, Gordula, Reinhold, Rol!^ Elisabeth, Margaretha, Tilmann. — Gordula von Allen starb 1531, ihr Gemahl am 24. November 1529.

Zusatz zu S. 311.

Bezüglich des Albertus de Bmdzewo (vgl. oben S. 311) gibt Prof. H. Zeissberg in Innsbmck in der Altpr. Mon.-Schr., Jahrg. 1872 S. 377, einige Nachrichten aus einem in der Krakauer Universitäts369 Bibliothek befindlichen Ms. (Cod. pap. theoL 353 in fol.) Es enth&lt anf der Innenseite des obem Holzdeckels folgende gleichzeitige Eintragnng: ,^ber sentendanun magistri Petri Lombardi e possessione olim magistri Alberti de Brudzewo, baccalarei sacre theologie, canonici S. Floriani legatos pro libraria theologomm domos artistanxm maioris anno Christi 1497'^ Auf dem ersten Schatzblatt von Pergament liest man folgende Notizen von mehren gleichzeitigen Händen: „a. d. 1476 corrente bissextili, magisterii Tero sm tercio cnrrente, sexto Ealendas SeptembriSi alias in nigiüa sancti Augostini episcopi . . • anno uero a natiuitate soi 31. cnrrente magister Albertos de Bmdzewo protonc senior in domo dominomm Myelstynsky in platea firatmm sita alias in bursa Vngaronun In collegiam minus vocatus est, qui et anno domini 1468 cnrrente et Ealendas Septembris alias in crastino sancti Bartholomei apostoli ad Tniuersitatem uenit stadiomque absque abscessn continnanit a. d. 1470. Albertos de Bmdzewo pro qoartali Lode in baccalareom est promotos. a. vero 1474 post natioitatem domini in magistrom. a. Christi 1483 sexto Mareii alias in vigilia Thome de Aqoino magister Albertos de Bmdzewo in malus collegiam assomptos est per electionem ex minoribos. a. 1490 dominica Ocali alias 14. Mareii in baccalareum theologie presentatos et inceptionem corsos feria tercia post Judica fedt

Kleinere Verbesserungen und Nachträge.[recensere]

S. 104, Z. 3 ff. ist zu ygl. mit S. 348, Anm. 1; Z. 12 lies: DOCTTRINA ET VUtTVTE . • . PRAESTAim mit Versalien. — S. 105, Z. 39: nanque. — S. 106, Z. 3 und 5: statt y: u; Z. 4: AEtemi; Z. 10: breuirer; Z. 11: Cunque. — S. 107, Z. 40: 1542. (Vgl dazu S. 361 ff.) — S. 109, Z. 6: 214. — S. 110, Z. 14: Prima. — a 113, Z. 2: REVOLVnONIBVS; Z. 12: HYPO||THE8IBV8 HVIVS; Z. 27: hypotheses. — S. 114, Z. 13 steht in allen Ausgaben unus statt anius; Z. 27: CABIIdinalis. — S. 118, Z. 34 und 35 erfordert der Kontext xuich ordines ein et und statt connectat: connectatar. — S. 119, Z. 17: quod. — S. 120, Z. 8 durchweg mit Versalien wie S. 142, Z. 1.

— [Bezüglich des hier beginnenden Prager Ms. sei hier im Allgemeinen noch bemerkt, dass Kop. durchgehends, mit fast verschwindenden Ausnahmen, am AnÜBUQge des Wortes sowohl v als a durch v, in der Mitte beides stets durch a gibt, dass er femer aastram, boreas, mathematlcus, peripateticaa, philosophas, septemtrionalls, terra und die meisten Eigennamen, bes. die Stemnamen, stets mit kleinen 24 370

Anfangsbuchstaben schreibt; ebenso lanarls u. solaris« dagegen Lima und Sol stets gross. Auch bei den mathematischen Figuren (vgL S. 128, Anm. 5) st^en nur kleine Buchstaben. Desgleichen sdireibt Kop. fast immer hij, namque, tamquam, pleminque, eammdem, solemnitates, caelum, boimeus, preterea, wo die Ausgaben resp. ein I, B, oe, e haben. Derartige und ähnliche auf Interpunktion und Orthographie bezflgliche, an sich unerhebliche Varianten des Prager Ms. sind in unsem Noten nur ausnahmsweise angemerlct]. — S. 121, Z. 1: praestantissima; Z, 16: hijsce; Z. 18: conferat (ut . . . transeamus); Z. 20: legum; Z. 30: Presertim; Z. 33: Praeterea. — S. 122, Z. 4: Plutarchus; Z. 10: contegisse, tentabo. Das: Ita de alljs stellis am Rande ist yon Kop. mit einer Handschrift aus späterer Zeit hinzugefügt; Z. 38: indigaa; Z. 39: Ms. quod; Z. 40: adpetant — S. 124, Z. 16: alioquL — S. 125, Z. 14: circularis, perpetuus, uel (Ms.: vel). — S. 126, Z. 29: circularis, et; Z. 31: Ms. lam quidem. — S. 127, Z. 42: 6) ed. 1566: sL (Ms.: sit) — S. 128, Z. 24: Dioptram; Z. 42: communi illius (sc. cnrculi). — S. 130, Z. 36: insectälibus; Z. 37: vel; Z. 38: yisibile; Z. 40: ipsa. — S. 131, Z. 40: quaeuis. — S. 132, Z. 8: forsan. (Ms. forsitan.) — S. 134, Z. 3: ed. 1543: ad meum statt: ad medium. [Andere Druckfehler der Nttmberger Ausgabe berichtigt schon das derselben beigegebene DruckfehlervenEeichniss — Tgl. oben 8. 108 — nftmlich S. 128, Z. 14: posset fOr potest; 8. 133, Z. 3: ayltentar für agitetar. — S. 135, Z. 19: terrae für terra; S. 137, Z. 18: quldam für qaidem. — Die übrigen dort berichtigten Druckfehler fallen schon ausserhalb der in unserm Spidlegium mitgetheilten Abschnitte.] — S. 135, Z. 4: ed. 1543: fiunt eodem; Z. 39: um 1190. — S. 136, Z. 37: Ms.: „Albategnius. Aratensis^ — Sein Werk: de motu stellarum erschien in Nürnberg 1537. — 8. 137, Z. 37: Ms.: Satumi; Z. 42: Macrobius und Plinius (h. n. II, 17 f. 202). — S. 138: Zwischen Z. 34 und 35 folgt im Ms. die Figur (wonach S. 139, Z. 27 zu berichtigen). — S. 139, Z. 43: 7) SophocL Electra 174^175. — S. 141, Z. 38: „Quoniam angulus subtensam u. s. w., wie der zweiteSatzde8l2.Eapitels'*; Z.42: Goniometrie. — S. 151,Z. lu.2.T.u.8lnd zu tilgen. — S. 233, Z. 41 : herausgab, Lipsiae 1551 in 4^. — S. 247, Z. 34: Quoadhoc— S. 249, Z. 29: et in. — S. 250, Z. 3: suum SeniorL — S. 269 ist Zeile 17 hinzuzufügen: 16a. 1511. 1. Januar. „Ao MCCGCGXj ad Mand. Yen. Cap. Nos Fabianus de Lusian et Nicolaus Coppimig Yisitatores per Yen. Cap. deputati in AHenstein profesto Gircumcisionis (A. K. ErmL Register von 1508—1541 fol. lY.) Hienach ist S. 319 Anm. 1. zu berichtigen. S. 297, Z. 1. Nachträglich mOge hier noch aus dem Stadtarchive zu Danzig folgende auf den Yater des N. Kopernikus bezügliche, bisher unbekannte Urkunde vom 14. August 1454 mitgetheilt werden:

371

MissiTen lib. V., p. 26. Wir Bargermeister und Badmannen der Stat Danczik thun kondt unde bekennen offenbar mit dieszem unserm brive vor allen, die en zeen adir hören lesen, das wir Niclas Koppernick, diesem beweiser, üijc nngersche uff die heile summe als uff die M. ungersche golden, die man herr Johann Sweydenitzer, Bartholomeo Gradentcz und Stanislao Gorteler von der burgeschaft wegen, die sie kegen dem allererwirdigsten in gote vater und herm herm T. (Zbigniew Oleönicki?) cardinall zcu Erocow etc. zcu lande und stete dieses landes Prassen behuff gethan haben, schuldig ist, zcu der vorbenannten dren personen alle behuf van der genannten lande und stete diszes landes Prassen wegen usgericht und beczalet haben. In orkunt der worheit der vorscrevenen sache etc. Act am obende Assumpdonis Marie. [1464]. S. 343, Z. 7: 5. Januar. — S. 344, Z. 13: wolleth; Z. 17: weiten; Z.27: allen. — S. 345, Z. 1: vnsernn ertztenn; Z. 6: Eonigspergk uts. S. 346, Z. 3 T. u. — Der Wortlaut des hier erwähnten Schreibens des Herzog Albrecht an das Domkapitel von Ermland, d« d. 13. April 1541, ist nach A. E. Kopiebuch 1541 folgender: — thun vns gegen euch solches gewogenen gemuts, so Ihr zu vns vnd den vnsera tragt, in allen gnaden bedanken vnd erachten bey vns wol, das Ihr bemelten hera Nicolaum Guperinck itziger zeit nicht gera entpereth, — — nachdem es aber mit vnsers rats schwacheit dermassen gelegen, das Ime der her Doctor, seine von goth gegebene geschiglicheit an Ime zu erweisen, ein zeitlangk alhie zu vorharren die notturfft erforderth, So gelangt an euch vnser gantz gnedigs sinnen vnd begeren, Ir wolleth vns zu dinstlichem, vnserm heuptman zu freunüichem gefallen itziger zeit ehm kupernigken seines aussenpleibens nicht entgelten lassen vnd Ime noch ein zeitlangk (in anmerkung, das es je christlich vnd loblich dis&ls einer mit dem andern mitleyden zutragen) alhie bey Ime zu vorharren erlenben u. s. w. Datum uts. S. 346, Z. 29: „an Doctor Nicolaum Guperinck'^ S. 347, Z. 11: dem zugeschickten; Z.21: (u.S.349,Z.28:) geneigt; Z. 24: 29. August. — S. 349, Z. 14: Uns derwegen umb unsere.

Inhaltsangabe[recensere]

zum

Spicilegium Copernicanum.

Titel und Titelbild. S. 1 (Vgl. dazu S. 287).
Einleitung. S. 3.

I. Abtheilung. Das Antilogikon des Domherrn Tidemann Giese. S 4—72.

Vorerinnerung. S. 4—7. Giese an Felix Reich, d. d. Allenstein 8. April 1524. S. 4. — F. Reich an T. Giese, d. d. Heilsberg, 16. April 1524. S. 8. — Centum et decem assertiones, quas autor eorum (Joannes Briesmannus?) flosculos appellavit, de homine exteriore et interiore, fide et operibus. S. 7. — T. Giese an Leonard Niederhoff, d. d. Allenstein, 9. Decbr. 1528. S. 16. — Tidemanni Gisonis centum et decem assertionum, quas autor earum Flosculos appellavit, de homine interiore, et exteriore ἀνθηλογιχόν. S. 18—72.

II. Abtheilung. Die Schriften des Domherrn Nikolaus Kopernikus. S. 72—206.

Vorerinnerung. S. 72.

A. Die Uebersetzung des Theophylaktos Simokattes. S. 72—102. Bibliographisches. S. 72. — Carmen Laurentii Corvini S. 74. — Ad D. Lucam Ep. Warmiensem Nicolai coppernici epistola. S. 77. — Theophilacti Scolastici Simocati epistole morales rurales et amatorie interpretatione latina. — S. 78—102.

B. Die Trigonometrie. S. 102—106. Bibliographisches. S. 102. — Rhetikus' Widmung an Georg Hartmann. S. 104. — Empfehlendes Gedicht (von J. Dantiskus?). S. 105.

C. Das astronomische Hauptwerk: Revolutionum libri VI. S. 106—152. Bibliographisches. S. 106 u. 360. — Die Vorrede (Osianders): ad lectorem de hypothesibus huius operis. S. 113. — Kardinal Nikolaus Schonberg an N. Kopernikus, d. d. Rom, l. Novbr. 1536. S. 114. — Dedikationsepistel an Papst Paul III. S. 115. — Nicolai Copernici Revolutionum über primus cap. I— XL — S. 120 (cf S. 360). — Die Kapitelüberschriften von Rev. lib. I, cap. XII-XIV. S. 141. — Inhalt und Kapitelüberschriften von Rev. lib. II (S. 142), lib. III (S. 143), lib. IV (S. 146), lib. V (S. 148), lib. VI (S. 150).

D. Die Gedichte. S. 152—162. Bibliographisches. S. 152. — Widmung des Johannes Broscius an Papst Urban VIII. S. 153. — Septem sidera. 156—162.

374

E. Die Briefe und Denkschriften. S. 162—207.

Bibliographisches. S. 162. — 1) Zinsverschreibung, d. d. Allenstein, 15. März 1518. S. 163. — 2) Zinsverschreibung, d. d. Allenstein, 27. März 1518. S. 164. ^ 2b) Zinsverschreibung, d. d. Allenstein, 19. Mai 1618. S. 274. — 3) An das ermländische Domkapitel, d. d. Mehlsack, 22. Oktober 1518. S. 165. — 3 b) Zinsverschreibung, d. d. Allenstein, 6. Februar 1519. S. 275. — 4) Querela Capituli contra magistrum Albertum 1521. S. 166. — 5) An Mauritius Ferber, B. v. Ermland, d. d. Frauenburg, 29. Februar 1524. S. 170. — 6) An Bernhard Wapowski, d. d. Frauenburg, 3. Juni 1524. S. 172. — 7) Die Denkschriften über die preussische Münze vom J. 1519 — resp. 1522 — (S. 179 u. 366) und vom Jahre 1528 — ? — (S. 185). — 8) An Felix Reich, d. d. Frauenburg, 8. April 1528. S. 195. — 9) An Johannes Dantiskus, d. d. Frauenburg, 11. April 1533. S. 197. — 10) An Joh. Dantiskus, d. d. Frauenburg, 8. Juni 1536. S. 198. — 11) An Joh. Dantiskus, d. d. Frauenburg, 9. August 1537. S. 199. — 12) An Joh. Dantiskus, d. d. Frauenburg, 17. März 1538. S. 200. — 13) An Joh. Dantiskus, d. d. Frauenburg, 25. April 1538. S. 200. — 14) An Joh. Dantiskus, d. d. Frauenburg, 2. December 1538. S. 201. — 15) An Joh. Dantiskus, d. d. Frauenburg, 11. Januar 1539. S. 202. — 16) An Joh. Dantiskus, d. d. Frauenburg, 3. März 1539. S. 202. — 17) An Joh. Dantiskus, d. d. Frauenburg, 11. März 1539. S. 203. — 18) An Joh. Dantiskus, d. d. Frauenburg, 28. September 1539. S. 204. — 18 b) An Andreas Osiander, d. d. 1. Juli 1540. S. 204. — 19) An Herzog Albrecht, d. d. Frauenburg, 15. Juni 1541. S. 204. — 20) An Herzog Albrecht, d. d. Frauenburg, 21. Juni 1541. S. 205. — 21) An Joh. Dantiskus, d. d. Frauenburg, 27. Juni 1541. S. 206.

III. Abtheilung. Preussen und Ermland zur Zeit des Nikolaus Kopernikus. S. 207.

Vorerinnerung. S. 207—293.

A. Joachim Rhetikus über Preussen und Kopernikus. S. 207—236. Biographisches über Joachim Rhetikus. S. 207. — 1) De libris revolutionum D. Doctoris Nicolai Copernici . . . narratio prima Joachimi Rhetici. 1539. S. 209. — Encomium Borussiae. 1539. S. 215. — 2) Orationes duae a Joachime Rhetico habitae. Norimbergae. 1542. S. 222. — 3) Ephemerides novae Joachimi Rhetici. Lipsiae. 1550. S. 225. — 4) Opus Palatinum. Neostadii. 1596. S. 232.

B. Martin Kromer über Ermland. S. 236—246.

C. Die Statuten des ermländischen Domkapitels von B. Nikolaus von Tüngen. S. 246—265.

375

D. Regesta Copernicana, namentlich aus den ermländischen Kapitels und Kurial-Akten. Urkundliche Grundlage zur Biographie des Nikolaus und Andreas Kopernikus. S. 265—292.

IV. Abtheilung. Anekdota zur Charakteristik der Verwandten und Bekannten des Nikolaus Kopernikus. S. 293—360.

Vorerinnerung. S. 293.

A. Die Eltern. S. 293—303. Der Name Kopernikus. S. 293. — Allgemeines. S. 294. — 1) Danziger Urkunden über Niklos Kopernik vom 11. Mai 1448 (S. 295) und vom 14. August 1454. S. 371. — 2) Thorner Erbvergleich vom 11. (resp. 25.) Mai 1464. S. 297. — 3) Warschauer Urkunde über die Aufnahme des N. Kopernikus in den 3. Orden des h. Dominikus, d. d. 10. März 1469. S. 298. — 4) Kopernikanische Stammtafeln: a) Die Thorner Genealogie. S. 299. b) Die Danziger Genealogie. S. 300 und 367. — 5) Das Porträt des Nikolaus Coppernick von Krakau. S. 301.

B. Die Lehrer. S. 303—315.

Vorerinnerung. S. 303.

1) Aus dem Trilogium anime des Johannes Wolgemuth von Heilsberg. S. 304. 2) Vita Magistri Alberti de Brudzewo. S. 311 und 368. C. Die Bischöfe von Ermland von 1489—1548. S. 315—333. Vorerinnerung. S. 315. 1) Lukas Watzelrode. 1489—1512. Paul Deusterwald: de obitu domini Luce Episcopi Warm. S. 316. 2) Fabian Merkelingerode von Lozainen. 1512 — 1523. Aus M. Osterreich's (Treter's) Chronik. S. 319. 3) Mauritius Ferber. 1523—1537. S. 321. — a) Zwei bischöfl. Edikte vom 20. Januar 1524 (S. 321) und vom 11. Mai 1525 (S. 325). — b) Zwei Briefe an das Domkapitel von Ermland, d.d. 24. Februar und 7. Mai 1529. S. 327. 4) Johannes Dantiskus. 1537—1548. S. 329. a) Mandatum wider die Ketzerei, d. d. 21. März 1539. S. 329. — b) Mandat der Lutherei und falscher Muntz halben, d. d. 15. April 1540. S. 332.

D. Freunde und Zeitgenossen. S. 333 — 359. 1) Johannes Sculteti: a) Brief an N. Kopernikus, d. d. November 1520 (?). S. 334. — b) Brief an N. Kopernikus, d. d. Februar 1521. S. 339. 2) Herzog Albrecht, a) Geleitsbrief für Niklass Coppernick, d. d. 6. Januar 1520. S. 343. — b) An Niclasenn Kupperinck, d. d. 6. April 1541. S. 344. — c) An das Domkapitel von Ermland, d. d. 6. April 1541. S.344. — d) Das Domkapitel von Ermland

376

an Herzog Albrecht, d. d. 15. April 1541. S. 345 und 371. — e) An das Domkapitel von Ermland, d. d. 3. Mai 1541. S. 346. — f) An Niclasen Koppernick, d. d. 14. Juni 1541. S. 346. — g) An Niclasen Coppernick, d. d. 22. Juni 1541. S. 347. — h) Joachim Rhetikus an Herzog Albrecht, d. d. 19. August 1541. S. 347. — i) Herzog Albrecht an die (4) Domherren in Frauenburg, d. d. 29. Juni 1541. S. 349. k) An Herrn Georgen Donner, d. d. 28. Juli 1543. S. 349. — 1) Georg Donner an Herzog Albrecht, d. d. 3. August 1543. S. 350. 3) Tidemann Giese: a) An Herzog Albrecht, d. d. Löbau, 23. April 1540. S. 351. — b) An Georg Donner, d. d. Löbau, 8. December l542. S. 352. — c) An Joachim Rhetikus, d. d. Löbau, 26. Juli 1543. S. 354. — d) An Stanislaus Hosius, d. d. Heilsberg, 12. August 1550. S. 356.

Berichtigungen und Zusätze, besonders zu S. 106, 179, 297, 300, 311 und 345. S. 360.

Inhaltsangabe. S. 373.

Briefwechsel mit Allen und für Alle[recensere]

F. R. in R. — Das nachstehend abgebildete Siegel des preußischen Bischofs und Dichters Dantiscus mag Ihnen unter anderem beweisen, daß die Kunst der Sphragistik nicht allein in Süddeutschland gepflegt wurde. Johannes Flachsbinder (Linodesmon), geboren l485 zu Danzig (daher Dantiscus), wurde von dem Kaiser Max I. als Dichter gekrönt und unter dem Namen v. Höfen (de Curiis) geadelt. Von 1530 bis 1537 war er Bischof von Kulm, dann von Ermeland, als welcher er 1548 starb. Auf seinen Medaillen sind vier heraldische Beizeichen von Interesse, die des St. Katharinen-, des St. Jakobs-, des Ordens vom heiligen Grabe und das Wappenmonogramm der St. Petri-Pfarrei zu Danzig.

(Image)

Siegel des preußischen Bischofs und Dichters Johann Dantiscus