Liber primus
Carmine divinas artes et conscia fati
sidera diversos hominum variantia casus,
caelestis rationis opus, deducere mundo
aggredior primusque novis Helicona movere
5
cantibus et viridi nutantis vertice silvas
hospita sacra ferens nulli memorata priorum.
hunc mihi tu, Caesar, patriae princepsque paterque,
qui regis augustis parentem legibus orbem
concessumque patri mundum deus ipse mereris,
10
das animum viresque facis ad tanta canenda.
iam propiusque favet mundus scrutantibus ipsum
et cupit aetherios per carmina pandere census.
hoc sub pace vacat tantum. iuvat ire per ipsum
aera et immenso spatiantem vivere caelo
15
signaque et adversos stellarum noscere cursus.
quod solum novisse parum est. impensius ipsa
scire iuvat magni penitus praecordia mundi,
quaque regat generetque suis animalia signis
cernere et in numerum Phoebo modulante referre.
20
bina mihi positis lucent altaria flammis,
ad duo templa precor duplici circumdatus aestu
carminis et rerum: certa cum lege canentem
mundus et immenso vatem circumstrepit orbe
vixque soluta suis immittit verba figuris.
25
Quem primum interius licuit cognoscere terris
munere caelestum. quis enim condentibus illis
clepsisset furto mundum, quo cuncta reguntur?
quis foret humano conatus pectore tantum,
29
invitis ut dis cuperet deus ipse videri,
32
sublimis aperire vias imumque sub orbem
33
et per inane suis parentia finibus astra?
30
tu princeps auctorque sacri, Cyllenie, tanti;
31
per te iam caelum interius, iam sidera nota
34
nominaque et cursus signorum, pondera, vires,
maior uti facies mundi foret, et veneranda
non species tantum sed et ipsa potentia rerum,
sentirentque deum gentes qua maximus esset.
40
et natura dedit vires seque ipsa reclusit
regalis animos primum dignata movere
proxima tangentis rerum fastigia caelo,
qui domuere feras gentes oriente sub ipso,
[quas secat Euphrates, in quas et Nilus abundat]
45
qua mundus redit et nigras super evolat urbes.
tum qui templa sacris coluerunt omne per aevum
delectique sacerdotes in publica vota
officio vinxere deum; quibus ipsa potentis
numinis accendit castam praesentia mentem,
50
inque deum deus ipse tulit patuitque ministris.
hi tantum movere decus primique per artem
sideribus videre vagis pendentia fata.
singula nam proprio signarunt tempora casu,
longa per assiduas complexi saecula curas:
55
nascendi quae cuique dies, quae vita fuisset,
in quas fortunae leges quaeque hora valeret,
quantaque quam parvi facerent discrimina motus.
postquam omnis caeli species, redeuntibus astris,
percepta, in proprias sedes, et reddita certis
60
fatorum ordinibus sua cuique potentia formae,
per varios usus artem experientia fecit
exemplo monstrante viam, speculataque longe
deprendit tacitis dominantia legibus astra
et totum aeterna mundum ratione moveri
65
fatorumque vices certis discernere signis.
Nam rudis ante illos nullo discrimine vita
in speciem conversa operum ratione carebat
et stupefacta novo pendebat lumine mundi,
tum velut amisso maerens, tum laeta ren<ato;
69a
surgentem neque enim totiens Titana fug>atis
70
sideribus, variosque dies incertaque noctis
tempora nec similis umbras, iam sole regresso
iam propiore, suis poterat discernere causis.
necdum etiam doctas sollertia fecerat artes,
terraque sub rudibus cessabat vasta colonis;
75
tumque in desertis habitabat montibus aurum,
immotusque novos pontus subduxerat orbes,
nec vitam pelago nec ventis credere vota
audebant; se quisque satis novisse putabant.
sed cum longa dies acuit mortalia corda
80
et labor ingenium miseris dedit et sua quemque
advigilare sibi iussit fortuna premendo,
seducta in varias certarunt pectora curas
et, quodcumque sagax temptando repperit usus,
in commune bonum commentum laeta dederunt.
85
tunc et lingua suas accepit barbara leges,
et fera diversis exercita frugibus arva,
et vagus in caecum penetravit navita pontum,
fecit et ignotis iter in commercia terris.
tum belli pacisque artes commenta vetustas;
90
semper enim ex aliis alias proseminat usus.
ne vulgata canam, linguas didicere volucrum,
consultare fibras et rumpere vocibus angues,
sollicitare umbras imumque Acheronta movere,
in noctemque dies, in lucem vertere noctes.
95
omnia conando docilis sollertia vicit.
nec prius imposuit rebus finemque modumque
quam caelum ascendit ratio cepitque profundam
naturam rerum causis viditque quod usquam est.
nubila cur tanto quaterentur pulsa fragore,
100
hiberna aestiva nix grandine mollior esset,
arderent terrae solidusque tremesceret orbis;
cur imbres ruerent, ventos quae causa moveret
pervidit, solvitque animis miracula rerum
eripuitque Iovi fulmen viresque tonandi
105
et sonitum ventis concessit, nubibus ignem.
quae postquam in proprias deduxit singula causas,
vicinam ex alto mundi cognoscere molem
intendit totumque animo comprendere caelum,
attribuitque suas formas, sua nomina signis,
110
quasque vices agerent certa sub sorte notavit
omniaque ad numen mundi faciemque moveri,
sideribus vario mutantibus ordine fata.
Hoc mihi surgit opus non ullis ante sacratum
carminibus. faveat magno fortuna labori,
115
annosa et molli contingat vita senecta,
ut possim rerum tantas emergere moles
magnaque cum parvis simili percurrere cura.
Et quoniam caelo descendit carmen ab alto
et venit in terras fatorum conditus ordo,
120
ipsa mihi primum naturae forma canenda est
ponendusque sua totus sub imagine mundus.
quem sive ex nullis repetentem semina rebus
natali quoque egere placet, semperque fuisse
et fore, principio pariter fatoque carentem;
125
seu permixta chaos rerum primordia quondam
discrevit partu, mundumque enixa nitentem
fugit in infernas caligo pulsa tenebras;
sive individuis, in idem reditura soluta,
principiis natura manet post saecula mille,
130
et paene ex nihilo summa est nihilumque futurum,
caecaque materies caelum perfecit et orbem;
sive ignis fabricavit opus flammaeque micantes,
quae mundi fecere oculos habitantque per omne
corpus et in caelo vibrantia fulmina fingunt;
135
seu liquor hoc peperit, sine quo riget arida rerum
materies ipsumque vorat, quo solvitur, ignem;
aut neque terra patrem novit nec flamma nec aer
aut umor, faciuntque deum per quattuor artus
et mundi struxere globum prohibentque requiri
140
ultra se quicquam, cum per se cuncta crearint,
frigida nec calidis desint aut umida siccis,
spiritus aut solidis, sitque haec discordia concors
quae nexus habilis et opus generabile fingit
atque omnis partus elementa capacia reddit:
145
semper erit pugna ingeniis, dubiumque manebit
quod latet et tantum supra est hominemque deumque.
sed facies quacumque tamen sub origine rerum
convenit, et certo digestum est ordine corpus.
ignis in aetherias volucer se sustulit oras
150
summaque complexus stellantis culmina caeli
flammarum vallo naturae moenia fecit.
proximus in tenuis descendit spiritus auras
153
aeraque extendit medium per inania mundi.
155
tertia sors undas stravit fluctusque natantis,
aequoraque effudit toto nascentia ponto,
ut liquor exhalet tenuis atque evomat auras
aeraque ex ipso ducentem semina pascat,
154
ignem flatus alat vicinis subditus astris.
159
ultima subsedit glomerato pondere tellus,
160
convenitque vagis permixtus limus harenis
paulatim ad summum tenui fugiente liquore;
quoque magis puras umor secessit in undas
et saccata magis struxerunt aequora terram
adiacuitque cavis fluidum convallibus aequor,
165
emersere fretis montes, orbisque per undas
166
exsiliit, vasto clausus tamen undique ponto.
168
idcircoque manet stabilis, quia totus ab illo
169
tantundem refugit mundus fecitque cadendo
170
undique, ne caderet medium totius et imum.
[ictaque contractis consistunt corpora plagis
et concurrendo prohibentur longius ire]
Quod nisi librato penderet pondere tellus,
non ageret currus, mundi subeuntibus astris,
175
Phoebus ab occasu et numquam remearet ad ortus,
lunave summersos regeret per inania cursus,
nec matutinis fulgeret Lucifer horis,
Hesperos emenso dederat qui lumen Olympo.
nunc, quia non imo tellus deiecta profundo
180
sed medio suspensa manet, sunt pervia cuncta,
qua cadat et subeat caelum rursusque resurgat.
nam neque fortuitos ortus surgentibus astris
nec totiens possum nascentem credere mundum
solisve assiduos partus et fata diurna,
185
cum facies eadem signis per saecula constet,
idem Phoebus eat caeli de partibus isdem
lunaque per totidem luces mutetur et orbes
et natura vias servet, quas fecerat ipsa,
nec tirocinio peccet, circumque feratur
190
aeterna cum luce dies, qui tempora monstrat
nunc his nunc illis eadem regionibus orbis,
semper et ulterior vadentibus ortus ad ortum
occasumve obitus, caelum et cum sole perennet.
Nec vero admiranda tibi natura videri
195
pendentis terrae debet. cum pendeat ipse
mundus et in nullo ponat vestigia fundo,
quod patet ex ipso motu cursuque volantis,
cum suspensus eat Phoebus currusque reflectat
huc illuc agilis, et servet in aethere metas,
200
cum luna et stellae volitent per inania mundi,
terra quoque aerias leges imitata pependit.
est igitur tellus mediam sortita cavernam
aeris, e toto pariter sublata profundo,
nec patulas distenta plagas, sed condita in orbem
205
undique surgentem pariter pariterque cadentem.
haec est naturae facies: sic mundus et ipse
in convexa volans teretis facit esse figuras
stellarum; solisque orbem lunaeque rotundum
aspicimus tumido quaerentis corpore lumen,
210
quod globus obliquos totus non accipit ignes.
haec aeterna manet divisque simillima forma,
cui neque principium est usquam nec finis in ipsa,
sed similis toto ore sibi perque omnia par est.
sic tellus glomerata manet mundumque figurat
167
imaque de cunctis mediam tenet undique sedem.
215
Idcirco terris non omnibus omnia signa
conspicimus. nusquam invenies fulgere Canopon
donec ad Heliacas per pontum veneris oras;
sed quaerunt Helicen, quibus ille supervenit ignis,
quod laterum tractus habitant, medioque tumore
220
eripiunt terrae caelum visusque coercent.
te testem dat, luna, sui glomeraminis orbis,
quae, cum mersa nigris per noctem deficis umbris,
non omnis pariter confundis sidere gentes,
sed prius eoae quaerunt tua lumina terrae,
225
post medio subiecta polo quaecumque coluntur,
[ultima ad hesperios infectis volveris alis]
seraque in hesperiis quatiuntur gentibus aera.
quod si plana foret tellus, semel orta per omnem
deficeres pariter toti miserabilis orbi.
230
sed quia per teretem deducta est terra tumorem,
his modo, post illis apparet Delia terris
exoriens simul atque cadens, quia fertur in orbem
ventris et acclivis pariter declivia iungit
atque alios superat gyros aliosque relinquit.
235
[ex quo colligitur terrarum forma rotunda]
Hanc circum variae gentes hominum atque ferarum
aeriaeque colunt volucres. pars eius ad arctos
eminet, austrinis pars est habitabilis oris
sub pedibusque iacet nostris supraque videtur
240
ipsa sibi fallente solo declivia longa
et pariter surgente via pariterque cadente.
hanc ubi ad occasus nostros sol aspicit actus,
illic orta dies sopitas excitat urbes
et cum luce refert operum vadimonia terris;
245
nos in nocte sumus somnosque in membra vocamus.
pontus utrosque suis distinguit et alligat undis.
Hoc opus immensi constructum corpore mundi
membraque naturae diversa condita forma
aeris atque ignis, terrae pelagique iacentis,
250
vis animae divina regit, sacroque meatu
conspirat deus et tacita ratione gubernat
mutuaque in cunctas dispensat foedera partes,
altera ut alterius vires faciatque feratque
summaque per varias maneat cognata figuras.
255
Nunc tibi signorum lucentis undique flammas
ordinibus certis referam. primumque canentur
quae media obliquo praecingunt ordine mundum
solemque alternis vicibus per tempora portant
atque alia adverso luctantia sidera mundo,
260
omnia quae possis caelo numerare sereno,
e quibus et ratio fatorum ducitur omnis,
ut sit idem mundi primum quod continet arcem.
Aurato princeps Aries in vellere fulgens
respicit admirans aversum surgere Taurum
265
summisso vultu Geminos et fronte vocantem,
quos sequitur Cancer, Cancrum Leo, Virgo Leonem.
aequato tum Libra die cum tempore noctis
attrahit ardenti fulgentem Scorpion astro,
in cuius caudam contento derigit arcu
270
mixtus equo volucrem missurus iamque sagittam.
tum venit angusto Capricornus sidere flexus.
post hunc inflexa defundit Aquarius urna
Piscibus assuetas avide subeuntibus undas,
quos Aries tangit claudentis ultima signa.
275
At qua fulgentis caelum consurgit ad Arctos,
omnia quae summo despectant sidera mundo
nec norunt obitus unoque in vertice mutant
in diversa situm caelumque et sidera torquent,
aera per gelidum tenuis deducitur axis
280
libratumque regit diverso cardine mundum;
sidereus circa medium quem volvitur orbis
aetheriosque rotat cursus, immotus at ille
in binas Arctos magni per inania mundi
perque ipsum terrae derectus constitit orbem.
285
nec vero solidus stat robore corporis axis
nec grave pondus habet, quod onus ferat aetheris alti,
sed cum aer omnis semper volvatur in orbem
quoque semel coepit totus volet undique in ipsum,
quodcumque in medio est, circa quod cuncta moventur,
290
usque adeo tenue ut verti non possit in ipsum
nec iam inclinari nec se convertere in orbem,
hoc dixere axem, quia motum non habet ullum
ipse, videt circa volitantia cuncta moveri.
Summa tenent eius miseris notissima nautis
295
signa per immensum cupidos ducentia pontum.
maioremque Helice maior decircinat arcum
(septem illam stellae certantes lumine signant),
qua duce per fluctus Graiae dant vela carinae.
angusto Cynosura brevis torquetur in orbe,
300
quam spatio tam luce minor; sed iudice vincit
maiorem Tyrio. Poenis haec certior auctor
non apparentem pelago quaerentibus orbem.
nec paribus positae sunt frontibus: utraque caudam
vergit in alterius rostro sequiturque sequentem.
305
has inter fusus circumque amplexus utramque
dividit et cingit stellis ardentibus Anguis,
ne coeant abeantve suis a sedibus umquam.
Hunc inter mediumque orbem, quo sidera septem
per bis sena volant contra nitentia signa,
310
mixta ex diversis consurgunt viribus astra,
hinc vicina gelu, caelique hinc proxima flammis;
quae quia dissimilis, qua pugnat, temperat aer,
frugiferum sub se reddunt mortalibus orbem.
proxima frigentis Arctos boreanque rigentem
315
nixa venit species genibus, sibi conscia causae.
a tergo nitet Arctophylax idemque Bootes,
316a
<cui verum nomen vulgo posuere, minanti>
317
quod similis iunctis instat de more iuvencis;
Arcturumque rapit medio sub pectore secum.
at parte ex alia claro volat orbe Corona
320
luce micans varia; nam stella vincitur una
circulus, in media radiat quae maxima fronte
candidaque ardenti distinguit lumina flamma.
Cnosia desertae fulgent monumenta puellae,
et Lyra diductis per caelum cornibus inter
325
sidera conspicitur, qua quondam ceperat Orpheus
omne quod attigerat cantu, manesque per ipsos
fecit iter domuitque infernas carmine leges.
hinc caelestis honos similisque potentia causae:
tunc silvas et saxa trahens nunc sidera ducit
330
et rapit immensum mundi revolubilis orbem.
serpentem magnis Ophiuchus nomine gyris
dividit et torto cingentem corpore corpus,
explicet ut nodos sinuataque terga per orbes.
respicit ille tamen molli cervice reflexus
335
et redit effusis per laxa volumina palmis.
semper erit, paribus bellum quia viribus aequant.
proxima sors Cycni, quem caelo Iuppiter ipse
imposuit, formae pretium, qua cepit amantem,
cum deus in niveum descendit versus olorem
340
tergaque fidenti subiecit plumea Ledae.
nunc quoque diductas volitat stellatus in alas.
hinc imitata nitent cursumque habitumque sagittae
sidera. tum magni Iovis ales fertur in altum,
assueto volitans gestet ceu fulmina nisu,
345
digna Iove et caelo, quod sacris instruit armis.
tum quoque de ponto surgit Delphinus ad astra,
oceani caelique decus, per utrumque sacratus.
quem rapido conatus Equus comprendere cursu
festinat pectus fulgenti sidere clarus
350
et finitur in Andromeda. [quam Perseus armis
eripit et sociat sibi. cui] succedit iniquo
divisis spatio, quod terna lampade crispans
conspicitur, paribus Deltoton nomine sidus
ex simili dictum, Cepheusque et Cassiepia
355
in poenas resupina suas iuxtaque relictam
Andromedan, vastos metuentem Pristis hiatus,
[expositam ponto deflet scopulisque revinctam]
ni veterem Perseus caelo quoque servet amorem
auxilioque iuvet fugiendaque Gorgonis ora
360
sustineat spoliumque sibi pestemque videnti.
tum vicina ferens nixo vestigia Tauro
Heniochus, studio mundumque et nomen adeptus,
quem primum curru volitantem Iuppiter alto
quadriiugis conspexit equis caeloque sacravit.
365
hunc subeunt Haedi claudentes sidere pontum,
nobilis et mundi nutrito rege Capella,
cuius ab uberibus magnum ille ascendit Olympum
lacte fero crescens ad fulmina vimque tonandi.
hanc ergo aeternis merito sacravit in astris
370
Iuppiter et caeli caelum mercede rependit.
[Pleiadesque Hyadesque, feri pars utraque Tauri,
in borean scandunt. haec sunt aquilonia signa]
Aspice nunc infra solis surgentia cursus
quae super exustas labuntur sidera terras;
375
quaeque inter gelidum Capricorni sidus et axe
imo subnixum vertuntur lumina mundum,
altera pars orbis sub quis iacet invia nobis
ignotaeque hominum gentes nec transita regna
commune ex uno lumen ducentia sole
380
diversasque umbras laevaque cadentia signa
et dextros ortus caelo spectantia verso.
nec minor est illis mundus nec lumine peior,
nec numerosa minus nascuntur sidera in orbem.
cetera non cedunt: uno vincuntur in astro,
385
Augusto, sidus nostro qui contigit orbi,
legum nunc terris post caelo maximus auctor.
cernere vicinum Geminis licet Oriona
in magnam caeli tendentem bracchia partem
nec minus extento surgentem ad sidera passu,
390
singula fulgentis umeros cui lumina signant
et tribus obliquis demissus ducitur ensis,
at caput Orion excelso immersus Olympo
per tria subducto signatur lumina vultu.
[non quod clara minus sed quod magis alta recedant]
395
hoc duce per totum decurrunt sidera mundum.
subsequitur rapido contenta Canicula cursu,
qua nullum terris violentius advenit astrum
nec gravius cedit. nunc horrida frigore surgit,
nunc vacuum soli fulgentem deserit orbem:
400
sic in utrumque movet mundum et contraria reddit.
hanc qui surgentem, primo cum redditur ortu,
montis ab excelso speculantur vertice Tauri,
eventus frugum varios et tempora discunt,
quaeque valetudo veniat, concordia quanta.
405
bella facit pacemque refert, varieque revertens
sic movet, ut vidit, mundum vultuque gubernat.
magna fides hoc posse color cursusque micantis
ignis ad os. vix sole minor, nisi quod procul haerens
frigida caeruleo contorquet lumina vultu.
410
cetera vincuntur specie, nec clarius astrum
tinguitur oceano caelumque revisit ab undis.
tum Procyon veloxque Lepus; tum nobilis Argo
in caelum subducta mari, quod prima cucurrit,
emeritum magnis mundum tenet ante periclis,
415
servando dea facta deos. cui proximus Anguis
squamea dispositis imitatur tegmina flammis;
et Phoebo sacer ales et una gratus Iaccho
Crater et duplici Centaurus imagine fulget,
pars hominis, tergo pectus commissus equino.
420
ipsius hinc mundo templum est, victrixque solutis
Ara nitet sacris, vastos cum Terra Gigantas
in caelum furibunda tulit. tum di quoque magnos
quaesivere deos; eguit Iove Iuppiter ipse,
quod poterat non posse timens, cum surgere terram
425
cerneret, ut verti naturam crederet omnem,
montibus atque altis aggestos crescere montes,
et iam vicinos fugientia sidera colles
arma importantis et rupta matre creatos,
discordis vultum permixtaque corpora partus.
430
nec di mortiferum sibi quemquam <aut> numina norant
siqua forent maiora suis. tunc Iuppiter Arae
sidera constituit, quae nunc quoque maxima fulget.
quam propter Cetos convolvens squamea terga
orbibus insurgit tortis et fluctuat alvo,
435
[intentans similem morsum iam iamque tenenti]
qualis ad expositae fatum Cepheidos undis
expulit adveniens ultra sua litora pontum.
tum Notius Piscis venti de nomine dictus
exsurgit de parte Noti. cui iuncta feruntur
440
flexa per ingentis stellarum Flumina gyros:
441
alterius capiti coniungit Aquarius undas,
441a
<alter ab exserto pede profluit Orionis>
442
amnis; et in medium coeunt et sidera miscent.
His inter solisque vias Arctosque latentis,
axem quae mundi stridentem pondere torquent,
445
orbe peregrino caelum depingitur astris,
quae notia antiqui dixerunt sidera vates.
ultima, quae mundo semper volvuntur in imo,
quis innixa manent caeli fulgentia templa,
nusquam in conspectum redeuntia cardine verso,
450
sublimis speciem mundi similisque figuras
astrorum referunt. aversas frontibus Arctos
uno distingui medias claudique Dracone
credimus exemplo, quia mens fugientia visus
hunc orbem caeli vertentis sidera cursu
455
tam signo simili fultum quam vertice fingit.
Haec igitur magno divisas aethere sedes
signa tenent mundi totum deducta per orbem.
tu modo corporeis similis ne quaere figuras,
omnia ut aequali fulgentia membra colore
460
deficiat nihil aut vacuum qua lumine cesset.
non poterit mundus sufferre incendia tanta,
omnia si plenis ardebunt sidera membris.
quidquid subduxit flammis, natura pepercit
succubitura oneri, formas distinguere tantum
465
contenta et stellis ostendere sidera certis.
linea designat species, atque ignibus ignes
respondent; media extremis atque ultima summis
credentur: satis est si se non omnia celant.
praecipue, medio cum luna implebitur orbe,
470
certa nitent mundo tum lumina: conditur omne
stellarum vulgus; fugiunt sine nomine turba.
pura licet vacuo tum cernere sidera caelo,
nec fallunt numero, parvis nec mixta feruntur.
Et, quo clara magis possis cognoscere signa,
475
non varios obitus norunt variosque recursus,
certa sed in proprias oriuntur singula luces
natalesque suos occasumque ordine servant.
nec quicquam in tanta magis est mirabile mole
quam ratio et certis quod legibus omnia parent.
480
nusquam turba nocet, nihil ullis partibus errans
laxius aut brevius mutatove ordine fertur.
quid tam confusum specie, quid tam vice certum est?
Ac mihi tam praesens ratio non ulla videtur,
qua pateat mundum divino numine verti
485
atque ipsum esse deum, nec forte coisse magistra,
ut voluit credi, qui primus moenia mundi
seminibus struxit minimis inque illa resolvit;
e quibus et maria et terras et sidera caeli
aetheraque immensis fabricantem finibus orbes
490
solventemque alios constare, et cuncta reverti
in sua principia et rerum mutare figuras.
quis credat tantas operum sine numine moles
ex minimis caecoque creatum foedere mundum?
si fors ista dedit nobis, fors ipsa gubernet.
495
at cur dispositis vicibus consurgere signa
et velut imperio praescriptos reddere cursus
cernimus ac nullis properantibus ulla relinqui?
cur eadem aestivas exornant sidera noctes
semper et hibernas eadem, certamque figuram
500
quisque dies reddit mundo certamque relinquit?
iam tum, cum Graiae verterunt Pergama gentes,
Arctos et Orion adversis frontibus ibant,
haec contenta suos in vertice flectere gyros,
ille ex diverso vertentem surgere contra
505
obvius et toto semper decurrere mundo.
temporaque obscurae noctis deprendere signis
iam poterant, caelumque suas distinxerat horas.
quot post excidium Troiae sunt eruta regna!
quot capti populi! quotiens fortuna per orbem
510
servitium imperiumque tulit varieque revertit!
Troianos cineres in quantum oblita refovit
imperium! fatis Asiae iam Graecia pressa est.
saecula dinumerare piget, quotiensque recurrens
lustrarit mundum vario sol igneus orbe.
515
omnia mortali mutantur lege creata,
nec se cognoscunt terrae vertentibus annis
exutas variam faciem per saecula ferre.
at manet incolumis mundus suaque omnia servat,
quem neque longa dies auget minuitque senectus
520
nec motus puncto curvat cursusque fatigat;
idem semper erit quoniam semper fuit idem.
non alium videre patres aliumve nepotes
aspicient. deus est, qui non mutatur in aevo.
numquam transversas solem decurrere ad Arctos
525
nec mutare vias et in ortum vertere cursus
auroramque novis nascentem ostendere terris,
nec lunam certos excedere luminis orbes
sed servare modum, quo crescat quove recedat,
nec cadere in terram pendentia sidera caelo
530
sed dimensa suis consumere tempora gyris,
non casus opus est, magni sed numinis ordo.
Haec igitur texunt aequali sidera tractu
ignibus in varias caelum laqueantia formas.
altius his nihil est; haec sunt fastigia mundi;
535
publica naturae domus his contenta tenetur
finibus, amplectens pontum terrasque iacentis.
omnia concordi tractu veniuntque caduntque,
538
qua semel incubuit caelum versumque resurgit.
805
sunt alia adverso pugnantia sidera mundo,
806
quae terram caelumque inter volitantia pendent,
807
Saturni, Iovis et Martis Solisque, sub illis
808
Mercurius Venerem inter agit Lunamque volatus.
539
Ipse autem quantum convexo mundus Olympo
540
obtineat spatium et quantis bis sena ferantur
finibus astra, docet ratio, cui nulla resistunt
claustra nec immensae moles caecive recessus;
omnia succumbunt, ipsum est penetrabile caelum.
nam quantum terris atque aequore signa recedunt,
545
tantum bina patent. quacumque inciditur orbis
per medium, pars efficitur tum tertia gyri
exiguo dirimens solidam discrimine summam.
summum igitur caelum bis bina refugit ab imo
astra, bis e senis ut sit pars tertia signis.
550
sed quia per medium est tellus suspensa profundum,
binis a summo signis discedit et imo.
hinc igitur quodcumque supra te suspicis ipse,
qua per inane meant oculi quaque ire recusant,
binis aequandum est signis; sex tanta rotundae
555
efficiunt orbem zonae, qua signa feruntur
bis sex aequali spatio texentia caelum,
ne mirere vagos partus eadem esse per astra
et mixtum ingenti generis discrimine fatum,
singula cum tantum teneant tantoque ferantur
560
tempore, sex tota surgentia sidera luce
560a
<nec spatio noctis linquentia plura profundum.>
561
Restat ut aetherios fines tibi reddere coner
filaque dispositis vicibus comitantia caelum,
per quae derigitur signorum flammeus ordo.
- * *
565b
<primus et aetheria succedens proximus arce>
566
circulus ad borean fulgentem sustinet Arcton
sexque fugit solidas a caeli vertice partes.
alter ad extremi decurrens sidera Cancri,
in quo consummat Phoebus lucemque moramque
570
tardaque per longos circumfert lumina flexus,
aestivum medio nomen sibi sumit ab aestu,
temporis et titulo potitur, metamque volantis
solis et extremos designat fervidus actus,
et quinque in partes aquilonis distat ab orbe.
575
tertius in media mundi regione locatus
ingenti spira totum praecingit Olympum
parte ab utraque videns axem, qua lumine Phoebus
componit paribus numeris noctemque diemque
veris et autumni currens per tempora mixta,
580
cum medium aequali distinguit limite caelum;
quattuor et gradibus sua fila reducit ab aestu.
proximus hunc ultra brumalis nomine limes
ultima designat fugientis limina solis,
invida cum obliqua radiorum munera flamma
585
dat per iter minimum nobis, sed finibus illis,
quos super incubuit, longa stant tempora luce
vixque dies transit candentem extenta per aestum;
bisque iacet binis summotus partibus orbis.
unus ab his superest extremo proximus axi
590
circulus, austrinas qui stringit et obsidet Arctos.
hic quoque brumalem per partes quinque relinquit,
et, quantum a nostro sublimis cardine gyrus,
distat ab adverso tantundem proximus illi.
[sic per tricenas vertex a vertice partes
595
divisus duplici summa circumdat Olympum
et per quinque notat signantis tempora fines]
his eadem est via quae mundo, pariterque rotantur
inclines, sociosque ortus occasibus aequant,
quandoquidem flexi, quo totus volvitur orbis,
600
fila trahunt alti cursum comitantia caeli,
intervalla pari servantes limite semper
divisosque semel fines sortemque dicatam.
Sunt duo, quos recipit ductos a vertice vertex,
inter se adversi, qui cunctos ante relatos
605
seque secant gemino coeuntes cardine mundi
transversoque polo rectum ducuntur in axem,
tempora signantes anni caelumque per astra
quattuor in partes divisum mensibus aequis.
alter ab excelso decurrens limes Olympo
610
Serpentis caudam siccas et dividit Arctos
611
et iuga Chelarum medio volitantia gyro,
564
[circulus a summo nascentem vertice mundum
565
permeat Arctophylaca petens per terga Draconis,
565a
tangit et Erigonen, Chelarum summa recidit]
612
extremamque secans Hydram mediumque sub austris
Centaurum adverso concurrit rursus in axe,
et redit in caelum, squamosaque tergora Ceti
615
Lanigerique notat fines clarumque Trigonum
Andromedaeque sinus imos, vestigia matris,
principiumque suum repetito cardine claudit.
alter in hunc medium summumque incumbit in axem
perque pedes primos cervicem transit et Ursae,
620
quam septem stellae primam iam sole remoto
producunt nigrae praebentem lumina nocti,
et Geminis Cancrum dirimit stringitque flagrantem
ore Canem clavumque Ratis, quae vicerat aequor,
inde axem occultum per gyri signa prioris
625
transversa atque illo rursus de limite tangit
te, Capricorne, tuisque Aquilam designat ab astris,
perque Lyram inversam currens spirasque Draconis
posteriora pedum Cynosurae praeterit astra
transversamque secat vicino cardine caudam:
630
hic iterum coit ipse sibi, memor unde profectus.
Atque hos aeterna fixerunt tempora sede,
immotis per signa modis, statione perenni:
hos volucris fecere duos. namque alter ab ipsa
consurgens Helice medium praecidit Olympum
635
discernitque diem sextamque examinat horam
et paribus spatiis occasus cernit et ortus.
hic mutat per signa vices; et seu quis eoos
seu petit hesperios, supra se circinat orbem
verticibus super astantem mediumque secantem
640
caelum et diviso signantem culmine mundum,
642
cumque loco terrae caelumque et tempora mutat,
641
quando aliis aliud medium est. volat hora per orbem,
643
atque, ubi se primis extollit Phoebus ab undis,
illis sexta manet, quos tum premit aureus orbis,
645
rursus ad hesperios sexta est, ubi cedit in umbras:
nos primam ac summam sextam numeramus utramque
et gelidum extremo lumen sentimus ab igni.
alterius fines si vis cognoscere gyri,
circumfer facilis oculos vultumque per orbem.
650
quidquid erit caelique imum terraeque supremum,
qua coit ipse sibi nullo discrimine mundus
redditque aut recipit fulgentia sidera ponto,
praecingit tenui transversum limite mundum.
haec quoque per totum volitabit linea caelum,
655
nunc tractum ad medium vergens mundique tepentem
orbem, nunc septem ad stellas nec mota sub astra;
seu quocumque vagae tulerint vestigia plantae
has modo terrarum nunc has gradientis in oras,
semper erit novus et terris mutabitur arcus.
660
quippe aliud caelum ostendens aliudque relinquens
dimidium teget et referet, varioque notabit
fine et cum visu pariter sua fila movente.
[hic terrestris erit, quia terram amplectitur, orbis;
et mundum plano praecingit limite gyrus
665
atque a fine trahens titulum memoratur horizon]
His adice obliquos adversaque fila trahentis
inter se gyros, quorum fulgentia signa
alter habet, per quae Phoebus moderatur habenas
subsequiturque suo solem vaga Delia curru
670
et quinque adverso luctantia sidera mundo
exercent varias naturae lege choreas.
hunc tenet a summo Cancer, Capricornus ab imo,
bis recipit, lucem qui circulus aequat et umbras,
Lanigeri et Librae signo sua fila secantem.
675
sic per tris gyros inflexus ducitur orbis
rectaque devexo fallit vestigia clivo.
nec visus aciemque fugit tantumque notari
mente potest, sicut cernuntur mente priores,
sed nitet ingenti stellatus balteus orbe
680
insignemque facit lato caelamine mundum.
[et ter vicenas partes patet atque trecentas
in longum, bis sex latescit fascia partes
quae cohibet vario labentia sidera cursu]
Alter in adversum positus succedit ad Arctos
685
et paulum a boreae gyro sua fila reducit
transitque inversae per sidera Cassiepiae,
inde per obliquum descendens tangit Olorem
aestivosque secat fines Aquilamque supinam
temporaque aequantem gyrum zonamque ferentem
690
solis equos inter caudam, qua Scorpios ardet,
extremamque Sagittari laevam atque sagittam,
inde suos sinuat flexus per crura pedesque
Centauri alterius rursusque ascendere caelum
incipit Argivumque ratem per aplustria summa
695
et medium mundi gyrum Geminosque per ima
signa secat, subit Heniochum, teque, unde profectus,
Cassiepia, petens super ipsum Persea transit
orbemque ex illa coeptum concludit in ipsa;
trisque secat medios gyros et signa ferentem
700
partibus e binis, quotiens praeciditur ipse.
nec quaerendus erit: visus incurrit in ipsos
sponte sua seque ipse docet cogitque notari.
namque in caeruleo candens nitet orbita mundo
ceu missura diem subito caelumque recludens,
705
ac veluti viridis discernit semita campos
quam terit assiduo renovans iter orbita tractu.
[inter divisas aequabilis est via partes]
ut freta canescunt sulcum ducente carina,
accipiuntque viam fluctus spumantibus undis
710
quam tortus verso movit de gurgite vertex,
candidus in nigro lucet sic limes Olympo
caeruleum findens ingenti lumine mundum.
utque suos arcus per nubila circinat Iris,
sic super incumbit signato culmine limes
715
candidus et resupina facit mortalibus ora,
dum nova per caecam mirantur lumina noctem
inquiruntque sacras humano pectore causas:
num se diductis conetur solvere moles
segminibus, raraque labent compagine rimae
720
admittantque novum laxato tegmine lumen;
quid sibi non timeant, magni cum vulnera caeli
conspiciant feriatque oculos iniuria mundi?
an coeat mundus, duplicisque extrema cavernae
conveniant caelique oras et segmina iungant,
725
perque ipsos fiat nexus manifesta cicatrix
suturam faciens mundi, stipatus et orbis
aeriam in nebulam densa compagine versus
in cuneos alti cogat fundamina caeli.
an melius manet illa fides, per saecula prisca
730
illac solis equos diversis cursibus isse
atque aliam trivisse viam, longumque per aevum
exustas sedes incoctaque sidera flammis
caeruleam verso speciem mutasse colore,
infusumque loco cinerem mundumque sepultum?
735
fama etiam antiquis ad nos descendit ab annis
Phaethontem patrio curru per signa volantem,
dum nova miratur propius spectacula mundi
et puer in caelo ludit curruque superbus
739
luxuriat nitido, cupit et maiora parente,
743
deflexum solito cursu, curvisque quadrigis
740
monstratas liquisse vias orbemque recentem
741
imposuisse polo, nec signa insueta tulisse
742
errantis meta flammas currumque solutum.
744
quid querimur flammas totum saevisse per orbem
745
terrarumque rogum cunctas arsisse per urbes?
cum vaga dispersi fluitarunt fragmina currus,
et caelum exustum est: luit ipse incendia mundus,
et vicina novis flagrarunt sidera flammis
nunc quoque praeteriti faciem referentia casus.
750
nec mihi celanda est vulgata fama vetusta
mollior, e niveo lactis fluxisse liquorem
pectore reginae divum caelumque colore
infecisse suo; quapropter lacteus orbis
dicitur, et nomen causa descendit ab ipsa.
755
an maior densa stellarum turba corona
contexit flammas et crasso lumine candet,
et fulgore nitet collato clarior orbis?
an fortes animae dignataque nomina caelo
corporibus resoluta suis terraeque remissa
760
huc migrant ex orbe suumque habitantia caelum
aetherios vivunt annos mundoque fruuntur?
atque hic Aeacidas, hic et veneramur Atridas,
Tydidenque ferum, terraeque marisque triumphis
naturae victorem Ithacum, Pyliumque senecta
765
insignem triplici, Danaumque ad Pergama reges,
766
[castra ducum et caeli victamque sub Hectore Troiam,]
766a
<Hectoraque Iliacae gentis columenque decusque,>
Auroraeque nigrum partum, stirpemque Tonantis
rectorem Lyciae. nec te, Mavortia virgo,
praeteream, regesque alios, quos Thracia misit
770
atque Asiae gentes et Magno maxima Pella;
quique animi vires et strictae pondera mentis
prudentes habuere viri, quibus omnis in ipsis
census erat, iustusque Solon fortisque Lycurgus,
aetheriusque Platon, et qui fabricaverat illum
775
damnatusque suas melius damnavit Athenas,
Persidos et victor, strarat quae classibus aequor;
Romanique viri, quorum iam maxima turba est,
Tarquinioque minus reges et Horatia proles,
tota acies partus, nec non et Scaevola trunco
780
nobilior, maiorque viris et Cloelia virgo,
et Romana ferens, quae texit, moenia Cocles,
et commilitio volucris Corvinus adeptus
et spolia et nomen, qui gestat in alite Phoebum,
et Iove qui meruit caelum Romamque Camillus
785
servando posuit, Brutusque a rege receptae
conditor, et furti per bella Papirius ultor,
Fabricius Curiusque pares, et tertia palma
Marcellus Cossusque prior de rege necato,
certantes Decii votis similesque triumphis,
790
invictusque mora Fabius, victorque nefandi
Livius Hasdrubalis socio per bella Nerone,
Scipiadaeque duces, fatum Carthaginis unum,
Pompeiusque orbis domitor per trisque triumphos
ante diem princeps, et censu Tullius oris
795
emeritus fasces, et Claudi magna propago,
Aemiliaeque domus proceres, clarique Metelli,
et Cato fortunae victor, fictorque sub armis
miles Agrippa suae, Venerisque ab origine proles
Iulia. descendit caelo caelumque replebit,
800
quod reget, Augustus, socio per signa Tonante,
801
cernet et in coetu divum magnumque Quirinum
801a
<quemque novum superis numen pius addidit ipse,>
802
altius aetherii quam candet circulus orbis.
illa deis sedes: haec illis, proxima divum
804
qui virtute sua similes fastigia tangunt.
809
Nunc prius incipiam stellis quam reddere vires
810
signorumque canam fatalia carmine iura,
implenda est mundi facies, corpusque per omne
quidquid ubique nitens vigeat quandoque notandum est.
sunt etenim raris orti natalibus ignes,
protinus et rapti. subitas candescere flammas
815
aera per liquidum natosque perire cometas
rara per ingentis viderunt saecula motus.
sive, quod ingenitum terra spirante vaporem
umidior sicca superatur spiritus aura,
nubila cum longo cessant depulsa sereno
820
et solis radiis arescit torridus aer,
apta alimenta sibi demissus corripit ignis
materiamque sui deprendit flamma capacem,
et, quia non solidum est corpus, sed rara vagantur
principia aurarum volucrique simillima fumo,
825
in breve vivit opus coeptusque incendia fine
subsistunt pariterque cadunt fulgentque cometae.
quod nisi vicinos agerent occasibus ortus
et tam parva forent accensis tempora flammis,
alter nocte dies esset, Phoebusque rediret,
830
immersum et somno totum deprenderet orbem.
tum, quia non una specie dispergitur omnis
aridior terrae vapor et comprenditur igni,
diversas quoque per facies accensa feruntur
lumina, quae ruptis exsistunt nata tenebris.
835
nam modo, ceu longi fluitent de vertice crines,
flamma comas imitata volat, tenuisque capillos
diffusos radiis ardentibus explicat ignis;
nunc prior haec facies dispersis crinibus exit,
et glomus ardentis sequitur sub imagine barbae;
840
interdum aequali laterum compagine ductus
quadratamve trabem fingit teretemve columnam.
quin etiam tumidis exaequat dolia flammis
procere distenta uteros, artosque capellas
mentitur parvas ignis glomeratus in orbes
845
hirta figurantis tremulo sub lumine menta,
846
lampadas et fissas ramosos fundit in ignes.
849
et tenuem longis iaculantur tractibus ignem
847
praecipites stellae passimque volare videntur,
848
cum vaga per liquidum scintillant lumina mundum
850
exsiliuntque procul volucris imitata sagittas,
ardua cum gracili tenuatur semita filo.
sunt autem cunctis permixti partibus ignes,
qui gravidas habitant fabricantes fulmina nubes
et penetrant terras Aetnamque minantur Olympo
855
et calidas reddunt ipsis in fontibus undas
ac silice in dura viridique in cortice sedem
inveniunt, cum silva sibi collisa crematur;
ignibus usque adeo natura est omnis abundans:
ne mirere faces subitas erumpere caelo
860
aeraque accensum flammis lucere coruscis
arida complexum spirantis semina terrae,
quae volucer pascens ignis sequiturque fugitque,
fulgura cum videas tremulum vibrantia lumen
imbribus e mediis et caelum fulmine ruptum.
865
sive igitur ratio praebentis semina terrae
in volucris ignes potuit generare cometas;
sive illas natura faces obscura creavit
sidera per tenuis caelo lucentia flammas,
sed trahit ad semet rapido Titanius aestu
870
involvitque suo flammantis igne cometas
ac modo dimittit, sicut Cyllenius orbis
et Venus, accenso cum ducit vespere noctem,
saepe latent falluntque oculos rursusque revisunt;
seu deus instantis fati miseratus in orbem
875
signa per affectus caelique incendia mittit;
numquam futtilibus excanduit ignibus aether,
squalidaque elusi deplorant arva coloni,
et sterilis inter sulcos defessus arator
ad iuga maerentis cogit frustrata iuvencos.
880
aut gravibus morbis et lenta corpora tabe
corripit exustis letalis flamma medullis
labentisque rapit populos, totasque per urbes
publica succensis peraguntur iusta sepulcris.
qualis Erectheos pestis populata colonos
885
extulit antiquas per funera pacis Athenas,
alter in alterius labens cum fata ruebant,
nec locus artis erat medicae nec vota valebant;
cesserat officium morbis, et funera derant
mortibus et lacrimae; lassus defecerat ignis
890
et coacervatis ardebant corpora membris,
ac tanto quondam populo vix contigit heres.
talia significant lucentes saepe cometae:
funera cum facibus veniunt, terrisque minantur
ardentis sine fine rogos, cum mundus et ipsa
895
aegrotet natura hominum sortita sepulcrum.
quin et bella canunt ignes subitosque tumultus
et clandestinis surgentia fraudibus arma,
externas modo per gentes ut, foedere rupto
cum fera ductorem rapuit Germania Varum
900
infecitque trium legionum sanguine campos,
arserunt toto passim minitantia mundo
lumina, et ipsa tulit bellum natura per ignes
opposuitque suas vires finemque minata est.
ne mirere gravis rerumque hominumque ruinas,
905
saepe domi culpa est: nescimus credere caelo.
civilis etiam motus cognataque bella
significant. nec plura alias incendia mundus
sustinuit, quam cum ducibus iurata cruentis
arma Philippeos implerunt agmine campos,
910
vixque etiam sicca miles Romanus harena
ossa virum lacerosque prius super astitit artus,
imperiumque suis conflixit viribus ipsum,
perque patris pater Augustus vestigia vicit.
necdum finis erat: restabant Actia bella
915
dotali commissa acie, repetitaque rerum
alea et in ponto quaesitus rector Olympi,
femineum sortita iugum cum Roma pependit
atque ipsa Isiaco certarunt fulmina sistro;
restabant profugo servilia milite bella,
920
cum patrios armis imitatus filius hostes
aequora Pompeius cepit defensa parenti.
sed satis hoc fatis fuerit: iam bella quiescant
atque adamanteis discordia vincta catenis
aeternos habeat frenos in carcere clausa;
925
sit pater invictus patriae, sit Roma sub illo,
cumque deum caelo dederit non quaerat in orbe.