Dedicatio ad Theodosium Augustum.
[recensere]Romulidum ductor, clari lux altera solis,
eoa qui regna tenes moderamine iusto;
spes orbis, fratrisque decus, dignare Maronem,
mutatum in melius divino agnoscere sensu,
5scribendum famulo quem iusser as. hic tibi mundi
principium, formamque poli hominemque creatum
expediet limo, hic Christi proferet ortum,
insidias regis, magorum praemia, doctos
discipulos pelagique minas, gressumque per aequor,
10hic fractum famulare iugum vitamque reductam
unius crucis auxilio reditumque sepultae
mortis, et ascensum pariter sua regna petentis.
haec relegas servesque diu tradasque minori
Arcadio, haec ille suo semini, haec tua semper
15accipiat, doceatque suos augusta propago.
Praefatio
[recensere]Iamdudum temerasse duces pia foedera pacis,
regnandi miseros tenuit quos dira cupido,
diversasque neces, regum crudelia bella
cognatasque acies, pollutos caede parentum,
5insignis clipeos nulloque ex hoste tropaea,
sanguine conspersos tulerat quos fama triumphos,
innumeris totiens viduatas civibus urbes,
confiteor, scripsi: satis est meminisse malorum:
(Invocatio Dei:)
[recensere]nunc, deus omnipotens, sacrum, precor, accipe carmen
10aeternique tui septemplicis ora resolve
spiritus atque mei resera penetralia cordis,
arcana ut possim vatis Proba cuncta referre.
non nunc ambrosium cura est mihi quaerere nectar,
nec libet Aonio de vertice ducere Musas,
15non mihi saxa loqui vanus persuadeat error
laurigerosque sequi tripodas et inania vota
iurgantesque deas procerum victosque penates:
nullus enim labor est verbis extendere famam
atque hominum studiis parvam disquirere laudem:
(Tractandorum propositio:)
[recensere] 20Castalio sed fonte madens imitata beatos
quae sitiens hausi sanctae libamina lucis
hinc canere incipiam. praesens, deus, erige mentem;
Vergilium cecinisse loquar pia munera Christi:
rem nulli obscuram repetens ab origine pergam,
25si qua fides animo, si vera fusa per artus
mens agitat molem et toto se corpore miscet
spiritus, et quantum non noxia corpora tardant
terrenique hebetant artus moribundaque membra
Pars prima
De Vetere Testamento
[recensere](Deprecatio ad Deum.)
[recensere]O pater, o hominum, rerumque aeterna potestas,
30da facilem cursum atque | animis inlabere nostris,
tuque ades inceptumque una decurre laborem,
nate, patris summi | vigor et caelestis origo,
quem primi colimus | meritosque novamus honores,
iam nova progenies, | omnis quem credidit aetas.
[munera vestra cano satis est potuisse videri.]
35nam memini | veterum volvens monumenta virorum
Musaeum ante omnes | vestrum cecinisse per orbem
quae sint, quae fuerint, quae mox ventura trahantur.
† omnia et ipse tener mundi concreverit orbis.
felix, qui potuit rerum cognoscere causas,
40unde hominum pecudumque genus vitaeque volantum
et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus,
† et liquidi simul ignis | et caeli mobilis umor.
haut aliter | prima crescentis origine mundi
inluxisse dies aliumve habuisse tenorem
45crediderim. | maior rerum mihi nascitur ordo,
si qua fidem tanto est operi latura vetustas.
namque – fatebor enim – | levium spectacula rerum
semper equos atque arma virum pugnasque canebam
et studio incassum | volui exercere laborem.
50omnia temptanti | potior sententia visa est
pandere res altas terra et caligine mersas.
inque dies | aliquid iam dudum invadere magnum
mens agitat mihi nec placida contenta quiete est.
ore favete omnes | laetasque advertite mentes,
55matres, atque viri | pueri innuptaeque puellae.
(De creatione mundi.)
[recensere]Principio caelum ac terras camposque liquentes
lucentemque globum lunae | solisque labores
ipse Pater statuit, | vos, o clarissima mundi
lumina, labentem caelo quae ducitis annum.
60nam neque erant astrorum ignes nec lucidus aether,
set nox atra polum bigis subvecta tenebat,
et chaos | in praeceps tantum tendebat ad umbras,
quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum.
(De divisione lucis a tenebris.)
[recensere]Tum pater omnipotens, rerum cui summa potestas,
65aëra dimovit tenebrosum et dispulit umbras
et medium luci atque umbris iam dividit orbem.
sidera cuncta notat tacito labentia caelo
intentos volvens oculos, | qua parte calores
austrinos tulerit, quae terga obverterit axi.
[obliquus qua se signorum verteret ordo.]
(De quatuor temporibus anni.)
[recensere] 70Postquam cuncta videt caelo constare sereno
omnipotens, | stellis numeros et nomina fecit
temporibusque parem diversis quattuor annum
aestusque pluviasque et agentes frigora ventos.
atque haec ut certis possimus discere signis,
75vere tument terrae et genitalia semina poscunt
ac medio tostas aestu terit area fruges
et varios ponit fetus autumnus et atra
venit hiemps: teritur Sicyonia baca trapetis:
atque in se sua per vestigia volvitur annus.
80tempore iam ex illo | fecundis imbribus aether
magnus alit magno commixtus corpore fetus.
(Dies primus.)
[recensere]Et iam prima novo spargebat lumine terras,
ducebatque diem | stellis Aurora fugatis.
tum durare solum et discludere Nerea ponto
85incipit | et rerum paulatim sumere formas,
et variae pelagi | facies inmania cete
aequora verrebant caudis aestumque secabant.
nec non et | vasti circum gens umida ponti
iam sole infuso, iam rebus luce retectis
90exultans rorem late dispergit amarum.
(Dies secundus.)
[recensere]Postera iamque dies primo surgebat eoo.
fundit humus flores | et frondes explicat omnes
sanguineisque inculta rubent aviaria bacis,
non rastris, hominum non ulli obnoxia curae.
(Dies tertius.)
[recensere] 95Tertia lux gelidam caelo dimoverat umbram.
avia tum resonant avibus virgulta canoris
et liquidas corvi presso dant gutture voces
nec gemere aëria cessavit turtur ab ulmo.
(Dies quartus.)
[recensere]Quarto terra die | variarum monstra ferarum
100omnigenumque | pecus nullo custode per herbam
educit silvis subito | mirabile visu.
tum demum movet arma leo, | tum pessima tigris
squamosusque draco et fulva cervice leaena
saevire ac formae magnorum ululare luporum.
105cetera pascuntur virides armenta per herbas,
nec gregibus liquidi fontes nec gramina desunt.
(Dies quintus et sextus.)
[recensere]Iamque dies alterque dies processit, et omne
hoc virtutis opus | divinae mentis et haustus
prospiciens genitor | perfectis ordine rebus
110expleri mentem nequit ardescitque tuendo
terrasque tractusque maris caelumque profundum,
alituum pecudumque genus, | secumque volutat,
qui mare, qui terras omni dicione tenerent,
neu segnes iaceant terrae. | iuvat usque morari.
(De formatione primi hominis.)
[recensere] 115Talia versanti subito sententia sedit,
felicemque trahit limum | fingitque premendo
pingue solum primis extemplo a mensibus anni.
iamque inproviso | tantae pietatis imago
procedit nova forma viri | pulcherrima primum,
120os umerosque deo similis, | cui mentem animumque
maior agit deus atque opera ad maiora remittit.
(De formatione Evae.)
[recensere]Quaeritur huic alius; nec quisquam ex agmine tanto
audet adire virum | sociusque in regna vocari.
haut mora continuo | placidam per membra quietem
125dat iuveni et | dulci declinat lumina somno.
atque illi medio in spatio | iam noctis opacae
omnipotens genitor | costas et viscera nudat.
harum unam iuveni | laterum conpagibus actis
eripuit subitoque | oritur mirabile donum –
130argumentum ingens – | claraque in luce refulsit
insignis facie | et pulchro pectore virgo,
iam matura viro, iam plenis nubilis annis.
olli somnum ingens rupit pavor: ossaque et artus
coniugium vocat | ac stupefactus numine pressit
135excepitque manu dextramque amplexus inhaesit.
(Deum protoplastum et Evam benedixisse.)
[recensere]His demum exactis | torquet qui sidera mundi
infit: eo dicente | premit placida aequora pontus
et tremefacta solo tellus, silet arduus aether.
«vivite felices | interque nitentia culta
140fortunatorum nemorum sedesque beatas.
haec domus, haec patria est, | requies ea certa laborum.
his ego nec metas rerum nec tempora pono:
imperium sine fine dedi, | multosque per annos
non rastros patietur humus, nec vinea falcem.
145at genus immortale manet, | nec tarda senectus
debilitat vires animi mutatque vigorem.
(Quid prohibitum primis parentibus.)
[recensere]Vos contra | quae dicam animis advertite vestris.
[in medio ramos annosaque brachia pandens]
est in conspectu | ramis felicibus arbos,
quam neque fas igni cuiquam, nec sternere ferro,
150religione sacra | numquam concessa moveri.
hac quicumque sacros | decerpserit arbore fetus,
morte luet merita: | nec me sententia vertit.
nec tibi tam prudens quisquam persuadeat auctor
conmaculare manus | – liceat te voce moneri –,
155femina, | nec te ullius violentia vincat,
si te digna manet divini gloria ruris.»
(De deliciis Paradisi.)
[recensere]Postquam cuncta pater, | caeli cui sidera parent,
conposuit, legesque dedit | camposque nitentis
desuper ostentat, | tantarum gloria rerum.
160ecce autem primi sub limina solis et ortus
devenere locos, | ubi mollis amaracus illos
floribus et dulci adspirans conplectitur umbra.
hic ver purpureum atque alienis mensibus aestas,
hic liquidi fontes, | hic caeli tempore certo
165dulcia mella premunt, | hic candida populus antro
inminet et lentae texunt umbracula vites.
invitant croceis halantes floribus horti
inter odoratum lauri nemus | ipsaque tellus
omnia liberius nullo poscente ferebat.
170fortunati ambo, | si mens non laeva fuisset
coniugis infandae: docuit post exitus ingens.
(Tentatio per Serpentem.)
[recensere]Iamque dies infanda aderat: | per florea rura
ecce inimicus atrox | inmensis orbibus anguis
septem ingens gyros, septena volumina versans
175nec visu facilis nec dictu affabilis ulli
obliqua invidia | ramo frondente pependit,
vipeream spirans animam, | cui tristia bella
iraeque invidiaeque et crimina noxia cordi.
odit et ipse pater: | tot sese vertit in ora
180arrectisque horret squamis, et, | ne quid inausum
aut intemptatum scelerisve dolive | relinquat,
sic prior adgreditur dictis | seque obtulit ultro:
«dic» ait, «o virgo | – lucis habitamus opacis
riparumque toros et prata recentia rivis
185incolimus –, | quae tanta animis ignavia venit?
strata iacent passim sua quaeque sub arbore poma,
pocula sunt fontes liquidi: | caelestia dona
adtractare nefas: | id rebus defuit unum.
quid prohibet | causas penitus temptare latentes?
190vana superstitio |. rerum pars altera adempta est.
quo vitam dedit aeternam? cur mortis adempta est.
conditio? | mea si non inrita dicta putaris,
auctor ego audendi | sacrata resolvere iura.
tu coniunx, tibi fas animum temptare precando.
195dux ego vester ero: | tua si mihi certa voluntas,
extruimusque toros, dapibusque epulamur opimis.»
(Eva seducta seducit virum.)
[recensere]Sic ait, et dicto citius |, quod lege tenetur,
subiciunt epulis | olim venerabile lignum
instituuntque dapes | contactuque omnia foedant.
200praecipue infelix pesti devota futurae
mirataque novas frondes et non sua poma,
causa mali tanti, | summo tenus attigit ore.
maius adorta nefas maioremque orsa furorem
heu misero coniunx | aliena ex arbore germen
205obicit atque | animum subita dulcedine movit.
(Vident se nudos, et faciunt sibi perizomata.)
[recensere]Continuo nova lux oculis effulsit; | at illi
terrentur visu subito | nec plura morati
corpora sub ramis | obtentu frondis inumbrant:
consertum tegmen: | nec spes opis ulla dabatur.
210at non haec nullis hominum | rerumque repertor
observans oculis | caedes et facta tyranni
praesensit: | notumque furens quid femina posset.
continuo invadit: | «procul, o procul este profani»
conclamat, | caelum ac terras qui numine firmat.
(Adam abscondit se.)
[recensere] 215Atque illi longe gradientem et dira frementem
ut videre, metu versi retroque ruentes
diffugiunt silvasque et sicubi concava furtim
saxa petunt. piget incepti lucisque, | neque auras
dispiciunt: | taedet caeli convexa tueri.
(Increpat Adam Dominus.)
[recensere] 220Nec longum in medio tempus, | cum creber ad aures
visus adesse pedum sonitus genitorque per auras
hunc, ubi vix multa maestum cognovit in umbra,
talibus adloquitur dictis | atque increpat ultro:
«infelix, quae tanta animum dementia cepit?
225quis furor iste novus? quo nunc, quo tenditis» inquit
«regnorum inmemores, | quae mentem insania mutat?
dicite, | quae lucis miseris tam dira cupido?
maturate fugam | totoque absistite luco:
nec revocare gradum|, si quando adversa vocarint,
230est licitum; | flammis ambit torrentibus amnis
per medium stridens | torquetque sonantia saxa
attollitque globos flammarum, et sidera lambit.
(Adam se excusat.)
[recensere]Ille sub haec: «tua me, genitor, tua tristis imago
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
his posuere locis: | merui, nec deprecor», inquit
235«omnipotens, | sonitumque pedum vocemque tremesco
conscius audacis facti: | monitisque sinistris
femina | fert tristis sucos tardumque saporem.
illa dolos dirumque nefas sub pectore versans
insontem infando indicio, | moritura puella
240dum furit, incautum crudeli morte | peremit;
suasit enim, | scis ipse, neque est te fallere cuiquam.
ut vidi, ut perii, ut me malus abstulit error,
contigimusque manu | quod non sua seminat arbor.»
(Maledictum Serpenti.)
[recensere]Tum pater omnipotens | solio sic infit ab alto:
245«accipite ergo animis atque haec mea figite dicta:
tuque prior, | scelere ante alios inmanior omnis,
quem nec longa dies pietas nec mitigat ulla,
hortator scelerum, | coluber, mala gramina pastus
desidia, latamque trahens inglorius alvum
250cede locis, | nullis hominum cogentibus, ipse,
tenuis ubi argilla et dumosis calculus arvis.»
(Maledictum Adam.)
[recensere]«At tibi pro scelere» exclamat, «pro talibus ausis
omne aevum ferro teritur, | primusque per artem
heu miserande puer, | terram insectabere rastris
255et sonitu terrebis aves: | horrebit in arvis
carduus et spinis surget paliurus acutis
lappaeque tribulique | et fallax herba veneni.
at si triticeam in messem robustaque farra
exercebis humum, | frustra spectabis acervum
260Concussaque famem in silvis solabere quercu.
insuper his | subeunt morbi tristisque senectus
et labor et durae rapit inclementia mortis.
(Maledictam Evam.)
[recensere]Haec tibi semper erunt, tuque, o saevissima coniunx,
non ignara mali, | caput horum et causa malorum,
265magna lues commissa tibi: | heu perdita nescis
nec quae te circum stent deinde pericula cernis.
nunc morere, ut merita es, | tota quod mente petisti:
nec mea iam mutata loco sententia cedit.»
(Expulsos Adam et Evam e paradiso.)
[recensere]At iuvenem | primum saevus circumstetit horror:
270deriguere oculi, | nec se celare tenebris
amplius aut | notas audire et reddere voces.
haut mora, festinant, iussi rapidisque feruntur
passibus, | et pariter gressi per opaca viarum
corripiunt spatium medium | limenque relinquunt
275flentes | et paribus curis vestigia figunt.
tum victum in silvis | bacas lapidosaque corna
dant rami et vulsis pascunt radicibus herbae.
(Evam peperisse duos filios.)
[recensere]Interea magnum sol circumvertitur annum:
matri longa decem tulerant fastidia menses,
280unde homines nati, durum genus. | inde per artem
aut herbae campo apparent aut arbore frondes,
inque novos soles audent se gramina tuto
credere: | et in lentis uvam demittere ramis
instituunt | udoque docent inolescere libro.
(Abel a fratre occiditur.)
[recensere] 285Tum, gemini fratres | adolent dum altaria taedis,
alter in alterius praelato invidit honore –
horresco referens –: | consanguinitate propinquum
excipit incautum patriasque obtruncat ad aras
sanguine foedantem quos ipse sacraverat ignis.
(Post occisum Abel Deus irascitur humano generi.)
[recensere] 290Tum genitor | virus serpentibus addidit atris
mellaque decussit foliis ignemque removit
praedarique lupos iussit pontumque moveri
et passim rivis currentia vina repressit.
mox et frumentis labor additus, ut mala culmos
295esset robigo | et victum seges aegra negaret.
tum laqueis captare feras et fallere visco
inventum, et | duris urgens in rebus egestas
movit agros, curis acuens mortalia corda,
Deterior donec paulatim decolor aetas,
300ferrea progenies, duris caput extulit arvis
et belli rabies et amor successit habendi.
Iustitia excedens terris vestigia fecit.
nec longum in medio tempus: | furor iraque mentem
praecipitant: | gaudent perfusi sanguine fratrum.
305condit opes alius defossoque incubat auro
nec doluit miserans inopem | dextramque tetendit.
(De Diluvio.)
[recensere]Tum pater omnipotens | graviter commotus ab alto
aethere se mittit: | tellurem effundit in undas
diluvio miscens caelumque in Tartara solvit.
310sternit agros, sternit sata laeta bovumque labores
diluit, inplentur fossae et cava flumina crescunt:
et genus omne neci pecudum dedit, omne ferarum.
(Noe servatur.)
[recensere]Tum pietate gravem ac meritis | – mirabile dictu –,
qui fuit in terris et servantissimus aequi,
315eripuit leto, | tantis surgentibus undis,
ut genus unde novae stirpis revocetur haberet.
(Post diluvium Deus legem dat hominibus, Iudaei bello agitantur.)
[recensere]Diluvio ex illo | patribus dat iura vocatis
omnipotens: | magnis agitant sub legibus aevum.
quid memorem infandas caedes, quid facta tyranni
320nesciaque humanis precibus mansuescere corda,
Aegyptum viresque orientis et ultima | bella
magnanimosque duces totiusque ordine gentis,
quo cursu deserta petiverit | et tribus et gens
magna virum, | meriti tanti non inmemor umquam,
325quique sacerdotes casti | altaria iuxta,
quique pii vates | pro libertate ruebant,
qui bello exciti reges, quae | litore rubro
conplerint campos acies, | quibus arserit armis
rex, genus egregium, | magno inflammante furore,
330agmen agens equitum et florentis aere catervas?
cetera facta patrum | pugnataque in ordine bella
praetereo, atque aliis post me memoranda relinquo.
Pars secunda
De Novo Testamento
[recensere](Invocatio ad Deum.)
[recensere]Nunc ad te et tua magna, pater, consulta revertor.
maius opus moveo: vatum praedicta priorum
335adgredior, | quamvis angusti terminus aevi
accipiat, | temptanda via est, qua me quoque possim
tollere humo | et nomen fama tot ferre per annos,
quod tua progenies | caelo descendit ab alto,
attulit et nobis aliquando optantibus aetas
340auxilium adventumque dei, | quom femina primum
virginis os habitumque gerens | – mirabile dictu –
nec generis nostri puerum nec sanguinis edit,
seraque terrifici cecinerunt omina vates
adventare virum | populis terrisque superbum
345semine ab aetherio, | qui viribus occupet orbem.
[imperium oceano famam qui terminet astris.]
(De Nativitate Iesu Christi.)
[recensere]Iamque aderat promissa dies, | quo tempore primum
extulit os sacrum | divinae stirpis origo
missus in imperium, | venitque in corpore virtus
mixta deo: | subiit cari genitoris imago.
(De Stella et Magis.)
[recensere] 350Haut mora, continuo | caeli regione serena
stella facem ducens multa cum luce cucurrit.
agnovere deum proceres | cunctisque repente
muneribus cumulant | et sanctum sidus adorant.
tum vero manifesta fides | clarumque paternae
355nomen erat virtutis: et ipsi | agnoscere vultus
flagrantisque dei | divini signa decoris.
(Metuisse Herodem nato Christo.)
[recensere]Protinus ad regem | magno fervore ruentum
fama volat | magnisque acuit rumoribus iras
incenditque animum | matrisque adlabitur auris.
360illa dolos dirumque nefas | haut nescia rerum
praesensit motusque excepit prima futuros.
praescia venturi | furtim mandarat alendum,
dum curae ambiguae, dum | mens exaestuat ira.
(Herodes iubet occidi infantes.)
[recensere]At rex sollicitus | stirpem et genus omne futurum
365praecipitare iubet subiectisque urere flammis,
multa movens, | mittique viros, qui certa reportent.
haut secus ac iussi faciunt | rapidisque feruntur
passibus et | magnis urbem terroribus inplent.
continuo auditae voces vagitus et ingens
370infantumque animae flentes: | ante ora parentum
corpora natorum | sternuntur limine primo.
(Fugit Virgo cum filio in Aegyptum.)
[recensere]At mater | gemitu non frustra exterrita tanto,
ipsa sinu prae se portans, | turbante tumultu,
infantem fugiens | plena ad praesaepia reddit.
375hic natum | angusti subter fastigia tecti
nutribat teneris inmulgens ubera labris.
hic tibi prima, puer, | fundent cunabula flores,
mixtaque ridenti | passim cum baccare tellus
molli paulatim | colocasia fundet acantho.
(Christus disputat in templo in medio seniorum.)
[recensere] 380Et iam finis erat | perfecto temporis orbe.
ut primum cessit furor et rabida ora quierunt,
ante annos animumque gerens | caelestis origo
(Mirantur omnes Christum.)
[recensere]Per medias urbes graditur, populosque propinquos.
illum omnis tectis agrisque effusa iuventus
385attonitis inhians animis | prospectat euntem,
turbaque miratur matrum: | «qui spiritus illi,
qui vultus vocisque sonus vel gressus eunti est!»
(Testimonium Ioannis de Christo.)
[recensere]Continuo vates | – namque is certissimus auctor –
ut procul egelido secretum flumine vidit,
390«tempus» ait: «deus, ecce, deus, cui | maxima rerum
verborumque fides. | tu nunc eris alter ab illo,
fortunate puer, caeli cui sidera parent.
sic equidem ducebam animo rebarque futurum:
expectate venis, | spes et solacia nostri.»
(Christus baptizatur a Ioanne, et Spiritus sanctus descendit de caelo.)
[recensere] 395Haec ubi dicta dedit, | fluvio mersare salubri
accepit venientem ac mollibus extulit undis:
exultantque vada ac | subito commota columba
devolat et supra caput astitit. | inde repente
radit iter liquidum celeris neque commovet alas.
(Multos baptizatos cum Christo.)
[recensere] 400Huc omnis turba ad ripas effusa ruebat
certatim largos umeris infundere rores.
(Vox de caelo audita est, hic est, etc.)
[recensere]Tum genitor natum dictis | compellat amicis:
«nate, meae vires, mea magna potentia solus
et praedulce decus | magnum rediture parenti,
405a te principium, tibi desinet. | accipe, testor,
o mea progenies: | qua sol utrumque recurrens
aspicit Oceanum, | perfecto laetus honore
omnia sub pedibus | vertique regique videbis.
tu regere imperio populos, | matresque virosque,
410iampridem resides animos desuetaque corda
ignarosque viae mecum miseratus | inertes
adgredere et votis iam nunc adsuesce vocari».
dixerat: ille patris magni parere parabat
imperio, | instans operi regnisque futuris.
415Heu pietas, heu prisca fides! | quas dicere grates
incipiam, si parva licet conponere magnis?
nec mihi iam patriam antiquam spes ulla videndi
nec spes libertatis erat nec cura | salutis.
(Omnia rident, adveniente Domino.)
[recensere]Hic mihi responsum primus dedit ille petenti,
420concretam exemit labem purumque reliquit
aetherium sensum | meque in mea regna remisit.
illum ego per flammas, | agerem si Syrtibus exul,
per varios casus, | per mille sequentia tela,
quo res cumque cadent, unum | pro nomine tanto
425exequerer strueremque suis altaria donis.
huius in adventum | tantarum in munera laudum
ipsi laetitia voces ad sidera iactant
intonsi montes: respondent omnia valles.
(Tentatur Christus.)
[recensere]Tempore non alio | – magnum et memorabile nomen –
430serpentis furiale malum | meminisse necesse est.
ausus quin etiam | – fama est obscurior annis –
conpellare virum et | veniendi poscere causas.
hunc ubi tendentem adversum per gramina vidit,
substitit infremuitque ferox | dominumque potentem
435saucius ac serpens | adfatur voce superba:
«verane te facies, verus mihi nuntius adfers?
qui genus? unde domo, | qui nostra ad limina tendis?
fare age, quid venias; | nam te dare iura loquuntur.
aut quis te, iuvenum confidentissime, nostras
440iussit adire domus | pacique inponere morem?
non equidem invideo, miror magis: | accipe porro,
quid dubitem et quae nunc animo sententia surgat.
est domus alta: | voca zephyros et labere pinnis
ardua tecta petens, | ausus te credere caelo,
445si modo quem memoras pater est, | cui sidera parent».
(Christus diabolum alloquitur.)
[recensere]Olli subridens sedato pectore | fatur
haut vatum ignarus venturique inscius aevi:
«dissimulare etiam sperasti, perfide | serpens?
ne dubita; nam vera vides. | opta ardua pinnis
450astra sequi clausumque cava te condere terra.
quo periture ruis maioraque viribus audes?
cede deo, | toto proiectus corpore terrae».
nec plura his: ille admirans venerabile donum
fronte premit terram | et spumas agit ore cruentas
455contentusque fuga | caecis se inmiscuit umbris.
( Dominum elegisse discipulos, et statim secutos populos.)
[recensere]Interea | volitans magnas it fama per urbes.
convenere viri: | mens omnibus una sequendi
in quascumque velit pelago deducere terras.
multi praeterea, quos fama obscura recondit,
460concurrunt | fremitu denso stipantque frequentes
exultantque animis; | medium nam plurima turba
hunc habet atque umeris extantem suscipit altis.
postquam altos ventum in montes, | aeterna potestas
iura dabat legesque viris|, secreta parentis,
465spemque dedit dubiae menti | curasque resolvit.
conspicit ecce alios dextra laevaque | frequentis.
quos ubi confertos audere in proelia vidit,
incipit, et dictis divinum inspirat amorem:
«discite iustitiam moniti, | et succurrite fessis
470pro se quisque, viri, | quae cuique est copia, laeti
communemque vocate deum. | meliora sequamur
quoque vocat vertamus iter. | via prima salutis
intemerata fides | et mens sibi conscia recti.
vobis parta quies | perfecto temporis orbe.
475nam qui divitiis soli incubuere repertis
nec partem posuere suis, | dum vita maneret,
pulsatusve parens et fraus innexa clienti,
tum cum frigida mors anima seduxerit artus,
inclusi poenam exspectant, | quae maxima turba est,
480infernisque ciet tenebris | veterumque malorum
supplicia expendunt. | aliis sub gurgite vasto
infectum eluitur scelus aut exuritur igni.
turbidus hic caeno vastaque voragine gurges
aestuat atque imo barathri eructat harenam.
485hinc exaudiri gemitus et saeva sonare
verbera, tum stridor ferri tractaeque catenae,
semper et obducta densantur nocte tenebrae.
(Praecipitur, ne colantur idola.)
[recensere]Praeterea | quae dicam animis advertite vestris.
non ego vos posthac | caesis de more iuvencis
490religione patrum | truncis et robore nata
mortalive manu | effigies et templa tueri
audiam: et haec | repetens iterumque iterumque monebo:
sed periisse semel satis est, | natumque patremque
profuerit meminisse magis, | si credere dignum est.
495sed fugit interea, fugit inreparabile tempus,
flammarumque | dies et vis inimica propinquat».
(De Iudicio venturo.)
[recensere]Adtonitis haesere animis: | nec plura moratus
hic aliud maius miseris | mortalibus aegris
iudicium | canit – et tristis denuntiat iras –
500venturum excidio | vasta convulsa ruina
omnia tum pariter | rutilo inmiscerier igni
palantesque polo stellas | caelique ruinam.
tum vero tremefacta novos per pectora cunctis
insinuat pavor, | et taciti ventura videbant.
(Quid sibi faciendum foret, ut vitam aeternam possideret, petiit quidam a Domino.)
[recensere] 505Haec super adventu | cum dicta horrenda moneret,
ora puer prima signans intonsa iuventa,
dives opum, studiis florens ignobilis oti –
quinque greges illi balantum, quina redibant
armenta, et | dapibus mensas onerabat inemptis –
510continuo | alacris palmas utrasque tetendit
et genua amplectens | sic ore affatus amico est:
«o deus, o famae merito pars maxima nostrae,
ad te confugio et supplex tua numina posco.
omnia perfeci atque animo mecum ante peregi.
515eripe me his, invicte, malis. | quid denique restat,
quidve sequens tantos possim superare labores?
accipe daque fidem: | mihi iussa capessere fas est.»
(Respondit ei Dominus.)
[recensere]Atque huic responsum paucis ita reddidit heros:
«o praestans animi iuvenis, | absiste precando,
520nec te paeniteat: | nihil o tibi amice relictum.
hoc etiam his addam, tua si mihi certa voluntas:
disce, puer, | contemnere opes et te quoque dignum
finge deo, | et quae sit poteris cognoscere virtus.
da dextram misero et | fratrem ne desere frater.
525si iungi hospitio properat, | coniunge volentem.
casta pudicitiam servet domus. | en age segnes
rumpe moras | rebusque veni non asper egenis.»
dixerat haec. ille | in verbo vestigia torsit
tristior, | ora modis adtollens pallida miris,
530multa gemens, seque ex oculis avertit et aufert.
(Discipuli periclitantur in mari.)
[recensere]Inde ubi prima fides pelago, | tranquilla per alta
deducunt socii naves | atque arte magistra
hic alius latum funda transverberat amnem
alta petens, pelagoque alius trahit umida lina.
535postquam altum tenuere rates nec iam amplius ullae
occurrunt terrae, | crebris micat ignibus aether,
eripiunt subito nubes caelumque diemque,
consurgunt venti et | fluctus ad sidera tollunt.
at sociis subita gelidus formidine sanguis
540diriguit: cecidere animi | cunctique repente
pontum adspectabant flentes | – vox omnibus una –
spemque metumque inter dubii, seu vivere credant
sive extrema pati, leti discrimine parvo,
qualia multa mari nautae patiuntur in alto.
(Christum ambulasse super aquas.)
[recensere] 545Ecce deus | magno misceri murmure pontum
emissamque hiemem sensit, | cui summa potestas.
par levibus ventis | et fluminis ocior alis
prona petit maria et pelago decurrit aperto:
nec longo distat cursu | praeeunte carina.
550agnoscunt longe regem | dextramque potentem
nudati socii | et magno clamore salutant.
postquam altos tetigit fluctus et ad aequora venit,
id vero horrendum ac visu mirabile ferri:
subsidunt undae, | remo ut luctamen abesset,
555collectasque fugat nubes | graditurque per aequor
iam medium necdum fluctu latera ardua tinxit.
at media socios incedens nave per ipsos
ipse gubernaclo rector subit, ipse magister.
intremuit malus, | gemuit sub pondere cumba,
560vela cadunt, | puppique deus consedit in alta:
et tandem laeti notae advertuntur harenae.
(Christus insedit asello.)
[recensere]Tunc etiam | tardi costas agitator aselli
insedit nimbo effulgens: | cui plurima circum
matres atque viri, pueri | velamina nota
565subiciunt | funemque manu contingere gaudent.
iamque propinquabant portis | templumque vetustum
antiqua e cedro | centum sublime columnis
ingreditur | magna medius comitante caterva.
(Christum ementes et vendentes flagello e templo expulisse.)
[recensere]Horrendum silvis | hoc illis curia templum,
570hae sacrae sedes, | miro quod honore colebant.
namque sub ingenti lustrat dum singula templo,
horrescit visu subito | insonuitque flagello
significatque manu et magno simul | intonat ore:
«quae scelerum facies, | quaeve aera micantia cerno
575Caesaris et nomen? | quae mentem insania mutat?
hae nobis propriae sedes, | hic tempore certo
perpetuis soliti patrum considere mensis.»
obstipuere animis | gelidusque per ima cucurrit
ossa tremor, | mensasque metu liquere priores.
(De Coena Domini.)
[recensere] 580Devexo interea propior fit Vesper Olympo.
tum victu revocant vires fusique per herbam
et dapibus mensas onerant et pocula ponunt.
(Docet Sacramentum.)
[recensere]Postquam prima quies epulis mensaeque remotae,
ipse inter primos | genitori instaurat honores,
585suspiciens caelum. | tum facta silentia linguis.
dat manibus fruges | dulcesque a fontibus undas
implevitque mero pateram | ritusque sacrorum
edocet, inmiscetque preces | ac talia fatur:
(Praedicit ab uno se traditum iri.)
[recensere]«Audite, o proceres,» ait «et spes discite vestras.
590nemo ex hoc numero mihi non donatus abibit,
promissisque patris | vestra» inquit «munera vobis
certa manent, pueri, et palmam movet ordine nemo.
et lux cum primum terris se crastina reddet,
unus erit tantum | in me exitiumque meorum,
595dum paci medium se offert | de corpore nostro.
iamque dies, nisi fallor, adest. | secludite curas.
mecum erit iste labor, | nec me sententia fallit:
unum pro multis dabitur caput.» | haec ita fatus
conticuit | seramque dedit per membra quietem.
(Sacerdotes cum populo contra Christum.)
[recensere] 600Oceanum interea surgens Aurora reliquit.
iamque sacerdotes | late loca questibus implent
cum populo et patribus | ferturque per agmina murmur.
quod genus hoc hominum, quaeve hunc tam barbara morem
permittit patria? | poenas cum sanguine poscunt
605undique collecti | et magno clamore secuntur
insontem, | saevitque animis ignobile vulgus.
(Christus hora sexta deducitur, ut crucifigatur.)
[recensere]Sol medium caeli conscenderat igneus orbem,
cum subito | acciri omnes, populusque patresque,
exposcunt farique iubent, | quo sanguine cretus
610quidve petat quidve ipse ferat. | praeclara tuentis
facta viri mixtus dolor et | stupor urget inertis –
nescia mens hominum –, | certant inludere capto.
tum vero | raptis concurrunt undique telis.
tollitur in caelum clamor | cunctique repente
615corripuere sacram effigiem manibusque cruentis
ingentem quercum decisis undique ramis
constituunt | spirisque ligant ingentibus ipsum,
tendebantque manus | pedibus per mutua nexis –
triste ministerium –, | sequitur quos cetera pubes,
620ausi omnes inmane nefas ausoque potiti.
ille autem inpavidus | «quo vincula nectitis?» inquit.
«tantane vos generis tenuit fiducia vestri?
post mihi non simili poena commissa luetis.»
talia perstabat memorans fixusque manebat.
(Fit terraemotus, et sol obscuratur.)
[recensere] 625Interea magno misceri murmure caelum
incipit | et rebus nox abstulit atra colorem
impiaque aeternam timuerunt saecula noctem.
terra tremit, fugere ferae et mortalia corda
per gentes humilis stravit pavor: | inde repente
630dat tellus gemitum et | caelum tonat omne fragore.
(Christum descendisse ad inferos.)
[recensere]Extemplo | commotae Erebi de sedibus imis
umbrae ibant tenues. | tellus quoque et aequora ponti
signa dabant: | sistunt amnes terraeque dehiscunt.
quin ipsae stupuere domus atque intima Leti
635Tartara | et umbrosae penitus patuere cavernae.
sol quoque et exoriens | – cuncti se scire fatentur –
tum caput obscura nitidum ferrugine texit.
(Apostolos fugisse.)
[recensere]Diffugiunt comites et nocte teguntur opaca
multaque dura suo tristi cum corde | volutant.
640quid faciant? | haerent infixi pectore vultus
verbaque, nec placidam membris dat cura quietem.
(Conquestio Petri ad condiscipulos.)
[recensere]Tunc senior tales referebat pectore voces
multa putans: | «ubi nunc nobis deus ille magister?
quem sequimur? quove ire iubes, ubi ponere sedes?
645o dolor atque decus, | tantarum gloria rerum!
iam iam nulla mora est: | et nos rape in omnia tecum –
oramus – | teque aspectu ne subtrahe nostro.
(Christum tertia die resurrexisse.)
[recensere]Hos inter motus | verba
tertia lux gelidam caelo dimoverat umbram:
650iamque pedem referens | superas veniebat ad auras,
cum subito ante oculos | ingenti mole sepulchrum,
corpus ubi exanime positum, | – nec claustra, nec ipsi
custodes sufferre valent – | avulsaque saxis
saxa vident, | laxis laterum conpagibus artis.
655fit sonus: ingenti concussa est pondere tellus.
horror ubique animos, simul ipsa silentia terrent.
(Foribus clausis apparuisse Christum discipulis.)
[recensere]Ecce autem primi | volucrum sub culmine cantus:
ingreditur linquens antrum, | spoliisque superbus
ibat ovans, | pulsuque pedum tremit excita tellus,
660vulneraque illa gerens | foribus sese intulit altis.
atque hic ingentem comitum adfluxisse novorum
invenit admirans numerum | cunctisque repente
inprovisus ait: «coram, quem quaeritis, adsum.
vicit iter durum pietas | et vivida virtus.
665praecipites vigilate, viri; | timor omnis abesto.
(Instruit apostolos.)
[recensere]Hi nostri reditus exspectatique triumphi,
haec mea magna fides. | o terque quaterque beati,
quae vobis, quae digna, viri, pro laudibus istis
praemia posse rear solvi, | quae dona parari?
670accipite ergo animis: | quae vos a stirpe parentum
prima tulit tellus, eadem vos ubere laeto
accipiet. | revocate animum maestumque timorem
mittite | et vosmet rebus servate secundis.
(Christum apostolis pacem reliquisse.)
[recensere]Quod super est, laeti bene gestis ordine rebus
675pacem orate manu, | pacem laudate sedentes
magnanimi; | pacis solum inviolabile pignus.»
et simul his dictis faciem ostendebat et | ora,
ora manusque ambas populataque | pectora ferro:
inmiscentque manus manibus | gaudentque tuentes.
680nec vidisse semel satis est: iuvat usque morari
et conferre gradum | et dextrae coniungere dextram.
(De Ascensione Christi.)
[recensere]His demum exactis | spirantes dimovet auras:
aëra per tenerum | caeloque invectus aperto
mortales visus medio in sermone reliquit:
[infert se septus nebula mirabile dictu]
685atque illum | solio stellantis regia caeli
accipit | aeternumque tenet per saecula nomen.
ex illo celebratus honos, laetique minores
servavere diem | tot iam labentibus annis.
Precatio
[recensere]I decus, i, nostrum, | tantarum gloria rerum,
[semper honos nomenque tuum laudesque manebunt]
690et nos et tua dexter adi pede sacra secundo
annua, quae differre nefas. celebrate faventes
hunc, socii, morem sacrorum: hunc ipse teneto,
o dulcis coniux, | et si pietate meremur,
hac casti maneant in religione nepotes.
Probae illustris matronae
Vergilianis versiculis
comptatum.