 Capitulum XI |
Capitulum XIII  |
DIſquiſitis ſingulorum principatum rationibus, de quibus initio diſſerendum propoſuimus, eorúmque tum boni, tum mali cauſis, aliqua ex parte perſpectis: explicatis denique modis quibus multi eos conſequi, ac retinere ſunt conati, id mihi duntaxat fit reliquum, vt generatim ea perluſtrem quæ vel ad offendendum, vel ad ſeſe defendendum ſpectare videntur, quæque in corum quemlibet cadere poſſunt.
Dictum eſt ſupra neceſſarium fore, vt qui principem agit, probè firma habeat fundamenta, alioquin vt corruat neceſſe eſt: præcipua verò fundamenta, quibus imperia tum nuper, tum olim parta, & ex his quæ mixta ſunt, continentur, ſunt bonæ leges, & bona arma. Bonę autem leges eſſe non poſſunt, vbi bona non ſunt arma: ac vbi bona vigẽt arma, ibi neceſſe eft, vt bonæ etiam ſint leges: quibus in præſentia præteritis, de armis orationem inſtituam,
Arma igitur, quibus principes ditionem ſuam tuentur, dicũtur eſſe vel propria, vel mercede conducta, auxiliaria, aut mixta. Mercenaria & auxiliaría, inutilia ſunt prorſus & periculoſa. Imperio enim in armis mercenarijs conſtituto, qui præeſt, nihil firmitatis , nihil ſecuritatis habet: diſiecta enim ſunt ambitioſa, nullius difciplinæ, nullius fidei, inter amicos acerrima , in hoſtes inertia, & ignaua, nullo Dei metu, nulla hominũ fide tenentur: tandiu ruina profertur dum impreſsio prorogatur. Pacis quidem tempore illi ipſi, belli verò, hoſtes tui te diſpoliant. Huius rei cauſa eſt, quòd neque beneuolentia, neque vlla cauſa in caſtris retinentur, quàm ſtipendiolo quodam, in quod ſatis non eſt ad eos impellendos, vt tua cauſa mortem ſibi oppetendam putent. Cupiunt ſanè in tuum exercitum allegi: at vbi eſt cum hoſtibus congrediendum, tunc aut fuga, aut diſceſſu (te deſerto) ſibi conſulunt, id ſané nullo negotio perſuadere poſſem. Nam Italiæ præſens excidium aliunde patet non eſſe inuectum, quàm quòd mercenaria arma ſequuta, in ipſis iam multis annis ſpem ſuam collocauerat: quæ quidem non nihil retroactis temporibus vſui fuiſſe quibuſdam, atque valida inter ſe videbantur quidem: at præpotente extero aliquo aduentante, tunc apertum fecerunt, quid virium haberent. Quapropter Carolo regi integrum fuit Italiam gypſo occupare. Qui autem hominum errata eius mali cauſam fuiſſe afferebant, ij, quod res erat, affirmabant : ſed tamen non illa erant, quæ credebantur, verùm ea de quibus iam dixi. Et quoniam principum erant errata, luerunt & ipfi pœnas.
Infelicitatem adhuc huius generis armorum, melius oſtenſam volo. Mercenarij duces aut ſunt viri virtute præftantes, aut non: ſi virtute excellunt, iam eorum te fidei tutò committere neutiquã potes. Semper enim vel tui, cuius ſub imperio degunt, vel aliorum præter animi tui propoſitum oppreſsione, ad ſuã ipſorum amplitudinem augendam aſpirabunt: ſin vulgares, & ignaui, tunc te proculdubio in ruinam trahent.
Siquis excipiat hoc idem eſſe facturos quicunque iam arma tenent, ſiue ij mercenarij ſint, ſiue nõ: Reſponderem arma vel tractantur à principe, vel ab aliqua Repub. Principis eft ipfum præire, atque imperatoris obire parteis: Reipub. verò ſuos ciues mittere: quorum ſiquẽ induſtria & virtute parum reſpondere videat, illum ſubmouendum curet: ſi expectationem explet, tum legibus illum, ne officij fines tranſiliat, cohibeat. Atqui re ipſa cernitur, principes, ac Reſpublicas duntaxat armis inſtructas, maximos feciſſe progreſſus: mercenaria autem arma, aut damnum, aut malum ſemper dediſſe. Ad hæc maiori cum difficultate Reſpub. ſuis armis munita adigitur, vt fui ciuis admittat imperium, quã quæ extero milite vtitur. Roma & Sparta per multa ſecula armis inſtructæ floruerunt, & liberæ manſerunt: Heluetij armatiſsimi ſunt, & liberrimi, Cuius naturæ antiquitus fuerunt arma conductitia, Carthaginenſes nobis exemplo eſſe poſſunt: qui ſtatim à primo contra Romanos confecto bello, parũ abfuit quin à militibus , quos mercede conduxerant, fuerint oppreſsi, licet ſuos ciues copiarum haberent præfectos. Philippus Macedo à Thebanis poſt Epaminondæ mortem creatus imperator, parta ex hoſtibus victoria, eorum libertatem ſuſtulit. Mediolanenſes, mortuo Philippo principe, decreuerũt ſtipendium contra Venetos Franciſco Sfortię, quiad Carauagium deuictis hoſtibus adiunxit ſe illis, vt Mediolanenſes ſuos dominos opprimeret. Eius pater Sfortia cum Ioannæ Neapolitanorũ reginę ſtipendia mereret, repente illam inermem deſeruit, ſic, vt ne regnũ amitteret, in Aragoniorum regis ſinum coacta fuerit ſeſe conijcere. Siquis obijciat, Venetorum, atque Florentinorum imperium his armis retroactis temporibus fuiſſe propagatum, nec illud eorum præfecti in ſuam poteſtatem redegerintſ: repondeo Florentinos ſuam quandam fortunã in ea re fautricẽ habuiffe. Quandoquidem ex eorum ductoribus qui ſtrenui eſſent, & à quibus ſibi metuendum fuiſſet, nonnulli auerſis prælijs ſunt vſi, nonnullis fuit repugnatum, reliquos ambitio aliò deuoluerat. Qui infeliciter bellum adminiſtrauit, is fuit Ioannes Acutus: cuius fides amiſſa victoria cognoſci non potuit: at nemo non fatebitur ſi victoriam reportaſſet, Florentinorum rem ſuo arbitratu fuiſſe adminiftraturũ. Sfortiæ perpetuò Brachiani ſunt aduerſati mutuo ſeſe obſeruantes. Franciſcum ambitio totum in Galliam Ciſalpinã pertraxit: Brachius verò contra ſacerdotum Rempub. atque Neapolitanorum regnum ſe conuertit.
Verùm ad id accedamus, quod nuper contigit. Imperium belli gerendi Florentini detulerunt Paulo Vitellio virọ inſigni prudentia, qui ex priuata fortunæ coditione, maximum ſibi nomen pepererat: is ſi Piſas expugnaſſet, nemo inficias fuiſſet iturus Remp. Florentinorum eius imperium fuiffe ſubituram. Nam ſi in hoſtium parteis ſtipendia facturus tranſijſſet, nullus erat euadendi locus: ſi verò eũ retinuiſſent, illius iuſſa capeſſere cogebantur. Venetorum ſi progreſſus examinentur, facilè quis intelliget eos tutifsimè, ac feliciſsimè tunc ſe præſtitiſſe, cum ex Veneta gente collecti eorum exercitus, bella gerebant. Qui mos eis fuit antequã ad terreſtres expeditiones ſua ſtudia conuerterent: quo quidem tempore patritiæ gentis, & vrbanæ plebis inſtructi armis, fortiſsimè ſe geſſerunt. At vbi primùm terra bellum gerere cœperunt, hanc virtutem neglexerunt, moresque Italicos ſunt ſequuti: atque in continenti augendi imperij initio, tum quòd non ita longè Reipub. fines protuliſſent: tum etiam quòd in magna eſſent exiſtimatione, non erat quod valde à ſuis præfectis foret ſibi timendum: at propagatis imperij finibus, quòd Carmignola exercitus imperator factus eſt, tunc eius erroris ſpecimen ceperunt. Nam cũ illum acerrimum ducem cognouiſſent, poſtquàm eius ductu , Mediolanenſium regulum verberaſſent, illum verò remiſsiorem in bello gerẽdo factum cernerent, nullius amplius victoriæ eo ductore ſe fore cõpotes ſunt rati. Quare ne quod partum fuerat totum periret, eum miſſum facere nec volebant, nec poterant. Vt tutos itaque ab eo ſe aſſererent, eum interfecerunt. Declararunt deinde ſuarum copiarum imperatorem Bartholomæum Bergomatem, Robertum Seuerinatem, Comitem item Petilianum, & id generis alios: quibus ducibus metuendum erat, ne detrimentum citius, quàm emolumentum ſuæ Reipub. importaretur. Id quod in eo, quod geſtum evt ad Vailam bellum, accidit: vbi vnico cum hoſtibus congreſſu, id totũ perijt, quod dccc. annis tot laboribus fuerat quæſitum. His enim armis lentæ duntaxat, ſeræ, ac exiguæ fiunt rerum acceſsiones: at ſubitæ & repentinæ erumpunt iacturæ, & calamitates.
Et quoniam his exemplis eò deuenimus, vt de Italia nobis eſſet ſermo, quã Italiã multos annos his armis mercenarijs inftructam, ac procuratam vidimus, de his altius diſquirendo cenſui: ſi forte eorum, & origine, & progreſſu perſpecto, conſilia in melius referre diſcat.
Animo comprehenſum velim, quòd vbi primùm Romanorum imperium ex Italia aliò translatum fuit, ac Pontifex in ijs quæ profana erant maiorem in dies authoritatem ſibi aſſumeret, tota Italia in plures dynaſtias diſecta eſt. Celebriores enim vrbium in ſuos primarios, quibus antea Imperatorum fauore oppreſſæ parebant, arma ſumpſerant: ad quod etiam pontificij, vt inde exiſtimationem ſibi in ijs quę ſacra non erant compararent, opem ferebant. Ex his etiam nonnullæ in ditionem, & dominatum ſuorum ciuium ceſſerunt. Ex quo cum Italiæ rerum procuratio in manus, ac poteſtatẽ pontificiorum & nonnullarum Rerumpub. deueniſſet, cumque huius generis homines, hicque ciues omnino rei bellica expertes, & ignari eſſent, cœptum eſt ab ipſis ſtipendia militibus perſolui. Qui primus omniũ huic militiæ exiſtimationem attulerit, is fuit Alberigus Comenſis è Flaminia. Prodierunt ex huius diſciplina Brachius, & Sfortia: qui ſua tempeſtate rerum in Italua arbitri fuerunt. Hos reliqui omnes ſecuti ſunt, qui ad hæc noſtra vſque tempora res bellicas in Italia procurarunt: quarum rerum bellicarum virtutem eo notabili exitu vidimus concluſam: vt Carolus Italiam percurrerit, Ludouicus diripuerit, Ferdinãdus oppreſſerit, Heluetij deformauerint.
In eum finem hunc militandi morem inuexerant, vt ſibi id nominis , atq exiſtimationis conciliarent, quod peditum copijs detractum volebant: idque etiam eſt factum, quòd nullo imperio, nulláve ditione eſſent ditati , militarique duntaxat induſtria & conatu, foret ſibi victus quæritandus: peditum paucitas nihil nominis afferebat, copioſiorem exercitum alere non poterant. Quapropter tota res militaris in equitatum per eos abit: cuius duces mediocri numero, ali poterant, ac in honore retineri. Ita demum redijt res, vt in exercitu xx. millium hominum, vix duo millia peditum inuenirentur. In illud præterea maxime incumbendum omni induſtria contenderant, vt à ſe, atque à militibus omnem laborem, & metum adimerent, ne vllæ cædes fierent, capi tantummodo vtrinque liceret, & ſine vllo pretio dimitti. In obiecta ſibi oppida noctu tormenta bellica non emitterentur, nec item qui in oppidis eſſent, in tentoria iacerent. Caſtra pręterea nullo vallo, nulláve foſſa cingebantur: nec illa hybernis temporibus habebatur. Hæc autem omnia in eorum militaribus, atque ab ipſis inuentis inſtitutis permiſſa erant: in eum nempe finem (vt dictum eſt) quo laborem, & vitæ diſcrimen omne deuitarẽt: ſic, vt per eos nunc Italia captiua iaceat, ac fœdiſsimè deformata.
| Capitulum XI |
Capitulum XIII |