 Liber Quartus. Pars Tertia |
Liber Quintus. Pars Secunda  |
Incipit liber quintus, in quo acta Caroli Magni et Ludovici altius repetuntur.
Caput I.[recensere]
De Caroli magni regis ac imperatoris clarissimi pietatis studio: Pyrenaei jugi superatione: infausto ob insidias reditu: Hildegardae partu: Praefectorum constitutione: deque privilegio sancti Germani de Pratis nunc dicti et alio dono.
Famosissimus regum, nullique suo tempore postponendus Carolus, cum post obitum paternum, fratrisque Carlomanni infaustum occubitum, populi regnique Francorum suscepisset unicum gubernaculum, invincibile sibi arbitratus est: affore salutis prosperitatisque suffragium, si ecclesiae paci concordiaeque adminiculans, pacificos quidem sub unione fraternā arctius vinciret: rebelles aequā severitate percelleret: necnon et oppressis a Paganis, opem ferret: sed et ipsos Christiani nominis inimicos, ad agnitionem confessionemque veritatis quoquo modo perduceret. His igitur conatibus, regni sui auspicia dedicans, et Christo tuenda et corroboranda committens, postquam res Franciae, prout libuit et utile judicavit, deo annuente composuit, ad Aquitaniam transiit recidiva bella meditantem: et Hunoldo, quodam tyranno auctore jamjamque in arma ruentem bello aggressus est: Ejus ergo terrore coactus est: idem Hunoldus, et Aquitaniam linquere, et fugae subsidio vitam, delitescendo atque oberrando, servare. His peractis, et rebus tam publicis quam privatis pro opportunitate dispositis, reliquit Hildegardam nobilissimam piissimamque reginam in villā regiā, cujus vocabulum est Casinogilus, geminā gravidam prole: et transiit Garomnam fluvium Aquitanorum et Vasconum conterminum: quam regionem jamdudum in deditionem susceperat, Lupo principe se et sua ejus nutui dedente.
Ibidem etiam quae opportunitas utilitasque dictavit explicitis, statuit, Pyrenaei montis superatā difficultate, ad Hispaniam pergere, laborantique ecclesiae sub Sarracenorum acerbissimo jugo, Christo fautore suffragari. Qui mons cum altitudine coelum pene contingat, asperitate cautium horreat, opacitate sylvarum tenebrescat, angustiā viae vel potius semitae commeatum, non modo tanto exercitui, sed paucis admodum pene intercludat: Christo tamen auxiliante, prospero est emensus itinere. Neque enim regis animus, deo nobilitante, generosissimus, vel impar Pompeio, vel segnior esse curabat Annibale: qui cum magnā sui suorumque fatigatione et perditione, iniquitatem hujus loci olim evincere curarunt. Sed hanc facilitatem transitūs, si dici fas est, foedavit hostis infidus, incertusque fortunae ac vertibilis successus. Dum enim quae agi potuerunt in Hispaniā peracta essent, et prospero itinere reditum esset, infortunio obviante extremi quidam in eodem monte regii caesi sunt agminis. Quorum quia vulgata sunt, nomina dicere supersedi.
Rediens ergo reperit conjugem Hildegardam, binam edidisse prolem masculinam. Quorum unus immaturā morte praereptus, ante pene mori quam sub luce vivere coepit: alter prospero eventu materno fusus utero, infantilibus nutriebatur impendiis. Nati sunt autem anno incarnationis domini nostri Iesu Christi septingentesimo septuagesimo octavo. Sed eum qui vividam promittebat qualitatem, cum per baptismatis sacramentum renasci contigisset, Hludovicum vocitari patri placuit: eique regnum, quod sibi nascendo dicaverat, contradidit. Sciens porro rex sapientissimus atque perspicacissimus Carolus, regnum esse veluti corpus quoddam, et nunc isto, nunc illo incommodo jactari, nisi consilio et fortitudine, velut quibusdam medicis, sanitas accepta tutetur, episcopos quidem modo quo decuit sibi devinxit: Ordinavit autem per totam Aquitaniam comites abbatesque, necnon alios plurimos (quos Vassos vulgo vocant ) ex gente Francorum (quorum prudentiae et fortitudini nullā calliditate nullā vi obviare fuerit tutum) eisque commisit curam regni, prout utile judicavit, finium tutamen, villarumque regiarum ruralem provisionem: et Bituricae civitati primo Humbertum, paulo post Sturminium praefecit comitem: Porro Pictavis Abbonem: Petragoricis autem Widbodum: Sed et Avernis Iterium: necnon Wallagiae Bullum: sed et Tholosae Corsonem: Burdegalis Siguinum: Albigensibus vero Haimonem: porro Lemovicis Hrotgarium (Rotgarium).
Quibus rite peractis, Ligerim cum reliquis transmeavit copiis, et Lutetias, quae alio nomine Parrhisii vocantur, sese recepit. Tunc ejus adiit praesentiam venerabilis Robertus, abbas coenobii sancti Vincentii sanctique Germani: petens quatenus praeceptum immunitatis ipsius ecclesiae, quod olim dominus Pipinus genitor ejus fecerat, ipse suā benignitate confirmaret. Quod non solum fecit, sed etiam novum suā praeceptione descriptum sigillo suae regiae majestatis firmavit. Est autem huiusmodi.
– Carolus gratiā Dei rex Francorum et Langobardorum, atque patricius Romanorum, omnibus episcopis, abbatibus, comitibus, seu junioribus nostris.
Si opportuna beneficia ad loca sanctarum ecclesiarum, vel sacerdotibus praesare non desinimus, hoc proculdubio ad aeternam nobis beatitudinem retribuendam profuturum confidimus. Igitur cognoscat magnitudo seu utilitas vestra, qualiter venerabilis vir Rotbertus abbas de basilicā sancti Vincentii vel domini Germani, ubi ipse pretiosus corpore requiescit, clementiam regni nostri accessit: et praeceptionem domini et genitoris nostri bonae memoriae Pipini regis, nobis ostendit relegendam. Ubi repperimus insertum, qualiter propter nomen Domini et ejus meritis compellentibus beneficium praestitisse cognoscitur, ut annis singulis quocunque, in regno nostro, negotiantes ipsius sancti loci pergere velint (sicut ipse Rotbertus abbas mercari (mitti) videtur) tam ad luminaria comparanda, quam pro reliquā necessitate, discurrentes, tam extra Ligerim quam citra, vel in Burgundiā etiam, in Aquitaniā, vel in Provinciā, seu in Franciā, necnon et in Austriā, quocunque in regna, Christo propitio, nostra pergere voluerint, nullum theloneum vel de sarcinis, aut de carricatione, neque de navigio, vel de quālibet redhibitione, exinde ad partem fisci nostri missi abbatis discurrentes persolvere quicquam debeant.
Propterea praesenti precepto decernimus (quod perpetualiter mansurum esse jubemus) ut non per ullos portūs, neque per civitates, tam Virodomo (in Rodomo), quam Aurelianis, vel Ambianis, neque in Trajecto, neque in Dorstade, vel Neomago, neque per omnes pontes, vel ad sanctam Maxentiam, sive Pharrhisius, seu Ambianis, neque in Burgundiā, vel in pago Trecassino, neque in Senonico, vel per omnes civitates ubicunque in nostro, propitio Christo, regno, aut pagis, vel territoriis, theloneus exigatur, nec de navali, vel de carrali, neque de saumis, neque de tranā evectione, vel Rotaticum, vel pontaticum, nec pulveraticum, nec salutaticum, nec cispitaticum, vel ullam redhibitionem, quam fiscus noster exinde possit sperare, nec vos aut juniores vel successores nostri ab eisdem requiratis seu exigatis: sed omnia haec, propter nomen domini, ipse abbas, vel successores ejus, seu memorata ecclesia sancti Vincentii vel domini Germani, habeant indultum: ut ad luminaria ipsius sancti loci proficiat in augmentis. Adjungimus etiam theloneum illum, quem Gerhardus comes apud Villam novam, in curte sancti Germani visus fuit recipere, quia in nostrum rediit jus, ut deinceps ad partem sancti Germani ipse theloneus cum omni integritate, in nostra eleemosyna, ad luminaria ipsius sanctae ecclesiae recipiatur absque alicujus refragatione.
Quam vestrā auctoritate, sancti pontifices nostri ac proceres, perpetuis temporibus valituram, manu propriā, signatione nostri sigilli, studuimus roborare.
Data. VI. Kal. Aprilis, anno. XI. regni nostri: et quinto patriciatūs nostri. Actum Haristallio in palatio: redintegratum vero Parrhisiis.
Contulit et gloriosus rex Carolus ecclesiae praedictorum sanctorum tali infra scripto aliud beneficium.
– Carolus gratiā dei rex Francorum et Langobardorum, ac patricius Romanus, omnibus fidelibus nostris praesentibus et futuris.
Quicquid locis venerabilibus ob amorem domini, et opportunitatem servorum Dei, benevolā deliberatione concedimus, hoc nobis ad aeternam beatitudinem vel remedium animae nostrae pertinere confidimus.
Quapropter compertum sit omnium vestrorum magnitudini, qualiter donamus ad monasterium sancti Germani, quod est prope Parrhisiorum civitatem constructum (ubi ipsius preciosum corpus quiescit humatum, quod venerabilis vir Robertus abbas in regimine habere videtur ) donatumque ad eundem sanctum locum, et fratribus ibidem degentibus, esse volumus, hoc est villam nostram nuncupatam Madriolas in pago Millidunensi, super fluvium Sequanae, cum omni integritate ad eam pertinente vel aspiciente, sicuti a longo tempore et nunc juste et rationabiliter ad eandem visum est pertinuisse, vel sicut moderno tempore Autbertus comes per nostrum beneficium tenere videtur, id est, cum terris, domibus, aedificiis, accolis, mancipiis, vineis, campis, sylvis, pratis, pascuis, aquis, aquarum decursibus, mobilibus et immobilibus: et portum qui est intra pagum Senonicum et Milidunensem, a Balsiaco (Celsiaco), villā praefati sancti Germani, usque monasteriolum sancti Mauricii ex utrāque ripā fluminis Sequanae, cujuscunque sit terra: ita ut nullus inibi portum vel aquam habeat, nisi jam dicta potestas almi Germani, neque Theloneum, aut Rotaticum seu Vultaticum, Cepistaticum, ripaticum, vel salutaticum cuiquam accipere liceat: mercatum quoque, omniaque ex omnibus quicquid dici aut nominari potest, ad integrum ad ipsum sanctum locum, ejusque rectoribus ac monachis, a die praesenti tradimus perpetualiter possidendum. Propterea hanc praeceptionem auctoritatis nostrae conscribere jussimus, per quam omnino statuentes decernimus, quod circa ipsum abbatem vel rectores ipsius ecclesiae perpetualiter volumus esse mansurum, ut nullus de judiciariā potestate, aut de parte fisci nostri, aut quāliscunque personā, de praedictā villā Madriolis, vel quicquid ad eam attinet, ipsum abbatem vel monachos in eodem monasterio consistentes inquietare, vel contra rationis ordinem per calumniam ingerere praesumat. Sed ab hodiernā die Rectores ipsius monasterii eam habeant, teneant, atque possideant: quatenus melius delectet jam dictum abbatem, et ipsos monachos, pro nobis uxoreque nostrā, filiis, nec non pro stabilitate regni nostri, domini misericordiam attentius deprecari.
Et ut haec auctoritas firma habeatur, vel nostris et futuris temporibus melius conservetur, manu propriā subter eam decrevimus roborare, et de annulo nostro jussimus sigillari.
Data nonis Novem. anno XIX. Regni nostri, et patriciatūs XIII. Warmatiae in palatio feliciter.
Caput II.[recensere]
De Caroli magni ad urbem profectionis causis: et filii ejus Ludovici benedictione: de Ludovici in Aquitaniā regno: Caroli cum Saxonibus conflictu: Ludovici in habitu Vasconico patri occursu: de Vasconis perfidiā.
Post non multum sane tempus incidit ei desiderium dominam quondam orbis videre Romam, principisque apostolorum, atque doctoris gentium, adire limina, seque suamque prolem eis commendare: ut talibus nitens suffragatoribus, quibus coeli terraeque potestas attributa est, ipse quoque subjectis consulere, perduellionumque, si emersissent, proterviam proterere posset: ratus etiam non mediocre sibi subsidium conferri, si a vicario eorum, cum benedictione sacerdotali, tam ipie quam et filii eius, regalia sumerent insignia. Quae res deo prosperante, pro voto cessit. Ibidem Ludovicus ejus filius, cunarum adhuc utens gestatorio, benedictione, regnaturus, congrua et regali insignitus est diademate, per manūs venerandi Adriani antistitis.
Peractis autem omnibus quae Romae agenda visa sunt, rex Carolus, cum filiis et exercitu, pacifice Franciam repetiit: filiumque suum Ludovicum regem, regnaturum in Aquitaniam missit, praeponens illi bajulum Arnoldum, aliosque ministros ordinabiliter decenterque constituens, tutelae congruos puerili. Qui usque Aurelianam civitatem cunali est evectus gestamine. Sed ibi congruentibus ejus aevo armis accinctus, equo impositus in Aquitaniam est, deo annuente, transpositus. Quo dum non multis moratur annis, idem gloriolus rex Carolus assiduos durosque Saxonibus inferebat, referebatque, conflictūs. Inter quae cavens ne aut Aquitanorum populus propter ejus longum abscessum insolescerer, aut filius in tenerioribus annis peregrinorum aliquid disceret morum, quibus difficulter expeditur aetas semel imbuta, misit et accersivit filium, jam bene equitantem, cum omni populo militari, relictis tantum marchionibus, qui fines regni tuentes, omnes si forte ingruerent, hostium arcerent incursūs. Cui filius Ludovicus pro sapere et posse obedienter parens, occurrit ad patris praesentiam, habitu Vasconum cum coaevis sibi pueris indutus, amiculo scilicet rotundo, manicis camisiae diffusis, cruralibus distentis, calcaribus caligulis insertis, missile manu ferens: Haec enim delectatio voluptasque ordinaverat paterna. Mansit ergo cum patre inde usque ad Herisburg cum eo vadens, usque quo sol ab alto declinans axe, ardorem aestivum autumnali condescentione temperaret. Cujus extremo tempore, licentiā a patre acceptā, hyematum in Aquitaniam rediit. Eā tempestate Chorso dux Tholosanus, dolo cujusdam Vasconis, Adelerici nomine, circunventus est, et sacramentorum vinculis obstrictus: sicque demum ab eo absolutus. Sed hujus naevi ulciscendi gratiā, rex Ludovicus et proceres, quorum consilio respublica Aquitanici administrabatur regni, conventum generalem constituerunt in loco Septimaniae, cujus vocabulum est mors Gothorum. Accitus autem idem Vasco, conscius facti sui venire distulit, donec obsidum interpositione fretus, tandem occurrit. Sed eorundem obsidum periculo nihil passus, insuper muneribus donatus, nostros reddidit, suos recepit: et ita recessit.
Caput III.[recensere]
De Adelerici exilio: Ludovici militari ensis accinctu et in Italiam profectione ac reditu: Deque Pipini rebellione: De hybernis regiis: De Annonā militibus negatā: Albigensium a tributo levatione: Deque stipendiariā annonā a Carolo inhibitā.
Aestate vero subsequente, jussu patris, Ludovicus rex Warmatiam simpliciter, non expeditionaliter, vēnit: et cum eo in hybernis perstitit: ubi jam dictus Adelericus ante reges dicere causam jussus, atque auditus, purgare objecta volens sed non valens, proscriptus atque inrevocabili est exilio deportatus. Chorsone porro a ducatu Tholosano, ob cujus incuriam tantum dedecus regi et Francis acciderat, remoto, Wilihelmus pro eo subrogatus est. Qui Vascones (ut sunt naturā leves ) propter eventum supradictum valde elatos, et propter mulctationem Adelerici nimis repperit efferatos: quos tamen tam astu quam viribus brevi subegit: illique pacem imposuit nationi.
Rex vero Ludovicus eodem anno Tholosae placitum generale habuit: ibique consistenti Abutaurus Sarracenorum dux, cum reliquis regno Aquitanico conlimitantibus, ad eum nuntios misit, pacem petens et dona regia mittens. Quibus secundum voluntatem regis acceptis, nuntii ad propria sunt reversi.
Interea anno hunc sequente, patri regi rex Ludovicus Engelheim occurrit, inde Ravesbourgum (Hrenesburgum) cum eo abiit. Ibique ense, jam appellens adolescentiae tempora, accinctus est. Ac deinde patrem in Avaros exercitum ducentem usque ad Cuneberg comitatus, jussus est reverti, et usque ad reversionem paternam cum Fastradā manere reginā. Itaque cum eā hyemem exegit imminentem, patre in expeditione ceptā permanente. At vero ipso ab expeditione Avaricā remeante, accepit ab eo mandatum in Aquitaniam redeundi, et fratri Pipino suppetias, cum quantis posset copiis, in Italiam pergendi. Cui obediens, in Aquitaniam autumni tempore rediit: omnibusque quae ad tutamen regni pertinent ordinatis, per montis Cinisii asperos et flexuosos anfractūs, in Italiam transvehitur: atque natalem domini Ravennae celebrans, ad fratrem vēnit. Cui conjunctus, junctis viribus Beneventanam provinciam ingrediuntur: cuncta obvia populantur: castro uno potiuntur. Hyeme autem transactā, unā ad patrem prospere regrediuntur: uno tamen auditu offuscante eorum plurimam alacritatem: eo quod compererunt fratrem suum naturalem Pipinum, contra communem patrem rebellionem meditantem, pluresque nobilium hujus sceleris conscios atque irretitos esse pessundandos. Concite ergo pergentes, ad patrem in Bajoariā agentem vēnerunt, in loco cujus est vocabulum Saltz: et ab eo gratissime sunt recepti. Quicquid autem superfuit aestatis, autumni et hyemis, cum patre rege rex Ludovicus exegit: magnopere enim curabat rex pater, ne regem filium aut nutrimenta honesta laterent, aut externa inhaerescentia in aliquo dehonestarent. Qui cum primo vere a patre dimitteretur, interrogatus est ab eo, cur rex cum esset, tantae tenuitatis esset in re familiari, ut nec benedictionem quidem nisi ex postulato sibi offerre posset? didicitque ab illo, quia privatis studens quisque primorum, negligens autem publicorum, perversā vice dum publica in privata vertuntur nomine tenus dominus factus, sit omnium pene indigus. Volens autem huic obviare necessitati, sed cavens ne filii dilectio apud optimates aliquam pateretur jacturam, si illis aliquid per prudentiam demeret quod per inscientiam contulerat, misit illi legatos suos, Willebertum scilicet Rothomagensis postea urbis archiepiscopum, et Richardum comitem, villarum suarum provisorem: praecipiens, ut villae que eatenus usui servierant regio, obsequio restituerentur publico. Quod et factum est. Quibus receptis, rex et prudentiae suae monstravit continuo documentum, et misericordiae (quae illi genuina probatur ) patefecit affectum. Nam ordinavit qualiter in quatuor locis hyberna transigeret: ut tribus annis exactis, quarto demum anno hyematurum se quisque eorum susciperet locus: Theoatuadum scilicet palatium, Cassinogilum, Andiacum, et Eurogilum. Quae loca, quando quartum redibatur ad annum, sufficientem regio servitio exhibebant expensam. Quibus prudentissime ordinatis, inhibuit a plebeis ulterius annonas militares (quas vulgo foderum vocant) dari: et licet hoc viri militares aegre tulerint, tamen ille vir misericordiae, considerans et praebentium poenuriam, et exigentium crudelitatem, simul et utrorumque perditionem, satius judicavit de suo subministrare suis, quam sic permittendo copiam rei frumentariae, suos irretiri periculis. Quo tempore Albigenses tributo, quo in dando vino et annonā gravabantur, suā liberalitate relevavit. Habebat autem tunc temporis Meginarium secum, missum sibi a patre, virum sapienten et strenuum, gnarumque utilitatis et honestatis regiae. In tantum autem regi patri haec placuisse dicuntur, ut hac imitatione, stipendiariam in Franciā interdiceret annonam militarem dari, et alia plurima corrigi juberet, congratulans felicibus filii profectibus.
Caput IV.[recensere]
De legatorum auditione: Harmingardae nuptiis: De Aquitaniae munimentis constructis: De Saxonicā expeditione ad quam Ludovicus vocatus: Deque Barcinonicā per Ludovicum expeditione: Oscani agri vastatione: Deque Saxonum subactione post XXXIII. annorum bella.
Sequenti porro tempore Tholosam vēnit rex: conventum generalem ibidem habuit: Adefonsi Galleciarum principis legatos, quos pro amicitiā firmandā miserat, cum donis suscepit, et pacifice remisit. Necnon et Bahaluc Sarracenorum ducis, qui locis montuosis Aquitaniae proximis principatum gerebat, legatos pacem petentes et dona ferentes suscepit, et remisit.
Quo tempore, veritus ne corporis nativo superatus calore, in multimodos luxuriae raperetur anfractūs, cum consilio suorum Harmingardam, futuram reginam, claris ortam natalibus, utpote filiam Nigranni comitis, sibi sociavit.
Ordinavit autem illo tempore in finibus Aquitanorum, circunquāque, firmissimam tutelam. Nam civitatem Ausonam, castrum Cardonam, Castaserram, et reliqua oppida olim deserta, munivit, habitari fecit, et Burrello comiti, cum congruis auxiliis, tuenda commisit.
Нуeme transactā, misit ad illum pater rex, ut ad se contra Saxones euntem, cum populo quo posset veniret. Qui ire non differens, ad eum Aquasgrani vēnit: et cum ipso ad Fremersheim, ubi placitum generale habuit, super ripam Rheni perrexit. In Saxoniā cum patre usque ad festum sancti Martini perduravit. Inde a Saxoniā cum patre exiit: et in Aquitaniam, magnā hyemis exactā parte, concessit. Succedente vero aestate rex Carolus ad eum misit, mandans ut secum in Italiam proficisceretur. Sed mutato concilio, jussus est domi manere.
Rege autem Romam pergente, ibidemque infulas imperatorias suscipiente, rex Ludovicus Tholosam abiit iterum: atque inde in Hispaniam contendit, cui Barcinonae appropinquanti, Addo dux ejusdem civitatis, jamque subjectus, occurrit, nec tamen civitatem dedidit. Quam transgrediens rex, et Ilerdae superveniens, subegit illam atque subvertit. Quā dirutā, et caeteris municipiis vastatis ac incensis, ad Oscam usque processit. Cujus agros segetibus plenos manus rnilitaris secuit, vastavit, incendit: et quaecunque extra civitatem sunt reperta, incendio depascente sunt consumpta. Quibus expletis imminente jam hyeme ad propria rediit.
Redeunte porro tempore aestivo, imperator gloriosissimus Carolus Saxoniam petiit, mandans filio ut et ipse, tanquam in eādem terrā hyematurus, se subsequeretur. Quod ipse agere festinans, ad Neusciam vēnit: Rhenum ibidem transiit: patri concurrere accelerabat. Sed antequam ad eum veniret, nuntius obviavit paternus in loco cujus vocabulum est Ostfaloa, cum mandatis ne plus in ambulando fatigaretur: quin, potius loco sibi opportuno castra metaretur: et se redeuntem ibidem opperiretur. Totā enim gente subactā Saxonum, victor Carolus imperator jam redibat. Cui cum filius occurrisset, multo eum amplexatu deosculans plurima illum gratiarum actione et laude extulit: utilitatemque obsequelae illius saepe iterando, felicem se tali filio praedicavit. Finito tandem diutino atque cruentissimo Saxonico bello, quod (ut ferunt) triginta trium annorum tempus occupavit, Ludovicus rex a patre dimissus, in regnum proprium ad hyberna sese cum suis collegit. Hyeme porro transactā, Carolus imperator tempus opportunum nactus, utpote ab externis quiescens bellis, coepit circumire loca regni sui mari contigua. Quod dum Ludovicus rex comperisset, Rothomagum misso legato Hademaro, petiit eum in Aquitaniam divertere, et regnum quod sibi dederat invisere, et ad locum qui Cassinogilus vocatur, venire. Cujus petitionem pater honorabiliter suscepit: et gratias filio egit: petita tamen negavit: et ut sibi Turonis occurreret mandavit. Quo filius veniens, gratulabunde ab eo nimis susceptus, et in Franciam redeuntem Vernum usque prosecutus est. A quo digrediens, in Aquitaniam est regressus.
Caput V.[recensere]
De Addonis Barcinonensium ducis captivitate: de Vasconum rabie et ejus vindictā: De Barcinonae oppugnatione a Ludovico rege: de Barcinonae oppugnatione exercitu tripertito: et ejus oppugnatione seu captione: et Ludovici ad patrem regressione.
Aestate hanc sequente, Addo dux Barcinonensis suasus est a quodam sibi, ut putabat, amico, Narbonam usque procedere. Qui comprehensus Ludovico regi est adductus: et patri Carolo itidem perductus. Ipso tempore Ludovicus rex, coacto populo regni sui Tholosae, de his quae agenda videbantur tractans, deliberabat: Burgundione nanque mortuo, comitatus ejus Fedentiacus Livitardo est attributus. Quam rem Vascones moleste ferentes, in tantam erupēre petulantiam, ut etiam hominum illius, alios ferro perimerent, alios igni comburerent. Quo vocati, cum primum venire detrectarent, quoquomodo ad causam dicendam vēnerunt: et poenas debitas pro talibus ausis dederunt, ita ut quidam, talionis lege, igni conflagrarent.
His peractis, succedente tempore visum est regi et consiliariis ejus, ut ad Barcinonam oppugnandam ire deberent. Divisoque in tres partes exercitu, unam quidem Ruscellioni ipse permanens secum retinuit: Alteri obsidionem urbis injunxit, cui Rostagnus comes gerundae praefuit: Tertiam autem ne forte obsidentes urbem, obsiderentur, in medio sedere permisit. Obsessi interea intra urbem, Cordubam miserunt, auxiliumque poposcerunt: rex vero Sarracenorum, protinus auxiliatum eis exercitum direxit. Venientibus porro his qui missi fuerant Caesaraugustam, relatum est eis de exercitu, in viā sibi obviam constituto. Erat autem ibi Wilhelmus primus signifer, Hademarus, et cum eis validum auxilium. Quod illi audientes, in Astures sese verterunt. Quibus recedentibus nostri ad socios urbem obsidentes reversi sunt. Et illis juncti tandiu urbem, obambientes et nullum ingredi aut egredi permittentes, vexarunt, donec famis acerbitate coacti sunt, et vetustissima ostiis coria detrahere, et in cibum infelicissimum vertere. Alii autem mortem infelicissimae proponentes vitae, e muris semet praecipites mittebant. Aliqui vero spe animabantur inani, cogitantes quod Franci, hyemis asperitate, a civitatis cohiberentur obsidione. Sed hanc illorum spem abscidit prudentium consilium virorum. Advectā enim undecunque materiā, coeperunt extruere casas, veluti in hybernis ibidem mansuri. Quod cernentes, civitatis habitatores, ab spe deciderunt, et ad desperationem ultimam versi, suum principem tradiderunt, et Addonis cognatum (quem pro eo constituerant) nomine Hamur, et se ac civitatem, concessā facultate secedendi, dediderunt: hoc modo. Cum enim longā fessam obsidione nostri tenerent urbem, et jamjam capiendam aut tradendam crederent, honesto ut decebat, usi consilio regem vocant, ut urbs tanti nominis gloriosum nomen regi propagaret, si illam eo praesente superari contingeret. Suggestioni huic admodum honestae rex assensum praebuit. Vēnit ergo ad exercitum suum urbem vallantem: atque indesinenti oppugnatione sex hebdomadibus pertinacissime perduravit, et tandem superata victori manūs dedit. Traditā ergo et patefactā civitate, primo quidem die custodes illuc rex destinavit. Ipse autem ab ejus ingressu abstinuit, donec ordinaret qualiter, condignā deo gratiarum actione, cupitam atque susceptam victoriam ejus nomini consecraret. Antecedentibus ergo eum in crastinum et exercitum ejus sacerdotibus et clero, cum solenni apparatu et laudibus hymnidicis, portam civitatis ingressus, et ad ecclesiam sanctae et victoriosissimae crucis, pro victoriā sibi collatā, gratiarum actiones deo acturus est progressus.
Porro post haec, Berā comite ibidem ob custodiam relicto cum Gothorum auxiliis, hyemandi gratiā ad propria remeavit: Cui pater, comperto quod ei imminere videbatur a parte Sarracenorum periculo, fratrem Carolum suffragaturum mittebat. Eique Lugduni agenti, et ad fratris adjutorium properanti, nuntius regis fratris occurrit: captam civitatem nuntiavit, et ne longius fatigaretur edixit. Qui ab eodem loco regrediens, ad patrem est reversus. Rege porro Ludovico in Aquitaniā hybernum exigente tempus, pater rex eum mandavit venire ad suum colloquium Aquasgrani in purificatione sanctae Mariae genitricis dei. Cui occurrens, et quousque placuit cum eo commorans, quadragesimae tempore rediit.
Caput VI.[recensere]
De Hispanicā expeditione repetitā: et ejus spoliatione: ac Iberi et Cingae per Gallos transitu: et Maurorum per eosdem caede.
Succedente aestate, cum quanto visum est bellico apparatu in Hispaniam proficiscitur: profectusque per Barcinonam, et veniens Tarraconam, quos ibidem repperit cepit: alios fugavit: universaque loca, castella, municipia, usque Tortosam vis militaris excidit, et flamma vorax consumpsit. Interea in loco, cujus vocabulum est sanctae Columbae divisit copias suas in duas partes: majorem partem secum contra Tortosam ducens: porro Hisembardum, Hademarum, Beram, Burellum cum reliquis expeditissime ad superiora dirigens: ut Ibero flumine transito, dum hostes in sedibus securi residerent ab istis insidiis, ex improviso eos aggrederentur, aut certe, turbatā regione, in pavorem solverentur. Igitur rege Tortosam tendente, memorati viri tandiu prope superiores Iberi partes noctibus euntes, et diebus sylvarum lustra sectantes, obambulaverunt, usquequo Cingam et Iberum natando pariter transierunt. In quo itinere sex dies transigentes, septimā transmearunt. Qui ubi omnes incolumes evaserunt, terram hostium latissime vastaverunt, et usque villam eorum maximam, quae villa Rubea vocatur, pervēnerunt: unde praedam magnam nimis sustulerunt, utpote improvisis hostibus et nihil unquam tale suspicantibus. Quibus gestis, iis qui evadere potuerunt, hanc plagam longe lateque nuntiantibus, collecta est Sarracenorum Maurorumque multitudo non minima: et eis obvia constitit, ad ostium vallis, quae dicitur Vallis Ibana: Cujus vallis natura est, ut ipsa in profundo jacens, hinc inde praeruptis atque altis cingatur montibus, quam nisi dei providentiā intrare prohibuisset, nostri absque pene ullo hostium labore, lapidum ictibus poterant interire, vel in manūs inimicorum devenire. At dum illi viam praestruunt, nostri autem aliorsum viam apertiorem planioremque petunt, reputantes Mauri haec nostros non ob sui tantum custodiam, sed metu potius eorum facere, a tergo eos insequuntur. Porro autem nostri praedam post se relinquentes facies hostibus nudaverunt, et acriter restiterunt Christoque juvante ipsos terga vertere compulerunt. Quos autem apprehenderunt, necaverunt: et laeti ad praedam quam reliquerant redierunt. Ac tandem post dies viginti suae digressionis, ad regem alacres paucissimis suorum amissis redierunt. Rex autem Ludovicus suos laetanter recepit: et terrā hostili usquequaque vastatā, domum rediit.
CaputVII.[recensere]
De navium contra Nortmannos aedificatione: et Hispanicae expeditionis resumptione: Gallorum stratagemate: Iberi iteratā trajectione:, et subtili per fimum equinum hostilis adventūs depraehensione: Abaidi Mauri fugā praecipiti et Maurorum caede: Item de Tortosae urbis deditione factā Ludovico regi qui tunc aderat.
Sequenti vero tempore veris, rex Ludovicus expeditionem in Hispaniam paravit. Sed pater, ne per semetipsum illuc pergeret, eum impedivit. Praeceperat nanque tunc temporis fabricari naves, contra Nortmannicas incursiones, in omnibus fluminibus quae mari influebant. Quam curam etiam filio injunxit super Rhodanum, et Garomnam, et Filidam. Attamen misit ei legatum suum Vigobertum, qui filii praesentiam praeferret, et vice amborum, contra hostes exercitum duceret. Rege autem in Aquitaniā remanente ob supradictam causam, exercitus ejus itinere prospero Barcinonam vēnit: ibique habito inter se consilio, qualiter hostibus clandestinā possent supervenire irruptione, invēnerunt hunc modum: scilicet, ut naves transvectorias fabricantes, unamquanque earum in quaternas partirentur partes, quatenus pars quaterna cujusque, duobus equis vel mulis vehi posset: et praeparatis clavis et marculis facile coaptari valerent, pice vero et cerā ac stupā praeparatis, mox ut ad flumen veniretur, compagum juncturae obcludi possent. Sic itaque instructi, maxima pars eorum cum praedicto legato Ingoberto Tortosam petierat. At vero ii qui ad opus supradictum sunt deputati (Bademarus scilicet, Bera et reliqui) trium dierum emenso itinere (erant enim sine saumariis ) coelo pro tecto utentes, igni ne fumo depraehenderentur, renuntiantes, sylvis se die occulentes, nocte quantum posse dabatur iter agentes, quarto die Ibero compactis navibus ipsi quidem sunt transpositi, equos autem natatui commiserunt. Quod factum magnum voto eorum pepererat effectum, nisi fuisset acerrime depraehensum. Cum enim Abaidus dux Tortosae, transitu nostros prohibiturus littora Iberi obsideret fluminis, et illi quos supra diximus, superiora illius modo praedicto transmitterent, Maurus quidam lavandi gratiā flumen ingressus, fimum a flumine vidit ferri equinum: Quo viso (sicut sunt nimiae calliditatis) adnatans, fimumque compraehendens et naribus admovens, exclamavit: “Cernite (inquiens ) o socii moneo quam caute. Nam hoc stercus non onagri est, vel cujusquam animantis herbidis assueti pastibus. Enimvero equina haec esse constat egesta: quae certum est hordeum fuisse, et ob hoc equorum vel mulorum pabula: ideoque cautius vigilate. Nam in superioribus fluminis hujus, ut cerno, nobis parantur insidiae. Extemplo duos suorum conscensis speculatum dirigunt equis: Qui nostris visis, quod verum erat Abaido renuntiant. At illi timore coacti, omnibus quae castrensis habitatio habuit posthabitis atque dimissis, fugae se commiserunt: omniumque relictorum nostri potiti, in eorum papilionibus illā sunt nocte hospitati. Sed Abaidus collectā multā manu hostium, eis postridie praeliaturus occurrit. Nostri tamen divino freti auxilio, licet impares multoque numero inferiores, tamen hostes fugere compulerunt: multāque eorum strage viam fugientium repleverunt. Et eo usque manūs ab eorum caede non continuerunt, donec solis dieique lumine recedente et umbrā noctis terram occupante, lumina stellarum noctem solatura succederent. His gestis Christo favente, ad suos sese magno cum gaudio et opibus collegerunt. Diu etiam simul obsessā urbe domum repedarunt.
Porro anno huic proximo Hludovicus rex per semetipsum Tortosam repetere statuit, habens secum Heribertum, Lintardum, Hisembardum, validumque Franciae supplementum. Quo perveniens, adeo illam arietibus, mangonibus, vineis, et caeteris instrumentis lacessivit et protrivit muralibus, ut cives illius a spe deciderent, infractosque suos adverso marte cernentes, claves civitatis traderent, quas ipse cum multo favore post attulit patri. Quae res magnum Sarracenis et Mauris, pro talibus gestis incussit metum: verentibus ne singulas civitates par sors involveret. Reversus est igitur rex a civitate, post quadraginta dies inchoatae obsidionis ; et in proprium se contulit regnum.
Caput VIII.[recensere]
De Oscae obsidione et quorundam temerario ausu et omnium re infectā reditu: de Vasconum defectione et subactione: De Pyrenaei jugi transitu: Vasconum perfidiā subtiliter depraehensā: De regis Ludovici pietate et cleri in Aquitaniā reformatione: Monasteriorum plurimorum reparatione et aedificatione: Justitiā regis Ludovici: et patris congratulatione.
At post anni instantis excursum, exercitum ordinavit: et Oscam cum legato patris Heriberto mittere statuit. Quo pervenientes qui missi fuerant civitatem obsederunt: obvios quosque aut vivos comprehenderunt, aut in fugam coactos compulerunt. Sed dum contra urbem sedentes ignaviori se, quam decuit, studio resolvunt, imprudentes, ac leves aliqui juvenum propius muros accedentes, verbis quidem eos qui propugnaculis praesidebant prinium lacessere, dein missilibus incessere tentant. Oppidani vero contemnentes praesentium paucitatem, absentium metientes perseram occursionem, apertis prosiliunt portis. Pugnatum hinc inde est: caesi sunt ab utraque parte: et tandem illi in civitatem sese receperunt: isti autem ad castra mansuri redierunt.
Protractā igitur obsidione, peractā vastatione, et quaecunque visa sunt contra inimicos agenda, ad regem sunt reversi: qui eo tempore in sylvis venationum occupabatur studiis: erat enim tempus autumni perextremum. Receptis ergo suis ab expeditione praemissā redeuntibus rex hyemem sequentem in suis consistens pacifice exegit. At succedente aestate, accito populi sui generali conventu, retulit eis rumorem sibi delatum, quod quaedam Vasconum pars jampridem in deditionem suscepta, nunc defectionem meditata in rebellionem assurgeret: ad quorum reprimendam pervicaciam ire publica utilitas postularet. Hanc regis voluntatem omnes laudibus prosequuntur: nec talia in subditis contemnenda, sed potius severissime resecanda testantur. Moto igitur et disposito, prout oportuit, exercitu, Aquas villam pervēnit: et ut ad se venirent, qui infidelitatis insimulabantur, jussit. Sed illis venire retractantibus, ad eorum vicinia devēnit, cunctaque eorum depopulari manum militarem permisit. Ad ultimum, cunctis quae ad eos pertinere videbantur consumptis, ipsi supplices vēnerunt: et tandem veniam perditis omnibus, magno pro munere meruerunt.
Superato autem pene difficili Pyrenaearum Alpium transitu, Pampilonam descendit: et in illis quam diu bonum visum est moratus locis, ea quae utilitati tam publicae quam privatae conducerent ordinavit. Sed cum per ejusdem montis remeandum foret angustias Vascones nativum assuetumque fallendi morem exercere conati, mox sunt prudenti astutiā deprehensi, consilio capti, atque cautelā vitati. Uno enim eorum, qui ad provocandum processerat, comprehenso atque appenso, reliquis pene omnibus uxores aut filii sunt erepti, usquequo eo nostri pervenirent, quo fraus illorum nullam regi vel exercitui posset inferre jacturam. His gestis, in propria rex populusque ejus Deo propitio concessit.
Et regis quidem ab ineunte aetate, sed tunc quam maxime circa divinum cultum, et sanctae ecclesiae exaltationem, piissimus incitabatur animus: ita ut non modo regem, sed ipsius opera, potius eum vociferarentur sacerdotem. Nam totius Aquitaniae qui videbatur clerus, antequam ei crederetur (utpote sub tyrannis agens) magis aequitationi, bellicae exercitationi, missilium librationi, quam divino cultui operam dare noverat. Regis autem studio undecunque adductis magistris, tam legendi quam cantandi studium, necnon, divinarum et mundanarum intelligentia literarum, citius quam credi poterat coaluit: praecipue tamen affectu illorum ducebatur, qui suā pro domini amore cuncta relinquentes, contemplativae curabant fieri participes vitae. Nam antequam Aquitania sub eo regnaret, collapsus erat in eā hujuscemodi ordo. At sub eo adeo convaluit, ut etiam ipse avi fraternum Carlomanni imitari gestiens memorabile exemplum, ipse quoque theoricae comprehendere niteretur culmina vitae. Sed hujus voti ne compos fieret, obicem se praebuit refragatio patris, vel potius divinae nutus voluntatis: quae tantae pietatis virum, noluit sub suae curā solius salutis delitescere: Sed potius per eum, et sub eo, multorum salutem adolescere. Et quidem multa (ut dictum est) ab eo sunt in ejus ditione reparata, immo aedificata monasteria: sed praecipue hac, Monasterium sancti Filiberti, Monasterium sancti Florentii, Monasterium Karroffi, Monasterium Concas, Monasterium sancti Maxentii, Monasterium Menatae, Monasterium sancti Magniloci, Monasterium Musciacum, Monasterium sancti Savini, Monasterium Masciacum, Monasterium Nobiliacum, Monasterium sancti Theotfridi, Monasterium sancti Pascentii, Monasterium Dosorae, Monasterium Solemniacum, Monasterium puellare sanctae Mariae, Monasterium puellare sanctae Radegundis, Monasterium de Verā, Monasterium de uterā in pago Tholosano, Monasterium Vadala in Septimaniā, Monasterium Anianae, Monasterium Galiinae, Monasterium sancti Laurentii, Monasterium sanctae Mariae quod dicitur Nirubive, Monasterium Caunas: et caetera plurima: quibus veluti quibusdam lychnis, totum decoratur Aquitaniae regnum. Hoc ejus exemplum non modo episcoporum multi, sed et laicorum quam plurimi aemulati, collapsa restaurabant et nova certabant monasteria instituere: quod cernere oculis est. In tantam denique res publica felicitatem Aquitanici profecerat regni, ut proficiscente quo libet rege, vel in palatio residente, vix aliquis reperiretur se conquerens aliquid injuste perpessum. Tribus enim diebus rex, per singulas hebdomadas, rei judiciariae intererat. Quādam tempestate misso Archambaldo commentariensi, imperator dum ei quaedam ferenda filio, referendaque commisisset, et ille ordinationem hanc, ut viderat, rediens patri retulisset, adeo exultasse dicitur, ut prae nimiā alacritate lachrymis fluxerit, et circunstantibus dixerit: “O (inquit) socii, victos nos gratulemur ab juvenis hujus senili sagacitate. Unde quia servus fuit domini fidelis in commisso, prudens in augmentando sibi tradito talento, constitutus est potestatem habens in cuncta patrisfamilias domo.”
Caput IX.[recensere]
De rerum summā per mortem fratrum ad Ludovicum spectante: quam tamen ne patri suspectus esset adire Ludovicus noluit: paulo post tamen a patre vocatus imperii insignia ab eo suscepit.
Per idem autem tempus mortuo jampridem Pipino Italiae rege, nuperrime autem Carolo itidem fratre res humanas relinquente, spes universitatis potiundae in eum assurgebat. Quum enim ab eo missus esset, pro quibusdam necessariis patrem consulturus, Gerricus Capis praelatus, isque in palatio moraretur, praestolans perlatorum responsum, monitus est tam a Francis quam a Germanis diceret regi ut ad patrem veniret, eique propius assisteret: videri sibi dicentes, quod cum pater jam in senilem vergeret aetatem, et acerbe ferret liberorum infortunatam defectionem, citam illius haec portenderent corpoream solutionem. Quod Gerricus cum regi, rex vero consiliariis, retulisset, quibusdam et pene omnihus visum est salubre suggestum. Sed rex altiori consilio, ne forte per hoc se patri suspectum redderet, agere distulit: haec tamen divinitas, pro cujus timore et amore facere id noluit, ut sibi moris est amatores sui sublimius quam cogitari potest nobilitare, prudentius ordinavit. Pacem porro petentibus his quos bello fatigare solitus erat, rex articulo duorum annorum praestituto libenter indulsit. Interea imperator Carolus considerans suam senectutem ad finem devexam, et verens ne forte subtractus rebus humanis confusum relinqueret regnum, quod erat, deo donante, nobiliter ordinatum (scilicet ne aut externis quateretur procellis, aut intestinis vexaretur scissionibus) misit ad filium, eumque ab Aquitaniā evocavit. Quem venientem clementer sucepit: totā aestate secum tenuit: de his quibus eum indigere putavit instruxit: qualiter videlicet sibi vivendum, regnandum, regnum ordinandum, et ordinatum tenendum foret, monuit. Et tandem imperiali eum diademate coronavit, et rerum summam penes eum futuram esse, Christo favente, innotuit. Et hoc peracto negotio, reditum ad propria concessit. Qui mense Novembri a patre regrediens Aquitaniam repetiit.
De Caroli imperatoris morte et filii successione: et missis ab eo ad purgandam et puniendam infamiam sororum: quorum Warmarius ab Hodoino caesus et Lambertus graviter vulneratus est: De Ludovici in imperio confirmatione: De testamento Caroli et ejus executione: Mulierum exclusione: Legatorum auditione: Justitiae administratione: Ordinum regularium et Benedictionum regulis: De clericis manumittendis priusquam sacerdotium adeant: De sumptibus ecclesiasticorum et praecipue monachorum sancti Germani: eorumque publico instrumento.
Caput X.[recensere]
De Caroli imperatoris morte et filii successione: et missis ab eo ad purgandam et puniendam infamiam sororum: quorum Warmarius ab Hodoino caesus et Lambertus graviter vulneratus est: De Ludovici in imperio confirmatione: De testamento Caroli et ejus executione: Mulierum exclusione: Legatorum auditione: Justitiae administratione: Ordinum regularium et Benedictionum regulis: De clericis manumittendis priusquam sacerdotium adeant: De sumptibus ecclesiasticorum et praecipue monachorum sancti Germani: eorumque publico instrumento.
Pater vero, veluti morti propinquus, crebris et peregrinis urgeri coepit incommodis. Nam mors, veluti quibusdam nuntiis, adventum suum jam jamque futurum, talibus pranuntiabat indiciis. Tandem itague vitiis passionum inter se compugnantibus, et valentiam ejus inpugnantibus, naturae imbecillitas cessit, et lecto decubuit. Et in dies atque in horas propinquior morti, prout voluit suis scripto distributis, diem ultimum clausit: Francorumque regno pene ineluctabilem luctum reliquit. At vero in ejus successore veridica probata est scriptuta: quae in talibus tribulantium consolans animos dicit: «Mortuus est vir justus, et quasi non est mortuus: similem enim sibi reliquit filium haeredem». Obiit autem V. Kal. Februarias idem piissimus impetator Carolus, Anno incarnationis domini nostri Iesu Christi DCCC. XIV. Quo in tempore Ludovicus imperator concilium populo generale quasi quodam indixerat praesagio in purificatione sanctae Dei genitricis Mariae, in loco cujus vocabulum est Theothuadus. Defuncto autem patre piae recordationis, missus est Rampo ad eum ab eis qui sepulturam ejus curarunt, liberis scilicet et proceribus palatinis, ut et mortem ejus mature cognosceret, adventumque suum nullo modo comperendinaret. Qui cum Aurelianam devēnisset ad urbem, Theodulfus ejusdem urbis episcopus (vir undecunque doctissimus) causam ejus adventūs persensit, et velocissime misso tabellario imperatori innotescere studuit: hoc tantummodo ei suggerendum jubens, utrum praestolaretur venientem in urbem, an in itinere aliquo sibi occurreret venturo ad urbem. Quam causam ille protinus commentatus agnovit, et ipsum venire ad se jussit. Inde alium atque alium hujusce rei tristes suscipiens nuntios, post quintum diem ab eodem loco pedem movit, et cum tanto, quantum passa est angustia temporis, populo iter arripuit. Timebatur enim quam maxime Wala, summi apud Carolum imperatorem habitus loci: ne forte aliquid sinistri contra imperatorem moliretur. Qui tamen citissime ad eum vēnit: et humillimā subjectione se ejus nutui, secundum consuetudinem Francorum, commendans subdidit. Post cujus ad imperatorem adventum, aemulati eum omnes Francorum proceres, certatim gregatimque ei obviam ire certabant. Tandemque ad Haristallium prospero pervēnit itinere: et die tricessimo post quam ab Aquitaniā promovit palatio, feliciter Aquisgrani pedem intulit. Moverat autem ejus animum jamdudum, quamquam naturā mitissimum, illud quod a sororibus illius in contubernio exercebatur paterno: quo solo domus paterna inurebatur nevo. Cui mederi volens incommodo, silens et cavens ne quod per Odilonem et Hiltrudem olim acciderat, revivisceret scandalum: misit Walam et Warnarium necnon et Lambertum, sed et Ingobertum, qui Aquisgrani venientes, talibus, ne accidere possent, cautelā prospicerent: et quosdam, stupri immanitate et superbiae fastu, reos majestatis, caute ad adventum usque suum asservarent (nam aliqui eorum cum supplices veniam inter iter agendum poposcissent, emeruerunt) simul et praecipiens, ut populus ibidem consistens, absque metu semet ibidem opperiretur venturum. At vero Warnarius comes, inscio Walā et Ingoberto, accito nepote Lamberto Hodoinum, jam dicto obnoxium crimini, ad se venire mandavit, quasi comprehendendum et regiae vindictae objectandum. Cujus ille insidias (utpote a mordente acriter conscientiā monitus) praevidit: et quia declinare detrectavit, et ipse experiri meruit, et ipsi Warnario ultimam cladem importavit. Nam ad eum, sicut ille mandaverat, veniens, et ipsum Warnarium confecit, et Lambertum cruris laesione non pauco tempore debilem reddidit, et ad ultimum ipse confossus gladio interiit. Quae cum nuntiata imperatori fissent, animum illius a misericordiā exitium flexit amici: in tantum, ut Tullius quidam talium, qui pene jam imperatoris clementiā veniā dignus videbatur, luminum amissione mulctaretur.
Vēnit ergo imperator Aquasgrani in palatium: et a propinquis atque multis Francorum milibus cum multo favore est receptus, imperatorque secundo declaratus. Quibus expletis, studiosis sepulturae paternae gratias egit: ac propinquis luctūs acerbitate confectis, consolationis congruae contulit levamen. Sed et quod deerat inferiis genitoris, promptissime supplevit. Nam recitato paterno testamento, nihil relictum est paternorum bonorum, quin secundum ejus partiretur praeceptionem: nihil enim ab eo intestatum est relictum. Sed quod ecclesiis distribuendum censuit, metropolitanorum subdivisit superscriptione nominum: quarum partes fuere viginti et una. Quod autem ornatui conducebat regio, posteriori reliquit aetati. Statuit etiam quid, secundum morem Christianorum, filiis filiorumque filiis et filiabus, necnon et servis ancillisque regalibus, sed et in commune quod omnibus distribueretur pauperibus. Quae cuncta dominus imperator Ludovicus, ut scripta relegit, executione operis complevit. His peractis, imperator omnem coetum (qui permaximus erat) foemineum palatio excludi judicavit, praeter paucissimas quas famulatui regali congruas existimavit. Sororum autem quaeque in sua, quae a patre acceperat, concessit. Quae autem necdum tale quid consecutae erant, ab imperatore meruerunt, et ad imperata sese verterunt. Post haec imperator legatos ad patrem destinatos, ad se autem venientes, susceptos diligenter audivit, dapsiliter curavit, sumptuose muneratos remisit. Eodem anno generalem conventum Aquasgrani habuit: et per universas regni sui partes, fideles ac creditarios a latere suo misit, qui aequi juris tenaces existentes perversa corrigerent, omnibusque congruum jus aequo libramine penderent. Bernardum etiam nepotem suum, jamdudum regem Italiae, ad se evocatum, et obedienter parentem, amplis muneribus, donatum ad proprium remisit regnum. Beneventanorum itidem principem Grimoaldum, non quidem venientem, sed oratores suos mittentem, pacto sacramentis constrinxit, ut singulis annis septem millia solidorum auri arcae inferret publicae. Eodem etiam anno duorum filiorum suorum alterum quidem Lotharium in Bajoariam, Pipinum vero in Aquitaniam misit: tertium autem Ludovicum puerilibus adhuc consistentem in annis secum detinuit. Sed haec jam superius dicta supprimantur. Hoc etiam tempore Saxonibus atque Frisonibus jus paternae haereditatis, quod sub patre ob perfidiam legaliter perdiderant, imperatoria restituit clementia: Quod alii liberalitati, alii assignabant improvidentiae: eo quod hae gentes naturali assuefactae feritati, talibus deberent habenis coerceri, ne scilicet effrenes in perduellionis ferrentur procacitatem. Imperator autem eos sibi arctius vinciri ratus quo eis beneficia largiretur potiora, non est spe suā deceptus. Nam post haec easdem gentes semper sibi devotissimas habuit.
Sed ea quae jam dicta sunt omittentes, reliqua prosequamur. Imperator generalem habuit conventum Aquisgrani: in quo quantum fervoris circa divinum cultum pectoris gestaret in arcā toto declaravit adnisu. Congregatis enim episcopis nobilissimoque sanctae ecclesiae clero, fecit componi ordinarique librum, canonicae vitae normam gestantem: in quo totius illius ordinis perfectio continetur, sicut recultus ipse fatetur. In quo etiam inseri jussit cibi potūsque, atque omnium necessariorum summam: ut omnes tam viri quam sanctimoniales sub hoc ordine Christo servientes, nullis praepediti necessitatibus, liberā servitute domino omnium militare meminissent. Quem librum per omnes civitates et monasteria, canonici ordinis sui misit imperii, per manūs missorum prudentium, qui illum in omnibus supradictis facerent transcribi locis, debitaque atque conscripta exigerent stipendia ministrari. Quae res magnum ecclesiae contribuit exultationis tripudium et piissimo imperatori, debitā cum laude, immortale monimentum. Itidemque constituit idem deo amabilis imperator, Benedictum abbatem, et cum eo strenuae monachos per omnia vitae, qui per omnia monachorum euntes redeuntesque monasteria, uniformem cunctis traderent monasteriis (tam viris quam sanctimonialibus foeminis) vivendi secundum regulam sancti Benedicti incommutabilem morem. Defuncto quoque Irunnone, Hilduinus beati Germani ecclesiae abbas praeficitur. Considerans etiam piissimus imperator non debere Christi ministros obnoxios esse humanae servituti, sed et multorum avaritiam abuti ministerio ecclesiastico ad proprium quastum, statuit ut quicunque ex servili conditione conciliante scientiā et morum probitate ad ministerium asciscerentur altaris, primum manumittantur a propriis dominis, vel privatis vel ecclesiasticis, et tunc demum gradibus initiantur altaris. Volens etiam unamquamque ecclesiam habere proprios sumptūs, ne per hujuscemodi inopiam cultūs negligerentur divini, inseruit predicto edicto ut super singulas ecclesias mansus tribueretur unus, cum pensatione legitimā et servo atque ancillā.
Ut autem patescat, qualiter per singula coenobia ordinaverit stipendia monachorum, hic subdidimus quomodo proprio edicto victualia coenobitarum assignaverit sancti Parrhisiensis Germani. Est autem hujusmodi.
In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi, Ludovicus et Lotharius divinā ordinante providentiā imperatores Augusti. Si ea quae fideles imperii nostri, pro statu et utilitate ecclesiarum ac servorum Dei, fideliter ac devote ob Dei amorem in locis sibi commissis statuerunt, nostris confirmamus edictis, hoc nobis procul dubio ad aeternam beatitudinem, et totius regni a deo nobis commissi tutelam, mansurum esse credimus et retributorem dominum in futuro habere confidimus. Igitur notum sit omnibus fidelibus sanctae Dei ecclesiae ac nostris, praesentibus scilicet et futuris: quia vir venerabilis Hilduinus monasterii sancti Vincentii ac sancti Germani abbas, necnon et sacri palatii nostri archicapellanus, nostrae suggessit serenitati, quod pro Dei omnipotentis amore, et futuro ejusdem congregationis cavendo periculo, ne aliquā successorum suorum negligentiā aut parcitate, ordo futuris temporibus perturbaretur monasticus, stipendia eorum quae annuatim in cibo et potu accipere debebant, necnon et quasdam villas specialiter necessitatibus illorum deserviendas constituisset ac deputasset, atque per literarum seriem et largitionis suae chartam suā aliorumque bonorum hominum manibus roboratam, eis concessisset ac delegasset: quatenus nullā occasione, nec reipublicae servitio, quisquam ex successoribus suis impedimentum in futuro inferre posset, pro quo a viā rectitudinis, et observatione regulari, oberrare necesse esset: sed deputatis sibi rebus et stipendiis contenti, absque necessitate et inopiā regularem normam tenere, et sine praevaricatione, quantum humana sinit fragilitas, observare quivissent. Unde humiliter petiit ac postulavit celsitudinem nostram, ut pro rei firmitate super eandem constitutionem, auctoritatis praeceptum nostrae, pro divino intuitu ac ipsorum sanctorum reverentiā, fieri juberemus: per quod deinceps stabilis et inviolata permaneret. Nos vero petitioni illius (quia necessaria et rationabilis erat) aurem accommodantes, et quā voluntate ac ratione talia clementiae nostrae suggeret perspicue intelligentes, veluti postulaverat fieri adjudicamus. Quapropter statuimus atque jubemus secundum quod in illius ordinatione continetur, ut dentur eis annis singulis de tritico puro modii mille quadringenti et quadraginta: et in susceptionem hospitum modii centum octoginta, quae simul sunt modiorum mille sexcentiviginti: de vino modiorum duo millia. De legumine modiorum centum octoginta. De caseo pensas centum sexaginta. De pinguedine aut modii viginti, aut porci quinquaginta, quales meliores invenire possunt, De butiro modiorum quatuor. De melle carrada una ex modiis octo, sicut ex censu de villā Lucarias persolvitur: et mensalem de duodecim villis melle et cerā, id est unoquoque mense sextaria quatuor mellis: et cerae libras duas. De sale modiorum centum. Volatilia cum ovis de duobus festis, id est pascha, et nativitate domini. Ad vestimenta etiam, et omnes eorum necessitates secundum regularem institutionem procurandas, constituimus illis easdem villas, quas ipse per suam concesionem eis visus est condonasse: id est, Antoniacum cum ipsā capellā, vel quicquid ad suum opus praesentaliter habuit, vel quicquid inde homines per precarias tenent, vel quicquid per beneficium illius aliqui adhuc habent, et illic pertinere videtur: ut post eorum discessum, ad usūs fratrum revertantur. Alteram, cujus vocabulum est Cella quae dicitur Villaris, cum omnibus appendentiis suis quantum ipse praesenti tempore ad suum opus illic habuit: et quicquid homines per precarias, et per beneficia illius tenent, et illic pertinere videntur. Tertiam quae vocatur Matriolas cum omni integritate suā. Quartam quae vocatur Caticantus. Quintam, cujus vocabulum est Novigentus, cum omni integritate. Sextam, cujus vocabulum est Spinogilum, cum ipsā capellā, et quicquid inde ad suum opus habuit. Septimum locellum qui vocatur Valedronis. Octavam quae dicitur Agmantus, unā cum ipsā sylvā quae vocatur Usta. Has ergo villas, cum appendentiis et reditibus suis, ut diximus, ad omnes ejusdem congregationis, tam infirmorum quam senum, necessitates faciendas et sustentacula mortalis vitae ministranda imperiali auctoritate et indulgentiā per hoc praeceptum confirmationis nostrae, sicut praedictus venerabilis abba in suā confirmavit constitutione, stabili jure eis concedimus ac confirmamus. Praecipientes, ut nullus abba per successiones, quod salubri egit consilio subtrahere aut minuere audeat, aut ad usūs suos retorqueat, aut alicui in beneficio tribuat: sed neque servitia ex eis exactet neque paraveredos, aut expensas ad hospitum susceptiones recipiat: neque ullas in aliquā re exactiones inde exigat, absque inevitabili necessitate: praeter mensuras in principali Ecclesia beati Germani et in ponte Parrhisius longo a tempore dispositas. Et si augeri adjudicaverit, et numerum monachorum in majus augeri, amplificari pecuniā majori licentiam habeat. Haec enim, ut putamus, ad usūs centum viginti monachorum sufficiunt: distrahendi autem, aut minuendi eas, quas pro domini statuimus amore, nequaquam praesumat. Sed si facere praesumpserit, et post discessum nostrum, hanc nostram confirmationem, quam supra dicti venerabilis viri Hilduimi rogatu constitutionem fecimus, violare voluerit, querela ad successores nostros, qui tunc temporis nobis superstites fuerint, deveniat, ipsique agnitā auctoritate nostrā, statuta nostra defendant, et suae auctoritatis praecepto confirment qualiter futuris temporibus, fratres in coenobio supra dicto regulam beati Benedicti servantes, absque perturbatione libere Deo deservire queant, nobisque merces exinde in perpetuā recompensetur aeternitate. Et ut haec auctoritas, quam ob amorem Dei et animae nostrae remedium statuimus, firmiorem obtineat vigorem, et deinceps incolvulsa valeat perdurare, manūs nostrae subscriprione eam subter firmavimus, et annulo nostro sigillare jussimus. Data Id. Jan. anno, Christo propicio, XVI. Imperii domini. Hludovici serenissimi augusti, Indictione septimā. Actum Aquisgrani, palatio regio, in domini nomine feliciter.
Caput XI.[recensere]
De Ludovici modestiā et cleri per eum a luxu saeculari abstinentiā: Abodritorum motu compresso: De Ludovici cum Judith nuptiis: cum fratribus reconciliatione et poenitentiā: Ducum ob rem in Hispaniā male gestam depositione: et Baldrici depressione Berhardique erectione.
Haec erat sancti Imperatoris exercitatio, hic quotidianus ludus, haec palaestrica agonia, spectante deo, quo ejus vita in sanctā doctrinā et operatione clarius eniteret: qui in pomparum sublimitate constitutus, imitando Christum humilitate altius eminebat. Denique tunc coeperunt deponi ab episcopis et clericis cingula, baltheis aureis et gemmeis cultris onerata, exquisitaeque vestes, sed et calcaria talos onerantia relinqui. Monstro enim simile ducebat, si ecclesiasticae deputatus Familiae, conaretur aspirare ad saecularis ornamenta gloriae. At vero non tulit hanc sanctam deoque dignam Imperatoris devotionem humani generis inimicus, undique se impetentem, et ab omnibus ecclesiae ordinibus sibimet bella indicentem; sed coepit totis virium copiis se expugnantem oppugnare, et per membra sua, Christi fortissimum bellatorem vi et astu quo potuit lacessere. Nam his rite ordinatis, postquam Imperator in eodem placito filium primogenitum Lotharium, Imperatorem appellari et esse voluit, et duorum filiorum suorum, Pipinum in Aquitaniam, Ludovicum in Bajoariam misit (ut scilicet sciret populus cujus deberet potestati parere) statim ei Abodritorum defectio nuntiatur: qui cum filiis Godefridi amicitias jungentes, Saxoniam Transalbianam vexabant: contra quos imperator sufficientes copias dirigens, eorum motūs deo favente compressit. Verum haec superius jam digesta latius, sufficiat hīc tantummodo praelibasse.
Eodem itidem tempore defunctā Hirmengarde reginā (ut jam supra notavimus) monitu suorum uxoriam meditabatur inire copulam. Timebatur enim a multis ne regni vellet relinquere gubernacula. Tandemque eorum voluntati satisfaciens, et undecunque adductas procerum filias inspiciens, Judith filiam Welponis nobilissimi comitis in matrimonium duxit. Sequenti quoque tempore dominus imperator conventum generalem coire jussit, in loco cujus vocabulum est Attiniacus: in quo convocatis ad concilium episcopis, abbatibus, spiritualibusque viris, necnon et regni sui proceribus, primo quidem fratribus reconciliari studuit, quos invitos attonderi fecerat: Deinde omnibus quibus aliquid laesurae intulisse videbatur. Post haec autem palam se errasse confessus est: et imitatus Theodosii imperatoris exemplum, poenitentiam spontaneam suscepit, tam de his, quam quae in Bernardum nepotem (ut supra relatum est) gesserat proprium: et corrigens si quid talium vel a se, vel a patre suo gestum reperire alicubi potuit, eleemosynarum etiam largitione plurimarum, sed et servorum Christi orationum instantiā, necnon et propriā satisfactione, adeo divinitatem sibi placare studebat, quasi haec quae legaliter super unumquemque decurrerant, suā gesta fuerint crudelitate.
Cum igitur conventus habitus esset publicus Aquisgrani, ubi cum in aliis tum maxime fervebat res (ut supra dictum est) in marchā Hispanicā nuper ignominiose peracta. Hac ventilatā et enucleatissime investigatā, ii reperti sunt hujus culpae auctores qui ab imperatore praefecti sunt duces. Hos ergo solummodo honoribus ademptis, luere jussit imperator culpam hujus ignaviae. Itidem Baldrico duci Forojuliensi dum objiceretur, et probatum esset, ejus ignaviā et incuriā vastatam a Bulgaris regionem nostram, pulsus est ducatu: et inter quatuor comitatūs est ejusdem potestas dissecta. Et quidem imperatoris animus naturā misericordissimus, semper peccantibus misericordiam praerogare studuit. At vero ii quibus talia praestita sunt, quomodo clementiā illius abusi sunt in crudelitate, post pauca patebit cum claruerit quomodo pro vitae beneficio, summam ei, quantum in se fuit, importaverint cladem.
Statuit itaque imperator Warmatiam, ad celebrandum populi generalem conventum mense Augusto, properare: in quo conventu comperiens clandestinas circa se, eorum quos vitae reservaverat machinationes more cancri serpere, et multorum animos, quasi per quosdam cuniculos, sollicitare, statuit sibi contra eos quoddam propugnaculum erigere. Nam Berhardum, eatenus Hispaniae partium et limitum comitem, camerae suae praefecit: quae res non seminarium discordiae extinxit, sed potius augmentum creavit. Sed cum necdum ii qui tali peste tabescebant, vulnus suum detegere possent (utpote quibus nulla copia ad peragendum quae concupierant suppeteret) in aliud haec differe tempus statuerunt.
Imperator autem, his ut oportunitas dictabat explicitis, Rhenum transiit: Franconofurd villam petiit: ibique quandiu, bonum visum est, et hyeme propinquantia frigora siverunt, venationi indulsit: ac deinde circa festum sancti Martini ad Aquasgrani se vertit. Ibique et ipsam festivitatem, et sancti Andreae, necnon et nativitatis dominicae cum reliquis, ut decebat peregit celebriter.
Caput XII.[recensere]
De seditiosorum in Ludovicum conspiratione: et ejusdem apud Pipinum criminatione: Judith reginae in monasterium intrusione: Lotharii adventu in Franciam. Heriberti excaecatione: Odonis exilio: Hilduini abbatis ejectione: Conjuratorum mitissimā animadversione: et Judith purgatione.
Circa tempus porro quadragesimale, cum imperator loca mari circumjacentia peragraret, factionis iniquae principes ultra ferre non valentes, occultatum diu vulnus detegunt. Nam primum inter se primores foedere quodam conjurant: Deinde sibi minores aggregant (quorum pars mutationis semper cupida, more canum aviumque rapacium, alienum detrimentum suum quaerunt fieri suppletionis augmentum) Freti ergo multitudine et assensu plurimorum, filium imperatoris Pipinum adeunt, praetendentes abjectionem sui, Berhardi insolentiam horum despectionem et caeterorum: asserentes etiam eum (quod dictu nefas est) thori incestatorem paterni: Porro patrem adeo quibusdam elusum praestigiis, ut haec non modo non vindicare, sed nec avertere posset. Oportere ergo dicebant bonum filium indigne ferre dedecus paternum: restituere patrem et menti et dignitati: et quod haec agentem non solum fama prosequeretur virtutis, sed etiam amplificatio regni terrestris: hoc praetexebant nomine culpam. His ergo allectus incitamentis juvenis, cum eis et suorum multis copiis per Aurelianensem urbem, sublato inde Odone et restituto Matfrido, Werimbriam usque vēnerunt. At vero imperator, ut eorum conspirationem contra se et uxorem Berhardumque obstinatissime comperit feraliter armatam, Berhardum quidem fugae praesidio se committere permisit: Uxorem autem Laudini esse et in monasterio sanctae Mariae consistere voluit, ipse autem Compendium petiit. Porro ii qui cum Pipino Werimbriam vēnerunt, misso Warino et Lamberto aliisque quam plurimis, Judith reginam ex civitate monasteriique basilicā eductam ad se usque perduci fecerunt. Quam usque adeo, intentatā post diversi generis poenas morte, adegēre ut promitteret se (si copia daretur cum imperatore loquendi ) persuasuram quatenus imperator abjectis armis comisque recisis monasterio sese conferret, se etiam imposito velo capiti itidem facturam. Quam rem quanto plus cupiebant, tanto facilius crediderunt. Missis enim cum eā suorum aliquibus, ad imperatorem usque deduxerunt. Cui cum ille secretius secum loquendi licentiam praestitisset, permittente illo, ut mortem evadere posset, ipsa velum suo capiti superposuit: de attonsione porro suā, imperator tempus deliberandi poposcit. Tanto enim imperator, aliis benigne semper vivens, injusto odio laborabat, ut taederet eos vitae ipsius qui nisi illius beneficio viverent juste et legaliter vitā caruissent. Redeunte ergo ad se reginā, aliis quidem malis temperarunt, adclamatione autem consentientis vulgi exilio eam deportari, et in monasterio sanctae Radegundis jusserunt retrudi.
Circa Majum porro mensem filius imperatoris Hlotharius ex Italiā vēnit, eumque Compendii reperit. Ad quem venientem tota se illa contulit factio imperatoris inimica. Ipse tamen nihil tunc temporis patri intulisse visum est dedecoris: probavit autem quae gesta erant. Denique Heribertus Berhardi frater luminum amissione mulctatus est contra votum imperatoris, Odo consobrinus illius armis ablatis exilio deportatus, tanquam eorum quae Berhardo et reginae adclamabantur consocii et fautores. In talibus ergo consistens solo nomine imperator, aestatem transegit. Cum autem instaret autumnalis temperies, ii qui imperatori contraria sentiebant, alicubi in Franciā conventum fieri generalem volebant. Imperator autem clanculo obtinebatur, diffidens quidem Francis, magisque se credens Germanis. Obtinuit tamen sententia imperatoris, ut Neomagum populi convenirent. Verens porro ne multitudo contrariorum, superaret paucitatem fidelium suorum, jussit ut unusquisque ad idem veniens placitum, simplici uteretur commeatu. Praecepit etiam comitem Lambertum, finium sibi deputatorum custodiam habere: Helisachar item abbatem justitias direxit facturum cum eo. Tandem ergo Neomagum ventum est: omnisque Gcrmania eo confluxit imperatori auxilio futura. Imperator autem volens adhuc vires adversariorum attenuare, Hilduinum abbatem culpans interrogavit, cur cum simpliciter venire jussus sit, hostiliter advēnerit? Qui cum negare nequiret, continuo ex palatio exiri jussus est, et cum paucissimis hominibus juxta patris Bruunam in expeditionali hyemare tabernaculo. Walach abbas jussus est ad monasterium redire Corbeiae, ibique regulariter observari.
Haec cum hii qui imperatori adversaturi erant perviderent, ad desperationem ultimam infracti viribus sese verterunt. Denique per totam noctem coeuntes, atque ad habitaculum Lotharii imperatoris filii convenientes, hortabantur aut bello confligendum, aut aliquo secedendum absque imperatoris voluntate. In quā deliberatione cum expendissent noctem, mane imperator filio mandat, ne inimicis communibus credat, sed ad se tanquam ad patrem filius veniat. Quibus ille auditis, licet dehortantibus qui circa illum erant, ad patrem vēnit. A quo non est asperā increpatione invectus, sed modestā lenitate correptus. Ingresso autem illo inter penetralia regiae domūs, diaboli instigatione vulgus contra se coepit furere processissetque furor usque ad mutuam caedem: nisi imperatoria prospexisset prudentia. Dum enim illi inter se tumultuantes pene in vesanum ruerent furorem, imperator ad cunctorum, cum filio, processit aspectum. Quo facto omnis illa conquievit feralis commotio: Imperatoriā enim auditā oratione, omnis facessit popularis tumultus. Post haec imperator omnes illos hujus impiae conspirationis principes, sub privatā custodiā praecepit adservari. Quos postea ad judicium adductos, cum omnes juris censores filiique imperatoris, judicio legali, tanquam reos majestatis, decernerent capitali sententiā feriri, nullum ex eis permisit occidi: sed usus (ut multis visum est) leniori quam debuit pietate, sibi tamen consueto benignitatis et clementiae more, laicos quidem praecepit locis opportunis adtonderi, clericos vero in convenientibus itidem monasteriis custodiri. His peractis, ad hyemandum imperator Aquasgrani secessit. Habuit autem per idem tempus secum semper Lotharium filium suum. Misit interea in Aquitaniam, conjugemque revocavit, fratresque illius Conrardum et Rodulfum jamdudum attonsos. Quam tamen conjugis honore non est dignatus, donec se legali prascripto modo ab objectis purgaret. Quod postquam gestum est in purificatione sanctae Mariae cunctis dijudicatis ad mortem vitam concessit. Ac Lotharium in Italiam, Pipinum in Aquitaniam, Ludovicum in Bajoariam ire permisit: ipse vero quadragesimale tempus, paschaeque solennitatem, in eodem loco celebravit.
Caput XIII.[recensere]
De transmarinorum legatorum muneribus: Berhardi purgatione et provocatione ad singulare certamen: Pipini castigatione a patre et fugā ejus: Bajoariae motu: Berhardi depositione: Pipini custodiā et temporis intemperie.
Paschalibus ergo peractis solennibus, ad Ingelinheim imperator perrexit. Ipso denique tempore, consuetae non immemor misericordiae (quae sicut de se ait Job, ab initio crevit cum illo et de utero matris videtur cum ipso egressa) eos quos dudum exigentibus meritis per diversa deputaverat loca, evocatos bonis propriis restituit: et si qui adtonsi fuerant, utrum sic manere an in habitum redire pristinum vellent facultatem contribuit. Dehinc imperator in partes Rumerici montis per Vosegum transiit: ibique piscationi atque venationi quam diu libuit indulsit, et filium Lotharium in Italiam direxit. Porro autumni tempore in Theodonis villam convenire generaliter suum populum pracepit: in quo loco tres legati Sarracenorum, a transmarinis vēnēre partibus (quorum duo Sarraceni, unus Christianus fuit ) afferentes suae grandia munera patriae, odorum scilicet diversa genera et pannorum. Qui pace petitā et acceptā, remissi sunt. Affuit etiam et Berhardus, qui modo praedicto fugiendo se salvans, diu in finibus Hispaniae exulaverat. Is ergo imperatorem adiens, modum se purgandi ab eo quaerebat more Francis solito, scilicet crimen objicienti semet objicere volens armisque impacta diluere. Sed cum accusator (licet quaesitus) deesset, cessantibus armis, purgatio facta est juramentis.
Praeceperat porro imperator, ut huic placito filius ejus interesset Pipinus: sed ille conventui semet subtraxit: post placitum autem advēnit. Imperator autem volens et hanc inobedientiam, plurimamque in eo castigare morum insolentiam, secum eum morari jussit, et usque natalem domini secum Aquisgrani tenuit. Sed ille ultra suum se velle teneri gravatus, fugam capessit et inscio patre in Aquitaniam concessit. Imperaror vero in hybernis, ut coeperat, Aquisgrani permansit.
Hyemis sane rigore transacto et vernali successu reducto, nuntiatum est imperatori quosdam excitatos motūs in Bajoariā: ad quorum compressionem festinus abiit, ad Ansburgum usque pervēnit: insurgentia sedavit: continuo rediit: conventumque publicum Aurelianis fieri jussit: ibique sibi Pipinum occurrere mandavit. Qui licet invitus, occurrit. Sed considerans imperator quorundam malorum consilia hominum, filii animos tam minis quam promissionibus ad deteriora festinantium pervertere, maximeque Berhardum verens (cujus consilio uti tunc Pipinus dicebatur) qui et ipse tunc in Aquitaniā morabatur, Ligeri transmeato cum commeatu suo, ad Jucuntiacum vēnit palatium in territorio Lemovico situm. Quo ventilatā utriusque causā, Berhardus quidem cum insimularetur infidelitatis, nec tamen usque ad congressionem probator procedere vellet, honoribus est privatus: Pipinum vero propter morum correptionem pravorum, sub custodiā privatā Treveros perduci jussit. Quo cum duceretur, et indulgentius haberetur, a suis custodiae noctu subducitur: et usque ad imperatoris ab Aquitaniā reditum, quāquā versum valuit et voluit pervagatur.
Et tunc quidem imperator inter filios suos Lotharium atque Carolum, quandam divisionem regni constituit. Quae tamen ingruentibus impedimentis (quae dicenda sunt) pro voto minime cessit: et opportuno tempore visum est imperatoti ab Aquitaniā secedere. Sed post paucum tempus, idem ad festum sancti Martini populum convocavit, filiumque Pipinum fugientem, ad se quoquo modo revocare voluit, sed ille id refugiebat. Asperrima hyemis incubuit inclementia, primo quidem pluviarum inundantiā plurimarum, deinde humectationem terrae glaciali astringente rigore: quae adeo noxia fuit, ut subtritis pedibus equinis, rarus quisque foret qui vectatione equorum uteretur. Fracto ergo multo exercitu laboris incommodo, et improviso excursu Aquitanorum subinde, et moleste ferente, statuit imperator ad villam, cujus vocabulum est Restis, venire, ibique Ligeris amne transmeato, in Franciam hyematum redire. Quod et fecit, licet minus honeste quam decuit.
Caput XIV.[recensere]
Filiorum Ludovici in ipsum arma: Gregorii papae in Franciam advocatio et advocationis causā: Judith exilio: Ludovici captivitate: indictā poenitentiā: insignium et armorum exutione: De Ludovici benevolis et armis a diversis pro eo sumptis: de ejusdem restitutione et uxoris reversione.
Humano porro generi pacique contrarius diabolus, nequaquam ab infestatione imperatoris feriabatur, sed per satellitum suorum versutias, filios sollicitabat: persuadens illis quod pater eos ultro perdere vellet, non considerantibus quod qui mitior omnibus esset externis, immanis non poterat effici suis. Sed quia corrumpunt mores bonos colloquia mala, et lapidum etiam duritiam mollis aquae guttula saepius illisa terebrare solet, tandem ad id ventum est, ut filios imperatoris in unum cum copiis quibus poterant et coire facerent, Gregoriumque papam advocarent, sub ornatu quasi qui patri solus filios reconciliare deberet, ut posset. Rei tamen veritas post claruit. Imperator econtrario, mense Majo Warmatiam vēnit cum validā manu: ibique quid agendum sibi foret diu deliberavit. Missisque destinatis, Bernardo scilicet episcopo cum reliquis, filios hortabatur ad se redeundum. Sed et papam Romanae sedis conveniebat, si more praecessorum aderat suorum, cur tantas, necteret moras non sibi occurrendo? Cum vero rumor usquequaque diffusus, sereret de caeteris quod verum erat, de papā vero Romano quod ideo adesset, ut tam imperatorem quam episcopos excommunicationis irretire vellet vinculis, si qui inobedientes essent suae, filiorumque imperatoris voluntati, parum quid surripuit episcopis, imperatoris praesumptio audaciae, asserentibus nullo modo se velle ejus voluntati succumbere: sed si excommunicaturus adveniret, excommunicatus abiret, cum aliter se habeat antiquorum auctoritas canonum.
Tandem ergo ventum est, in festivitate sancti praecursoris Christi Ioannis, in locum qui ab eo quod ibi gestum est perpetuā est ignominiā nominis notatus, ut vocetur campus mentitus: Quia enim ii qui fidem imperatori promittebant mentiti sunt, locus in quo id contigit, testis nequitiae in suo nomine remansit. Cum autem haud procul inde aciebus ordinatis consisterent, jamjamque ruendum in arma putaretur, nunciatum est imperatori advenire papam Romanum. Quem venientem, in ipsā acie imperator consistens suscepit, licet indecentius quam debuit: imputans ei, quod ipse sibi talem susceptionem praeparaverit, qui inusitato modo ad se vēnerit. Ductus autem papa in habitationem castrensem multis assertionibus perdocuit se tantum iter non ob aliud suscepisse, nisi quia dicebatur quod inexorabili contra filios discordiā laboraret: ideoque pacem in utranque partem serere velle. Auditā vero parte imperatoris, mansit cum eo aliquot diebus. Remissus autem ab imperatore ad filios, ut pacem mutuam necteret: cum pene omnis populus, partim donis abstractus, partim promissis illectus, pirtim minis territus, ad eos populumque cum eis consistentem more torrentis deflueret, nequaquam, ut fuerat jussus, est redire permissus. Tot ergo copiis inibi adductis, et imperatori subductis, adeo defectio in dies invaluit, ut in festivitate sancti Pauli plebei contra imperatorem, adulando filios ejus, irruptionem facere minarentur. Quibus imperator viribus obniti non valens, filiis mandavit ne se populari exponerent direptioni. Cui remandant, ut castris relictis ad se veniat: se autem maturrime obviam ipsi processuros. Quibus altrinsecus sibimet occurrentibus, imperator filios admonuit equis desilientes et sibi occurrentes, ut promissionis suae memores, tam sibi quam filio et uxori illibata quae olim promiserant conservarent. Quos congrue respondentes osculatus est, et ad castra illorum est profectus. Quo pervenienti uxor subducitur, et ad Ludovici tabernacula convertitur, ipsum vero Lotharius ad sua cum Carolo admodum puero deduxit, et cum paucissimis in papilione ad hoc deputato consistere fecit. Praeter haec autem, jam populo juramentis obstricto imperium inter fratres ternā sectione partitur. Uxor patris a Ludovico rege recepta, exilio iterum deportatur in civitatem Italiae Tartonam. Gregorius papa talia cernens, cum maximo moerore Romam regreditur: et duorum fratrum, Pipinus in Aquitaniam, Ludovicus in Bajoariam revertitur. Porro Lotharius patre assumpto, et seorsum cum deputatis equitante atque privatim manente, in Merlegium villam devēnit: ibique prout libuit commorans, et quae visa sunt ordinans, ac populum absolvens, sed et conventum populo Compendii indicens, Vosagum per Mauri monasterium transiit, et Mediomatricum (qui alio nomine Metti vocantur ) pervēnit. Quā urbe relictā, Viridunum appulit, et Suessionum urbem adiit. Ibique in monasterio sancti Medardi patrem sub arctā custodiā esse praecepit: et Carolo Prumiae commendato, nec tamen attonso, ipse venationi institit: donec autumni tempore, id est Kalend. Octob. sicut constitutum erat, patrem secum ducens Compendium vēnit. Ibique consistenti, legatio Constantinopolitani imperatoris, Marcus archiepiscopus Ephesi et Protospatharius imperatoris, ad patrem missa occurrit: munera sibi deputata obtulit: patri missa subtraxit. Quam ille, licet ad patrem missa ad se tamen venientem suscepit, audivit: tragoediamque reportantem, pene inauditam, remisit. In eodem conventu cum multi insimularentur devotionis in filium, quidam verbis simplicibus, quidam juramentis objecta diluerunt. Miseratio tamen hujuscemodi rei et talis rerum permutatio, exceptis auctoribus, omnes habebat, unde verentes, sceleris conspiratores inauditi, ne versā vice retro lapsa ferrentur quae gesta erant, callido (ut sibi visum est ) cum aliquibus episcoporum utuntur argumento, ut pro his de quibus jam poenitudinem gesserat imperator, iterum publicā poenitentiā, armis depositis irrevocabiliter quodammodo ecclesiae satisfacere judicaretur: cum ne forenses quidem leges contra unam culpam semel commissam, bis inveniant vindictam: et nosrra lex habeat, non judicare deum bis in id ipsum. Cui judicio pauci contradixēre: plures assensum praebuēre: maxima pars (ut assolet in talibus ) ne primores offenderent, verbo tenus consensēre. Adjudicatum ergo eum absentem et inauditum, nec confitentem, neque convictum, ante corpus sancti Medardi confessoris et sancti Sebastiani martyris arma deponere, et ante altare ponere cogunt: pullāque indutum veste, adhibitā magnā custodiā, sub tectum quoddam retrudunt.
Expleto hoc negotio, festo sancti Martini populus licentiā acceptā, pro talibus gestis moestus ad propria revertitur. Lotharius: autem patrem suum secum ducens, Aquasgrani hyematum regreditur. Intra hujus hyemis durationem, gregatim populi tam Franciae quam Burgundiae, necnon et Aquitaniae sed et Germaniae coeuntes, calamitosis querelis de imperatoris infortunio querebantur: et quidam in Franciam Eggebardus (Eggardus) comes et Willelmus comes stabuli, quos poterant sibi in unione voluntatis de restituendo imperatore coadunabant. A Germaniā porro Hugo abbas in Aquitaniam missus a Ludovico, et ab eis qui illuc confugerant (a Drogone scilicet episcopo et reliquis) Pipinum in hoc ipsum instigabat. Porro Berhardus et Warinus (Guarinus, Werinus) in Burgundiā consistentem populum suasionibus accendebant, promissionibus alliciebant, juramentis astringebant, et in unum velle foederabant. Hyeme autem exactā et vere jam roseam faciem praetendente, Lotharius patre assumpto per pagum Hasbaniensem iter arripuit, et Parrhisiorum urbem petiit; ubi obviam sibi fore cunctos fideles praecepit. Cui Eggebardus comes et alii alius pagi proceres, cum magnā coactā manu, obviam pro liberatione imperatoris pugnaturi, processerunt: Pervēnisset res ad effectum, nisi piissimus imperator cavens et multorum periculum simul et proprium, ab hoc incepto, praecepto et obtestatione eos inhibuisset. Tandem ergo perventum est ad monasterium sancti Dionysii martyris. Pipinus vero ab Aquitaniā cum maximā manu exiens et ad Sequanam usque veniens, cum pontes destructi navesque alto demersae transitu prohibuissent, substitit. Porro Warinus et Berhardus comites, plurimis sociorum ex Burgundiae partibus coactis, ad Maternam fluvium usque pervēnerunt, et ibi partim atrocitate atque intemperie aeris retardati, partim pro colligendis sociis suspensi, in villā Bonogilo et iis quae circumjacent praediis aliquot consedēre diebus. Instabat sane sanctae quadragesimae tempus: Cujus hebdomadā primā, feriā quintā, missi sunt ab illis legati, Rebaldus abbas et Gautselmus comes, ad Lotharium filium imperatoris, postulantes ut eis absolutus custodiae vinculis imperator redderetur. Quorum si pareret postulationi, ipsi quoque ei, causa apud patrem salutis et honoris, olim dispositi forent: Sin aliter, etiam si necesse esset cum sui periculo eum requisituri, et resistentibus sibi in hac re, cum armis deo judice essent obviaturi. Sane huic mandato respondet Lotharius filius imperatoris, nullum mortalium plus se vel compati paternae calamitati, vel congaudere prosperitati: nec debere sibi imputari culpam senjoratūs sibi ablati, cum ipsi eum destituissent ac prodidissent; atque carceralem naevum jure sibi inhiberi, cum constaret hoc actum judicio episcopali. Cum hac ergo satisfactione, praedicti remissi sunt legati ad eos qui se miserant: et praecepit ut Warinus comes, et Odo, necnon et Fulgo, et Hugo abbates, ad se venirent: quātenus, cum eis deliberaretur, quomodo petitio eorum impleri posset. Praecepit etiam iisdem Lotharius, ut missi sibi in crastinum dirigerentur qui tempus adventūs praedictorum ab eo cognoscerent virorum, et sic ad condictam diem sibi occurrerent, de causā supradictā tractaturi. Etenim mutato consilio, cum his qui ejus favore ducebantur relicto patre in monasterio sancti Dionysii, ipse Burgundiam petiit: Viennam usque pervēnit: ibidemque stativa facere delegit. At vero ii qui cum imperatore remanserant, eum ad recipiendas imperatorias hortabantur infulas. Sed imperator quanquam modo quo praedictum est ecclesiae eliminatus communione, nequaquam tamen praeproperae voluit acquiescere sententiae. Sed dominicā quae in crastinum advēnit, in ecclesiā sancti Dionysii, episcopali ministerio voluit reconciliari: et per manūs episcoporum armis consensit accingi. In quā re tanta exultatio excrevit populi, ut etiam ipsa elementa viderentur et injuriam patienti compati, et relevato congratulari. Etenim usque ad illud tempus tanta incubuerat procellarum vis, pluviarumque vehementia, ut extra solitum, aquarum superexcresceret abundantia, flatusque ventorum imperviabiles redderet fluminum alveos. Sed in illius absolutione ita quodammodo conjurasse visa sunt elementa, ut mox et venti saevientes mitescerent, et coeli facies in antiquam et multo tempore invisam, serenitatem rediret.
Imperator ergo ab eo loco iter coepit: sed nequaqam filium persequi abeuntem, licet multis hortantibus, voluit. Inde ergo Namtogilum, ac post vēnit Carisiacum villam regiam: ubi consistens opperiebatur filium Pipinum, et eos qui trans Maternam residebant: Sed et eos qui trans Rhenum, ad Ludovicum filium ejus confugium fecerant: sed et ipsum filium, qui ad eum veniebat, Ludovicum. Quo consistenti medio quadragesimae tempore, arridente etiam laetitiā ipsius diei et officii, et hortante cantilenā ecclesiasticā ac dicente: “Laetare Hierusalem, et diem festum agite omnes qui diligitis eam,” maxima multitudo fidelium suorum ibidem occurrit, congratulans laetitiae communi. Quos imperator benigne suscipiens, et pro fidei integritate gratias agens, Pipinum quidem filium in Aquitaniam cum laetitiā dimisit, caeteros autem ad loca sibi congrua redire laetus permisit. Ipse autem Aquasgrani pervēnit: ibique Judith Augustam, ab Italiā reducentibus Rataldo episcopo et Bonifacio: sed et Pipinum recepit filium. Porro Carolum jamdudum secum habebat.
Caput XV.[recensere]
De Neustriae. i. Nortmanniae incubatoribus: et clade quam imperatoriis militibus cum Odonis caede intulerunt: de Cabilloni munitione: obsidione, deditione, direptione, flagratione, et basilicae sancti Georgii miraculosā conservatione: Procerum capitali supplicio, Gerbergae submersione: Lotharii deditione et Ludovici pietatis et justitiae operibus.
Ibidem paschae solennitatem cum solitā devotione peregit: post cujus celebritatem, per Ardennam sylvam venatione sese exercuit: et post sanctae Pentecostes festivitatem, in partes Romerici montis venationi atque piscationi operam dedit. Sane recedente filio imperatoris Lothatio a patre, et in partes praedictas abeunte, remanserant in Neustriae partibus Lambertus comes et Matfridus, caeterique quamplurimi qui easdem partes propriā vi tenere nitebantur. Quam rem aegre ferentes Odo comes et alii multi imperatoris faventes partibus, contra eos arma corripiunt: eosque pellere illis nitebantur locis, aut certe cum eis congredi. Quae res cum segnius quam decuit administraretur, et minus caute circunspiceretur, non minimam eis intulit calamitatem. Dum enim ex insperato illis hostes supervēnerunt, illi autem minori quam res postulabat cautelā uterentur, insistentibus terga hostibus nudaverunt: ibique et ipse Odo, cum fratre interiit Willelmo, plurimisque aliis: caeteri salutem in fugae subsidio posuerunt. Quo negotio peracto, hi qui victoriā potiti sunt, cum neque ibi consistere posse satis tutum videretur, neque Lothario se jungere valerent, verentes ne aut ibi consistentibus imperator superveniret, aut certe ad suos properantibus in itinere obviaret, ad Lotharium quantocyus mittunt, ut eis suppetias ferret, quos tanti discriminis circumvallaret metus. Qui audito eorum periculo et rebus gestis, eis deliberavit succurrere.
Quā tempestate Warinus comes, cum plurimis sociis, castrum Cabillonum utcunque communivit: ut si quid ab adversariarum partium studiosis moliretur novi, sibi suisque foret receptaculo, ac munitioni. Quod cum compertum Lothario foret, improvisus illuc advenire disposuit: quod tamen facere nequivit. Advēnit tamen, et oppidum circundedit: quae vero in circuitu civitatis erant, incendio consumpta sunt. Pugnatum est acriter diebus quinque, et tandem ad deditionem primum urbs recepta est, postea autem, versā vice, crudelium more victorum, primo quidem direptionibus ecclesiae vastatae, thesauri depraedati, et communes sunt direptae copiae. Ad ultimum vero civitas voraci depasta est incendio: praeter unam basilicam parvam, quae stupendo miraculo, cum hincinde cincta fuerit saevientibus et lambentibus flammis, tamen non potuit aduri. Fuit autem consecrata deo, in honorem beati Georgii martyris. Nec tamen Lotharii voluntas fuit ut civitas succenderetur. Adclamatione porro militari, post captam urbem Gozselinus comes, itemque Samila comes, necnon et Madallemus vassallus dominicus, capite plexi sunt. Sed et Gerberga, filia quondam Willelmi comitis, tanquam venefica aquis praefocata est.
Quae dum geruntur, imperator cum filio Ludovico Lingonum civicatem advēnerat: in quā urbe hujuscemodi suscepit nuntium, qui eum valde reddidit moestum: et Lotharius quidem ejus filius, a Cabillono iter suscepit ad Augustidunum: indeque Aurelianam pervēnit ad urbem: deinde in pagum Cenomannicum, in villam cujus vocabulum est Matualis, devēnit. At imperator cum suis, maximisque copiis, simul et Ludovico filio, eum prosequitur. Quo audito, Lotharius jamque receptis suis non multo intervallo a patre castra fixit: ibique quatuor diebus legatis intercurrentibus moratum est. Quartā sane nocte, Lotharius cum suis omnibus referre pedem in posteriora coepit. Contra quem pater imperator compendioso itinere obambulabat, usquequo perventum est ad fluvium Ligerim prope castrum Blesense, quo Ciza fluvius Ligeri confluit. Quo positis hincinde castris, occurrit etiam patri Pipinus filius cum quanto potuit apparatu militari. Fractus ergo viribus Lotharius, supplex ad patrem vēnit. Quem ille coercitum verbis et obligatum tam ipsum quam proceres ejus, quibus voluit sacramentis, in Italiam remisit: oppilatis angustiis itinerum quae in Italiam transmittunt, ne quis transire posset sine licentiā custodientium. Quibus peractis, Aurelianos usque cum filio pervēnit Ludovico: ibique tam filio, quam aliis, reditu ad propria indulto, Parrhisios ipse vēnit. Habuit autem eo tempore, circa festum sancti Martini, conventum generalem in Attiniaco palatio: ubi cum multa perperam molita purgare decrevisset tam in ecclesiasticis quam in publicis rebus, tum praecipue fuerunt ista. Mandavit filio Pipino per Hermoldum abbatem, res ecclesiasticas quae in regno ejus erant, quas vel ipse suis attribuerat, vel ipsi sibi praeripuerant, absque cunctatione ecclesiis restitui. Legatos etiam per civitates et monasteria transmisit, statumque ecclesiasticum pene collapsum, in antiquum statum erigi jussit. Itemque praecepit ut nuntii per singulos comitatūs irent, qui immanitatem praedonum atque latronum qua inaudita emerserant, cohiberent: et ubi eorum major vis incubuerat, etiam eorum comites vicinos, et episcoporum homines, ad tales evincendos et proterendos sibi asciscerent: et de his singulis, sibi in proximo placito generali, Warmatiam renuntiarent: quod futurum transactā hyeme, et suadente vernali gratiā, indixit. Transegit ergo imperator maximam partem hyberni temporis Aquisgrani. Indeque profectus est ad Theodonis villam, ante natalem domini: quam festivitatem Mettis cum suo fratre Drogone celebravit.
Caput XVI.[recensere]
De Ebonis episcopi degradatione: et Agoberti archiepiscopi depositione: et plenariā Ludovici imperatoris restitutione: et cum uxore ac Wulā reconciliatione: ejusque piā in filium Lotharium ut a spoliatione ecclesiae desisteret dehortatione et procerum Lotharii per pestem absumptione.
Sane solemnitatem purificationis sanctae Mariae, in eādem Theodonis villā agendam constituit: ubi etiam populus, cui praeceptum fuerat, occurrit. Quo consistens, contra quosdam episcopos de sui dejectione conquerebatur. Sed cum quidam in Italiam confugissent, quidam vocati obedire noluissent, solus Ebo eorum qui impetebantur affuit. Qui cum rationis reddendae causā, super talibus urgeretur, causabatur se solum, relictis omnibus in quorum praesentiā haec facta fuerant, urgeri. At vero cum caeteri episcopi obtenderent necessitatem praesentiae, excusarent autem voluntatem innocentiae, idem Ebo, tandem moleste ferens talibus extaediari, consilio petito aliquorum episcoporum, ipse in se quandam confessionem praedicavit, confirmavitque se et indignum sacerdotio, et inrevocabiliter eo abstinere judicavit: Quod et episcopis, et per eos imperatori, contradidit. Quo facto Agobertus Lugdunensis episcopus, qui evocatus ad satisfactionem venire distulit, cum ter esset evocatus, ab ecclesiae semotus est praesulatu: caeteris ut diximus in Italiam fugientibus. Sequenti vero dominicā quae sacrae quadragesimae initium praecedebat, in Mettensem civitatem dominus imperator, sed et episcopi, necnon et populus universalis illius conventūs, vēnit, et inter missarum celebrationem, septem archiepiscopi septem reconciliationis ecclesiasticae orationes super eum cecinerunt: atque omnes populi, hoc viso, pro plenariā restitutione imperatoris, multas deo gratias reddiderunt. Postque omnia Theodonis villam tam dominus imperator, quam qui ejus populus erant, reversi sunt: et dominico sacro quadragesimae tempore inchoante, unumquenque ad propria redire praecepit. Ipse autem quadragesimae tempus ibidem exegit: sed et pachae solennitatem Mettis celebravit.
Post solennitatem porro paschalem atque penthecostes venerabilem diem, civitatem Vangionum (quae nunc Warmatia vocatur) secundum condictum, ad celebrandum conventum generalem, adiit: ubi ei etiam filius Pipinus occurrit: nec Ludovicus alter ei filius defuit. More autem suo, imperator nequaquam conventum istum a publicā utilitate vacare passus est: diligenter namque in eo examinare studuit, quid quique legatorum in diversas partes directi egerint. Et quia aliqui comitum in deprehensione et exterminatione latronum segnes reperti sunt, diversis sententiis eorum segnitiem, condignā invectione, castigavit: filiosque opprimentes bonos, et quos merito ab oppressione relevarent, corripiens interminatus est etiam severiorem in eos se libraturum sententiam, qui huic admonitioni non essent obtemperaturi. Cumque ab hoc placito populum dimitteret, et sequens in Theodonis villā post Pascha constituisset, ad hyemandum Aquasgrani se contulit: filioque suo Lothario mandavit, ut nobiles quosque suorum ad eundem locum dirigeret: quatenus reconciliationis mutuae inter se et illum, ratio investigaretur. Augusta Judith cum consiliariis imperatoris, cognito quid valetudo bona (ut videbatur) imperatoris corpus mox destitueret, et mors ingrueret, et sibi et Carolo filio periculum immineret, nisi aliquem fratrum sibi asciscerent, conjectantesque nullum filiorum imperatoris tam convenientem huic rei sicut Lotharium, hortati sunt imperarorem, ut ad eum nuntios pacificos mitteret, et ad hoc ipsum invitaret. Qui ut paci semper studens, semperque dilector pacis atque amator unitatis, quaerebat non modo filios, sed et inimicos sibi charitate uniri, libenter assensus est. In condictā porro villā, et in tempore praefinito, affuēre missi a filio quos ipse praecepit plurimi: inter quos etiam Wala primus affuit. Causā autem praedictā ventilatā, atque ad calcem perductā imperator cum conjuge roconciliari voluit: primum ipsi Walae dimissis quaecunque in eum commiserat delictis multā alacritate et benignitate cordis, mandavit per eum et caeteros filio missos, ut quantocyus veniret: Quod si faceret, consultissime sibi futurum sciret. Qui redierunt, et filio rem retulerunt. Sed ne mandatum imperatoris ad effectum perduceretur, morbus febrisque intercessit: et Walam quidem rebus humanis abduxit, Lotharium vero lectulo dejiciens, maximo tempore languere fecit. Imperator vero clementissimus naturā, ut filium adversā valetudine correptum audivit, per nuntios fidelissimos (scilicet Hugonem fratrem suum, sed et Adalgarium comitem) eum visitavit, atque ejus omnia incommoda rescire studuit: imitatus videlicet beatum David, qui multis invectionibus lacessitus a filio, mortem timen ejus aegerrime tulit. At vero postquam desaeviente languore convaluit, nunciatum est imperatori de eo, quod conditiones sacramentorum dudum promissas irrumperet: maximeque ecclesiam sancti Petri, quam tam avus ejus Pipinus quam pater ejus Carolus, necnon et ipse in tutelam susceperant, homines ejus crudelissimā clade vexarent. Quae res animum illius mitissimum adeo exasperavit, ut quodammodo extraordinarie, ut videbatur legatos dirigeret: nullum pene ad tantum iter conficiendum spatium tribuens, misit ad Lotharium, commonens, ne talia fieri permitteret: monens ut memor esset, quod quando ei regnum Italiae donavit, etiam curam sanctae Romanae ecclesiae simul commisit: et quam ab adversariis defensandam susceperat, nequaquam a suis diripi permitteret: Commonens etiam sacramentorum ab eo nuper promissorum, ne forte obliviscens aut parvipendens divinitatem offenderet: quod sibi non impune futurum non ignoraret: Simul et jubens parare sibi stipendiarias annonas stativasque congruas, per omne iter quod Romam transmittit: dicebat enim se limina beatorum apostolorum invisere velle. Quod ne fieret, irruptio Nordmannorum in Frisiam impedivit. Ad quorum insolentiam comprimendam pergens, misit ad Lotharium Fulconem abbatem et Richardum comitem, necnon et Adrebaldum abbatem: Quorum Fulco et Richardus responsum sibi ab Lothario referrent, Adrebaldus porro Romam pergeret, Gregorium papam de necessariis consulturus, et voluntatem imperatoris caeteraque sibi injuncta perlaturus. Sed Lotharius de his conventus, necnon et de rebus quorundam ecclesiarum ablatis quae in Italiā sunt, quibusdam annuit, quaedam se non posse servare respondit: et Fulco quidem atque Richardus imperatori a Frisiā, post fugam Nordmannorum, revertenti talia nunciant in Franconofurd palatio: ubi ipse autumnalem exercens venationem, hyematum Aquasgrani sese convertit. At vero Adrebaldus Romam (ut jussum sibi fuerat) pervēnit: Gregorium papam aegrotantem repperit, et, maxime fluxu sanguinis: qui licet sensim, continue tamen ex naribus effluebat. Sed tantā animi alacritate et gaudio, ad verba imperatoris, et compassionem ejus recreatus est, ut profiteretur se pene incommoditatis propriae oblitum. Itaque et missum ad se opulentissime curavit apud se consistentem, et ditissime muneravit recedentem: mittens cum eo duos episcopos, Petrum Centumcellensis urbis, et Georgium regionarium Romanae urbis simul episcopum. Lotharius porro ut audivit memoratorum episcoporum ad dominum imperatorem adventum, misit Leonem (qui tum apud illum magni loci habebatur) Bononiam: qui magno intentato terrore, ultra progredi episcopos prohibuit, Adrebaldus tamen, epistolam imperatori destinatam ab eis occulte suscepit: et cuidam suorum, sub obtentu mendici, quousque Alpes transiret, ferendam commisit: ac post imperatori porrexit. Eā tempestate quanta lues mortatis, populum qui Lotharium secuti sunt invaserit, mirabile est dictu: in brevi enim, id est a Kal. Septembribus usque ad festum S. Martini, hi primores ejus vitā excesserunt, Iesse olim Ambianensis episcopus, Helias Trecassinae urbis episcopus, Walo Corbiensis monasterii abbas, Matfridus, Hugo, Lambertus, Godefridus itemque filius ejus Godefridus, Agumbertus comes Pertensis, Borgaretus quondam praefectus venatoribus regalibus. Sed et Richardus vix evasit: Nam post non multum et ipse moritur. Hi enim erant, quorum decessu dicebatur Francia nobilitate orbata, fortitudine (quasi nervis succisis ) evirata, prudentiā (his obeuntibus) evacuata. Sed illis subrutis, ostendit deus quam salubre, quam laudabile, sit obsarvari quod ex ore ejus probatur procedere: «Non glorietur (inquiens) sapiens in sapientiā, nec fortis in fortitudine suā, nec dives in divitiis suis». Sed et imperatoris animum quis miretur digne, quantā hunc temperantiā divinā gubernaverit clementiā. Etenim hoc suscepto nuntio nihil in se exultavit, nec morte inimicorum laetatus est, sed pugno pectore tonso, lachrymisque oculis oppletis, deum illis propitium fieri cum ingenti gemitu precatus est.
Hoc eodem tempore Britonum impetus est motus: sed tam facile conquievit, quam imperator in eum spem posuit: cui veracissime dicitur: «Subest enim tibi domine cum volueris posse».
Caput XVII.[recensere]
De restitutis ecclesiae per Pipinum per eundem ablatis: de Lugdunensis et Viennensis episcoporum disceptatione: de causā Gothicā nomine Berhardi et Beringarii agitatā: De divi cometae apparitione: et prudenti Ludovici regis super eo responsione: de Caroli filii Ludovici ex Judith insignibus et Neustriae adeptione: Berhardi accusatione peculatūs: De altero comite: et Pipini obitu.
In ipsis etiam diebus in quibus purificatio beatissimae semper virginis Mariae celebratur, conventus quidam magnus, sed praecipue episcoporum, Aquasgrani convēnit: in quo cum de aliis utilitatibus ecclesiae necessariis, tum praecipue de his rebus questum est quas Pipinus et sui multis abstulerunt ecclesiis. Nam Hilduinus ibi affuit abbas utpote sacri capellanus palatii, conquerens de quibusdam praediis pertinentibus ad ecclesiam sancti Parrhisiensis Germani, sitis in Aquitaniā, quae Pipinus rex eidem abstulerat, ecclesiae. Ob quam rem imperialis auctoritatis commonitorium, et communis ordinatur consilii: quibus commoneretur Pipinus et sui, cum quanto sui periculo res ecclesiasticas pervaserint. Quae res prosperum suscepit exitum. Nam Pipinus monita pii patris sanctorumque virorum libenter suscipiens, obedienter paruit: et omnia invasa restitui, etiam per annuli sui scripto impressionem, hujusmodi constituit:
– Pipinus gratia Dei rex Aquitanorum: Si locis venerabilibus deoque dedicatis opem ferimus, eorumque syncerissimis famulatoribus congrua beneficia praestamus, atque ab intrinsecā incursione et inquietudine regali auctoritate eos immunes efficimus, id nobis et ad mortatem vitam temporaliter transigendam, et ad aeternam feliciter capiendam profuturum aliquando credimus.
Noverit itaque, sagacitas seu utilitas fidelium nostrorum tam praesentium quam et futurorum, quia adierunt nos monachi sancti Germani eximii confessoris juxta Parrisius civitatem, quibus praeest Hilduinus venerabilis abba, et humiliter deprecati sunt mansuetudinem culminis nostri, ut villas ejusdem Ecclesiae sancti Germani quae infra ditionen regni nostri consistunt, quarum haec sunt vocabula: Vernogilus, Cixiacus, Lixiniacus, Noveridus, Casiliacus, Quinciacus, Villa Buslana, cum omnibus appendentiis earum, quas partim piae sanctaeque memoriae dominus et avus noster Karolus invictissimus Augustus in suā eleemosynā eidem reddidit Ecclesiae, partim in processu temporum dominus et genitor noster Hludovicus serenissimus imperator eisdem fratribus perpetualiter confirmavit, et ad stipendia eorundem monachorum in integrum deputavit, Nos quoque ob amorem et honorem Christi similiter per nostrum praeceptum easdem confirmaremus villas, ut eorum sumptibus et stipendiis per nostram inde confirmationem deservirent. Nos vero eorum petitioni, ob divini cultūs amorem, et animae nostrae salutem, libenter annuimus, et hoc nostrae regiae potestatis praeceptum fieri decrevimus. Per quod et statuimus, et perpetuo mansurum fore domino adjuvante volumus, ut eaedem villae cum omnibus ad eas juste legaliterque pertinentibus vel aspicientibus, in avi nostri et genitoris necnon et nostrā eleemosynā, in usūs vel stipendia memoratae ecclesiae monachorum tam praesentium quam et futurorum confirmatae permaneant. Ita videlicet ut absque ullius, cujuslibet ordinis vel potestatis, in regno nostro degentis inquietudine et praejudicio, sub eorum dominio, disponente et ordinante ipsius ecclesiae abbate, omni tempore teneant atque possideant: quatenus cum caeteris rebus sibi deputatis hujus nostri beneficii juvamine suffragati, liberius et expeditius omnipotentis Dei misericordiam pro memorato avo et genitore nostro, necnon et nobis, conjuge, proleque totiusque regni statu jugiter exorent. Illud etiam ad cumulum mercedis nostrae pertinere non ambigimus ut easdem villas sub tuitionis nostrae immunitate consistere faceremus. Quapropter praecipimus atque jubemus ut nullus judex publicus, vel quilibet ex judiciariā potestate, aut ullus ex fidelibus nostris tam praesentibus quam et futuris, in easdem villas vel in eadem loca quae eis juste et legaliter subjecta sunt, ad causas audiendas, vel freda aut tributa aut telonea exigenda, aut mansionaticos vel paratas faciendas, aut fidejussores tollendos, aut homines ipsius ecclesiae tam ingenuos, quam servos ibidem commanentes distringendos, nec ullas redibitiones, aut illicitas occasiones ingeri audeat, aut ea quae supra memorata sunt exigere praesumat. Sed liceat rectoribus ipsius ecclesiae atque monachis, easdem villas cum omnibus ad eas juste pertinetibus vel aspicientibus, sub tuitionis atque immunitatis nostrae defensione, remotā totius judiciariā potestatis inquietudine, quieto vel libero ordine possidere, atque pro memoratis genitoribus nostris, nostraeque conjugis prolisque incolumitate, seu etiam totius regni a Deo nobis collati, ejusdemque clementissimā miseratione per immensum conservandi stabilitate, coelestem deprecari opem. Et quicquid de praefatis villis, juxta legis mundanae censuram, jus fisci exigere poterat ad integrum eidem concessimus ecclesiae: ut monachis ibidem Deo famulantibus, ad Dei servitium peragendum, nostrae mercedis causā augmentum sit et supplementum. Et ut hoc a fidelibus nostris melius credatur et diligentius conservetur, manu propriā subter firmavimus, et annuli nostri impressione signari jussimus. Data IV. Id. Aug. anno XVII. imperii domini Hludovici serenissimi Augusti, et XV. regni nostri. Actum in Aviziaci villā".
Proximum huic placito conventum imperator in pago Lugdunensi habuit, tempore aestivo, in loco qui vocatur Stranacus, cum Pipino et Ludovico filiis. Nam quod Lotharius non affuit, invalentia aegritudinis supradictae obstitit. In quo causam ecclesiarum Lugdunensis atque Viennensis vacantium ventilari fecit, eo quod episcopi dudum illarum, Agohardus quidem episcopus Lugdunensis jussus ad rationem non vēnerat reddendam, Bernhardus autem Viennensis affuerat quidem, sed rursus fugam inierat. Sed haec quidem res imperfecta remansit propter absentiam episcoporum. Sed et causa Gothorum ibidem ventilata est: quorum alii partibus Berhardi favebant: alii favore ducebantur Beringarii, Huronici quondam comitis filii. Sed Beringario immaturā morte praerepto, apud Berhardum potestas Septimaniae quam maxima remansit, legatis illuc missis qui eā quae indigebant correptione, in meliorem componerent statum.
His peractis, et jam filiis populoque dimissis, imperator, autumnali venatione peractā, ad festum sancti Martini Aquasgrani rediit, et hyemem ibidem exegit: natalemque domini, item paschalem solennitatem, juxta morem debitum et sibi semper familiarissimum, ibidem celebravit.
At vero mediante festivitate paschali, dirum semper ac triste portentum, ibidem comete sydus in signo virginis apparuit, in eā parte ejusdem signi, quā penulam ejus subter caudam serpentis similiter corvumque constringunt. Quod cum non more errantium septem syderum Orientem versus peteret, per viginti quinque dies (quod mirum est dictu) idem sydus et Leonis et Cancri necnon et Geminorum transiens signa, in capite tauri tandem sub aurigae pedes igneum globum jubarumque prolixitatem deposuit: quas usquequāque porrexerat antea. Quam rem cum primum imperator talium studiosissimus conspexisset, constitit: et antequam quieti membra committeret, accitum quendam itemque me qui haec scripsi et qui hujus rei scientiam habere credebar, percontari studuit quid super ea mihi videbatur. Cui cum tempus peterem quo faciem syderis considerarem, ac per haec rei veritatem investigarem, et cognitam in crastinum nuntiarem, imperator ratus (quod eram verum) tempus me redimere velle, ne cogerer triste aliquid respondere, «Perge», inquit, «in moenia huic domui contigua, et nobis quae prospexeris nuncia: novi enim a me hanc stellam nequaquam praeterita vespera visam, vel a te monstratam: Sed scio hoc signum cometarum esse, de quo jam praeteritis locuti sumus diebus: Quid autem tibi portendere videatur edicito». Cumque aliqua dixissem, et tacuissem, «Unum est», inquit, «quod adhuc silentio premis: Mutationem enim regni, mortemque principis, hoc monstrari portento dicunt». Cumque ego testimonium prophetae in medium protulissem, quo dicitur: «A signis coeli ne timueritis quae pavent gentes», ille solā usus magnanimitate et prudentiā, «Non alium», inquit, «timere debemus, praeter illum qui nostri et hujus creator est syderis: sed ejus clementiam non satis mirari et laudare possumus, qui nostram inertiam, cum simus peccatores et impoenitentes, talibus dignatur admonere indiciis. Quia ergo et me et omnes communiter hoc tangit ostentum, omnes pro posse et sapere ad meliora festinemus: ne forte misericordiam illo praerogante et nostrā impoenitudine impediente, nos illā inveniamur indigni». His dictis, et ipse paulisper mero indulsit, et omnibus id facere jussit, et unumquenque ad sua se colligere praecepit: noctemque illam (ut relatum nobis est) pene pervigilem, ac dei laudibus et obsecrationibus oneratam luci supervenienti praesentavit. In cujus crepusculo ministros aulicos vocavit, et eleemosynas quam largissime pauperibus, ac servis dei tam monachis quam canonicis, porrigi jussit: missarumque solennia per quoscunque potuit celebrari fecit: non tantum sibi metuens, quantum ecclesiae sibi creditae prospiciens. Quibus rite dispositis, uti ordinaverat, venatum in Ardennam perrexit: Quod (ut dicebat) ultra solitum ei prosperrime cessit, omniaque quae illo tempore illi placuēre, prospero eventu cucurrerunt. Praeterea insistente Augustā et ministris palatinis, quandam partem imperator filio suo dilectissimo Carolo Aquisgrani tradidit. Sed quia inofficiosa remansit, a nobis quoque silentio premitur. Quam rem auditam cum fratres ejus aegre tulissent, mutuum iniēre colloquium: Sed nil se contraire posse videntes, et coeptum dissimulantes, motum patris, qui ex hoc accidisse videbatur, facillime composuēre.
In his imperator totā aestate consistens, indixit generalem conventum autumni temporis (id est Septembrio mediante) in Carisiaco. In quo loco et tempore, filius ejus Pipinus ab Aquitaniā ad eum vēnit: et ipsi conventui interfuit. Ubi dominus imperator filium suum Carolum armis virilibus, id est ense, cinxit: coronā regali caput insignivit: partemque regni quam homonymus ejus Carolus habuit, id est Neustriam, ei attribuit. Itaque dominus imperator inter filios, quantum sibi possibile fuit, coagulo benevolentiae firmato Pipinum in Aquitaniam, Carolum autem in portionem regni ipsi attributam dimisit: et praesentes quidem Neustriae provinciae primores Carolo et manūs dederunt, et fidelitatem sacramento obstrinxerunt: absentium autem quisque postea itidem fecit.
In eodem loco et tempore pene omnes Septimaniae nobiles affuerunt, conquerentes adversus Berhardum ducem illarum partium, eo quod satellites illius rebus tam ecclesiasticis quam privatis, absque ullo respectu divino humanoque, pro libito abuterentur. Unde petierunt ut dominus imperator sub protectionis suae eos susciperet munimine et post haec tales missos in eandem terram dirigeret, qui et potestate et prudentiā, de ablatis aequo libramine penderent, et avitam eis legem conservarent. Ad quod peragendum missi sunt, secundum postulationem eorum et domini imperatoris electionem, Bonifacius comes et Donatus itidem comes, sed et Adrebaldus Flammacensis monasterii abbas. His rite peractis, imperator ab eo loco divertit: et venationi autumnali juxta morem operam dedit: et ad tempora hyemalia exigenda se Aquasgrani collegit. Quā hyeme idque Kalend. Januar. saevus cometae ignis in signo apparuit Scorpii, non multo post solis occubitum. Cujus minacem vultum non multo post excessus Pipini est subsecutus.
Caput XVIII.[recensere]
De Lotharii in conventum Warmantianum adventu: et cum patre conciliatione: et de imperii divisione ibidem factā.
Interea Judith Augusta, consilii quod pridem cum consiliariis aulicis caeterisque regni Francorum nobilibus inierat nequaquam immemor, persuasit imperatori quatenus ad Lotharium filium suum legatos mitteret, qui eum ad patrem invitarent, eā conditione ut si fratris sui Caroli dilector et adjutor tutorque et protector esse vellet, veniret ad patrem et sciret se ab eo omnium perperam gestorum indulgentiam adepturum, simul et medietatem imperii, exceptā Bajoariā, consecuturum. Quae res tam Lothario, quam suis, per omnia utilis visa est. Vēnit ergo juxta condictum, ad Warmatiam post paschae solennitatem: quem pater cum multā alacritate suscepit: et dapsiliter suos curare praecepit: et sicut mandaverat universa peregit: intantum, ut ei datis triduo induciis, universum imperium suum cum suis ipse divideret, si ita liberet: ita tamen ut partium electio penes imperatorem et Carolum facienda maneret: Sin aliter vero, partitionem imperatori et Carolo faciendam relinqueret. Itaque Lotharius cum suis divisionem regni domino imperatori pro suo libitu committunt: affirmantes se hanc divisionem nequaquam exequi posse, propter ignorantiam locorum. Igitur imperator aequo, ut suis sibique visum est, libramine omne suum divisit imperium: praeter Bajoariam, quam Ludovico reliquit, atque ideo in partem eorum nemini cessit. His peractis, et filiis universoque populo evocatis, datā sibi optione Lotharius a fluvio Mosā australem sibi tenendam delegit partem: occiduam vero Carolo fratri habendam reliquit: et ut haberet, coram cuncto populo se velle verbo signavit. Imperator ergo laetabatur in his: et cunctus populus talibus factis applaudens, omnia sibi placere dicebat. At vero Ludovici animum non parum haec gesta laeserunt. Imperator porro pro his gestis gratias deo referebat: filiosque monebat ut unanimes essent et se mutuo tuerentur: et Lotharius quidem junioris fratris curam gereret, cujus se spiritualem esse patrem meminisse deberet: Carolus autem tanquam patri spirituali, et fratri seniori, debitum deferret honorem. Cumque haec tanquam verae pacis peregisset amator, et inter fratres mutuam dilectionem, et inter utriusque filii populum, quantum sibi posse datum est, alternum sevisset amorem, laetus Lotharium in Italiam laetum dimisit, multis ditatum muneribus, donatum benedictionibus paternis, et monitum ne oblivisceretur saltem nuper a se promissorum. Egit ergo natalis domini atque Paschae celeberrimae solennitates.
Caput XIX.[recensere]
De Ludovici junioris ob dictam divisionem motu bellico: et ejusdem per patrem castigatione: Aquitanorum de principe habendo tumultu: de Ludovici junioris in Germaniā contra patrem motu: de eclipsi solis maximā: Ludovici imperatoris aegritudine et piis in eā operibus: de ejusdem legationibus et memorabili transitu, sepulturā, et tempore ac annis mundi: de bello per eclipsim figurato inter filios Ludovici in Burgundiā commisso: et Caroli Calvi regni et imperii adeptione.
Ludovicus vero audiens hujusmodi patris erga fratres suos voluntatem, et regni inter eos divisionem, non tulit. Ideoque quicquid regni trans Rhenum fuit sibi vindicandum statuit. Quod cum imperatori delatum esset, in transactam festivitatem Paschalem differendum judicavit. Quā peractā, nequaquam procrastinandum in talibus ratus, cum multis viribus Rhenum quidem Magontiamque transiit, et Treviros (Triburas) vēnit: ibique aliquandiu ob colligendum consedit exercitum. Quo exacto, usque Hodonnam perrexit: ibique filius, quanquam invitus, supplex vēnit, et increpatus ab eo, male se egisse confessus, emendaturumque se perperam gesta professus est. At imperator consuetā et sibi semper amicā utens mansuetudine, et filio indulsit, et eum verbis primum (ut dignum fuit) paululum asperis increpavit, post autem lenioribus delinitum in regno reliquit: atque in redeundo, Rhenum, in loco qui Confluens dicitur, transmeavit, in Ardennā venationem solitam peracturus: in quā cum exerceretur, nuntii ad eum certissimi vēnerunt, affirmantes (quod verum erat) aliquos Aquitanorum suam expectare sententiam, qualiter res ordinaretur Aquitanici regni: alios autem indigne ferre, eo quod audierint Carolo idem a patre traditum regnum. Nam imperatore de talibus solicito, Ebroinus nobilissimus Pictavensis episcopus Flateram advēnit: nuntians tam se quam caeteros primores ejusdem regni, imperatoris expectare voluntatem, et imperantis exequi velle jussionem. Erant enim in hac conspirantes voluntate maximi quique procerum: quorum eminentes erant, ipse Ebroinus venerabilis episcopus, Reginardus comes, Gerardus itidem comes et gener quondam Pipini, necnon et Rotharius similiter comes Pipini gener: sed et alii complures erant horum sequentes voluntatem, et nullo poterant pacto sejungi.
At vero altera pars populi, quorum vel maximus fuit Evienus quidam, assumentes filium quondam Pipini regis, Pipinum itidem nomine, quaquaversum poterant vagabantur (sicut moris talibus est) praedationi atque tyrannidi operam dantes. Precabatur ergo praefatus antistes Ebroinus imperatorem, ne in longum differret hunc morbum serpentem: sed mature mederetur per suum adventum incommodo tali, antequam tanta lues plurimos inficere posset. Imperator porro praefatum episcopum in Aquitaniam, cum multis gratiarum actionibus, remisit, dans ei regimen abbatiae sancti Germani Parrhisiensis (nam Hilduinus abbas vitā decesserat). Et quae visa sunt suis fidelibus mandavit: et ut sibi autumni tempore aliqui eorum Cabillonum occurrerent, imperavit: Eo enim generalem indixit conventum. Nullus porro succenseat imperatori, quod dictante crudelitate nepotem suum regno privare voluerit: cum ipse morem gentis nativum noverit, utpote connutritus illis: et quia levitatis atque aliis studentes sunt vitiis, gravitati atque stabilitati penitus renunciarunt: et ut talem Pipinum patrem ejus facere possent, pene omnes qui ob custodelam illius missi erant sicut sibi olim a patre Carolo dati fuerant, ab Aquitaniae finibus eliminaverunt. Post quorum abscessum, quanta et qualia emerserint malorum vitiorumque monstra, et publica et privata in eodem regno moderna quoque praesentium studia, repraesentant. Volebat piissimus imperator pie et rationabiliter educari puerum, ne vitiis prostitutus, nec sibi nec aliis praeesse et prodesse postea posset: cogitans illud quod quidam, qui filiis in teneriori aetate adhuc positis tradere regnum nollet, taliter se excusasse legitur: «Ego non quod invideam ex me genitis, honorifice eos haberi veto, sed quia novi haec adolescentibus studia, ferociae nutrimenta suggerere».
Imperator, uti condixerat, tempore autumnali Cabillonensem petiit urbem: et tam ecclesiastica quam publica suo more disposuit. Deinde ad regni Aquitanici ordinationem sese convertit. Movit nanque ab eodem loco, cum reginā, et filio Carolo, et validā manu: et Ligeri amne transmisso, Arvernorum urbem petiit. Ibique fideles suos occurrentes, benigne juxta morem solitum, suscepit, et Carolo suo filio, cum solitis sacramentis, commendari fecit. Quosdam qui occursum debitum fidelitatemque sibi impendere denegarunt, et insuper latrocinando tum exercitui obambulabant, et quascunque poterant praedas exercebant, comprehensos legali jussit subdere quaestioni. Haec eo agente, natalis domini festivitas rediit: eandemque solennitatem Pictavis cum debito et solito celebravit honore: ibidemque moranti, et quae utilitas poscebat disponenti, nuntius illi advēnit, dicens, Ludovicum filium suum, assumptis quibusdam Saxonibus atque Thoringis secum, Alemanniam invasisse. Quae res maximum ei peperit incommodum. Etenim cum jam senili gravaretur aetate, et phlegmatis abundantia (quae hyeme augmentatur ) ultra solitum pulmo ejus gravaretur, pectusque quateretur, accessit etiam hic tristis nuntius, cujus relatu adeo affectus est amaritudine (quamvis esset pene ultra humanum modum naturā mitissimus, fortitudine magnanimus, pietate cautissimus) ut in apostema pituita excrescens duresceret, et intra vitalia ulcus lethale concresceret. Invictus tamen ejus animus, dum turbari tali peste ecclesiam dei, populumque Christianum vexari comperit, nec fastidio cessit, nec dolori fractus succubuit. Sed postquam sanctum quadragesimale jejunium, cum uxore et filio Carolo inchoavit, adversus hanc tempestatem sedandam se objicere tulit: et qui solitus erat hoc tempus psalmorum decantatione, orationum instantiā, missarum celebratione, eleemosynarum liberalitate, cum summā devotione totum reddere solenne, ut vix uno aut duobus diebus propter exercitationem equitationi indulgeret, nunc propter discordiam fugandam, pacemque revocandam, nullum diem habere voluit feriatum. Pastoris enim boni sequens exemplum, pro utilitate gregis sibi commissi, non refugiebat etiam proprii corporis perpeti jacturam. Unde non ambigendum est, ei redditum praemium, quod ita laborantibus promisit se daturum maximus pater princepsque pastorum.
Cum maximā igitur fatigatione, impugnantibus valetudinem suam praemissis casibus, pervēnit imminente sacratissimā Paschali solennitate Aquasgrani: ibique eam cum solitā devotione celebravit. Quā explicitā, coeptum acceleravit explere negotium. Nam Rheno transmeato, Thoringiam continuato itinere petivit: ubi Ludovicum morari per id tempus didicit. In quā cum eum conscientia morari non pateretur (utpote jam patre propinquante) rebusque diffideret, salutem in fugae subsidio posuit. Redempto enim itinere, per Sclavorum terram in propria rediit. Quo illo redeunte, imperator generalem conventum in urbe Vangionum (quae nunc Warmatia dicitur) congregari praecepit. Et quia res Lugovici taliter se habebant, Carolus autem filius ejus cum matre in Aquitaniā versabatur, imperator ad filium suum Lotharium in Italiam misit, jubens ut eidem placito interesset: quatenus cum eo de hac re et de aliis deliberaret.
Quo in tempore deliquium solis contigit, tertiā die letaniae majoris insolito modo: in tantum enim lucis recessu, tenebrae praevaluerunt, ut nihil a noctis veritate differre viderentur. Stellarum nanque ratus ordo ita cernebatur, ut nullum sydus hebetudinem lucis solaris pateretur: quin potius luna, quae se ei adversam praebuerat, paulatim Orientem petendo, corniculatim illi lumen a parte Occidentali restitueret, in morem sui quando prima vel secunda cernitur, et sic per augmenta totam venustatem tota rota reciperet. Quod prodigium licet naturae adscribatur, tamen lamentabili exitu consummatum est. Portendebatur enim per hoc, maximum illud lumen mortalium quod in domo dei supra candelabrum positum omnibus lucebat (piissime recordationis imperatorem dico ) maturrime rebus humanis subtrahendum: mundumque, ejus abscessu, in tenebris tribulationum relinquendum.
Coepit ergo fastidio tabescere et nauseanti stomacho ad cibum potumque intendere: crebris suspiriis urgeri: singultibus quati: ac per hoc virtute destitui. Natura enim suis deserta comitibus necesse est ut victa fatiscat. Quod cernens jussit sibi parari habitacula aestiva, atque expeditionalia, in insulā quadam contiguā Magontiae civitati: ibique viribus desertus lectulo sese committit. Porro quis ejus explicet pro ecclesiae statu sollicitudinem, vel pro ejus concussione moerorem? Quis enarrare lachrymarum flumina, quae pro acceleratione divinae fundebat clementiae? Non enim se recessurum dolebat: sed quod futurum noverat, gemebat, dicens, se miserum, cujus extrema talibus clauderentur miseriis. Aderant autem ejus consolationi venerabiles antistites, et alii servi dei quamplurimi: inter quos erant, Jethi venerabilis Treverorum archiepiscopus, Ocgarius Maguntiae similiter archiepiscopus, sed et Drogo frater domini imperatoris Mettensis episcopus, necnon sacri palatii archicapallanus. Quem quanto sibi propinquiorem noverat, tanto ei familiarius sua omnia et semet credebat; Per eum quidem quotidie confessionis suae munus, sacrificiumque spiritūs contribulati et cordis humiliati (quod deus non despicit) offerebat. Cibusque ejus erat solummodo per quadraginta dies dominicum corpus: laudante eo justitiam dei, et dicente: «Justus es domine, ut quia quadragesimae tempus non jejunans exegi, saltem coactus idem tibi jejunium exolvam». Jussit autem eidem venerabili fratri suo Drogoni, ut ministros camerae suae ante se venire faceret: et rem familiarem quae constabat in ornamentis regalibus, scilicet coronis, et armis; vasis, libris, sacerdotalibusque vestibus, per singula describi, juberet. Cui prout sibi visum fuit, quid ecclesiis, quid pauperibus, postremo quid filiis largiri deberet edixerat, Lothario scilicet et Carolo. Et Lothario quidem coronam, ensem auro gemmisque redimitum eo tenore habendum misit, ut fidem Carolo et Judith sarvaret, et portionem regni totam illi conservaret, et tueretur, quam deo teste et proceribus palatii ille secum et ante se largitus ei fuerat. His rite peractis, gratias deo egit, quod nihil superesse proprium cognovit. Inter haec dum tam venerabilis antistes Drogo, quam caeteri pontifices in cunctis quae agebantur deo grates persolverent (utpote quia videbant quod eum quem chorus virtutum semper comitatus fuerat, nunc perseverantia subsequens, quasi totum ejus sacrificium vitae deo prorsus acceptum reddebat ) unum erat quod gaudium eorum obfuscabat. Verebantur enim ne forte filio Ludovico implacabilis esse vellet, scientes quod vulnus frequenter incisum, aut cauterio adustum, acerbiorem sustinenti propagaret dolorem: fisi tamen de ejus invictā patientiā, quā semper usus est, per Drogonem fratrem ejus (cujus verba spernere nolebat) animum ejus leniter pulsant. Qui primum quidem amaritudinem sui monstravit animi: At vero parumper deliberans, et viribus quantuliscunque collectis, enumerare conabatur quot et quantis ab eo afflictus sit incommodis, et quid contra naturam et domini praeceptum alia agendo commeruerit. «Sed quia ipse ( inquit ) ad me venire satisfacturus nequit, ego quod meum est, vobis testibus et deo, omnia quae in me peccavit illi remitto. Vestrum autem erit illum monere, ut si ego illi toties perperam gesta indulsi, ille tamen sui non obliviscatur: qui canos paternos deduxit cum dolore ad mortem, et in talibus communis patris dei praecepta minasque contempsit». His peractis et dictis (erat enim vespere sabbati ) praecepit ut ante se celebrarentur vigiliae nocturnae: et ligno sanctae crucis pectus suum muniretur: et quandiu valebat manu propriā tam frontem quam pectus eodem signaculo insignibat. Si quando autem lassabatur, per manūs fratris sui Drogonis nutu id fieri poscebat. Mansit ergo totā illā nocte omnis virtutis corporeae inops, solius sobrietatis animi compos. Postero die, qui erat dominicus, jussit ministerium altaris praeparari, et per officium Drogonis missarum officia celebrari: necnon per manūs ejus juxta morem, communionem sacram sibi dari: et post haec cujusdam potiunculae calidae haustum praeberi. Quo paululum praelibato, precatus est fratrem et simul astantes ut curandis operam darent corporibus: se tandiu praestolaturum, quandiu illi refici possent. Instante autem migrationis articulo, juncto pollice cum articulis (hoc enim facere consueverat si quando fratrem nutu vocabat ) Drogonem accersivit. Quo veniente, et reliquis sacerdotibus, verbis quibus potuit et nutibus semetipsum commendans, benedici petivit: et quae solent agi, in egressu (sicut mihi plures retulerunt ) conversā acie in sinistram partem, indignando quodammodo, virtute quantā potuit dixit bis: «Hutz hutz», quod significat «Foras, foras». Unde patet quia malignum spiritum vidit: cujus societatem nec vivus nec moriens habere voluit. At vero elevatis ad coelum oculis, quanto huc minacius intuebatur, tanto illuc laetius intendebat: ita ut nihil a ridente differre videretur. In talibus ergo vitae praesentis terminum sortitus, ad requiem feliciter (ut credimus) commigravit: quia veraciter dictum est a veridico doctore: Non potest male mori qui bene vixerit. Decessit autem XII. Kalend. Julii, anno vitae suae sexagesimo quarto: et Aquitaniae quidem praefuit per annos triginta septem, Impetator autem viginti septem. Animā porro emissā: corpus ejus Drogo, frater imperatoris et episcopus Mettensis, cum aliis episcopis, abbatibus, comitibus, vassis dominicis, plurimāque frequentiā tam cleri quam populi, sumptis imperatoris reliquiis, cum magno honore Mettos transportari: et in basilicā sancti Arnulfi, quo et mater ejus condita erat, nobiliter sepelivit. Obiit autem anno domini DCCCXL.
Eodem anno facta est eclipsis solis, feriā quartā ante ascensionem domini, horā diei nonā, pridie Nonas Maii. Vertente autem anno, in die ascensionis domini fit bellum Fontaneum in Burgundiā a quatuor filiis ipsius Ludovici, Carolo scilicet, Lothario, Ludovico, et Pipino: ubi multus effusus est sanguis humanus. Ex quibus Carolus, qui appellabatur Calvus, regnum Francorum, et postmodum imperium Romanum obtinuit. Lotharius vero partem Franciae sibi vendicavit quae usque in hodiernum diem ex suo nomine, Lotharii regnum appellatur. Ludovicus autem Burgundiam sibi vendicavit, unctusque est in regem. Pipinus autem Aquitaniam possedit.
Caput XX.[recensere]
De Nortmannorum in Parrhisiacos saevitiā et ducis eorum miraculoso per sanctum Germanum interitu: De translatione sancti Vincentii et Georgii ac Aurelii martyrum.
Anno DCCCXLVI gens Nortmannica Galliam irrumpens, Parrhisios usque vēnit: monasteriumque beati Germani Parrhisiis depopulata est. Quorum dux, Ragenarius nomine, sub principe Horico hanc devastationem peragens, dum ante dictum principem suum Horicum se jactaret opulentissimum regnum Caroli adquisisse, et monasterium almi Germani devastasse, et quod ibi majorem mortui quam vivi numerum haberent, nullumque sibi restitisse praeter Germanum senem mortuum, continuo virtutem beati viri expertus concidit, ac post triduum expiravit: nec solum ipse, verum etiam et caeteri raptores et violatores sancti loci, dysenteriae morbo perierunt.
Anno DCCCLV. divinā revelatione corpus beati Vincentii a Valentiā Hispaniae civitate, per quendam monachum, Andaldum nomine, deportatum est, et apud monasterium beati Benedicti, quod Сastrum vocatur situm in pago Albiensi, conditum.
Anno DCCCLVIII. defuncto Ebroino antistite atque abbate, successit Hilduinus secundus in abbatiae regimine. Cujus temporibus sanctorum martyrum Georgii ct Aurelii corpora, a duobus monachis ecclesiae sancti Germani delata Cordubā, in praefato coenobio sancti pontificis sunt condita.