Liber X | Liber XII |
INDEX Liber I | Liber II | Liber III | Liber IV | Liber V | Liber VI | Liber VII | Liber VIII | Liber IX | Liber X | Liber XI | Liber XII | Liber XIII | Liber XIV | Liber XV | Liber XVI | Liber XVII | Liber XVIII | Liber XIX | Liber XX |
I.
[recensere]De origine vocabuli terrae Italiae; deque ea multa, quae "suprema" appellatur, deque eius nominis ratione ac de lege Aternia; et quibus verbis antiquitus multa minima dici solita sit.
I. Timaeus in historiis, quas oratione Graeca de rebus populi Romani
composuit, et M. Varro in antiquitatibus rerum humanarum terram Italiam de
Graeco vocabulo appellatam scripserunt, quoniam boves Graeca vetere lingua
italoi vocitati sint, quorum in Italia magna copia fuerit, bucetaque in ea
terra gigni pascique solita sint complurima.
II. Coniectare autem possumus ob eandem causam, quod Italia tunc esset
armentosissima, multam, quae appellatur "suprema", institutam in singulos
dies duarum ovium, boum triginta, pro copia scilicet boum proque ovium
penuria. Sed cum eiusmodi multa pecoris armentique a magistratibus dicta
erat, adigebantur boves ovesque alias pretii parvi, alias maioris, eaque
res faciebat inaequalem multae poenitionem. Idcirco postea lege Aternia
constituti sunt in oves singulas aeris deni, in boves aeris centeni.
"Minima" autem multa est ovis unius.
III. "Suprema" multa est eius numeri, cuius diximus, ultra quem multam
dicere in dies singulos ius non est, et propterea "suprema" appellatur, id
est summa et maxima.
IV. Quando igitur nunc quoque a magistratibus populi Romani more maiorum
multa dicitur vel minima vel suprema, observari solet, ut oves genere
virili appellentur; atque ita M. Varro verba haec legitima, quibus minima
multa diceretur, concepit: "M. Terentio, quando citatus neque respondit
neque excusatus est, ego ei unum ovem multam dico"; ac nisi eo genere
diceretur, negaverunt iustam videri multam.
V. Vocabulum autem ipsum multae idem M. Varro in uno vicesimo rerum
humanarum non Latinum, sed Sabinum esse dicit, idque ad suam memoriam
mansisse ait in lingua Samnitium, qui sunt a Sabinis orti. Sed turba
grammaticorum novicia kata antiphrasin ut quaedam alia, hoc quoque dici
tradiderunt.
VI. Cum autem usus et mos sermonum is sit, ut ita et nunc loquamur, ut
plerique veterum locuti sunt: "multam dixit" et "multa dicta est", non esse
ab re putavi notare, quod M. Cato aliter dixit. Nam in quarto originum
verba haec sunt: "Imperator noster, si quis extra ordinem depugnatum ivit,
ei multam facit".
VII. Potest autem videri consulta elegantia mutasse verbum, cum in castris
et in exercitu multa fieret, non in comitio, nec ad populum diceretur.
II.
[recensere]Quod "elegantia" apud antiquiores non de amoeniore ingenio, sed de nitidiore cultu atque victu dicebatur, eaque in vitio ponebatur.
I. "Elegans" homo non dicebatur cum laude, set id fere verbum ad aetatem M.
Catonis vitii non laudis fuit.
II. Est namque hoc animadvertere cum in quibusdam aliis tum in libro
Catonis, qui inscriptus est carmen de moribus. Ex quo libro verba haec
sunt: "Avaritiam omnia vitia habere putabant: sumptuosus, cupidus, elegans,
vitiosus, inritus qui habebatur, is laudabatur";
III. ex quibus verbis apparet "elegantem" dictum antiquitus non ab ingenii
elegantia, sed qui nimis lecto amoenoque cultu victuque esset.
IV. Postea "elegans" reprehendi quidem desiit, sed laude nulla dignabatur,
nisi cuius elegantia erat moderatissima. Sic M. Tullius L. Crasso et Q.
Scaevolae non meram elegantiam, sed multa parsimonia mixtam laudi dedit:
"Crassus" inquit "erat parcissimus elegantium, Scaevola parcorum
elegantissimus".
V. Praeterea ex eodem libro Catonis haec etiam sparsim et intercise
commeminimus: "Vestiri" inquit "in foro honeste mos erat, domi quod satis
erat. Equos carius quam coquos emebant. Poeticae artis honos non erat. Si
quis in ea re studebat aut sese ad convivia adplicabat, "crassator"
vocabatur".
VI. Illa quoque ex eodem libro praeclarae veritatis sententia est: "Nam
vita" inquit "humana prope uti ferrum est. Si exerceas, conteritur; si non
exerceas, tamen robigo interficit. Item homines exercendo videmus conteri;
si nihil exerceas, inertia atque torpedo plus detrimenti facit quam
exercitio".
III.
[recensere]Qualis quantaque sit "pro" particulae varietas; deque exemplis cius varietatis.
I. Quando ab arbitriis negotiisque otium est et motandi corporis gratia aut
spatiamur aut vectamur, quaerere nonnumquam aput memet ipsum soleo res
eiusmodi parvas quidem minutasque et hominibus non bene eruditis
aspernabiles, sed ad veterum scripta penitus noscenda et ad scientiam
linguae Latinae cumprimis necessarias: velut est, quod forte nuper in
Praenestino recessu vespertina ambulatione solus ambulans considerabam,
qualis quantaque esset particularum quarundam in oratione Latina varietas.
Quod genus est praepositio "pro".
II. Aliter enim dici videbam "pontifices pro conlegio decrevisse", aliter
"quempiam testem introductum pro testimonio dixisse", aliter M. Catonem in
originum quarto: "proelium factum depugnatumque pro castris" scripsisse et
item in quinto: "urbes insulasque omnis pro agro Illyrio esse", aliter
etiam dici "pro aede Castoris", aliter "pro rostris", aliter "pro
tribunali", aliter "pro contione" atque aliter "tribunum plebis pro
potestate intercessisse".
III. Sed has omnes dictiones qui aut omnino similes et pares aut
usquequaque diversas existimaret, errare arbitrabar; nam varietatem istam
eiusdem quidem fontis et capitis, non eiusdem tamen esse finis putabam.
IV. Quod profecto facile intelleget, si quis adhibeat ad meditationem suam
intentionem et habeat veteris orationis usum atque notitiam celebriorem.
IV.
[recensere]Quem in modum Q. Ennius versus Euripidi aemulatus sit.
I. Euripidis versus sunt in Hecuba verbis, sententia, brevitate insignes
inlustresque;
II. Hecuba est ad Vlixen dicens:
to d'axioma, kan kakos legei, to son
nikai; logos gar ek t'adoxounton ion
kai ton dokounton hautos ou tauton sthenei.
III. Hos versus Q. Ennius, cum eam tragoediam verteret, non sane incommode
aemulatus est. Versus totidem Enniani hi sunt:
haec tu etsi perverse dices, facile Achivos flexeris;
nam opulenti cum locuntur pariter atque ignobiles,
eadem dicta eademque oratio aequa non aeque valet.
IV. Bene, sicuti dixi, Ennius; sed "ignobiles" tamen et "opulenti" anti
adoxounton kai dokounton satisfacere sententiae non videntur; nam neque
omnes ignobiles adoxousi neque omnes opulenti eudoxousin.
V.
[recensere]De Pyrrhonis philosophis quaedam deque Academicis strictim notata; deque inter eos differentia.
I. Quos Pyrrhonios philosophos vocamus, hi Graeco cognomento skeptikoi
appellantur;
II. id ferme significat quasi "quaesitores" et "consideratores".
III. Nihil enim decernunt, nihil constituunt, sed in quaerendo semper
considerandoque sunt, quidnam sit omnium rerum, de quo decerni constituique
possit.
IV. Ac ne videre quoque plane quicquam neque audire sese putant, sed ita
pati adficique, quasi videant vel audiant, eaque ipsa, quae adfectiones
istas in sese efficiant, qualia et cuiusmodi sint, cunctantur atque
insistunt, omniumque rerum fidem veritatemque mixtis confusisque signis
veri atque falsi ita inprensibilem videri aiunt, ut, quisquis homo est non
praeceps neque iudicii sui prodigus, his uti verbis debeat, quibus auctorem
philosophiae istius Pyrrhonem esse usum tradunt: ou mallon houtos echei tode
ekeinos e outheteros. Indicia enim rei cuiusque et sinceras proprietates
negant posse nosci et percipi, idque ipsum docere atque ostendere multis
modis conantur.
V. Super qua re Favorinus quoque subtilissime argutissimeque decem libros
composuit, quos Pyrrhoneion tropon inscribit.
VI. Vetus autem quaestio et a multis scriptoribus Graecis tractata, an quid
et quantum Pyrrhonios et Academicos philosophos intersit. Vtrique enim
skeptikoi, ephektikoi, aporetikoi dicuntur, quoniam utrique nihil
adfirmant nihilque comprehendi putant. Sed ex omnibus rebus proinde visa
fieri dicunt, quas phantasias appellant, non ut rerum ipsarum natura est,
sed ut adfectio animi corporisve est eorum, ad quos ea visa perveniunt.
VII. Itaque omnes omnino res, quae sensus hominum movent, ton pros ti esse
dicunt. Id verbum significat nihil esse quicquam, quod ex sese constet, nec
quod habeat vim propriam et naturam, sed omnia prorsum ad aliquid referri
taliaque videri esse, qualis sit eorum species, dum videntur, qualiaque
apud sensus nostros, quo pervenerunt, creantur, non apud sese, unde
profecta sunt.
VIII. Cum haec autem consimiliter tam Pyrrhonii dicant quam Academici,
differre tamen inter sese et propter alia quaedam et vel maxime propterea
existimati sunt, quod Academici quidem ipsum illud nihil posse comprehendi
quasi comprehendunt et nihil posse decerni quasi decernunt, Pyrrhonii ne id
quidem ullo pacto verum videri dicunt, quod nihil esse verum videtur.
VI.
[recensere]Quod mulieres Romae per Herculem non iuraverint neque viri per Castorem.
I. In veteribus scriptis neque mulieres Romanae per Herculem deiurant neque
viri per Castorem.
II. Sed cur illae non iuraverint Herculem, non obscurum est, nam Herculaneo
sacrificio abstinent.
III. Cur autem viri Castorem iurantes non appellaverint, non facile dictu
est. Nusquam igitur scriptum invenire est apud idoneos quidem scriptores
aut "mehercle" feminam dicere aut "mecastor" virum;
IV. "edepol" autem, quod iusiurandum per Pollucem est, et viro et feminae
commune est.
V. Sed M. Varro adseverat antiquissimos viros neque per Castorem neque per
Pollucem deiurare solitos, sed id iusiurandum fuisse tantum feminarum ex
initiis Eleusinis acceptum;
VI. paulatim tamen inscitia antiquitatis viros dicere "edepol" coepisse
factumque esse ita dicendi morem, sed "mecastor" a viro dici in nullo
vetere scripto inveniri.
VII.
[recensere]Verbis antiquissimis relictisque iam et desitis minime utendum.
I. Verbis uti aut nimis obsoletis exculcatisque aut insolentibus
novitatisque durae et inlepidae par esse delictum videtur. Sed molestius
equidem culpatiusque esse arbitror verba nova, incognita, inaudita dicere
quam involgata et sordentia.
II. Nova autem videri dico etiam ea, quae sunt inusitata et desita, tametsi
sunt vetusta.
III. Est adeo id vitium plerumque serae eruditionis, quam Graeci
opsimathian appellant, ut, quod numquam didiceris, diu ignoraveris, cum id
scire aliquando coeperis, magni facias quo in loco cumque et quacumque in
re dicere. Veluti Romae nobis praesentibus vetus celebratusque homo in
causis, sed repentina et quasi tumultuaria doctrina praeditus, cum apud
praefectum urbi verba faceret et dicere vellet inopi quendam miseroque
victu vivere et furfureum panem esitare vinumque eructum et fetidum potare,
"hic" inquit "eques Romanus apludam edit et flocces bibit".
IV. Aspexerunt omnes, qui aderant, alius alium, primo tristiores turbato et
requirente voltu, quidnam illud utriusque verbi foret; post deinde, quasi
nescio quid Tusce aut Gallice dixisset, universi riserunt.
V. Legerat autem ille "apludam" veteres rusticos frumenti furfurem dixisse
idque a Plauto in comoedia, si ea Plauti est, quae Astraba inscripta est,
positum esse.
VI. Item "flocces" audierat prisca voce significare vini faecem e vinaceis
expressam, sicuti fraces oleis, idque aput Caecilium in Poltimenis legerat,
eaque sibi duo verba ad orationum ornamenta servaverat.
VII. Alter quoque a lectionibus id genus paucis apirocalus, cum adversarius
causam differri postularet: "rogo, praetor," inquit "subveni, succurre!
quonam usque nos bovinator hic demoratur?" atque id voce magna ter quaterve
inclamavit: "bovinator est".
VIII. Commurmuratio fieri coepta est a plerisque, qui aderant, quasi
monstrum verbi admirantibus.
IX. At ille iactans et gestiens: "non enim Lucilium" inquit "legistis, qui
tergiversatorem "bovinatorem" dicit?" Est autem in Lucili XI. versus hic:
si tricosus bovinatorque ore improbus duro.
VIII.
[recensere]Quid senserit dixeritque M. Cato de Albino, qui homo Romanus Graeca oratione res Romanas venia sibi ante eius imperitiae petita composuit.
I. Iuste venusteque admodum reprehendisse dicitur Aulum Albinum M. Cato.
II. Albinus, qui cum L. Lucullo consul fuit, res Romanas oratione Graeca
scriptitavit.
III. In eius historiae principio scriptum est ad hanc sententiam: neminem
suscensere sibi convenire, si quid in his libris parum composite aut minus
eleganter scriptum foret; "nam sum" inquit "homo Romanus natus in Latio,
Graeca oratio a nobis alienissima est", ideoque veniam gratiamque malae
existimationis, si quid esset erratum, postulavit.
IV. Ea cum legisset M. Cato: "Ne tu," inquit "Aule, nimium nugator es, cum
maluisti culpam deprecari, quam culpa vacare. Nam petere veniam solemus,
aut cum inprudentes erravimus aut cum compulsi peccavimus. Tibi," inquit
"oro te, quis perpulit, ut id committeres, quod, Priusquam faceres,
peteres, ut ignosceretur?"
V. Scriptum hoc est in libro Corneli Nepotis de inlustribus viris XIII.
IX.
[recensere]Historia de legatis Mileti ac Demosthene rhetore in libris Critolai reperta.
I. Critolaus scripsit legatos Mileto publicae rei causa venisse
Athenas, fortasse an dixerit auxilii petendi gratia. Tum qui pro
sese verba facerent, quos visum erat advocavisse, advocatos, uti
erat mandatum, verba pro Milesiis ad populum fecisse, Demosthenen
Milesiorum postulatis acriter respondisse, neque Milesios auxilio
dignos neque ex republica id esse contendisse. Rem in posterum
diem prolatam. Legatos ad Demosthenen venisse magnoque opere
orasse, uti contra ne diceret; eum pecuniam petivisse et, quantam
petiverat, abstulisse. Postridie cum res agi denuo coepta esset,
Demosthenen lana multa collum cervicesque circumvolutum ad populum
prodisse et dixisse se synanchen pati; eo contra Milesios loqui
non quire. Tum e populo unum exclamasse non synanchen, quod
Demosthenes pateretur, sed argyranchen esse.
II. Ipse etiam Demosthenes, ut idem Critolaus refert, non id
postea concelavit, quin gloriae quoque hoc sibi adsignavit. Nam
cum interrogasset Aristodemum, actorem fabularum, quantum
mercedis, uti ageret, accepisset, et Aristodemus "talentum"
respondisset: "at ego plus" inquit "accepi, ut tacerem".
X.
[recensere]Quod C. Gracchus in oratione sua historiam supra scriptam Demadi rhetori, non Demostheni, adtribuit; verbaque ipsius C. Gracchi relata.
I. Quod in capite superiore a Critolao scriptum esse diximus super
Demosthene, id C. Gracchus in oratione, qua legent Aufeiam
dissuasit, in Demaden contulit verbis hisce:
II. "Nam vos, Quirites, si velitis sapientia atque virtute uti,
etsi quaeritis, neminem nostrum invenietis sine pretio huc
prodire. Omnes nos, qui verba facimus, aliquid petimus, neque
ullius rei causa quisquam ad vos prodit, nisi ut aliquid auferat.
III. Ego ipse, qui aput vos verba facio, uti vectigalia vestra
augeatis, quo facilius vestra commoda et rempublicam administrare
possitis, non gratis prodeo; verum peto a vobis non pecuniam, sed
bonam existimationem atque honorem.
IV. Qui prodeunt dissuasuri, ne hanc legem accipiatis, petunt non
honorem a vobis, verum a Nicomede pecuniam; qui suadent, ut
accipiatis, hi quoque petunt non a vobis bonam existimationem,
verum a Mithridate rei familiari suae pretium et praemium; qui
autem ex eodem loco atque ordine tacent, hi vel acerrimi sunt; nam
ab omnibus pretium accipiunt et omnis fallunt.
V. Vos, cum putatis eos ab his rebus remotos esse, inpertitis
bonam existimationem;
VI. legationes autem a regibus, cum putant eos sua causa reticere,
sumptus atque pecunias maximas praebent, item uti in terra
Graecia, quo in tempore tragoedus gloriae sibi ducebat talentum
magnum ob unam fabulam datum esse, homo eloquentissimus civitatis
suae Demades ei respondisse dicitur: "Mirum tibi videtur, si tu
loquendo talentum quaesisti? ego, ut tacerem, decem talenta a rege
accepi". Item nunc isti pretia maxima ob tacendum accipiunt".
XI.
[recensere]Verba P. Nigidii, quibus differre dicit "mentiri" et "mendacium dicere".
I. Verba sunt ipsa haec P. Nigidii, hominis in studiis bonarum artium
praecellentis, quem M. Cicero ingenii doctrinarumque nomine summe reveritus
est: "Inter mendacium dicere et mentiri distat. Qui mentitur, ipse non
fallitur, alterum fallere conatur; qui mendacium dicit, ipse fallitur".
II. Item hoc addidit: "Qui mentitur," inquit "fallit, quantum in se est; at
qui mendacium dicit, ipse non fallit, quantum in se est".
III. Item hoc quoque super eadem re dicit: "Vir bonus" inquit "praestare
debet, ne mentiatur, prudens, ne mendacium dicat; alterum incidit in
hominem, alterum non".
IV. Varie me hercule et lepide Nigidius tot sententias in eandem rem, quasi
aliud atque aliud diceret, disparavit.
XII.
[recensere]Quod Chrysippus philosophus omne verbum ambiguum dubiumque esse dicit, Diodorus contra nullum verbum ambiguum esse putat.
I. Chrysippus ait omne verbum ambiguum natura esse, quoniam ex eodem duo
vel plura accipi possunt.
II. Diodorus autem, cui Crono cognomentum fuit: "nullum" inquit "verbum est
ambiguum, nec quisquam ambiguum dicit aut sentit, nec aliud dici videri
debet, quam quod se dicere sentit is, qui dicit.
III. At cum ego" inquit "aliud sensi, tu aliud accepisti, obscure magis
dictum videri potest quam ambigue; ambigui enim verbi natura illa esse
debuit, ut, qui id diceret, duo vel plura diceret. Nemo autem duo vel plura
dicit, qui se sensit unum dicere".
XIII.
[recensere]Quid Titus Castricius de verbis deque sententia quadam C. Gracchi existimarit; quodque esse eam sine ullo sensus emolumento docuerit.
I. Apud Titum Castricium, disciplinae rhetoricae doctorem, gravi atque
firmo iudicio virum, legebatur oratio C. Gracchi in P. Popilium.
II. In eius orationis principio conlocata verba sunt accuratius
modulatiusque quam veterum oratorum consuetudo fert.
III. Ea verba sicuti dixi conposita haec sunt: "Quae vos cupide per hosce
annos adpetistis atque volvistis, ea, si temere repudiaritis, abesse non
potest, quin aut olim cupide adpetisse aut nunc temere repudiasse
dicamini".
IV. Cursus igitur hic et sonus rotundae volubilisque sententiae eximie nos
et unice delectabat, tanto id magis, quod iam tunc C. Graccho, viro
inlustri et severo, eiusmodi compositionem fuisse cordi videbamus.
V. Sed enim, cum eadem ipsa verba saepius petentibus nobis lectitarentur,
admoniti a Castricio sumus, ut consideraremus, quae vis quodve emolumentum
eius sententiae foret, neque pateremur, ut aures nostrae cadentis apte
orationis modis eblanditae animum quoque nobis voluptate inani
perfunderent.
Cumque nos admonitione ista adtentiores fecisset: "inspicite" inquit
"penitus, quid efficiant verba haec, dicatque mihi, quaeso, aliqui vestrum,
an sit ulla huiusce sententiae gravitas aut gratia: "Quae vos cupide per
hosce annos adpetistis atque volvistis, ea, si temere repudiaritis, abesse
non potest, quin aut olim cupide adpetisse aut nunc temere repudiasse
dicamini".
VI. Cui enim omnium hominum in mentem non venit id profecto usu venire, ut,
quod cupide adpetieris, cupide adpetisse et, quod temere repudiaveris,
temere repudiasse dicaris?
VII. At si, opinor," inquit "ita scriptum esset: "Quae vos per hosce annos
adpetistis atque volvistis, ea nunc si repudiaritis, abesse non potest,
quin aut olim cupide adpetisse aut nunc temere repudiasse dicamini",
VIII. si ita" inquit "diceretur, gravior scilicet solidiorque fieret
sententia et acciperet aliquid iustae in audiendo expectationis;
IX. nunc autem verba haec "cupide" et "temere", in quibus verbis omne
momentum rei est, non in concludenda sententia tantum dicuntur, sed supra
quoque nondum desiderata ponuntur, et quae nasci oririque ex ipsa rei
conceptione debebant, ante omnino, quam res postulat, dicuntur. Nam qui ita
dicit: "si hoc feceris, cupide fecisse diceris", rem dicit sensus alicuius
ratione conlectam et consertam; qui vero ita dicit: "si cupide feceris,
cupide fecisse diceris", non longe secus dicit, atque si diceret: "si
cupide feceris, cupide feceris".
X. Haec ego" inquit "admonui, non ut C. Graccho vitio darem - dii enim
mentem meliorem mihi! nam, si quicquam in tam fortis facundiae viro vitii
vel erroris esse dici potest, id omne et auctoritas eius exhausit et
vetustas consumpsit -, sed uti caveretis, ne vos facile praestringeret
modulatus aliqui currentis facundiae sonitus atque ut vim ipsam rerum
virtutemque verborum prius pensitaretis et, si quidem gravis atque integra
et sincera sententia diceretur, tum, si ita videretur, gressibus quoque
ipsis orationis et gestibus plauderetis, si vero frigidi et leves et
futtiles sensus in verba apte numeroseque posita includerentur, non esse id
secus crederetis, quam cum homines insigni deformitate ac facie deridicula
imitantur histriones et gestiunt".
XIV.
[recensere]Sobria et pulcherrima Romuli regis responsio circa vini usum.
I. Simplicissima suavitate et rei et orationis L. Piso Frugi usus est in
primo annali, cum de Romuli regis vita atque victu scriberet.
II. Ea verba, quae scripsit, haec sunt: "Eundem Romulum dicunt ad cenam
vocatum ibi non multum bibisse, quia postridie negotium haberet. Ei dicunt:
"Romule, si istuc omnes homines faciant, vinum vilius sit". His respondit:
"immo vero carum, si, quantum quisque volet, bibat; nam ego bibi quantum
volui".
XV.
[recensere]De "ludibundo" et "errabundo" atque id genus verborum productionibus; et quod Laberius sic "amorabundam" dixit, ut dicitur "ludibunda" et "errabunda"; atque inibi, quod Sisenna per huiuscemodi verbum nova figura usus est.
I. Laberius in Lacu Averno mulierem amantem verbo inusitatius ficto
"amorabundam" dixit.
II. Id verbum Caesellius Vindex in commentario lectionum antiquarum ea
figura scriptum dixit, qua "ludibunda" et "ridibunda" et "errabunda"
dicitur ludens et ridens et errans.
III. Terentius autem Scaurus, divi Hadriani temporibus grammaticus vel
nobilissimus, inter alia, quae de Caeselli erroribus conposuit, in hoc
quoque verbo errasse eum scripsit, quod idem esse putaverit "ludens" et
"ludibunda", "ridens" et "ridibunda", "errans" et "errabunda". "Nam
"ludibunda" " inquit "et "ridibunda" et "errabunda" ea dicitur, quae
ludentem vel ridentem vel errantem agit aut simulat".
IV. Sed qua ratione Scaurus adductus sit, ut Caesellium in eo
reprehenderet, non hercle reperiebamus. Non est enim dubium, quin haec
genere ipso dumtaxat idem significent, quod ea demonstrant, a quibus
producuntur. Quid esset autem ludentem agere vel imitari, non intellegere
videri maluimus quam insimulare eum tamquam ipsum minus intellegentem.
V. Quin magis Scaurum oportuit commentaria Caeselli criminantem hoc ab eo
praeteritum requirere, quod non dixerit, an quid et quantulum differret a
"ludibundo" "ludens" et "ridibundo" "ridens" et "errabundo" "errans"
ceteraque horum similia, an a principalibus verbis paulum aliquid
distarent, et quam omnino vim haberet particula haec extrema eiusmodi
vocabulis addita.
VI. Hoc enim fuit potius requirendum in istiusmodi figurae tractatu, sicuti
requiri solet in "vinulento" et "lutulento" et "turbulento", vacuane et
inanis sit istaec productio, cuiusmodi sunt, quae paragogas Graeci dicunt,
an extrema illa particula habeat aliquid suae propriae significationis.
VII. Cum reprehensionem autem illam Scauri notaremus, in memoriam nobis
rediit, quod Sisenna in quarto historiarum eiusdem figurae verbo ita usus
est. "Populabundus" inquit "agros ad oppidum pervenit", quod scilicet
significat "cum agros popularetur", non, ut Scaurus in consimilibus verbis
ait, "cum populantem ageret" vel "cum imitaretur".
VIII. Sed inquirentibus nobis, quaenam ratio et origo esset huiuscemodi
figurae "populabundus" et "errabundus" et "laetabundus" et "ludibundus"
multorumque aliorum id genus verborum, evepibolos hercle Apollinaris noster
videri sibi ait particulam istam postremam, in quam verba talia exeunt, vim
et copiam et quasi abundantiam rei, cuius id verbum esset, demonstrare, ut
"laetabundus" is dicatur, qui abunde laetus sit, et "errabundus", qui longo
atque abundanti errore sit, ceteraque omnia ex ea figura ita dici ostendit,
ut productio haec et extremitas largam et fluentem vim et copiam
declararet.
XVI.
[recensere]Quod Graecorum verborum quorundam difficillima est in Latinam linguam mutatio, velut quod Graece dicitur polypragmosyne.
I. Adiecimus saepe animum ad vocabula rerum non paucissima, quae neque
singulis verbis, ut a Graecis, neque, si maxime pluribus eas res verbis
dicamus, tam dilucide tamque apte demonstrari Latina oratione possunt, quam
Graeci ea dicunt privis vocibus.
II. Nuper etiam cum adlatus esset ad nos Plutarchi liber et eius libri
indicem legissemus, qui erat peri polypragmosynes, percontanti cuipiam, qui
et litterarum et vocum Graecarum expers fuit, cuiusnam liber et qua de re
scriptus esset, nomen quidem scriptoris statim diximus, rem, de qua
scriptum fuit, dicturi haesimus.
III. Ac tum quidem primo, quia non satis commode opinabar interpretaturum
me esse, si dicerem librum scriptum "de negotiositate", aliud institui
aput me exquirere, quod, ut dicitur, verbum de verbo expressum esset.
IV. Nihil erat prorsus, quod aut meminissem legere me aut, si etiam vellem
fingere, quod non insigniter asperum absurdumque esset, si ex multitudine
et negotio verbum unum compingerem, sicuti "multiiuga" dicimus et
"multicolora" et "multiformia".
V. Sed non minus inlepide ita diceretur, quam si interpretari voce una
velis polyphilian aut polytropian aut polysarkian.
VI. Quamobrem, cum diutule tacitus in cogitando fuissem, respondi tandem
non videri mihi significari eam rem posse uno nomine et idcirco iuncta
oratione, quid ucliet Graecum id verbum, pararam dicere.
"Ad multas igitur res adgressio earumque omnium rerum actio polypragmosyne"
inquam "Graece dicitur, de qua hunc librum conpositum esse inscriptio ista
indicat".
VII. Tum ille opicus verbis meis inchoatis et inconditis adductus
virtutemque esse polypragmosynen ratus: "hortatur" inquit "nos profecto
nescio quis hic Plutarchus ad negotia capessenda et ad res obeundas
plurimas cum industria et celeritate nomenque ipsius virtutis, de qua
locuturus esset, libro ipsi, sicuti dicis, non incommode praescripsit".
VIII. "Minime" inquam "vero; neque enim ista omnino virtus est, cuius
Graeco nomine argumentum hoc libri demonstratur, neque id, quod tu opinare,
aut ego me dicere sentio aut Plutarchus facit. Deterret enim nos hoc quidem
in libro, quam potest maxime, a varia promiscaque et non necessaria rerum
cuiuscemodi plurimarum et cogitatione et petitione. Sed huius" inquam "tui
erroris culpam esse intellego in mea scilicet infacundia, qui ne pluribus
quidem verbis potuerim non obscurissime dicere, quod a Graecis
perfectissime verbo uno et planissime dicitur".
XVII.
[recensere]Quid significet in veteribus praetorum edictis: "qui flumina retanda publice redempta habent".
I. Edicta veterum praetorum sedentibus forte nobis in bibliotheca templi
Traiani et aliud quid requirentibus cum in manus incidissent, legere atque
cognoscere libitum est.
II. Tum in quodam edicto antiquiore ita scriptum invenimus: "Qui flumina
retanda publice redempta habent, si quis eorum ad me eductus fuerit, qui
dicatur, quod eum ex lege locationis facere oportuerit, non fecisse".
III. "Retanda" igitur quid esset, quaerebatur.
IV. Dixit ibi quispiam nobiscum sedens amicus meus in libro se Gavi de
origine vocabulorum VII legisse "retas" vocari arbores, quae aut ex ripis
fluminum eminerent aut in alveis eorum exstarent, appellatasque esse a
retibus, quod praetereuntes naves inpedirent et quasi inretirent;
idcircoque sese arbitrari "retanda" flumina locari solita esse, id est
purganda, ne quid aut morae aut periculi navibus in ea virgulta
incidentibus fieret.
XVIII.
[recensere]Qua poena Draco Atheniensis in legibus, quas populo Atheniensi scripsit, fures adfecerit; et qua postea Solon et qua; item decemviri nostri, qui duodecim tabulas scripserunt; atque inibi adscriptum, quod aput Aegyptios furta licita et permissa sunt, aput Lacedaemonios autem cum studio quoque adfectata et pro exercitio utili celebrata; ac praeterea M. Catonis de poeniendis furtis digna memoria sententia.
I. Draco Atheniensis vir bonus multaque esse prudentia existimatus est
iurisque divini et humani peritus fuit.
II. Is Draco leges, quibus Athenienses uterentur, primus omnium tulit.
III. In illis legibus furem cuiusmodicumque furti supplicio capitis
poeniendum esse et alia pleraque nimis severe censuit sanxitque.
IV. Eius igitur leges, quoniam videbantur impendio acerbiores, non decreto
iussoque, set tacito inlitteratoque Atheniensium consensu oblitteratae
sunt.
V. Postea legibus aliis mitioribus a Solone compositis usi sunt. Is Solo e
septem illis inclutis sapientibus fuit. Is sua lege in fures non, ut Draco
antea, mortis, sed dupli poena vindicandum existimavit.
VI. Decemviri autem nostri, qui post reges exactos leges, quibus populus
Romanus uteretur, in XII tabulis scripserunt, neque pari severitate in
poeniendis omnium generum furibus neque remissa nimis lenitate usi sunt.
VII. Nam furem, qui manifesto furto prensus esset, tum demum occidi
permiserunt, si aut, cum faceret furtum, nox esset, aut interdiu telo se,
cum prenderetur, defenderet.
VIII. Ex ceteris autem manifestis furibus liberos verberari addicique
iusserunt ei, cui furtum factum esset, si modo id luci fecissent neque se
telo defendissent; servos item furti manifesti prensos verberibus adfici et
e saxo praecipitari, sed pueros inpuberes praetoris arbitratu verberari
voluerunt noxiamque ab his factam sarciri.
IX. Ea quoque furta, quae per lancem liciumque concepta essent, proinde ac
si manifesta forent, vindicaverunt.
X. Sed nunc a lege illa decemvirali discessum est. Nam si qui super
manifesto furto iure et ordine experiri velit, actio in quadruplum datur.
XI. "Manifestum" autem "furtum est", ut ait Masurius, "quod deprehenditur,
dum fit. Faciendi finis est, cum perlatum est, quo ferri coeperat".
XII. Furti concepti, item oblati, tripli poena est.
Sed quod sit "oblatum", quod "conceptum" et pleraque alia ad eam rein ex
egregiis veterum moribus accepta neque inutilia cognitu neque iniucunda,
qui legere volet, inveniet Sabrini librum, cui titulus est de furtis.
XIII. In quo id quoque scriptum est, quod volgo inopinatum est, non hominum
tantum neque rerum moventium, quae auferri occulte et subripi possunt, sed
fundi quoque et aedium fieri furtum; condemnatum quoque furti colonum, qui
fundo, quem conduxerat, vendito possessione eius dominum intervertisset.
XIV. Atque id etiam, quod magis inopinabile est, Sabinus dicit furem esse
hominis iudicatum, qui, cum fugitivus praeter oculos forte domini iret,
obtentu togae tamquam se amiciens, ne videretur a domino, obstitisset.
XV. Aliis deinde furtis omnibus, quae "nec manifesta" appellantur, poenam
imposuerunt dupli.
XVI. Id etiam memini legere me in libro Aristonis iureconsulti, haudquaquam
indocti viri, aput veteres Aegyptios, quod genus hominum constat et in
artibus reperiendis sollertes extitisse et in cognitione rerum indaganda
sagaces, furta omnia fuisse licita et inpunita.
XVII. Aput Lacedaemonios quoque, sobrios illos et acres viros, cuius rei
non adeo ut Aegyptiis fides longinqua est, non pauci neque ignobiles
scriptores, qui de moribus legibusque eorum memorias condiderunt, ius atque
usum fuisse furandi dicunt, idque a iuventute eorum non ad turpia lucra
neque ad sumptum libidini praebendum comparandamve opulentiam, sed pro
exercitio disciplinaque rei bellicae factitatum, quod ea furandi sollertia
et adsuetudo acueret firmaretque animos adulescentium et ad insidiarum
astus et ad vigilandi tolerantiam et ad obrependi celeritatem.
XVIII. Sed enim M. Cato in oratione, quam de Praeda militibus dividenda
scripsit, vehementibus et inlustribus verbis de inpunitate peculatu atque
licentia conqueritur. Ea verba, quoniam nobis inpense placuerant,
adscripsimus: "Fures" inquit "privatorum furtorum in nervo atque in
compedibus aetatem agunt, fures publici in auro Itque in purpura".
XIX. Quam caste autem ac religiose a prudentissimis viris, quid esset
"furtum", definitum sit, praetereundum non puto, ne quis eum solum esse
furem putet, qui occulte tollit aut clam subripit.
XX. Verba sunt Sabini ex libro iuris civilis secundo: "Qui alienam rem
adtrectavit, cum id se invito domino facere iudicare deberet, furti
tenetur".
XXI. Item alio capite: "Qui alienum iacens lucri faciendi causa sustulit,
furti obstringitur, sive scit, cuius sit, sive nescit".
XXII. Haec quidem sic in eo, quo nunc dixi, Sabinus scripsit de rebus furti
faciendi causa adtrectatis.
XXIII. Sed meminisse debemus secundum ea, quae supra scripsi, furtum sine
ulla quoque adtrectatione fieri posse sola mente atque animo, ut furtum
fiat, adnitente.
XXIV. Quocirca ne id quidem Sabinus dubitare se ait, quin dominus furti sit
condemnandus, qui servo suo, uti furtum faceret, imperavit.