Hymnus in Romam
ANNO AB ITALIA IN LIBERTATEM VINDICATA
QVINQVAGESIMO
BONONIAE
SVMPTV NICOLAI ZANICHELLI
MCMXI
nunc efferre licet sollemni tempore nomen.
E tribus effari decet inviolabile tandem
illud quod secum mysteria sola canebant,
cum novus attonitae sol illucesceret umbrae
nocturnumque darent circum cava cymbala plausum —
o Amor! o vere — dicant — invicte! casas qui
agrestes colis atque idem maris aequora curris!
Te profugae quondam turmae petiere per undas,
aureaque ancipites ducebat stella biremes;
ad te per flammas eadem mortesque per omnes
nos italas gentes constanti lumine duxit.
Quis pro te primus petiit, pulcherrima, mortem?
Multum sublustri saeclorum tempore fletus
ad Tiberim Pallas. Tricolor dedit arbutus albos
flores et rubras bacas frondesque perennes.
Ex hac compositus puero fuit arbore lectus.
Mille viri reduci comites ad tecta fuerunt.
Tum iuvenes varium mirantes mille feretrum
fatiferos manibus tentabant grandibus enses.
At quantus veteri rediit dolor ille parenti!
Olli rex genitor, silvestri pauper in aula,
Faunus erat, lucos habitans et saxa Palati.
Necdum tu stabas. Quin tum spectare licebat
muscoso sparsum Capitoli rudere saxum
et fractis passim muris albescere dumos
Ianiculi. Duo corruerant ibi tempore victa
oppida: confectas macie somnoque ruinas
interdum rauco resonabant omine corvi.
Tum sedes Fauno filicum casa tecta maniplis
parva fuit, geminique canes in limine solae
excubiae, reduci laeta qui voce praeirent.
Nec vigilans caecam findebat bucina noctem:
esse diem saliens silvestri culmine passer
garrulave a tignis propius cantabat hirundo.
Dein Faunum miserum labentesque abstulit aedes
tempus, et immemores pavere Palatia vaccae,
atque impleverunt vallem balatibus agni.
Quod siqui pastor gemitus audire luporum
visus erat, securus oves claudebat in antro.
Olfecit clausum noctu lupa saepe lupercal.
Et bonus in silvis nulli conspectus opacis
carmina dicebat foliis et flamine Faunus
mira, nec antiquas cessabat tundere quercus
picus et impatiens annos numerare morantes.
Tandem cum flores iam ver aperiret, et undas
volveret uberior magno cum murmure Thybris,
fulserunt cum campis et collibus ignes
undique, nocte sacra, flammas ut curreret amnis.
Pastores circum domibus silvestribus ignem
subdiderant, cum mutarent umbracula muris,
et flammas saltu superantes rite canebant:
“Ignis pure, potens ignis, bone mulciber ignis,
has absume casas, hos textos abripe nidos:
non volucres sumus, alme; lupi sumus. Ite, breves res!
Iam nos aeternum mansuram condimus urbem,
tuque focum penitus certum, vigil ignis, habebis„.
At parte ex alia iuvenum fera turma fremebat:
“Nos error, nos hora fugax aliusque iuvet sol
semper et usque recens antiquis terra sub astris.
Vos ultro vobis residem circumdate fossam:
nos sine fine manet via, nos sine limite tellus.
Nempe lupi sumus, ast aquilarum quaerimus alas„.
Mane palatinum collem cingebat arator
imas proscindens in quadrum vomere glebas,
albaque vacca iugum pariter taurusque ferebat
fulvus, et afflabant inter se saepe gementes;
innixique pedo caprinis pellibus hirti
astabant operi cives hinc inde futuri.
At quibus error erat per devia pabula cordi
herbaque fertilius pecudum sub dente renascens,
semina ridebant caeco peritura veterno.
Torvi utrimque oculi; motabat anhelitus auras.
Principis hac stabat frater nutritus eodem
lacte ferae, pastor dedignans ore colonum.
Sed taciti durare boves tacitosque per omnes
pergere terribilem fugientes pone bubulcum.
Hic ampie sub sole datis immobilis alis
forma aquilae visa est opus observare diu, mox
defixis illuc oculis se mergere caelo.
Splendidior gladio patientis vomis aratri
tum potiebatur solida per vulnera terra.
At iuxta Tiberis lutulento flumine collem
lambebat maiora sonans pubemque vocabat:
“Heus, rostro navis qui terram scinditis unco,
quam detraxistis navi iam reddite proram,
atque in me longos infindite vomere sulcos
usque ad caeruleum, iuvenes, maris aequor, et ultra.
Est operae!„ Sic assiduo cum murmure Thybris;
atque a longinquo crebescens litore vernus
ventulus et salsa tangens aspergine nares,
“Heus, qui„ dicebat “pastores conditis urbem,
hic est vestibulum, sunt ostia caerula vobis,
respersumque ipso magnum sonat aequore limen.
Strata via est, cives, liquidis hinc labilis undis.
Urbs intro est vobis, patet egredientibus orbis„.
Tunc amor undarum pastorum more vagarum
incessit memores atque orbem pascere totum.
Qui, veneranda Pales, tepido te lacte piabant,
dum vana calamos et flores tondet in urbe
bucula, dum taurus longum bibit; atque sonat mons
ingenti clamore tuus. Rixantur in ipso
pastores sulco defunctum propter aratrum.
His armat sparus infestas, his ascia dextras.
Nam pars e terra lapides excidere passim
coeperat. Hinc alii laesae miserescere terrae:
“Non satis est, rastro si pulsant, vomere findunt;
heu! nunc ossa parant etiam perfringere matris!„
Hinc pugna exoritur, fabrilisque ascia caedem
sentit, et in roseo dubius tremis, Hespere, caelo
suffusas labi terrestri sanguine nubes.
Roma sed exsistens e sulco pura cruento
sacravit Terrae Matri, qua laeserat et qua
esset per gentes omnes laesura, bipennem.
Ascia, teque eadem magnae devovit in oris
omnibus Italiae, dein toto condidit orbe.
Tu fanis arisque subes, tu caeca theatris
semirutis, tu deciduis prope nubila thermis.
Rheni te ripae senserunt intus et Istri,
silvaeque indomitae propriaeque leonis arenae.
Tu propter moles, veterum monumenta gigantum,
mutaeque ante oculos aeternum Sphingis apertos,
supposita es nulla castris aetate movendis.
Tu lapides longis scalpsisti saeva triumphis:
per te romanus caelum sibi finiit arcus
lunatum, et magnis iter insedere columnis
quas numquam clausas habet ingens Gloria portas.
Nam prope Saturnum cippus fuit oblitus auro,
maximus, unde vias emisit Roma per orbem
terrarum, saxo stratas et dura sonantes.
Septenae quater inde viae simul omne ruebant
in spatium, et primum tacitis utrimque sepulcris
et tumulis suberant et funereis cyparissis:
dein recta virides agros et sola locorum
findebant scalprisque excisas ordine rupes
silvarumque novo violata silentia ferro,
et rapida aeterno superabant flumina ponte,
et dedignatas submissis flexibus Alpes.
Tot lapide ex ilio iam prorupere viae vi,
tamquam si ventos deinceps conversus ad omnes
tela sagittipotens fatali splendidus arcu
mitteret, et quateret medio stans undique caelum.
Has caligae trivere vias canthique rotarum
atque in mundanos laturae signa cohortes.
Ibant, atque agmen tollebat agreste maniplum
quem falx messuerat gladio mutanda, nec umquam
purpurei deerant media inter gramina flores.
Dein tulit hasta manum, quae germine pullulat una
multiplici, post duxit iter lupa. Fortiter ibant
apri silvestres atque immanes elephantes;
cum tandem praepes pennis effulsit et auro
vis aquilae, terraeque rudes undaeque remotae
magnarum flabris exhorruerunt alarum.
Invasere vias metis et fine carentes
pilatae circum legiones, priscaque gentes
et populos, qualis pastori signa vago iam
sub noctem dederat, cogebat bucina, vitisque
exilis cunctos iusta ditione regebat.
At divi pugnis aderant in nube gemelli
quos oculis vidit nemo, tantumque licebat
stridentes inter lituos raucasque tubas et
clamorem fremitumque feros audire sub auras
hinnitus. Alter tamquam sol aureus, alter
noctis erat similis maesta circumdatus umbra.
Sublimes in equis simul immortalibus ibant
florentes iuvenes aeratas ante cohortes.
Sed medio in pelago, veherent si forte liburnae
cunctantes aquilas et pila sonantia pilis,
sidera fiebant et circum fulgida malos
haerebant tremulos oscillantesque antemnas.
Hi tibi cursores aderant, Victoria, praesto,
hi pariter primo flectebant vespere cursum
cornipedum, plausuque viae pulsuque sonabant.
Nec mora: mox ad aquam ducebant fontis anhelos
iugis equos, Iuturna, tui; nec sidera caelo
occiderant, neque lambebant dilucula nubes.
Unus In urbe vigil tota focus, unaque lumen
quae per transennas contextas funderet aedes.
Opperiens reduces ibi Vesta sedebat ad ignem
aeternum. O tandem placidi, quocumque vocavit
nomine vos aetas germanos prisca, sed olim
pugnaces ipso furvae sub ventre lupae, dum
tot pendent mammae, duo vos certatis ob unam,
quos lingua sedare rudi vix illa valebat,
mors potuit. Dein irrupto qui foedere vincti,
caelestes equites, ut nox est iuncta diei,
continuum luce atque umbra componitis aevum,
intorquete iubas manibus, conscendite saltu,
pellite equos ultro cupidos longe ante viarum!
Cum redeant, vestris annexi lora columnis,
augustis ex reliquiis sua gramina carpent.
Visite quae poni vidistis castra quibusve
contigit a terris hostes adferre fugatos:
nunc quoque depugnant igni ferroque cohortes,
it pulvis caelo, resonat fragor: aggere complent
aequora, defigunt vallos collesque ruunt ac
magnos perfodiunt occulto tramite montes.
Ad rastros rediit nobis res. Ite secundi!
Antiquos populus pilumnus mente triumphos
iusque datum recolat legesque et foedera pacis,
et levet assiduum veterana laude laborem.
At fontis sacras sorberi faucibus undas
percipiens sonitumque pedum (terit ungula terram
ictibus alternis) pallebat muta sacerdos:
dein cum vox ingens tacita resonaret in aede
— Salva est res —, vocemque animo numenque premebat
et Capitolinam pergebat protenus arcem
maxima, pontificem iuxta, conscendere virgo.
Sic gradiebatur passu venerabilis aequo
prorsus in imperium magnum dea Roma. Tremebant
montes et valles, amnes silvaeque sonorae
sub pedibus Romae procul immortalis euntis;
mille autem passus, legio quot fulgida ferro
progrediebatur, gressu complebat in uno.
Unum quemque lapis gressum signabat, et omnes
horrebant spatiis vestigia dissita tantis.
Nimirum populi saevas timuere secures;
namque omnes fines humano maior obibat
unus cuncta regens et pellens cuncta manu vir.
Ille orbem gladio, lituo describere caelum
vulturiis medius circumvolitantibus augur;
ille aquilas simul, ille leves immittere turmas
atque in veloci clamantem pulvere mortem.
Pacatum sed enim pacatis gentibus idem
monstrabat vultum, fluctusque serenus et iras
pergebat mulcere manu qua strinxerat ensem,
et leges ab equo dicebat pacis et artes.
Salve, Roma potens. Fregisti vomere terras
ut placidis demum gauderet dumus aristis.
Imperium tibi sorte datum. Cum purpura latis
Te profugi condunt vasto maris aequore vecti,
tu profugos certas ingenti tollere navi.
Tu sanctum populis iam pridem limen asyli
exsulibus; tu mundus item cui semina gentes
et patrias glebas et res et sacra suosque
crediderunt manes; tu dis fugientibus ara,
demisso quamvis inopique immitior uni.
Advectos alii divos in sole colebant
taurinoque aras adolebant sanguine pingues;
ducebant alii pompas, et tympana palmis
plangebant incendentes ululatibus urbem:
illi per flexus atque ambages labyrinthi
sub terris ibant taeda ducente deumque
ignotum ignoti secreta voce canebant;
illis pro templo claraeque altaribus urbis
putre sepulcretum; cum caris vita sepultis.
Ante arcas phialae sicca robigine tinctae
pendebant, tenui pendebant lumine lychni.
Testis erat lychnus frustra cum sanguine vitam
effluxisse, levem dum somnum mortuus halat.
At roseo germen rostro carpebat olivae,
et se tollebat referens hinc ore columba;
pastor et ipse suos umeros oneraverat agno
infirmo, mulctramque manu virgamque gerebat.
Crux inerat, dubium crux esset an ancora. Navem
iactatam ventis et ruptam fulmine tandem
in tuto placidam fundaverat ancora caelo.
Interea quales obscuro vespere nubes
diffugiunt ventisque gemunt errantibus actae,
daemones implebant caelum noctemque querellis
expulsi fanis. Fervebant murmure cellae
templorum madidae Capitolinaeque favisae.
Nam descendebant deinceps idola deorum
multa quidem, cascosque lupos discebat et apros
alma Venus, cipposque rudes et inane tigillum
dedignabatur nuper deiecta Minerva;
vix in pellito Mars se noscebat anhelus
Mamurio; donec Consentes ipse secutus
tetricus a summa devenit Iuppiter arce.
“O caelo quondam terraque Ereboque potentes,
iam fuimus. Regno depulsi fugimus ipsi.
Sed fas est sperare vicem. Deus ille, novo cui
cessimus inviti, profugus, deformis, inops, cui
crux solium mala, cui vepres sentesque corona —„
Quem sic excepit dicentem plura tremendo
ore canens vates Carmentis prisca nec ulli
nota deo, saeclis quae multis ante sub umbras
venisset rugosa situ: “— non decidet umquam!
Est dolor humanus! Iam sunt sua templa dolori!
Hic immortalis deus est ex omnibus unus„.
Deciderant divi: Capitolia sancta manebant,
atque impendebat rupes immobilis urbi:
quam ferus invasit, ferro vastavit et igni,
barbarus, obtrivit cineres gravis ungula: frustra.
Postremo macie lentoque absumere leto
decrevit, posset cum sternere moenia victor.
“Immo„ inquit “labefactet hiems et proluat imber,
excutiat tellus dedignans motibus ipsa,
fulgura disiciant praefractis ictibus urbem:
esto sacra Deo: ruat in sua moenia caelum„.
Sic placitum est: cuncti tota decedere iussi
urbe abeunt homines, matres raptantur ab aris
et pueri fugiunt et inani flore puellae.
Tandem plaustra vias triverunt dura sonantes
praedae plena Gothique equites Amalaeque cohortes,
et victor procul auratis evanuit armis,
ac secum extremam meditantia tecta ruinam
desertamque almo Romam sub sole reliquit.
Hinc intra sacros sunt facta silentia muros.
Cingebant magnum pomoeria magna sepulcrum.
Et tacitam cernens sensim sol occidit afflans
tarda luce tholos et proceros obeliscos,
deinde diem promens e somno suscitat arto
frustra, miraturque aliam quam visit eandem.
Nullus in urbe sonus, subitae nisi forte ruinae,
vel siquid crepitant vento claudente fenestrae.
Clamoso interdum remeantes agmine corvi
mirum sollicitant hominum rerumque soporem.
Multus Aventino descendit vertice vultur.
Exanimae natale novant de nubibus omen.
Dein vulpes noctu catulos adducit et ambit
templa fori, statuas et grandes cauta columnas.
Tum rediere lupae longo post tempore priscae
notaque Caesareas quaerebant antra per aedes.
Expectare suos expergefacta videntur
fana sacerdotes oblitos. Roma iacebat
per septem ingenti porrecto corpore montes.
Assiduique imbres plectunt rapidaeque procellae
defunctamque urit flammanti fulgure caelum.
Ver aderat tempusque aderat natale iacentis.
Urbs iam nulla fuit. Tunc auricomis narcissis
aureolisque crocis riserunt sola locorum.
Diruta puniceo scatuerunt smilace fana.
Fontem Iuturnae violaria casta bibebant,
atque ex maceriis oriebantur hyacinthi.
Romanoque foro silvestris pullulat omnis
spina rosa, lapidesque antiquos purpura velat.
Nulli conspectos e putri viva sepulcro,
vere suo, sine fine suos fundebat ad auras
flores — hoc audit caelestis nomine — Flora.