/1/
FREDERICI BOHEMIAE REGIS,
COMITIS PALATINI ET ELECTORIS SACRI ROMANI IMPERII,
FILIAE NATU MAXIMAE.Serenissima Princeps,
Maximum fructum percepi scriptorum, quae antehac in lucem edidi, quod ea perlegere dignata sis, quodque, eorum occasione in notitiam tuam admissus, tales dotes tuas esse cognouerim, ut e re gentis humanae esse putem, eas seculis in exemplum proponi. Non deceret me uel adulari, uel aliquid non satis perspectum affirmare, praesertim hoc in loco, in quo ueritatis fundamenta iacere conaturus sum; et scio non affectatum ac simplex Philosophi iudicium generosae modestiae tuae gratius fore, quam magis exornatas blandiorum hominum laudationes. Quapropter ea tantum scribam, /2/ quae uera esse ratione uel experientia cognosco, et hic in exordio eodem modo ac in toto reliquo libro philosophabor.
Magnum est discrimen inter ueras et apparentes uirtutes; nec non etiam ex ueris, inter illas quae ab accurata rerum cognitione deueniunt, et illas quae cum aliqua ignoratione coniunctae sunt. Per apparentes, intelligo uitia quaedam non ualde frequentia, uitiis aliis notioribus opposita; quae quoniam ab iis magis distant quam intermediae uirtutes, idcirco magis solent celebrari. Sic quia plures inueniuntur qui pericula timide refugiunt, quam qui se inconsiderate in ipsa coniiciant, uitio timiditatis temeritas tanquam uirtus opponitur, et magis quam uera fortitudo uulgo aestimatur; sic saepe prodigi pluris fiunt quam liberales; sicque nulli facilius ad magnam pietatis famam perueniunt, quam superstitiosi uel hypocritae.
Inter ueras autem uirtutes, multae non a sola recti cognitione, sed etiam ab errore aliquo nascuntur: sic saepe a simplicitate bonitas, a metu pietas, a desperatione fortitudo exsurgit. Atque hae ab inuicem diuersae sunt, ut etiam diuersis nominibus designantur; sed illae purae et sincerae, quae ex sola recti cognitione profluunt, unam et eandem omnes habent naturam, et sub uno sapientiae nomine continentur. Quisquis enim firmam et efficacem habet uoluntatem recte semper utendi sua ratione, quantum in se est, idque omne quod optimum esse cognoscit exsequendi, reuera sapiens est, /3/ quantum ex natura sua esse potest; et per hoc unum, iustitiam, fortitudinem, temperantiam, reliquasque omnes uirtutes habet, sed ita inter se coniunctas, ut nullae supra caeteras emineant; et idcirco, quamuis multo sint praestantiores iis quae aliqua uitiorum mistura distinctae sunt, quia tamen multitudini minus sunt notae, non tantis laudibus solent extolli.
Praeterea, cum duo ad sapientiam ita descriptam requirantur, perceptio scilicet intellectus et propensio uoluntatis: eius quidem quod a uoluntate dependet nemo non est capax, sed quidam aliis multo perspicaciorem habent intellectum. Et quamuis sufficere debeat iis qui sunt natura tardiusculi, quod, etsi multa ignorent, modo tamen firmam et constantem retineant uoluntatem nihil omittendi, quo ad recti cognitionem perueniant, atque id omne quod rectum iudicabunt exsequendi, pro modulo suo sapientes et hoc nomine Deo gratissimi esse possint: multo tamen praestantiores illi sunt, in quibus, cum firmissima recte agendi uoluntate, perspicacissimum ingenium et summa ueritatis cognoscendae cura reperitur.
Summam autem esse in Celsitudine tua istam curam, ex eo perspicuum est, quod nec aulae auocamenta, nec consueta educatio quae puellas ad ignorantiam damnare solet, impedire potuerint, quominus omnes bonas artes et scientias inuestigaris. Deinde summa etiam et incomparabilis ingenii tui perspicacitas ex eo apparet, quod omnia istarum scientiarum arcana penitissime inspexeris, ac breuissimo tempore accurate cognoueris. Maiusque adhuc eiusdem rei habeo argumentum mihi peculiare, quod te unam hactenus inuenerim, quae /4/ tractatus antehac a me uulgatos perfecte omnes intelligas. Obscurissimi enim plerisque aliis, etiam maxime ingeniosis et doctis, esse uidentur; et fere omnibus usu uenit ut, si uersati sint in Metaphysicis, a Geometricis abhorreant; si uero Geometriam excoluerint, quae de prima Philosophia scripsi non capiant: solum agnosco ingenium tuum, cui omnia aeque perspicua sunt, et quod merito idcirco incomparabile appello. Cumque considero tam uariam et perfectam rerum omnium cognitionem non esse in aliquo Gymnosophista iam sene, qui multos annos ad contemplandum habuerit, sed in Principe puella, quae forma et aetate non caesiam Mineruam, aut aliquam ex Musis, sed potius Charitem refert, non possum in summam admirationem non rapi.
Denique non tantum ex parte cognitionis, sed etiam ex parte uoluntatis, nihil ad absolutam et sublimem sapientiam requiri, quod non in moribus tuis eluceat, animaduerto. Apparet enim in illis eximia quaedam cum maiestate benignitas et mansuetudo, perpetuis fortunae iniuriis lacessita, sed nunquam efferata nec fracta. Haecque ita me sibi deuinxit, ut non modo Philosophiam hanc meam Sapientiae, quam in Te suspicio, dicandam et consecrandam putem (quia nempe ipsa nihil aliud est quam studium sapientiae), sed etiam non magis Philosophus audire uelim, quam Serenissimae Celsitudinis
tuae Deuotissimus cultor
Des-Cartes. /5/
PRINCIPIORUM PHILOSOPHIAE [1] De principiis cognitionis humanae
[recensere][1.001] Veritatem inquirenti, semel in uita de omnibus, quantum fieri potest, esse dubitandum.
Quoniam infantes nati sumus, et uaria de rebus sensibilibus iudicia prius tulimus, quam integrum nostrae rationis usum haberemus, multis praeiudiciis a ueri cognitione auertimur; quibus non aliter uidemur posse liberari, quam si semel in uita de iis omnibus studeamus dubitare, in quibus uel minimam incertitudinis suspicionem reperiemus.
[1.002] Dubia etiam pro falsis habenda.
Quin et illa etiam, de quibus dubitabimus, utile erit habere pro falsis, ut tanto clarius, quidnam certissimum et cognitu facillimum sit, inueniamus.
[1.003] Hanc interim dubitationem ad usum uitae non esse referendam.
Sed haec interim dubitatio ad solam contemplationem ueritatis est restringenda. Nam quantum ad usum uitae, quia persaepe rerum agendarum occasio praeteriret, antequam nos dubiis nostris exsoluere possemus, non raro quod tantum est uerisimile cogimur amplecti; uel etiam interdum, etsi e duobus unum altero uerisimilius non appareat, alterutrum tamen eligere.
[1.004] Cur possimus dubitare de rebus sensibilibus.
Nunc itaque, cum tantum ueritati quaerendae incumbamus, dubitabimus inprimis, an ullae res sensibiles /6/ aut imaginabiles existant: primo, quia deprehendimus interdum sensus errare, ac prudentiae est, nunquam nimis fidere iis, qui nos uel semel deceperunt; deinde, quia quotidie in somnis innumera uidemur sentire aut imaginari, quae nusquam sunt; nulla que sic dubitanti signa apparent, quibus somnum a uigilia certo dignoscat.
[1.005] Cur etiam de Mathematicis demonstrationibus.
Dubitabimus etiam de reliquis, quae antea pro maxime certis habuimus; etiam de Mathematicis demonstrationibus, etiam de iis principiis, quae hactenus putauimus esse per se nota: tum quia uidimus aliquando nonnullos errasse in talibus, et quaedam pro certissimis ac per se notis admisisse, quae nobis falsa uidebantur; tum maxime, quia audiuimus esse Deum, qui potest omnia, et a quo sumus creati. Ignoramus enim, an forte nos tales creare uoluerit, ut semper fallamur, etiam in iis quae nobis quam notissima apparent; quia non minus hoc uidetur fieri potuisse, quam ut interdum fallamur, quod contingere ante aduertimus. Atque si non a Deo potentissimo, sed uel a nobis ipsis, uel a quouis alio, nos esse fingamus: quo minus potentem originis nostrae authorem assignabimus, tanto magis erit credibile, nos tam imperfectos esse, ut semper fallamur.
[1.006] Nos habere liberum arbitrium, ad cohibendum assensum in dubiis, sicque ad errorem uitandum.
Sed interim, a quocumque tandem simus, et quantumuis ille sit potens, quantumuis fallax, hanc nihilominus in nobis libertatem esse experimur, ut semper ab iis credendis, quae non plane certa sunt et explorata, possimus abstinere; atque ita cauere, ne unquam erremus.
est omnium prima et certissima, quae cuilibet ordine philosophanti occurrat.
[1.008] Distinctionem inter animam et corpus, siue inter rem cogitantem et corpoream, hinc agnosci.
Haecque optima uia est ad mentis naturam, eiusque a corpore distinctionem, agnoscendam. Examinantes enim quinam simus nos, qui omnia quae a nobis diuersa sunt supponimus falsa esse, perspicue uidemus, nullam extensionem, nec figuram, nec motum localem, nec quid simile, quod corpori sit tribuendum, ad naturam nostram pertinere, sed cogitationem solam, quae proinde prius et certius quam ulla res corporea cognoscitur; hanc enim iam percepimus, de aliis autem adhuc dubitamus.
[1.009] Quid sit cogitatio.
Cogitationis nomine, intelligo illa omnia, quae nobis consciis in nobis fiunt, quatenus eorum in nobis conscientia est. Atque ita non modo intelligere, uelle, imaginari, sed etiam sentire, idem est hic quod cogitare. Nam si dicam, ego uideo, uel ego ambulo, ergo sum; et hoc intelligam de uisione, aut ambulatione, quae corpore peragitur, conclusio non est absolute certa; quia, ut saepe fit in somnis, possum putare me uidere, uel ambulare, quamuis oculos non aperiam, et loco non mouear, atque etiam forte, quamuis nullum habeam corpus. Sed si intelligam de ipso sensu siue conscientia uidendi aut ambulandi, quia tunc refertur ad /8/ mentem, quae sola sentit siue cogitat se uidere aut ambulare, est plane certa.
[1.010] Quae simplicissima sunt et per se nota, definitionibus Logicis obscuriora reddi; et talia inter cognitiones studio acquisitas non esse numeranda.
Non hic explico alia multa nomina, quibus iam usus sum, uel utar in sequentibus, quia per se satis nota mihi uidentur. Et saepe aduerti Philosophos in hoc errare, quod ea, quae simplicissima erant ac per se nota, Logicis definitionibus explicare conarentur; ita enim ipsa obscuriora reddebant. Atque ubi dixi hanc propositionem:
Ego cogito, ergo sum
esse omnium primam et certissimam, quae cuilibet ordine philosophanti occurrat, non ideo negaui quin ante ipsam scire oporteat, quid sit cogitatio, quid existentia, quid certitudo; item, quod fieri non possit, ut id quod cogitet non existat, et talia; sed quia hae sunt simplicissimae notiones, et quae solae nullius rei existentis notitiam praebent, idcirco non censui esse numerandas.
[1.011] Quomodo mens nostra notior sit quam corpus.
Iam uero ut sciatur, mentem nostram non modo prius et certius, sed etiam euidentius quam corpus cognosci, notandum est, lumine naturali esse notissimum, nihili nullas esse affectiones siue qualitates; atque ideo ubicumque aliquas deprehendimus, ibi rem siue substantiam, cuius illae sint, necessario inueniri; et quo plures in eadem re siue substantia deprehendimus, tanto clarius nos illam cognoscere. Plura uero in mente nostra, quam in ulla alia re a nobis deprehendi, ex hoc manifestum est, quod nihil plane efficiat, ut aliquid aliud cognoscamus, quin idem etiam multo certius in mentis nostrae cognitionem nos adducat. Ut si terram iudico existere, ex eo quod illam tangam uel uideam, certe ex hoc ipso adhuc magis mihi iudicandum est mentem meam existere: fieri enim forsan /9/ potest, ut iudicem me terram tangere, quamuis terra nulla existat; non autem, ut id iudicem, et mea mens quae id iudicat nihil sit; atque ita de caeteris.
[1.012] Cur non omnibus aeque innotescat.
Nec aliam ob causam aliter uisum est iis, qui non ordine philosophati sunt, quam quia mentem a corpore nunquam satis accurate distinxerunt. Et quamuis sibi certius esse putarint, se ipsos existere, quam quidquam aliud, non tamen aduerterunt, per se ipsos, mentes solas hoc in loco fuisse intelligendas; sed contra potius intellexerunt sola sua corpora, quae oculis uidebant, et manibus palpabant, quibusque uim sentiendi perperam tribuebant; hocque ipsos a mentis natura percipienda auocauit.
[1.013] Quo sensu reliquarum rerum cognitio a Dei cognitione dependeat.
Cum autem mens, quae se ipsam nouit, et de aliis omnibus rebus adhuc dubitat, undiquaque circumspicit, ut cognitionem suam ulterius extendat: primo quidem inuenit apud se multarum rerum ideas, quas quamdiu tantum contemplatur, nihilque ipsis simile extra se esse affirmat nec negat, falli non potest. Inuenit etiam communes quasdam notiones, et ex his uarias demonstrationes componit, ad quas quamdiu attendit, omnino sibi persuadet esse ueras. Sic, exempli causa, numerorum et figurarum ideas in se habet, habetque etiam inter communes notiones, quod si aequalibus aequalia addas, quae inde exsurgent erunt aequalia, et similes; ex quibus facile demonstratur, tres angulos trianguli aequales esse duobus rectis, etc; ac proinde haec et talia sibi persuadet uera esse, quamdiu ad praemissas, ex quibus ea deduxit, attendit. Sed quia non potest semper ad illas attendere, cum postea recordatur se nondum scire, an forte talis naturae creata sit, /10/ ut fallatur etiam in iis quae ipsi euidentissima apparent, uidet se merito de talibus dubitare, nec ullam habere posse certam scientiam, priusquam suae authorem originis agnouerit.
[1.014] Ex eo quod existentia necessaria in nostro de Deo conceptu contineatur, recte concludi Deum existere.
Considerans deinde inter diuersas ideas, quas apud se habet, unam esse entis summe intelligentis, summe potentis et summe perfecti, quae omnium longe praecipua est, agnoscit in ipsa existentiam, non possibilem et contingentem tantum, quemadmodum in ideis aliarum omnium rerum, quas distincte percipit, sed omnino necessariam et aeternam. Atque ut ex eo quod, exempli causa, percipiat in idea trianguli necessario contineri, tres eius angulos aequales esse duobus rectis, plane sibi persuadet triangulum tres angulos habere aequales duobus rectis: ita ex eo solo quod percipiat existentiam necessariam et aeternam in entis summe perfecti idea contineri, plane concludere debet ens summe perfectum existere.
[1.015] Non eodem modo in aliarum rerum conceptibus existentiam necessariam, sed contingentem duntaxat contineri.
Magisque hoc credet, si attendat nullius alterius rei ideam apud se inueniri, in qua eodem modo necessariam existentiam contineri animaduertat. Ex hoc enim intelliget, istam ideam entis summe perfecti non esse a se effictam, nec exhibere chimericam quandam, sed ueram et immutabilem naturam, quaeque non potest non existere, cum necessaria existentia in ea contineatur.
[1.016] Praeiudicia impedire, quominus ista necessitas existentiae Dei ab omnibus clare cognoscatur.
Hoc, inquam, facile credet mens nostra, si se prius omnino praeiudiciis liberarit. Sed quia sumus assueti reliquis omnibus in rebus essentiam ab existentia distinguere, atque etiam uarias ideas rerum, quae nusquam sunt, aut fuerunt, ad arbitrium effingere, facile contingit, /11/ cum in entis summe perfecti contemplatione non sumus plane defixi, ut dubitemus an forte eius idea una sit ex iis, quas ad arbitrium effinximus, aut saltem ad quarum essentiam existentia non pertinet.
[1.017] Quo cuiusque ex nostris ideis obiectiua perfectio maior est, eo eius causam esse debere maiorem.
Ulterius uero considerantes ideas quas in nobis habemus, uidemus quidem illas, quatenus sunt quidam modi cogitandi, non multum a se mutuo differre, sed quatenus una unam rem, alia aliam repraesentat, esse ualde diuersas; et quo plus perfectionis obiectiuae in se continent, eo perfectiorem ipsarum causam esse debere. Nam quemadmodum, si quis in se habet ideam alicuius machinae ualde artificiosae, merito quaeri potest quaenam sit causa a qua illam habet: an nempe uiderit alicubi talem machinam ab alio factam; an mechanicas scientias tam accurate didicerit, anue tanta sit in eo ingenii uis, ut ipsam nullibi unquam uisam per se excogitare potuerit? Totum enim artificium quod in idea illa obiectiue tantum siue tanquam in imagine continetur, debet in eius causa, qualiscumque tandem sit, non tantum obiectiue siue repraesentatiue, saltem in prima et praecipua, sed reipsa formaliter aut eminenter contineri.
[1.018] Hinc rursus concludi Deum existere.
Sic, quia Dei siue entis summi ideam habemus in nobis, iure possumus examinare a quanam causa illam habeamus; tantamque in ea immensitatem inueniemus, ut plane ex eo simus certi, non posse illam nobis fuisse inditam, nisi a re in qua sit reuera omnium perfectionum complementum, hoc est, nisi a Deo realiter existente. Est enim lumine naturali notissimum, non modo a nihilo nihil fieri; nec id quod est perfectius ab eo quod est minus perfectum, ut a causa /12/ efficiente et totali, produci; sed neque etiam in nobis ideam siue imaginem ullius rei esse posse, cuius non alicubi, siue in nobis ipsis, siue extra nos, Archetypus aliquis, omnes eius perfectiones reipsa continens, existat. Et quia summas illas perfectiones, quarum ideam habemus, nullo modo in nobis reperimus, ex hoc ipso recte concludimus eas in aliquo a nobis diuerso, nempe in Deo, esse, uel certe aliquando fuisse; ex quo euidentissime sequitur, ipsas adhuc esse.
[1.019] Etsi Dei naturam non comprehendamus, eius tamen perfectiones omni alia re clarius a nobis cognosci.
Hocque satis certum est et manifestum, iis qui Dei ideam contemplari summasque eius perfectiones aduertere sunt assueti. Quamuis enim illas non comprehendamus, quia scilicet est de natura infiniti ut a nobis, qui sumus finiti, non comprehendatur, nihilominus tamen ipsas clarius et distinctius quam ullas res corporeas intelligere possumus, quia cogitationem nostram magis implent, suntque simpliciores, nec limitationibus ullis obscurantur.
[1.020] Nos non a nobis ipsis, sed a Deo factos, eumque proinde existere.
Quia uero non omnes hoc aduertunt, atque etiam quia non, quemadmodum habentes ideam artificiosae alicuius machinae scire solent undenam illam acceperint, ita etiam recordamur ideam Dei nobis aliquando a Deo aduenisse, utpote quam semper habuimus: quaerendum adhuc est, a quonam simus nos ipsi, qui summarum Dei perfectionum ideam in nobis habemus. Nam certe est lumine naturali notissimum, eam rem, quae nouit aliquid se perfectius, a se non esse: dedisset enim ipsa sibi omnes perfectiones, quarum ideam in se habet; nec proinde etiam posse ab ullo esse, qui non habeat in se omnes illas perfectiones, hoc est, qui non sit Deus. /13/
[1.021] Existentiae nostrae durationem sufficere, ad existentiam Dei demonstrandam.
Nihilque huius demonstrationis euidentiam potest obscurare, modo attendamus ad temporis siue rerum durationis naturam; quae talis est, ut eius partes a se mutuo non pendeant, nec unquam simul existant; atque ideo ex hoc quod iam simus, non sequitur nos in tempore proxime sequenti etiam futuros, nisi aliqua causa, nempe eadem illa quae nos primum produxit, continuo ueluti reproducat, hoc est, conseruet. Facile enim intelligimus nullam uim esse in nobis, per quam nos ipsos conseruemus; illumque in quo tanta est uis, ut nos a se diuersos conseruet, tanto magis etiam se ipsum conseruare, uel potius nulla ullius conseruatione indigere, ac denique Deum esse.
[1.022] Ex nostro modo existentiam Dei cognoscendi, omnia eius attributa naturali ingenii ui cognoscibilia simul cognosci.
Magna autem in hoc existentiam Dei probandi modo, per eius scilicet ideam, est praerogatiua: quod simul quisnam sit, quantum naturae nostrae fert infirmitas, agnoscamus. Nempe ad eius ideam nobis ingenitam respicientes, uidemus illum esse aeternum, omniscium, omnipotentem, omnis bonitatis ueritatisque fontem, rerum omnium creatorem, ac denique illa omnia in se habentem, in quibus aliquam perfectionem infinitam, siue nulla imperfectione terminatam, clare possumus aduertere.
[1.023] Deum non esse corporeum, nec sentire ut nos, nec uelle malitiam peccati.
Nam sane multa sunt, in quibus etsi nonnihil perfectionis agnoscamus, aliquid tamen etiam imperfectionis siue limitationis deprehendimus; ac proinde competere Deo non possunt. Ita in natura corporea, quia simul cum locali extensione diuisibilitas includitur, estque imperfectio esse diuisibilem, certum est, Deum non esse corpus. Et quamuis in nobis perfectio quaedam sit, quod sentiamus, quia tamen in omni sensu /14/ passio est, et pati est ab aliquo pendere, nullo modo Deum sentire putandum est, sed tantummodo intelligere et uelle: neque hoc ipsum ut nos, per operationes quodammodo distinctas, sed ita ut, per unicam, semperque eandem et simplicissimam actionem, omnia simul intelligat, uelit et operetur. Omnia, inquam, hoc est, res omnes: neque enim uult malitiam peccati, quia non est res.
[1.024] A Dei cognitione ad creaturarum cognitionem perueniri, recordando eum esse infinitum, et nos finitos.
Iam uero, quia Deus solus omnium quae sunt aut esse possunt uera est causa, perspicuum est optimam philosophandi uiam nos sequuturos, si ex ipsius Dei cognitione rerum ab eo creatarum explicationem deducere conemur, ut ita scientiam perfectissimam, quae est effectuum per causas, acquiramus. Quod ut satis tuto et sine errandi periculo aggrediamur, ea nobis cautela est utendum, ut semper quam maxime recordemur, et Deum authorem rerum esse infinitum, et nos omnino finitos.
[1.025] Credenda esse omnia quae a Deo reuelata sunt, quamuis captum nostrum excedant.
Ita si forte nobis Deus de se ipso uel aliis aliquid reuelet, quod naturales ingenii nostri uires excedat, qualia iam sunt mysteria Incarnationis et Trinitatis, non recusabimus illa credere, quamuis non clare intelligamus. Nec ullo modo mirabimur multa esse, tum in immensa eius natura, tum etiam in rebus ab eo creatis, quae captum nostrum excedant.
[1.026] Nunquam disputandum esse de infinito, sed tantum ea in quibus nullos fines aduertimus, qualia sunt extensio mundi, diuisibilitas partium materiae, numerus stellarum, etc, pro indefinitis habenda.
Ita nullis unquam fatigabimur disputationibus de infinito. Nam sane, cum simus finiti, absurdum esset nos aliquid de ipso determinare, atque sic illud quasi finire ac comprehendere conari. Non igitur respondere curabimus iis, qui quaerunt an, si daretur linea /15/ infinita, eius media pars esset etiam infinita; uel an numerus infinitus sit par anue impar, et talia: quia de iis nulli uidentur debere cogitare, nisi qui mentem suam infinitam esse arbitrantur. Nos autem illa omnia, in quibus sub aliqua consideratione nullum finem poterimus inuenire, non quidem affirmabimus esse infinita, sed ut indefinita spectabimus. Ita, quia non possumus imaginari extensionem tam magnam, quin intelligamus adhuc maiorem esse posse, dicemus magnitudinem rerum possibilium esse indefinitam. Et quia non potest diuidi aliquod corpus in tot partes, quin [&] singulae adhuc ex his partibus diuisibiles intelligantur, putabimus quantitatem esse indefinite diuisibilem. Et quia non potest fingi tantus stellarum numerus, quin plures adhuc a Deo creari potuisse credamus, illarum etiam numerum indefinitum supponemus; atque ita de reliquis.
[1.027] Quae differentia sit inter indefinitum et infinitum.
Haecque indefinita dicemus potius quam infinita: tum ut nomen infiniti soli Deo reseruemus, quia in eo solo omni ex parte, non modo nullos limites agnoscimus, sed etiam positiue nullos esse intelligimus; tum etiam, quia non eodem modo positiue intelligimus alias res aliqua ex parte limitibus carere, sed negatiue tantum earum limites, si quos habeant, inueniri a nobis non posse confitemur.
[1.028] Non causas finales rerum creatarum, sed efficientes esse examinandas.
Ita denique nullas unquam rationes, circa res naturales, a fine quem Deus aut natura in iis faciendis sibi proposuit, desumemus: quia non tantum nobis debemus arrogare, ut eius consiliorum participes esse putemus. Sed ipsum ut causam efficientem rerum omnium /16/ considerantes, uidebimus quidnam ex iis eius attributis, quorum nos nonnullam notitiam uoluit habere, circa illos eius effectus qui sensibus nostris apparent, lumen naturale, quod nobis indidit, concludendum esse ostendat; memores tamen, ut iam dictum est, huic lumini naturali tamdiu tantum esse credendum, quandiu nihil contrarium a Deo ipso reuelatur.
[1.029] Deum non esse errorum causam.
Primum Dei attributum quod hic uenit in considerationem, est, quod sit summe uerax, et dator omnis luminis: adeo ut plane repugnet ut nos fallat, siue ut proprie ac positiue sit causa errorum, quibus nos obnoxios esse experimur. Nam quamuis forte posse fallere nonnullum ingenii argumentum apud nos homines esse uideatur, nunquam certe fallendi uoluntas nisi ex malitia uel metu et imbecillitate procedit, nec proinde in Deum cadere potest.
[1.030] Hinc sequi omnia quae clare percipimus, uera esse, ac tolli dubitationes ante recensitas.
Atque hinc sequitur, lumen naturae, siue cognoscendi facultatem a Deo nobis datam, nullum unquam obiectum posse attingere, quod non sit uerum, quatenus ab ipsa attingitur, hoc est, quatenus clare et distincte percipitur. Merito enim deceptor esset dicendus, si peruersam illam ac falsum pro uero sumentem nobis dedisset. Ita tollitur summa illa dubitatio, quae ex eo petebatur, quod nesciremus an forte talis essemus naturae, ut falleremur etiam in iis quae nobis euidentissima esse uidentur. Quin et aliae omnes dubitandi causae, prius recensitae, facile ex hoc principio tollentur. /17/ Non enim amplius Mathematicae ueritates nobis suspectae esse debent, quia sunt maxime perspicuae. Atque si aduertamus quid in sensibus, quid in uigilia, quidue in somno clarum sit ac distinctum, illudque ab eo quod confusum est et obscurum distinguamus, facile quid in qualibet re pro uero habendum sit agnoscemus. Nec opus est ista pluribus uerbis hoc in loco persequi, quoniam in Meditationibus Metaphysicis iam utcumque tractata sunt, et accuratior eorum explicatio ex sequentium cognitione dependet.
[1.031] Errores nostros, si ad Deum referantur, esse tantum negationes; si ad nos, priuationes.
Quia uero, etsi Deus non sit deceptor, nihilominus tamen saepe contingit nos falli, ut errorum nostrorum originem et causam inuestigemus, ipsosque praecauere discamus, aduertendum est, non tam illos ab intellectu quam a uoluntate pendere; nec esse res, ad quarum productionem realis Dei concursus requiratur: sed cum ad ipsum referuntur, esse tantum negationes, et cum ad nos, priuationes.
[1.032] Duos tantum in nobis esse modos cogitandi, perceptionem scilicet intellectus, et operationem uoluntatis.
Quippe omnes modi cogitandi, quos in nobis experimur, ad duos generales referri possunt: quorum unus est perceptio, siue operatio intellectus; alius uero uolitio, siue operatio uoluntatis. Nam sentire, imaginari, et pure intelligere, sunt tantum diuersi modi percipiendi; ut et cupere, auersari, affirmare, negare, dubitare, sunt diuersi modi uolendi.
[1.033] Nos non errare, nisi cum de re non satis percepta iudicamus.
Cum autem aliquid percipimus, modo tantum nihil plane de ipso affirmemus uel negemus, manifestum est nos non falli; ut neque etiam cum id tantum affirmamus aut negamus, quod clare et distincte percipimus esse sic affirmandum aut negandum: sed tantummodo /18/ cum (ut fit), etsi aliquid non recte percipiamus, de eo nihilominus iudicamus.
[1.034] Non solum intellectum, sed etiam uoluntatem requiri ad iudicandum.
Atque ad iudicandum requiritur quidem intellectus, quia de re, quam nullo modo percipimus, nihil possumus iudicare; sed requiritur etiam uoluntas, ut rei aliquo modo perceptae assensio praebeatur. Non autem requiritur (saltem ad quomodocumque iudicandum) integra et omnimoda rei perceptio; multis enim possumus assentiri, quae nonnisi perobscure et confuse cognoscimus.
[1.035] Hanc illo latius patere, errorumque causam inde esse.
Et quidem intellectus perceptio, non nisi ad ea pauca quae illi offeruntur, se extendit, estque semper ualde finita. Voluntas uero infinita quodammodo dici potest, quia nihil unquam aduertimus, quod alicuius alterius uoluntatis, uel immensae illius quae in Deo est, obiectum esse possit, ad quod etiam nostra non se extendat: adeo ut facile illam, ultra ea quae clare percipimus, extendamus; hocque cum facimus, haud mirum est quod contingat nos falli.
[1.036] Errores nostros Deo imputari non posse.
Neque tamen ullo modo Deus errorum nostrorum author fingi potest, propterea quod nobis intellectum non dedit omniscium. Est enim de ratione intellectus creati, ut sit finitus; ac de ratione intellectus finiti, ut non ad omnia se extendat.
[1.037] Summam esse hominis perfectionem, quod agat libere, siue per uoluntatem; et per hoc laude uel uituperio dignum reddi.
Quod uero latissime pateat uoluntas, hoc etiam ipsius naturae conuenit; ac summa quaedam in homine perfectio est, quod agat per uoluntatem, hoc est libere, atque ita peculiari quodam modo sit author suarum actionum, et ob ipsas laudem mereatur. Non enim laudantur automata, quod motus omnes ad quos instituta sunt, accurate exhibeant, quia necessario illos sic /19/ exhibent; laudatur autem eorum artifex, quod tam accurata fabricarit, quia non necessario, sed libere ipsa fabricauit. Eademque ratione, magis profecto nobis tribuendum est, quod uerum amplectamur, cum amplectimur, quia uoluntarie id agimus, quam si non possemus non amplecti.
[1.038] Esse defectum in nostra actione, non in nostra natura, quod erremus; et saepe subditorum culpas aliis dominis, nunquam autem Deo tribui posse.
Quod autem in errores incidamus, defectus quidem est in nostra actione siue in usu libertatis, sed non in nostra natura, utpote quae eadem est, cum non recte, quam cum recte iudicamus. Et quamuis tantam Deus perspicacitatem intellectui nostro dare potuisset, ut nunquam falleremur, nullo tamen iure hoc ab ipso possumus exigere. Nec, quemadmodum inter nos homines, si quis habeat potestatem aliquod malum impediendi, nec tamen impediat, ipsum dicimus esse eius causam: ita etiam, quia Deus potuisset efficere ut nunquam falleremur, ideo errorum nostrorum causa est putandus. Potestas enim, quam homines habent uni in alios, ad hoc est instituta, ut ipsa utantur ad illos a malis reuocandos; ea autem, quam Deus habet in omnes, est quam maxime absoluta et libera: ideoque summas quidem ipsi debemus gratias, pro bonis quae nobis largitus est; sed nullo iure queri possumus, quod non omnia largitus sit, quae agnoscimus largiri potuisse.
[1.039] Libertatem arbitrii esse per se notam.
Quod autem sit in nostra uoluntate libertas, et multis ad arbitrium uel assentiri uel non assentiri possimus, adeo manifestum est, ut inter primas et maxime communes notiones, quae nobis sunt innatae, sit recensendum. Patuitque hoc maxime paulo ante, cum de omnibus dubitare studentes, eo usque sumus progressi, /20/ ut fingeremus aliquem potentissimum nostrae originis authorem modis omnibus nos fallere conari; nihilominus enim hanc in nobis libertatem esse experiebamur, ut possemus ab iis credendis abstinere, quae non plane certa erant et explorata. Nec ulla magis per se nota et perspecta esse possunt, quam quae tunc temporis non dubia uidebantur.
[1.040] Certum etiam omnia esse a Deo praeordinata.
Sed quia iam Deum agnoscentes, tam immensam in eo potestatem esse percipimus, ut nefas esse putemus existimare, aliquid unquam a nobis fieri posse, quod non ante ab ipso fuerit praeordinatum: facile possumus nos ipsos magnis difficultatibus intricare, si hanc Dei praeordinationem cum arbitrii nostri libertate conciliare, atque utramque simul comprehendere conemur.
[1.041] Quomodo arbitrii nostri libertas et Dei praeordinatio simul concilientur.
Illis uero nos expediemus, si recordemur mentem nostram esse finitam; Dei autem potentiam, per quam non tantum omnia, quae sunt aut esse possunt, ab aeterno praesciuit, sed etiam uoluit ac praeordinauit, esse infinitam: ideoque hanc quidem a nobis satis attingi, ut clare et distincte percipiamus ipsam in Deo esse; non autem satis comprehendi, ut uideamus quo pacto liberas hominum actiones indeterminatas relinquat; libertatis autem et indifferentiae, quae in nobis est, nos ita conscios esse, ut nihil sit quod euidentius et perfectius comprehendamus. Absurdum enim esset, propterea quod non comprehendimus unam rem, quam scimus ex natura sua nobis esse debere incomprehensibilem, de alia dubitare, quam intime comprehendimus, atque apud nosmet ipsos experimur.
[1.042] Quomodo, quamuis nolimus falli, fallamur tamen per nostram uoluntatem.
Iam uero, cum sciamus errores omnes nostros a uoluntate pendere, mirum uideri potest, quod unquam /21/ fallamur, quia nemo est qui uelit falli. Sed longe aliud est uelle falli, quam uelle assentiri iis, in quibus contingit errorem reperiri. Et quamuis reuera nullus sit, qui expresse uelit falli, uix tamen ullus est, qui non saepe uelit iis assentiri, in quibus error ipso inscio continetur. Quin et ipsa ueritatis assequendae cupiditas persaepe efficit, ut ii qui non recte sciunt qua ratione sit assequenda, de iis quae non percipiunt iudicium ferant, atque idcirco ut errent.
[1.043] Nos nunquam falli, cum solis clare et distincte perceptis assentimur.
Certum autem est, nihil nos unquam falsum pro uero admissuros, si tantum iis assensum praebeamus quae clare et distincte percipiemus. Certum, inquam, quia, cum Deus non sit fallax, facultas percipiendi quam nobis dedit, non potest tendere in falsum; ut neque etiam facultas assentiendi, cum tantum ad ea quae clare percipiuntur se extendit. Et quamuis hoc nulla ratione probaretur, ita omnium animis a natura impressum est, ut quoties aliquid clare percipimus, ei sponte assentiamur, et nullo modo possimus dubitare quin sit uerum.
[1.044] Nos semper male iudicare, cum assentimur non clare perceptis, etsi casu incidamus in ueritatem; idque ex eo contingere, quod supponamus ea fuisse antea satis a nobis perspecta.
Certum etiam est, cum assentimur alicui rationi quam non percipimus, uel nos falli, uel casu tantum incidere in ueritatem, atque ita nescire nos non falli. Sed sane raro contingit, ut assentiantur iis, quae aduertimus a nobis non esse percepta: quia lumen naturae nobis dictat, nunquam nisi de re cognita esse iudicandum. In hoc autem frequentissime erramus, quod multa putemus a nobis olim fuisse percepta, iisque, memoriae mandatis, tanquam omnino perceptis assentiamur, quae tamen reuera nunquam percepimus.
[1.045] Quid sit perceptio clara, quid distincta.
Quin et permulti homines nihil plane in tota uita percipiunt satis recte, ad certum de eo iudicium ferendum. /22/ Etenim ad perceptionem, cui certum et indubitatum iudicium possit inniti, non modo requiritur ut sit clara, sed etiam ut sit distincta. Claram uoco illam, quae menti attendenti praesens et aperta est: sicut ea clare a nobis uideri dicimus, quae, oculo intuenti praesentia, satis fortiter et aperte illum mouent. Distinctam autem illam, quae, cum clara sit, ab omnibus aliis ita seiuncta est et praecisa, ut nihil plane aliud, quam quod clarum est, in se contineat.
[1.046] Exemplo doloris ostenditur, claram esse posse perceptionem, etsi non sit distincta; non autem distinctam, nisi sit clara.
Ita, dum quis magnum aliquem sentit dolorem, clarissima quidem in eo est ista perceptio doloris, sed non semper est distincta; uulgo enim homines illam confundunt cum obscuro suo iudicio de natura eius, quod putant esse in parte dolente simile sensui doloris, quem solum clare percipiunt. Atque ita potest esse clara perceptio, quae non sit distincta; non autem ulla distincta, nisi sit clara.
[1.047] Ad primae aetatis praeiudicia emendanda, simplices notiones esse considerandas, et quid in quaque sit clarum.
Et quidem in prima aetate mens ita corpori fuit immersa, ut quamuis multa clare, nihil tamen unquam distincte perceperit; cumque tunc nihilominus de multis iudicarit, hinc multa hausimus praeiudicia, quae a plerisque nunquam postea deponuntur. Ut autem nos iis possimus liberare, summatim hic enumerabo simplices omnes notiones, ex quibus cogitationes nostrae componuntur; et quid in unaquaque sit clarum, quidque obscurum, siue in quo possimus falli, distinguam.
[1.048] Omnia quae sub perceptionem nostram cadunt, spectari ut res rerumue assectiones, uel ut aeternas ueritates; et rerum enumeratio.
Quaecumque sub perceptionem nostram cadunt, uel tanquam res, rerumue affectiones quasdam, consideramus; uel tanquam aeternas ueritates, nullam existentiam extra cogitationem nostram habentes. Ex iis quae tanquam res consideramus, maxime generalia sunt /23/ substantia, duratio, ordo, numerus, et si quae alia sunt eiusmodi, quae ad omnia genera rerum se extendunt. Non autem plura quam duo summa genera rerum agnosco: unum est rerum intellectualium, siue cogitatiuarum, hoc est, ad mentem siue ad substantiam cogitantem pertinentium; aliud rerum materialium, siue quae pertinent ad substantiam extensam, hoc est, ad corpus. Perceptio, uolitio, omnesque modi tam percipiendi quam uolendi, ad substantiam cogitantem referuntur; ad extensam autem, magnitudo, siue ipsamet extensio in longum, latum et profundum, figura, motus, situs, partium ipsarum diuisibilitas, et talia. Sed et alia quaedam in nobis experimur, quae nec ad solam mentem, nec etiam ad solum corpus referri debent, quaeque, ut infra suo loco ostendetur, ab arcta et intima mentis nostrae cum corpore unione proficiscuntur: nempe appetitus famis, sitis, etc; itemque, commotiones, siue animi pathemata, quae non in sola cogitatione consistunt, ut commotio ad iram, ad hilaritatem, ad tristitiam, ad amorem, etc; ac denique sensus omnes, ut doloris, titillationis, lucis et colorum, sonorum, odorum, saporum, caloris, duritiei, aliarumque tactilium qualitatum.
[1.049] Aeternas ueritates non posse ita numerari, sed nec esse opus.
Atque haec omnia tanquam res, uel rerum qualitates seu modos, consideramus. Cum autem agnoscimus fieri non posse, ut ex nihilo aliquid fiat, tunc propositio haec: Ex nihilo nihil fit, non tanquam res aliqua existens, neque etiam ut rei modus consideratur, sed ut ueritas quaedam aeterna, quae in mente nostra sedem habet, uocaturque communis notio, siue axioma. /24/ Cuius generis sunt: Impossibile est idem simul esse et non esse: Quod factum est, infectum esse nequit: Is qui cogitat, non potest non existere dum cogitat: et alia innumera, quae quidem omnia recenseri facile non possunt, sed nec etiam ignorari, cum occurrit occasio ut de iis cogitemus, et nullis praeiudiciis excaecamur.
[1.050] Eas clare percipi, sed non omnes ab omnibus, propter praeiudicia.
Et quidem, quantum ad has communes notiones, non dubium est quin clare ac distincte percipi possint, alioqui enim communes notiones non essent dicendae: ut etiam reuera quaedam ex ipsis non aeque apud omnes isto nomine dignae sunt, quia non aeque ab omnibus percipiuntur. Non tamen, ut puto, quod unius hominis cognoscendi facultas latius pateat quam alterius; sed quia forte communes istae notiones aduersantur praeiudicatis opinionibus quorundam hominum, qui eas idcirco non facile capere possunt: etiamsi nonnulli alii, qui praeiudiciis istis sunt liberi, euidentissime ipsas percipiant.
[1.051] Quid sit substantia, et quod istud nomen Deo et creaturis non conueniat uniuoce.
Quantum autem ad ea, quae tanquam res uel rerum modos spectamus, operae pretium est ut singula seorsim consideremus. Per substantiam nihil aliud intelligere possumus, quam rem quae ita existit, ut nulla alia re indigeat ad existendum. Et quidem substantia quae nulla plane re indigeat, unica tantum potest intelligi, nempe Deus. Alias uero omnes, non nisi ope concursus Dei existere posse percipimus. Atque ideo nomen substantiae non conuenit Deo et illis uniuoce, ut dici solet in Scholis, hoc est, nulla eius nominis significatio potest distincte intelligi, quae Deo et creaturis sit communis.
[1.052] Quod menti et corpori uniuoce conueniat, et quomodo ipsa cognoscatur.
Possunt autem substantia corporea et mens, siue /25/ substantia cogitans, creata, sub hoc communi conceptu intelligi, quod sint res, quae solo Dei concursu egent ad existendum. Verumtamen non potest substantia primum animaduerti ex hoc solo, quod sit res existens, quia hoc solum per se nos non afficit; sed facile ipsam agnoscimus ex quolibet eius attributo, per communem illam notionem, quod nihili nulla sint attributa, nullaeue proprietates aut qualitates. Ex hoc enim quod aliquod attributum adesse percipiamus, concludimus aliquam rem existentem, siue substantiam, cui illud tribui possit, necessario etiam adesse.
[1.053] Cuiusque substantiae unum esse praecipuum attributum, ut mentis cogitatio, corporis extensio.
Et quidem ex quolibet attributo substantia cognoscitur; sed una tamen est cuiusque substantiae praecipua proprietas, quae ipsius naturam essentiamque constituit, et ad quam aliae omnes referuntur. Nempe extensio in longum, latum et profundum, substantiae corporeae naturam constituit; et cogitatio constituit naturam substantiae cogitantis. Nam omne aliud quod corpori tribui potest, extensionem praesupponit, estque tantum modus quidam rei extensae; ut et omnia, quae in mente reperimus, sunt tantum diuersi modi cogitandi. Sic, exempli causa, figura nonnisi in re extensa potest intelligi, nec motus nisi in spatio extenso; nec imaginatio, uel sensus, uel uoluntas, nisi in re cogitante. Sed e contra potest intelligi extensio sine figura uel motu, et cogitatio sine imaginatione uel sensu, et ita de reliquis: ut cuilibet attendenti fit manifestum.
[1.054] Quomodo claras et distinctas notiones habere possimus, substantiae cogitantis, et corporeae, item Dei.
Atque ita facile possumus duas claras et distinctas habere notiones, siue ideas, unam substantiae cogitantis creatae, aliam substantiae corporeae, si nempe attributa omnia cogitationis ab attributis extensionis /26/ accurate distinguamus. Ut etiam habere possumus ideam claram et distinctam substantiae cogitantis increatae et independentis, id est Dei: modo ne illam adaequate omnia quae in Deo sunt exhibere supponamus, nec quidquam etiam in ea esse fingamus, sed ea tantum aduertamus, quae reuera in ipsa continentur, quaeque euidenter percipimus ad naturam entis summe perfecti pertinere. Nec certe quisquam talem ideam Dei nobis inesse negare potest, nisi qui nullam plane Dei notitiam in humanis mentibus esse arbitretur.
[1.055] Quomodo duratio, ordo, numerus etiam distincte intelligantur.
Duratio, ordo, et numerus, a nobis etiam distinctissime intelligentur, si nullum iis substantiae conceptum affingamus, sed putemus durationem rei cuiusque esse tantum modum, sub quo concipimus rem istam, quatenus esse perseuerat. Et similiter, nec ordinem nec numerum esse quicquam diuersum a rebus ordinatis et numeratis, sed esse tantum modos, sub quibus illas consideramus.
[1.056] Quid sint modi, qualitates, attributa.
Et quidem hic per modos plane idem intelligimus, quod alibi per attributa, uel qualitates. Sed cum consideramus substantiam ab illis affici, uel uariari, uocamus modos; cum ab ista uariatione talem posse denominari, uocamus qualitates; ac denique, cum generalius spectamus tantum ea substantiae inesse, uocamus attributa. Ideoque in Deo non proprie modos aut qualitates, sed attributa tantum esse dicimus, quia nulla in eo uariatio est intelligenda. Et etiam in rebus creatis, ea quae nunquam in iis diuerso modo se habent, ut existentia et duratio, in re existente et durante, non qualitates aut modi, sed attributa dici debent.
[1.057] Quaedam attributa esse in rebus, alia in cogitatione. Et quid duratio et tempus.
Alia autem sunt in rebus ipsis, quarum attributa uel /27/ modi esse dicuntur; alia uero in nostra tantum cogitatione. Ita, cum tempus a duratione generaliter sumpta distinguimus, dicimusque esse numerum motus, est tantum modus cogitandi; neque enim profecto intelligimus in motu aliam durationem quam in rebus non motis: ut patet ex eo quod, si duo corpora, unum tarde, aliud celeriter per horam moueatur, non plus temporis in uno quam in alio numeremus, etsi multo plus sit motus. Sed ut rerum omnium durationem metiamur, comparamus illam cum duratione motuum illorum maximorum, et maxime aequabilium, a quibus fiunt anni et dies; hancque durationem tempus uocamus. Quod proinde nihil, praeter modum cogitandi, durationi generaliter sumptae superaddit.
[1.058] Numerum et uniuersalia omnia esse tantum modos cogitandi.
Ita etiam, cum numerus non in ullis rebus creatis, sed tantum in abstracto, siue in genere consideratur, est modus cogitandi duntaxat; ut et alia omnia quae uniuersalia uocamus.
[1.059] Quomodo uniuersalia fiant; et quae sint quinque uulgata: genus, species, differentia, proprium, accidens.
Fiunt haec uniuersalia ex eo tantum, quod una et eadem idea utamur ad omnia indiuidua, quae inter se similia sunt, cogitanda: ut etiam unum et idem nomen omnibus rebus per ideam istam repraesentatis imponimus; quod nomen est uniuersale. Ita, cum uidemus duos lapides, nec ad ipsorum naturam, sed ad hoc tantum quod duo sint attendimus, formamus ideam eius numeri quem uocamus binarium; cumque postea duas aues, aut duas arbores uidemus, nec etiam earum naturam, sed tantum quod duae sint consideramus, repetimus eandem ideam quam prius, quae ideo est uniuersalis; ut et hunc numerum eodem uniuersali nomine binarium appellamus. Eodemque modo, cum /28/ spectamus figuram tribus lineis comprehensam, quandam eius ideam formamus, quam uocamus ideam trianguli; et eadem postea ut uniuersali utimur ad omnes alias figuras tribus lineis comprehensas animo nostro exhibendas. Cumque aduertimus, ex triangulis alios esse habentes unum angulum rectum, alios non habentes, formamus ideam uniuersalem trianguli rectanguli, quae relata ad praecedentem, ut magis generalem, species uocatur. Et illa anguli rectitudo est differentia uniuersalis, qua omnia triangula rectangula ab aliis distinguuntur. Et quod in iis basis potentia aequalis sit potentiis laterum, est proprietas iis omnibus et solis conueniens. Ac denique, si supponamus aliquos eiusmodi triangulos moueri, alios non moueri, hoc erit in iis accidens uniuersale. Atque hoc pacto quinque uniuersalia uulgo numerantur: genus, species, differentia, proprium, et accidens.
[1.060] De distinctionibus, ac primo de reali.
Numerus autem, in ipsis rebus, oritur ab earum distinctione: quae distinctio triplex est, realis, modalis, et rationis. Realis proprie tantum est inter duas uel plures substantias: et has percipimus a se mutuo realiter esse distinctas, ex hoc solo quod unam absque altera clare et distincte intelligere possimus. Deum enim agnoscentes, certi sumus ipsum posse efficere quidquid distincte intelligimus: adeo ut, exempli causa, ex hoc solo quod iam habeamus ideam substantiae extensae siue corporeae, quamuis nondum certo sciamus ullam talem reuera existere, certi tamen sumus illam posse existere; atque si existat, unamquamque eius partem, a nobis cogitatione definitam, realiter ab aliis eiusdem substantiae partibus esse distinctam. Itemque, /29/ ex hoc solo quod unusquisque intelligat se esse rem cogitantem, et possit cogitatione excludere a se ipso omnem aliam substantiam, tam cogitantem quam extensam, certum est unumquemque, sic spectatum, ab omni alia substantia cogitante atque ab omni substantia corporea realiter distingui. Ac etiamsi supponamus, Deum alicui tali substantiae cogitanti substantiam aliquam corpoream tam arcte coniunxisse, ut arctius iungi non possint, et ita ex illis duabus unum quid conflauisse, manent nihilominus realiter distinctae: quia, quantumuis arcte ipsas uniuerit, potentia, quam ante habebat ad eas separandas, siue ad unam absque alia conseruandam, seipsum exuere non potuit, et quae uel a Deo possunt separari, uel seiunctim conseruari, realiter sunt distincta.
[1.061] De distinctione modali.
Distinctio modalis est duplex: alia scilicet inter modum proprie dictum, et substantiam cuius est modus; alia inter duos modos eiusdem substantiae. Prior ex eo cognoscitur, quod possimus quidem substantiam clare percipere absque modo quem ab illa differre dicimus, sed non possimus, uiceuersa, modum illum intelligere sine ipsa. Ut figura et motus distinguuntur modaliter a substantia corporea, cui insunt; ut etiam affirmatio et recordatio a mente. Posterior uero cognoscitur ex eo, quod unum quidem modum absque alio possimus agnoscere, ac uiceuersa; sed neutrum tamen sine eadem substantia cui insunt. Ut si lapis moueatur et sit quadratus, possum quidem intelligere eius figuram quadratam sine motu; et uiceuersa, eius motum sine figura quadrata; sed nec illum motum, nec illam figuram possum intelligere sine lapidis substantia. Distinctio /30/ autem, qua modus unius substantiae differt ab alia substantia uel a modo alterius substantiae, ut motus unius corporis ab alio corpore uel a mente, atque ut motus a duratione, realis potius dicenda esse uidetur, quam modalis: quia modi illi non clare intelliguntur sine substantiis realiter distinctis, quarum sunt modi.
[1.062] De distinctione rationis.
Denique distinctio rationis est inter substantiam et aliquod eius attributum, sine quo ipsa intelligi non potest, uel inter duo talia attributa eiusdem alicuius substantiae. Atque agnoscitur ex eo, quod non possimus claram et distinctam istius substantiae ideam formare, si ab ea illud attributum excludamus; uel non possimus unius ex eiusmodi attributis ideam clare percipere, si illud ab alio separemus. Ut, quia substantia quaeuis, si cesset durare, cessat etiam esse, ratione tantum a duratione sua distinguitur; et omnes modi cogitandi, quos tanquam in obiectis consideramus, ratione tantum differunt, tum ab obiectis de quibus cogitantur, tum a se mutuo in uno et eodem obiecto. Memini quidem me alibi hoc genus distinctionis cum modali coniunxisse, nempe in fine responsionis ad primas obiectiones in Meditationes de prima Philosophia: sed ibi non erat occasio de ipsis accurate disserendi, et sufficiebat ad meum institutum, quod utramque a reali distinguerem.
[1.063] Quomodo cogitatio et extensio distincte cognosci possint, ut constituentes naturam mentis et corporis.
Cogitatio et extensio spectari possunt ut constituentes naturas substantiae intelligentis et corporeae; tuncque non aliter concipi debent, quam ipsa substantia /31/ cogitans et substantia extensa, hoc est, quam mens et corpus; quo pacto clarissime ac distinctissime intelliguntur. Quin et facilius intelligimus substantiam extensam, uel substantiam cogitantem, quam substantiam solam, omisso eo quod cogitet uel sit extensa. Nonnulla enim est difficultas, in abstrahenda notione substantiae a notionibus cogitationis uel extensionis, quae scilicet ab ipsa ratione tantum diuersae sunt; et non distinctior fit conceptus ex eo quod pauciora in eo comprehendamus, sed tantum ex eo quod illa quae in ipso comprehendimus, ab omnibus aliis accurate distinguamus.
[1.064] Quomodo etiam ut modi substantiae.
Cogitatio et extensio sumi etiam possunt pro modis substantiae, quatenus scilicet una et eadem mens plures diuersas cogitationes habere potest; atque unum et idem corpus, retinendo suam eandem quantitatem, pluribus diuersis modis potest extendi: nunc scilicet magis secundum longitudinem, minusque secundum latitudinem uel profunditatem, ac paulo post e contra magis secundum latitudinem, et minus secundum longitudinem. Tuncque modaliter a substantia distinguuntur, et non minus clare ac distincte quam ipsa possunt intelligi: modo non ut substantiae, siue res quaedam ab aliis separatae, sed tantummodo ut modi rerum spectentur. Per hoc enim, quod ipsas in substantiis quarum sunt modi consideramus, eas ab his substantiis distinguimus, et quales reuera sunt agnoscimus. At e contra, si easdem absque substantiis, quibus insunt, uellemus considerare, hoc ipso illas ut res subsistentes spectaremus, atque ita ideas modi et substantiae confunderemus. /32/
[1.065] Quomodo ipsarum modi sint etiam cognoscendi.
Eadem ratione, diuersos cogitationum modos, ut intellectionem, imaginationem, recordationem, uolitionem, etc; itemque diuersos modos extensionis siue ad extensionem pertinentes, ut figuras omnes, et situs partium, et ipsarum motus, optime percipiemus, si tantum ut modos rerum quibus insunt spectemus; et quantum ad motum, si de nullo nisi locali cogitemus, ac de ui a qua excitatur (quam tamen suo loco explicare conabor) non inquiramus.
[1.066] Quomodo sensus, affectus et appetitus, clare cognoscantur, quamuis saepe de iis male iudicemus.
Supersunt sensus, affectus, et appetitus, qui quidem etiam clare percipi possunt, si accurate caueamus, ne quid amplius de iis iudicemus, quam id praecise, quod in perceptione nostra continetur, et cuius intime conscii sumus. Sed perdifficile est id obseruare, saltem circa sensus: quia nemo nostrum est, qui non ab ineunte aetate iudicarit, ea omnia quae sentiebat, esse res quasdam extra mentem suam existentes, et sensibus suis, hoc est, perceptionibus quas de illis habebat, plane similes. Adeo ut uidentes, exempli gratia, colorem, putauerimus nos uidere rem quandam extra nos positam, et plane similem ideae illi coloris, quam in nobis tunc experiebamur; idque ob consuetudinem ita iudicandi, tam clare et distincte uidere nobis uidebamur, ut pro certo et indubitato haberemus.
[1.067] In ipso de dolore iudicio saepe nos falli.
Idemque plane est de aliis omnibus quae sentiuntur, etiam de titillatione ac dolore. Quamuis enim haec extra nos esse non putentur, non tamen ut in sola mente siue in perceptione nostra solent spectari, sed ut in manu, aut in pede, aut quauis alia parte nostri /33/ corporis. Nec sane magis certum est, cum, exempli causa, dolorem sentimus tanquam in pede, illum esse quid extra nostram mentem, in pede existens, quam cum uidemus lumen tanquam in Sole, illud lumen extra nos in Sole existere; sed utraque ista praeiudicia sunt primae nostrae aetatis, ut infra clare apparebit.
[1.068] Quomodo in istis id, quod clare cognoscimus, ab eo in quo falli possumus, sit distinguendum.
Ut autem hic quod clarum est ab eo quod obscurum distinguamus, diligentissime est aduertendum, dolorem quidem et colorem, et reliqua eiusmodi, clare ac distincte percipi, cum tantummodo ut sensus, siue cogitationes, spectantur. Cum autem res quaedam esse iudicantur, extra mentem nostram existentes, nullo plane modo posse intelligi quaenam res sint, sed idem plane esse, cum quis dicit se uidere in aliquo corpore colorem, uel sentire in aliquo membro dolorem, ac si diceret se id ibi uidere uel sentire, quod quidnam sit plane ignorat, hoc est, se nescire quid uideat aut sentiat. Etsi enim, minus attendendo, sibi facile persuadeat se nonnullam eius habere notitiam, ex eo quod supponat esse quid simile sensui illi coloris aut doloris, quem apud se experitur: si tamen examinet quidnam sit, quod iste sensus coloris uel doloris, tanquam in corpore colorato uel in parte dolente existens, repraesentet, omnino aduertet se id ignorare.
[1.069] Longe aliter cognosci magnitudinem figuram, etc, quam colores, dolores, etc.
Praesertim si consideret, se longe alio modo cognoscere, quidnam sit in uiso corpore magnitudo, uel figura, uel motus (saltem localis: Philosophi enim, alios quosdam motus a locali diuersos effingendo, naturam eius sibi minus intelligibilem reddiderunt), uel situs, uel duratio, uel numerus, et similia, quae in corporibus /34/ clare percipi iam dictum est: quam quid in eodem corpore sit color, uel dolor, uel odor, uel sapor, uel quid aliud ex iis, quae ad sensus dixi esse referenda. Quamuis enim uidentes aliquod corpus, non magis certi simus illud existere, quatenus apparet figuratum, quam quatenus apparet coloratum: longe tamen euidentius agnoscimus, quid sit in eo esse figuratum, quam quid sit esse coloratum.
[1.070] Nos posse duobus modis de sensibilibus iudicium ferre, quorum uno errorem praecauemus, alio in errorem incidimus.
Patet itaque in re idem esse, cum dicimus nos percipere colores in obiectis, ac si diceremus nos percipere aliquid in obiectis, quod quidem quid sit ignoramus, sed a quo efficitur in nobis ipsis sensus quidam ualde manifestus et perspicuus, qui uocatur sensus colorum. In modo autem iudicandi permagna est diuersitas: nam quamdiu tantum iudicamus aliquid esse in obiectis (hoc est, in rebus, qualescumque demum illae sint, a quibus sensus nobis aduenit), quod quidnam sit ignoramus, tantum abest ut fallamur, quin potius in eo errorem praecauemus, quod aduertentes nos aliquid ignorare, minus procliues simus ad temere de ipso iudicandum. Cum uero putamus nos percipere colores in obiectis, etsi reuera nesciamus quidnam sit, quod tunc nomine coloris appellamus, nec ullam similitudinem intelligere possimus, inter colorem quem supponimus esse in obiectis, et illum quem experimur esse in sensu: quia tamen hoc ipsum non aduertimus, et multa alia sunt, ut magnitudo, figura, numerus, etc, quae clare percipimus non aliter a nobis sentiri uel intelligi, quam ut sunt aut saltem esse possunt in obiectis: facile in eum errorem delabimur, ut iudicemus /35/ id, quod in obiectis uocamus colorem, esse quid omnino simile colori quem sentimus, atque ita ut id, quod nullo modo percipimus, a nobis clare percipi arbitremur.
[1.071] Praecipuam errorum causam a praeiudiciis infantiae procedere.
Hicque primam et praecipuam errorum omnium causam licet agnoscere. Nempe in prima aetate, mens nostra tam arcte corpori erat alligata, ut non aliis cogitationibus uacaret, quam iis solis, per quas ea sentiebat quae corpus afficiebant: necdum ipsas ad quidquam extra se positum referebat, sed tantum ubi quid corpori incommodum occurrebat, sentiebat dolorem; ubi quid commodum, sentiebat uoluptatem; et ubi sine magno commodo uel incommodo corpus afficiebatur, pro diuersitate partium in quibus et modorum quibus afficiebatur, habebat diuersos quosdam sensus, illos scilicet quos uocamus sensus saporum, odorum, sonorum, caloris, frigoris, luminis, colorum, et similium, quae nihil extra cogitationem positum repraesentant. Simulque etiam percipiebat magnitudines, figuras, motus, et talia; quae illi non ut sensus, sed ut res quaedam, uel rerum modi, extra cogitationem existentes, aut saltem existendi capaces, exhibebantur, etsi hanc inter ista differentiam nondum notaret. Ac deinde, cum corporis machinamentum, quod sic a natura fabricatum est ut propria sua ui uariis modis moueri possit, hinc inde temere se contorquens, casu commodum quid assequebatur aut fugiebat incommodum, mens illi adhaerens incipiebat aduertere id, quod ita assequebatur aut fugiebat, extra se esse; nec tantum illi tribuebat magnitudines, figuras, motus, et talia, quae ut res aut rerum modos /36/ percipiebat, sed etiam sapores, odores, et reliqua, quorum in se sensum ab ipso effici aduertebat. Atque omnia tantum referens ad utilitatem corporis, cui erat immersa, eo plus aut minus rei esse putabat in unoquoque obiecto a quo afficiebatur, prout plus aut minus ab ipso afficiebatur. Unde factum est, ut multo plus substantiae, seu corporeitatis, esse putaret in saxis aut metallis, quam in aqua uel aÎre, quia plus duritiei et ponderositatis in iis sentiebat. Quin et aÎrem, quandiu nullum in eo uentum aut frigus aut calorem experiebatur, pro nihilo prorsus ducebat. Et quia non plus luminis a stellis quam ab exiguis flammis lucernarum ipsi affulgebat, idcirco nullas stellas flammis istis maiores sibi repraesentabat. Et quia nec terram in gyrum uerti, nec eius superficiem in globum curuatam esse notabat, ideo procliuior erat ad putandum, et eam immobilem, et eius superficiem planam esse. Milleque aliis eiusmodi praeiudiciis, a prima infantia, mens nostra imbuta est; quae deinde in pueritia non recordabatur fuisse a se sine sufficienti examine recepta, sed tanquam sensu cognita, uel a natura sibi indita, pro uerissimis euidentissimisque admisit.
[1.072] Alteram errorum causam esse, quod praeiudiciorum obliuisci nequeamus.
Et quamuis iam maturis annis, cum mens non amplius tota corpori seruit, nec omnia ad illud refert, sed etiam de rerum, in se ipsis spectatarum, ueritate inquirit, permulta ex iis, quae sic antea iudicauit, falsa esse deprehendat: non tamen ideo facile ipsa ex memoria sua expungit, et quamdiu in ea haerent, uariorum errorum causae esse possunt. Ita, exempli causa, quoniam a prima aetate stellas imaginati sumus perexiguas, /37/ etsi iam rationes Astronomicae perspicue nobis ostendant ipsas esse quam maximas, tantum tamen praeiudicata opinio adhuc ualet, ut nobis perdifficile sit, ipsas aliter quam prius imaginari.
[1.073] Tertiam causam esse, quod defatigemur, ad ea, quae sensibus praesentia non sunt, attendendo; et ideo assueti simus de illis, non ex praesenti perceptione, sed ex praeconcepta opinione iudicare.
Praeterea mens nostra non sine aliqua difficultate ac defatigatione potest ad ullas res attendere; omniumque difficillime ad illa attendit, quae nec sensibus, nec quidem imaginationi praesentia sunt: siue quia talem, ex eo quod corpori coniuncta sit, habet naturam; siue quia in primis annis, cum tantum circa sensus et imaginationes occuparetur, maiorem de ipsis quam de caeteris rebus cogitandi usum et facilitatem acquisiuit. Hinc autem fit, ut iam multi nullam substantiam intelligant, nisi imaginabilem, et corpoream, et etiam sensibilem. Neque enim norunt ea sola esse imaginabilia, quae in extensione, motu et figura consistunt, etsi alia multa intelligibilia sint; nec putant quidquam posse subsistere, quod non sit corpus; nec denique ullum corpus non sensibile. Et quia reuera nullam rem, qualis ipsa est, sensu solo percipimus, ut infra clare ostendetur, hinc accidit, ut plerique in tota uita nihil nisi confuse percipiant.
[1.074] Quartam causam esse, quod conceptus nostros uerbis, quae rebus accurate non respondent, alligemus.
Et denique, propter loquelae usum, conceptus omnes nostros uerbis, quibus eos exprimimus, alligamus, nec eos nisi simul cum istis uerbis memoriae mandamus. Cumque facilius postea uerborum quam rerum recordemur, uix unquam ullius rei conceptum habemus tam distinctum, ut illum ab omni uerborum conceptu separemus, cogitationesque hominum fere omnium circa uerba magis quam circa res uersantur: adeo ut persaepe uocibus non intellectis praebeant /38/ assensum, quia putant se illas olim intellexisse, uel ab aliis qui eas recte intelligebant accepisse. Quae omnia, quamuis accurate hic tradi non possint, quia natura humani corporis nondum fuit exposita, necdum probatum est ullum corpus existere, uidentur tamen satis posse intelligi, ut iuuent ad claros et distinctos conceptus ab obscuris et confusis dignoscendos.
[1.075] Summa eorum quae obseruanda sunt, ad recte philosophandum.
Itaque ad serio philosophandum, ueritatemque omnium rerum cognoscibilium indagandam: primo, omnia praeiudicia sunt deponenda, siue accurate est cauendum, ne ullis ex opinionibus olim a nobis receptis fidem habeamus, nisi prius, iis ad nouum examen reuocatis, ueras esse comperiamus. Deinde, ordine est attendendum ad notiones, quas ipsimet in nobis habemus, eaeque omnes et solae, quas sic attendendo clare ac distincte cognoscemus, iudicandae sunt uerae. Quod agentes, inprimis aduertemus nos existere, quatenus sumus naturae cogitantis; et simul etiam, et esse Deum, et nos ab illo pendere, et ex eius attributorum consideratione caeterarum rerum ueritatem posse indagari, quoniam ille est ipsarum causa; et denique, praeter notiones Dei et mentis nostrae, esse etiam in nobis notitiam multarum propositionum aeternae ueritatis, ut quod ex nihilo nihil fiat, etc; itemque, naturae cuiusdam corporeae, siue extensae, diuisibilis, mobilis, etc; itemque, sensuum quorundam qui nos afficiunt, ut doloris, colorum, saporum, etc, quamuis nondum sciamus quae sit causa, cur ita nos afficiant. Et haec conferentes cum iis quae confusius antea cogitabamus, usum claros et distinctos omnium rerum cognoscibilium conceptus formandi acquiremus. Atque in his paucis /39/ praecipua cognitionis humanae principia contineri mihi uidentur.
[1.076] Autoritatem diuinam perceptioni nostrae esse praeferendam: sed ea seclusa non decere philosophum aliis quam perceptis assentiri.
Praeter caetera autem, memoriae nostrae pro summa regula est infigendum, ea quae nobis a Deo reuelata sunt, ut omnium certissima esse credenda. Et quamuis forte lumen rationis, quam maxime clarum et euidens, aliud quid nobis suggerere uideretur, soli tamen authoritati diuinae potius quam proprio nostro iudicio fidem esse adhibendam. Sed in iis, de quibus fides diuina nihil nos docet, minime decere hominem philosophum aliquid pro uero assumere, quod uerum esse nunquam perspexit; et magis fidere sensibus, hoc est, inconsideratis infantiae suae iudiciis, quam maturae rationi. /40/
PRINCIPIORUM PHILOSOPHIAE [2] De Principiis rerum materialium.
[recensere][2.001] Quibus rationibus rerum materialium existentia certo cognoscatur.
Etsi nemo non sibi satis persuadeat res materiales existere, quia tamen hoc a nobis paulo ante in dubium reuocatum est, et inter primae nostrae aetatis praeiudicia numeratum, nunc opus est ut rationes inuestigemus, per quas id certo cognoscatur. Nempe quicquid sentimus, procul dubio nobis aduenit a re aliqua, quae a mente nostra diuersa est. Neque enim est in nostra potestate efficere, ut unum potius quam aliud sentiamus; sed hoc a re illa quae sensus nostros afficit, plane pendet. Quaeri quidem potest an res illa sit Deus, an quid a Deo diuersum. Sed quia sentimus, siue potius a sensu impulsi clare ac distincte percipimus, materiam quandam extensam in longum, latum et profundum, cuius uariae partes uariis figuris praeditae sunt, ac uariis motibus cientur, ac etiam efficiunt ut uarios sensus habeamus colorum, odorum, doloris, etc: si Deus immediate per se ipsum istius materiae extensae ideam menti nostrae exhiberet, uel tantum si efficeret ut exhiberetur /41/ a re aliqua, in qua nihil esset extensionis, nec figurae, nec motus: nulla ratio potest excogitari, cur non deceptor esset putandus. Ipsam enim clare intelligimus tanquam rem a Deo et a nobis, siue a mente nostra, plane diuersam; ac etiam clare uidere nobis uidemur, eius ideam a rebus extra nos positis, quibus omnino similis est, aduenire; Dei autem naturae plane repugnare ut sit deceptor, iam ante est animaduersum. Atque ideo hic omnino concludendum est, rem quandam extensam in longum, latum et profundum, omnesque illas proprietates quas rei extensae conuenire clare percipimus habentem, existere. Estque haec res extensa, quam corpus siue materiam appellamus.
[2.002] Quibus etiam cognoscatur corpus humanum menti esse arcte coniunctum.
Eadem ratione, menti nostrae corpus quoddam magis arcte, quam reliqua alia corpora, coniunctum esse, concludi potest, ex eo quod perspicue aduertamus dolores aliosque sensus nobis ex improuiso aduenire; quos mens est conscia non a se sola proficisci, nec ad se posse pertinere ex eo solo quod sit res cogitans, sed tantum ex eo quod alteri cuidam rei extensae ac mobili adiuncta sit, quae res humanum corpus appellatur. Sed accuratior eius rei explicatio non est huius loci.
Satis erit, si aduertamus sensuum perceptiones non referri, nisi ad istam corporis humani cum mente coniunctionem, et nobis quidem ordinarie exhibere, quid ad illam externa corpora prodesse possint aut nocere; non autem, nisi interdum et ex accidenti, nos docere, /42/ qualia in seipsis existant. Ita enim sensuum praeiudicia facile deponemus, et solo intellectu, ad ideas sibi a natura inditas diligenter attendente, hic utemur.
[2.004] Naturam corporis non in pondere, duritie, colore, aut similibus; sed in sola extensione consistere.
Quod agentes, percipiemus naturam materiae, siue corporis in uniuersum spectati, non consistere in eo quod sit res dura, uel ponderosa, uel colorata, uel alio aliquo modo sensus afficiens: sed tantum in eo quod sit res extensa in longum, latum et profundum. Nam, quantum ad duritiem, nihil aliud de illa sensus nobis indicat, quam partes durorum corporum resistere motui manuum nostrarum, cum in illas incurrunt. Si enim, quotiescumque manus nostrae uersus aliquam partem mouentur, corpora omnia ibi existentia recederent eadem celeritate qua illae accedunt, nullam unquam duritiem sentiremus. Nec ullo modo potest intelligi, corpora quae sic recederent, idcirco naturam corporis esse amissura; nec proinde ipsa in duritie consistit. Eademque ratione ostendi potest, et pondus, et colorem, et alias omnes eiusmodi qualitates, quae in materia corporea sentiuntur, ex ea tolli posse, ipsa integra remanente: unde sequitur, a nulla ex illis eius naturam dependere.
[2.005] Praeiudicia de rarefactione et de uacuo, hanc corporis naturam obscuriorem facere.
Duae uero adhuc causae supersunt, ob quas potest dubitari, an uera natura corporis in sola extensione consistat. Una est, quod multi existiment, pleraque corpora sic posse rarefieri ac condensari, ut rarefacta plus habeant extensionis quam condensata; sintque etiam nonnulli adeo subtiles, ut substantiam corporis ab eiusdem quantitate, atque ipsam quantitatem ab extensione distinguant. Altera est, quod ubi nihil aliud /43/ esse intelligimus, quam extensionem in longum, latum et profundum, non soleamus dicere ibi esse corpus, sed tantummodo spatium, et quidem spatium inane, quod fere omnes sibi persuadent esse purum nihil.
[2.006] Quomodo fiat rarefactio.
Sed quantum ad rarefactionem et condensationem, quicumque ad cogitationes suas attendet, ac nihil uolet admittere nisi quod clare percipiat, non putabit in ipsis aliud quidquam contingere, quam figurae mutationem: ita scilicet, ut rara corpora illa sint, inter quorum partes multa interualla existunt, corporibus aliis repleta; et per hoc tantum densiora reddantur, quod ipsorum partes, ad inuicem accedentes, interualla ista imminuant uel plane tollant: quod ultimum si aliquando contingat, tunc corpus tam densum euadit, ut repugnet ipsum densius reddi posse. Atqui non ideo minus tunc extensum est, quam cum partes habens a se mutuo dissitas, maius spatium amplectitur: quia quicquid extensionis in poris siue interuallis a partibus eius relictis continetur, nullo modo ipsi tribui debet, sed aliis quibusuis corporibus, a quibus interualla ista replentur. Ut cum uidemus spongiam, aqua uel alio liquore turgentem, non putamus ipsam secundum singulas suas partes magis extensam, quam cum compressa est et sicca; sed tantummodo poros habere magis patentes, ac ideo per maius spatium esse diffusam.
[2.007] Eam non posse ullo alio modo intelligibili explicari.
Et sane non uideo, quid mouerit nonnullos, ut mallent dicere rarefactionem fieri per augmentationem quantitatis, quam ipsam hoc spongiae exemplo explicare. Nam etsi, cum aÎr aut aqua rarefiunt, non uideamus ullos ipsorum poros qui ampliores reddantur, /44/ nec ullum nouum corpus, quod ad illos replendos accedat: non est tamen rationi tam consentaneum, aliquid non intelligibile effingere, ad eorum rarefactionem uerbotenus explicandam, quam ex hoc quod rarefiant, concludere in ipsis esse poros, siue interualla quae ampliora redduntur, et nouum aliquod corpus accedere quod ipsa implet, etsi hoc nouum corpus nullo sensu percipiamus. Nulla enim ratio nos cogit ad credendum, corpora omnia quae existunt debere sensus nostros afficere. Ac rarefactionem perfacile hoc modo, non autem ullo alio, fieri posse percipimus. Ac denique plane repugnat aliquid noua quantitate uel noua extensione augeri, quin simul etiam noua substantia extensa, hoc est, nouum corpus ei accedat. Neque enim ullum additamentum extensionis uel quantitatis, sine additamento substantiae quae sit quanta et extensa, potest intelligi, ut ex sequentibus clarius patebit.
[2.008] Quantitatem et numerum differre tantum ratione a re quanta et numerata.
Quippe quantitas a substantia extensa in re non differt, sed tantum ex parte nostri conceptus, ut et numerus a re numerata. Ita scilicet ut totam naturam substantiae corporeae, quae est in spatio decem pedum, possimus considerare, quamuis ad istam mensuram decem pedum non attendamus: quia plane eadem intelligitur in qualibet istius spatii parte ac in toto. Et uice uersa, potest intelligi numerus denarius, ut etiam quantitas continua decem pedum, etsi ad istam determinatam substantiam non attendamus: quia plane idem est conceptus numeri denarii, siue ad hanc mensuram decem pedum, siue ad quidlibet aliud referatur; et quantitas continua decem pedum, etsi non possit /45/ intelligi sine aliqua substantia extensa, cuius sit quantitas, potest tamen sine hac determinata. In re autem fieri non potest, ut uel minimum quid ex ista quantitate aut extensione tollatur, quin tantundem etiam de substantia detrahatur; nec uice uersa, ut tantillum de substantia detrahatur, quin tantundem de quantitate ac extensione tollatur.
[2.009] Substantiam corpoream, cum a quantitate sua distinguitur, confuse concipi tanquam incorpoream.
Et quamuis forte nonnulli aliud dicant, non puto tamen ipsos aliud ea de re percipere; sed cum substantiam ab extensione aut quantitate distinguunt, uel nihil per nomen substantiae intelligunt, uel confusam tantum substantiae incorporeae ideam habent, quam falso tribuunt corporeae, huiusque substantiae corporeae ueram ideam extensioni relinquunt, quam tamen accidens uocant, atque ita plane aliud efferunt uerbis, quam mente comprehendunt.
[2.010] Quid sit spatium, siue locus internus.
Non etiam in re differunt spatium, siue locus internus, et substantia corporea in eo contenta, sed tantum in modo, quo a nobis concipi solent. Reuera enim extensio in longum, latum et profundum, quae spatium constituit, eadem plane est cum illa quae constituit corpus. Sed in hoc differentia est, quod ipsam in corpore ut singularem consideremus, et putemus semper mutari quoties mutatur corpus: in spatio uero unitatem tantum genericam ipsi tribuamus, adeo ut, mutato corpore quod spatium implet, non tamen extensio spatii mutari censeatur, sed remanere una et eadem, quamdiu manet eiusdem magnitudinis ac figurae, seruatque eundem situm inter externa quaedam corpora, per quae illud spatium determinamus. /46/
[2.011] Quomodo in re non differat a substantia corporea.
Et quidem facile agnoscemus, eandem esse extensionem, quae naturam corporis et naturam spatii constituit, nec magis haec duo a se mutuo differre, quam natura generis aut speciei differt a natura indiuidui: si attendentes ad ideam quam habemus alicuius corporis, exempli causa, lapidis, reiiciamus ab illa id omne quod ad corporis naturam non requiri cognoscimus: nempe reiiciamus primo duritiem, quia si lapis liquefiat aut in puluisculos quam minutissimos diuidatur, illam amittet, neque tamen ideo desinet esse corpus; reiiciamus etiam colorem, quia uidimus saepe lapides adeo pellucidos, ut nullus in iis esset color; reiiciamus grauitatem, quia quamuis ignis sit leuissimus, non ideo minus putatur esse corpus; ac denique reiiciamus frigus et calorem, aliasque omnes qualitates, quia uel non considerantur in lapide, uel iis mutatis, non ideo lapis corporis naturam amisisse existimatur. Ita enim aduertemus, nihil plane in eius idea remanere, praeterquam quod sit quid extensum in longum, latum et profundum: quod idem continetur in idea spatii, non modo corporibus pleni, sed eius etiam quod uacuum appellatur.
[2.012] Quomodo ab eadem differat in modo, quo concipitur.
Est autem differentia in modo concipiendi; nam, sublato lapide ex spatio uel loco in quo est, putamus etiam eius extensionem esse sublatam, utpote quam ut singularem et ab ipso inseparabilem spectamus. Sed interim extensionem loci, in quo erat lapis, remanere arbitramur, eandemque esse, quamuis iam ille locus lapidis a ligno, uel aqua, uel aÎre, uel alio quouis corpore occupetur, uel etiam uacuus esse credatur: quia ibi consideratur extensio in genere, censeturque eadem /47/ esse lapidis, ligni, aquae, aÎris, aliorumque corporum, uel etiam ipsius uacui, si quod detur, modo tantum sit eiusdem magnitudinis ac figurae, seruetque eundem situm inter corpora externa, quae spatium illud determinant.
[2.013] Quid sit locus externus.
Quippe nomina loci aut spatii non significant quicquam diuersum a corpore quod dicitur esse in loco, sed tantum eius magnitudinem, figuram, et situm inter alia corpora designant. Et quidem, ut ille situs determinetur, respicere debemus ad alia aliqua corpora, quae ut immobilia spectemus; ac prout ad diuersa respicimus, dicere possumus eandem rem, eodem tempore, locum mutare ac non mutare. Ut, cum nauis in mari prouehitur, qui sedet in puppi manet semper uno in loco, si ratio habeatur partium nauis inter quas eundem situm seruat; et ille idem assidue locum mutat, si ratio littorum habeatur, quoniam assidue ab unis recedit et ad alia accedit. Ac praeterea, si putemus terram moueri, tantumque praecise procedere ab Occidente uersus Orientem, quantum nauis interim ex Oriente in Occidentem promouetur, dicemus rursus illum qui sedet in puppi, locum suum non mutare: quia nempe loci determinationem ab immotis quibusdam coeli punctis desumemus. Sed si tandem cogitemus, nulla eiusmodi puncta uere immota in uniuerso reperiri, ut probabile esse infra ostendetur, inde concludemus nullum esse permanentem ullius rei locum, nisi quatenus a cogitatione nostra determinatur.
[2.014] In quo differant locus et spatium.
Differunt autem nomina loci et spatii, quia locus magis expresse designat situm quam magnitudinem /48/ aut figuram, et e contra, magis ad has attendimus, cum loquimur de spatio. Dicimus enim frequenter unam rem in locum alterius succedere, quamuis non sit accurate eiusdem magnitudinis, nec figurae; sed tunc negamus illam idem spatium occupare; ac semper, cum ille situs mutatur, dicimus locum mutari, quamuis eadem magnitudo ac figura permaneat. Cumque dicimus rem esse in hoc loco, nihil aliud intelligimus, quam illam obtinere hunc situm inter alias res; et cum addimus ipsam implere hoc spatium uel hunc locum, intelligimus praeterea ipsam esse huius determinatae magnitudinis ac figurae.
[2.015] Quomodo locus externus pro superficie corporis ambientis recte sumatur.
Atque ita spatium quidem semper sumimus pro extensione in longum, latum et profundum. Locum autem aliquando consideramus ut rei, quae in loco est, internum, et aliquando ut ipsi externum. Et quidem internus idem plane est quod spatium; externus autem sumi potest pro superficie quae proxime ambit locatum. Notandumque est, per superficiem non hic intelligi ullam corporis ambientis partem, sed solum terminum, qui medius est inter ipsum corpus ambiens et id quod ambitur, quique nihil aliud est quam modus: uel certe intelligi superficiem in communi, quae non sit pars unius corporis magis quam alterius, sed eadem semper esse censeatur, cum retinet eandem magnitudinem et figuram. Etsi enim omne corpus ambiens cum sua superficie mutetur, non ideo res quam ambit locum mutare existimatur, si eundem interim situm seruet inter illa externa, quae tanquam immobilia spectantur. Ut si nauim in unam partem a fluminis lapsu, et in contrariam a uento tam aequaliter impelli supponamus, /49/ ut situm suum inter ripas non mutet, facile aliquis credet ipsam manere in eodem loco, quamuis omnis superficies ambiens mutetur.
[2.016] Repugnare ut detur uacuum, siue in quo nulla plane sit res.
Vacuum autem philosophico more sumptum, hoc est, in quo nulla plane sit substantia, dari non posse manifestum est, ex eo quod extensio spatii, uel loci interni, non differat ab extensione corporis. Nam cum ex hoc solo quod corpus sit extensum in longum, latum et profundum, recte concludamus illud esse substantiam, quia omnino repugnat ut nihili sit aliqua extensio, idem etiam de spatio, quod uacuum supponitur, est concludendum: quod nempe, cum in eo sit extensio, necessario etiam in ipso sit substantia.
[2.017] Vacuum ex uulgi usu non excludcre omne corpus.
Et quidem ex uulgi usu, per nomen uacui non solemus significare locum uel spatium in quo nulla plane sit res, sed tantummodo locum in quo nulla sit ex iis rebus, quas in eo esse debere cogitamus. Sic, quia urna facta est ad aquas continendas, uacua dicitur, cum aÎre tantum est plena. Sic nihil est in piscina, licet aquis abundet, si in ea desint pisces. Sic inane est nauigium, quod comparatum erat ad uehendas merces, si solis arenis, quibus frangat impetus uenti, sit onustum. Sic denique inane est spatium, in quo nihil est sensibile, quamuis materia creata et per se subsistente plenum sit: quia non solemus considerare, nisi eas res quae a sensibus attinguntur. Atqui si postea, non attendentes quid per nomina uacui et nihili sit intelligendum, in spatio quod uacuum esse diximus, non modo nihil sensibile, sed omnino nullam rem contineri existimemus: in eundem errorem incidemus, ac si ex eo quod /50/ usitatum sit dicere urnam, in qua nihil est nisi aÎr, uacuam esse, ideo iudicaremus aÎrem in ea contentum non esse rem subsistentem.
[2.018] Quomodo emendandum sit praeiudicium de pacuo absolute sumpto.
Lapsique sumus fere omnes a prima aetate in hunc errorem, propterea quod, non aduertentes ullam esse inter uas et corpus in eo contentum necessariam coniunctionem, non putauimus quicquam obstare, quominus saltem Deus efficiat, ut corpus, quod uas aliquod replet, inde auferatur, et nullum aliud in eius locum succedat. Iam autem, ut errorem illum emendemus, considerare oportet nullam quidem esse connexionem inter uas et hoc uel illud corpus particulare quod in eo continetur, sed esse maximam, ac omnino necessariam, inter uasis figuram concauam et extensionem in genere sumptam, quae in ea cauitate debet contineri. Adeo ut non magis repugnet nos concipere montem sine ualle, quam intelligere istam cauitatem absque extensione in ea contenta, uel hanc extensionem absque substantia quae sit extensa: quia, ut saepe dictum est, nihili nulla potest esse extensio. Ac proinde, si quaeratur quid fiet, si Deus auferat omne corpus quod in aliquo uase continetur, et nullum aliud in ablati locum uenire permittat: respondendum est, uasis latera sibi inuicem hoc ipso fore contigua. Cum enim inter duo corpora nihil interiacet, necesse est ut se mutuo tangant; ac manifeste repugnat ut distent, siue ut inter ipsa sit distantia, et tamen ut ista distantia sit nihil: quia omnis distantia est modus extensionis, et ideo sine substantia extensa esse non potest.
[2.019] Ex his ea confirmari, quae de rarefactione dicta sunt.
Postquam sic aduertimus substantiae corporeae naturam /51/ in eo tantum consistere, quod sit res extensa; eiusque extensionem non esse diuersam ab ea, quae spatio quantumuis inani tribui solet: facile cognoscimus fieri non posse, ut aliqua eius pars plus spatii occupet una uice quam alia, sicque aliter rarefiat, quam modo paullo ante explicato; uel ut plus sit materiae, siue substantiae corporeae, in uase, cum plumbo, uel auro, uel alio quantumuis graui ac duro corpore plenum est, quam cum aÎrem tantum continet, uacuumque existimatur: quia partium materiae quantitas non pendet ab earum grauitate aut duritie, sed a sola extensione, quae semper in eodem uase est aequalis.
[2.020] Ex his etiam demonstrari, nullas atomos dari posse.
Cognoscimus etiam fieri non posse ut aliquae atomi, siue materiae partes ex natura sua indiuisibiles, existant. Cum enim, si quae sint, necessario debeant esse extensae, quantumuis paruae fingantur, possumus adhuc unamquamque ex ipsis in duas aut plures minores cogitatione diuidere, ac proinde agnoscere esse diuisibiles. Nihil enim possumus cogitatione diuidere, quin hoc ipso cognoscamus esse diuisibile; atque ideo, si iudicaremus id ipsum esse indiuisibile, iudicium nostrum a cognitione dissentiret. Quin etiam si fingamus, Deum efficere uoluisse, ut aliqua materiae particula in alias minores diuidi non possit, non tamen illa proprie indiuisibilis erit dicenda. Ut etenim effecerit eam a nullis creaturis diuidi posse, non certe sibi ipsi eiusdem diuidendae facultatem potuit adimere: quia fieri plane non potest, ut propriam suam potentiam imminuat, quemadmodum supra notatum est. Atque ideo, absolute /52/ loquendo, illa diuisibilis remanebit, quoniam ex natura sua est talis.
[2.021] Item mundum esse indefinite extensum.
Cognoscimus praeterea hunc mundum, siue substantiae corporeae uniuersitatem, nullos extensionis suae fines habere. Ubicumque enim fines illos esse fingamus, semper ultra ipsos aliqua spatia indefinite extensa non modo imaginamur, sed etiam uere imaginabilia, hoc est, realia esse percipimus; ac proinde, etiam substantiam corpoream indefinite extensam in iis contineri. Quia, ut iam fuse ostensum est, idea eius extensionis, quam in spatio qualicumque concipimus, eadem plane est cum idea substantiae corporeae.
[2.022] Item unam et eandem esse materiam coeli et terrae; ac plures mundos esse non posse.
Hincque etiam colligi facile potest, non aliam esse materiam coeli quam terrae; atque omnino, si mundi essent infiniti, non posse non illos omnes ex una et eadem materia constare; nec proinde plures, sed unum tantum, esse posse: quia perspicue intelligimus illam materiam, cuius natura in eo solo consistit quod sit substantia extensa, omnia omnino spatia imaginabilia, in quibus alii isti mundi esse deberent, iam occupare: nec ullius alterius materiae ideam in nobis reperimus.
[2.023] Omnem materiae uariationem, siue omnem eius formarum diuersitatem pendere a motu.
Materia itaque in toto uniuerso una et eadem existit, utpote quae omnis per hoc unum tantum agnoscitur, quod sit extensa. Omnesque proprietates, quas in ea clare percipimus, ad hoc unum reducuntur, quod sit partibilis, et mobilis secundum partes, et proinde capax illarum omnium affectionum, quas ex eius partium motu sequi posse percipimus. Partitio enim, quae fit sola cogitatione, nihil mutat; sed omnis materiae /53/ uariatio, siue omnium eius formarum diuersitas, pendet a motu. Quod passim etiam a Philosophis uidetur fuisse animaduersum, quia dixerunt naturam esse principium motus et quietis. Tunc enim per naturam intellexerunt id, per quod res omnes corporeae tales euadunt, quales ipsas esse experimur.
[2.024] Quid sit motus iuxta uulgarem sensum.
Motus autem (scilicet localis, neque enim ullus alius sub cogitationem meam cadit; nec ideo etiam ullum alium in rerum natura fingendum puto), motus, inquam, ut uulgo sumitur, nihil aliud est quam actio, qua corpus aliquod ex uno loco in alium migrat. Et idcirco, quemadmodum supra monuimus eandem rem eodem tempore dici posse locum mutare et non mutare, ita eadem etiam dici potest moueri et non moueri. Ut qui sedet in naui, dum ea soluit e portu, putat quidem se moueri, si respiciat ad littora eaque ut immota consideret; non autem, si ad ipsam nauim, inter cuius partes eundem semper situm seruat. Quin etiam, quatenus uulgo putamus in omni motu esse actionem, in quiete uero cessationem actionis, magis proprie tunc dicitur quiescere quam moueri, quia nullam in se actionem sentit.
[2.025] Quid sit motus proprie sumptus.
Sed si non tam ex uulgi usu, quam ex rei ueritate, consideremus quid per motum debeat intelligi, ut aliqua ei determinata natura tribuatur: dicere possumus esse translationem unius partis materiae, siue unius corporis, ex uicinia eorum corporum, quae illud immediate contingunt et tanquam quiescentia spectantur, in uiciniam aliorum. Ubi per unum corpus, siue unam partem materiae, /54/ intelligo id omne quod simul transfertur; etsi rursus hoc ipsum constare possit ex multis partibus, quae alios in se habeant motus. Et dico esse translationem, non uim uel actionem quae transfert, ut ostendam illum semper esse in mobili, non in mouente, quia haec duo non satis accurate solent distingui; ac esse duntaxat eius modum, non rem aliquam subsistentem, sicut figura est modus rei figuratae, ac quies rei quiescentis.
[2.026] Non plus actionis requiri ad motum quam ad quietem.
Quippe notandum est, magno nos, in hoc, praeiudicio laborare, quod plus actionis ad motum requiri arbitremur, quam ad quietem. Hocque ideo nobis ab ineunte aetate persuasimus, quod corpus nostrum soleat moueri a nostra uoluntate, cuius intime conscii sumus, et quiescere ex hoc solo quod terrae adhaereat per grauitatem, cuius uim non sentimus. Et quidem quia ista grauitas, aliaeque plures causae, a nobis non animaduersae, motibus quos in membris nostris ciere uolumus resistunt, efficiuntque ut fatigemur, putamus maiore actione, siue maiore ui opus esse ad motum ciendum, quam ad illum sistendum: sumentes scilicet actionem pro conatu illo, quo utimur ad membra nostra et illorum ope alia corpora permouenda. Quod tamen praeiudicium facile exuemus, si consideremus, non modo conatu nobis opus esse ad mouenda corpora externa, sed saepe etiam ad eorum motus sistendos, cum a grauitate aliaue causa non sistuntur. Ut, exempli gratia, non maiori utimur actione ad nauigium in aqua stagnante quiescens impellendum, quam ad idem, cum mouetur, subito retinendum: uel certe non multo maiori; /55/ hinc enim demenda est aquae ab eo subleuatae grauitas, et eiusdem lentor, a quibus paulatim sisti posset.
[2.027] Motum et quietem esse tantum diuersos modos corporis moti.
Cum autem hic non agatur de illa actione, quae intelligitur esse in mouente, uel in eo qui motum sistit, sed de sola translatione, ac translationis absentia, siue quiete: manifestum est hanc translationem extra corpus motum esse non posse, atque hoc corpus alio modo se habere, cum transfertur, et alio, cum non transfertur siue cum quiescit: adeo ut motus et quies nihil aliud in eo sint, quam duo diuersi modi.
[2.028] Motum proprie sumtum non referri, nisi ad corpora contigua eius quod mouetur.
Addidi praeterea, translationem fieri ex uicinia corporum contiguorum in uiciniam aliorum, non autem ex uno loco in alium: quia, ut supra explicui, loci acceptio uaria est, ac pendet a nostra cogitatione: sed cum per motum intelligimus eam translationem quae fit ex uicinia corporum contiguorum, quoniam una tantum corpora eodem temporis momento eiusdem mobilis contigua esse possunt, non possumus isti mobili plures motus eodem tempore tribuere, sed unum tantum.
[2.029] Nec referri nisi ad ea corpora contigua, quae tanquam quiescentia spectantur.
Addidi denique, translationem illam fieri ex uicinia, non quorumlibet corporum contiguorum, sed eorum duntaxat, quae tanquam quiescentia spectantur. Ipsa enim translatio est reciproca, nec potest intelligi corpus AB transferri ex uicinia corporis CD, quin simul etiam intelligatur corpus CD transferri ex uicinia corporis AB: ac plane eadem uis et actio requiritur /56/ ex una parte atque ex altera. Quapropter si omnino propriam, et non ad aliud relatam, naturam motui tribuere uellemus, cum duo corpora contigua unum in unam, aliud in aliam partem transferuntur, sicque a se mutuo separantur, tantundem motus in uno quam in altero esse diceremus. Sed hoc a communi loquendi usu nimium abhorreret: cum enim assueti simus stare in terra, eamque ut quiescentem considerare, quamuis aliquas eius partes, aliis minoribus corporibus contiguas, ab eorum uicinia transferri uideamus, non tamen ipsam ideo moueri putamus.
[2.030] Cur ex duobus corporibus contiguis quae separantur ab inuicem, unum potius quam aliud moueri dicatur.
Huiusque rei praecipua ratio est, quod motus intelligatur esse totius corporis quod mouetur, nec possit ita intelligi esse totius terrae, ob translationem quarundam eius partium ex uicinia monorum corporum quibus contiguae sunt: quoniam saepe plures eiusmodi translationes, sibi mutuo contrarias, in ipsa licet aduertere. Ut si corpus EFGH sit terra, et supra ipsam eodem tempore corpus AB transferatur ab E uersus F, ac CD ab H uersus G, quamuis hoc ipso partes terrae corpori AB contiguae a B uersus A transferantur, neque minor uel alterius naturae actio in iis esse debeat, ad illam translationem, quam in corpore AB: non ideo intelligimus terram moueri a B uersus A, siue ab Occidente uersus Orientem, quia pari ratione ob id quod eius partes corpori CD contiguae transferantur a C uersus D, intelligendum esset eam etiam in aliam partem /57/ moueri, nempe ab Oriente in Occidentem; quae duo inter se pugnant. Ita ergo, ne nimium a communi usu loguendi recedamus, non hic dicemus terram moueri, sed sola corpora AB et CD; atque ita de reliquis. Sed interim recordabimur, id omne quod reale est ac positiuum in corporibus quae mouentur, propter quod moueri dicuntur, reperiri etiam in aliis ipsorum contiguis, quae tamen ut quiescentia tantum spectantur.
[2.031] Quomodo in eodem corpore innumeri diuersi motus esse possint.
Etsi autem unumquodque corpus habeat tantum unum motum sibi proprium, quoniam ab unis tantum corporibus sibi contiguis et quiescentibus recedere intelligitur, participare tamen etiam potest ex aliis innumeris, si nempe sit pars aliorum corporum alios motus habentium. Ut, si quis ambulans in naui horologium in pera gestet, eius horologii rotulae unico tantum motu sibi proprio mouebuntur, sed participabunt etiam ex alio, quatenus, adiunctae homini ambulanti, unam cum illo materiae partem component, et ex alio quatenus erunt adiunctae nauigio in mari fluctuanti, et ex alio quatenus adiunctae ipsi mari, et denique alio quatenus adiunctae ipsi terrae, si quidem tota terra moueatur. Omnesque hi motus reuera erunt in rotulis istis; sed quia non facile tam multi simul intelligi, nec etiam omnes agnosci possunt, sufficiet unicum illum, qui proprius est cuiusque corporis, in ipso considerare.
[2.032] Quomodo etiam motus proprie sumptus, qui in quoque corpore unicus est, pro pluribus sumi possit.
Ac praeterea ille unicus cuiusque corporis motus, qui ei proprius est, instar plurium potest considerari: ut, cum in rotis curruum duos diuersos distinguimus, unum scilicet circularem circa ipsarum axem, et alium rectum secundum longitudinem uiae per quam feruntur. /58/ Sed quod ideo tales motus non sint reuera distincti, patet ex eo, quod unumquodque punctum corporis quod mouetur, unam tantum aliquam lineam describat. Nec refert, quod ista linea saepe sit ualde contorta, et ideo a pluribus diuersis motibus genita uideatur: quia possumus imaginari, eodem modo quamcumque lineam, etiam rectam, quae omnium simplicissima est, ex infinitis diuersis motibus ortam esse. Ut si linea AB feratur uersus CD, et eodem tempore punctum A feratur uersus B, linea recta AD, quam hoc punctum A describet, non minus pendebit a duobus motibus rectis, ab A in B et ab AB in CD, quam linea curua, quae a quouis rotae puncto describitur, pendet a motu recto et circulari. Ac proinde, quamuis saepe utile sit unum motum in plures partes hoc pacto distinguere, ad faciliorem eius perceptionem, absolute tamen loquendo, unus tantum in unoquoque corpore est numerandus.
[2.033] Quomodo in omni motu integer circulus corporum simul moueatur.
Ex hoc autem quod supra fuerit animaduersum, loca omnia corporibus plena esse, semperque easdem materiae partes aequalibus locis coaequari, sequitur nullum corpus moueri posse nisi per circulum, ita scilicet ut aliud aliquod corpus ex loco quem ingreditur expellat, hocque rursus aliud, et aliud, usque ad ultimum, quod in locum a primo derelictum, eodem temporis momento quo derelictus est, ingrediatur. Hocque facile intelligimus in circulo perfecto, quia uidemus nullum uacuum, nullamque rarefactionem aut condensationem /59/ requiri, ut pars circuli A moueatur uersus B, modo eodem tempore pars B moueatur uersus C, C uersus D, ac D uersus A. Sed idem intelligi etiam potest in circulo non perfecto, et quantumlibet irregulari, modo aduertatur, quo pacto omnes locorum inaequalitates inaequali motuum celeritate possint compensari. Sic tota materia contenta in spatio EFGH circulariter moueri potest absque ulla condensatione uel uacuo, et eodem tempore eius pars quae est uersus E, transire uersus G, ac ea quae est uersus G, transire uersus E: modo tantum, ut spatium in G supponitur esse quadruplo latius quam in E, ac duplo quam in F et H, ita etiam quadruplo celerius moueatur in E quam in G, ac duplo celerius quam in F uel H; atque ita reliquis omnibus in locis motus celeritas angustiam loci compenset. Hoc enim pacto, in quouis determinato tempore, tantundem materiae per unam istius circuli partem, quam per alteram transibit.
[2.034] Hinc sequi diuisionem materiae in particulas reuera indefinitas, quamuis eae nobis sint incomprehensibiles.
Fatendum tamen est in motu isto aliquid reperiri, quod mens quidem nostra percipit esse uerum, sed tamen, quo pacto fiat, non comprehendit: nempe diuisionem quarundam particularum materiae in infinitum, siue indefinitam, atque in tot partes, ut nullam cogitatione /60/ determinare possimus tam exiguam, quin intelligamus ipsam in alias adhuc minores reipsa esse diuisam. Fieri enim non potest, ut materia quae iam implet spatium G, successiue impleat omnia spatia innumeris gradibus minora, quae sunt inter G et E, nisi aliqua eius pars ad innumerabiles illorum spatiorum mensuras figuram suam accommodet: quod ut fiat, necesse est omnes imaginabiles eius particulas, quae sunt reuera innumerae, a se mutuo aliquantulum remoueri, et talis quantulacumque remotio uera diuisio est.
[2.035] Quomodo fiat ista diuisio, et quod non sit dubitandum quin fiat, etsi non comprehendatur.
Notandum autem me hic non logui de tota materia, sed tantum de aliqua eius parte. Quamuis enim supponamus duas aut tres eius partes esse in G tantae latitudinis quantae est spatium E, itemque etiam plures alias minores, quae maneant indiuisae: nihilominus intelligi potest eas moueri circulariter uersus E, modo quaedam aliae ipsis admistae sint, quae se quomodolibet inflectant, et figuras suas sic mutent, ut iunctae istis figuras suas non ita mutantibus, sed solam celeritatem motus ad rationem loci occupandi accommodantibus, omnes angulos quos istae aliae non occupabunt, accurate compleant. Et quamuis, quomodo fiat indefinita ista diuisio, cogitatione comprehendere nequeamus, non ideo tamen debemus dubitare quin fiat: quia clare percipimus illam necessario sequi ex natura materiae nobis euidentissime cognita, percipimusque etiam eam esse de genere eorum quae a mente nostra, utpote finita, capi non possunt. /61/
[2.036] Deum esse primariam motus causam: et eandem semper motus quantitatem in uniuerso conseruare.
Motus natura sic animaduersa, considerare oportet eius causam, eamque duplicem: primo scilicet uniuersalem et primariam, quae est causa generalis omnium motuum qui sunt in mundo; ac deinde particularem, a qua fit ut singulae materiae partes motus, quos prius non habuerunt, acquirant. Et generalem quod attinet, manifestum mihi uidetur illam non aliam esse, quam Deum ipsum, qui materiam simul cum motu et quiete in principio creauit, iamque, per solum suum concursum ordinarium, tantundem motus et quietis in ea tota quantum tunc posuit conseruat. Nam quamuis ille motus nihil aliud sit in materia mota quam eius modus; certam tamen et determinatam habet quantitatem, quam facile intelligimus eandem semper in tota rerum uniuersitate esse posse, quamuis in singulis eius partibus mutetur. Ita scilicet ut putemus, cum una pars materiae duplo celerius mouetur quam altera, et haec altera duplo maior est quam prior, tantundem motus esse in minore quam in maiore; ac quanto motus unius partis lentior fit, tanto motum alicuius alterius ipsi aequalis fieri celeriorem. Intelligimus etiam perfectionem esse in Deo, non solum quod in se ipso sit immutabilis, sed etiam quod modo quam maxime constanti et immutabili operetur: adeo ut, iis mutationibus exceptis, quas euidens experientia uel diuina reuelatio certas reddit, quasque sine ulla in creatore mutatione fieri percipimus aut credimus, nullas alias in eius operibus supponere debeamus, ne qua inde inconstantia in ipso arguatur. Unde sequitur quam maxime rationi esse consentaneum, ut putemus /62/ ex hoc solo, quod Deus diuersimode mouerit partes materiae, cum primum illas creauit, iamque totam istam materiam conseruet eodem plane modo eademque ratione qua prius creauit, eum etiam tantundem motus in ipsa semper conseruare.
[2.037] Prima lex naturae: quod unaquaeque res, quantum in se est, semper in eodem statu perseueret; sicque quod semel mouetur, semper moueri pergat.
Atque ex hac eadem immutabilitate Dei, regulae quaedam siue leges naturae cognosci possunt, quae sunt causae secundariae ac particulares diuersorum motuum, quos in singulis corporibus aduertimus. Harum prima est, unamquamque rem, quatenus est simplex et indiuisa, manere, quantum in se est, in eodem semper statu, nec unquam mutari nisi a causis externis. Ita, si pars aliqua materiae sit quadrata, facile nobis persuademus illam perpetuo mansuram esse quadratam, nisi quid aliunde adueniat quod eius figuram mutet. Si quiescat, non credimus illam unquam incepturam moueri, nisi ab aliqua causa ad id impellatur. Nec ulla maior ratio est, si moueatur, cur putemus ipsam unquam sua sponte, et a nullo alio impeditam, motum illum suum esse intermissuram. Atque ideo concludendum est, id quod mouetur, quantum in se est, semper moueri. Sed quia hic uersamur circa terram, cuius constitutio talis est, ut motus omnes qui prope illam fiunt, breui sistantur, et saepe ob causas quae sensus nostros latent: ideo ab ineunte aetate saepe iudicauimus eos motus, qui sic a causis nobis ignotis sistebantur, sua sponte desinere. Iamque procliues sumus ad illud de omnibus existimandum, [&] quod uidemur in multis esse experti: nempe /63/ illos ex natura sua cessare, siue tendere ad quietem. Quod profecto legibus naturae quam-maxime aduersatur: quies enim motui est contraria, nihilque ad suum contrarium, siue ad destructionem sui ipsius, ex propria natura ferri potest.
[2.038] De motu proiectorum.
Et uero quotidiana experientia, in iis quae proiiciuntur, regulam nostram omnino confirmat. Neque enim alia ratio est, cur proiecta perseuerent aliquandiu in motu, postquam a manu iaciente separata sunt, quam quia semel mota pergunt moueri, donec ab obuiis corporibus retardentur. Et manifestum est, ipsa solere ab aÎre, aliisue quibuslibet fluidis corporibus in quibus mouentur, paulatim retardari, atque ideo motum ipsorum diu durare non posse. AÎrem enim motibus aliorum corporum resistere, ipso sensu tactus possumus experiri, si flabello ipsum percutiamus; idemque uolatus auium confirmat. Et nullus alius est liquor, qui non manifestius adhuc, quam aÎr, motibus proiectorum resistat.
[2.039] Altera lex naturae: quod omnis motus ex se ipso sit rectus; et ideo quae circulariter mouentur, tendere semper ut recedant a centro circuli quem describunt.
Altera lex naturae est: unamquamque partem materiae, seorsim spectatam, non tendere unquam ut secundum ullas lineas obliquas pergat moueri, sed tantummodo secundum rectas; etsi multae saepe cogantur deflectere propter occursum aliarum, atque, ut paulo ante dictum est, in quolibet motu fiat quodammodo circulus, ex omni materia simul mota. Causa huius regulae eadem est quae praecedentis, nempe immutabilitas et simplicitas operationis, per quam Deus motum in materia conseruat. Neque enim illum conseruat, nisi praecise qualis est eo ipso temporis momento quo /64/ conseruat, nulla habita ratione eius qui forte fuit paulo ante. Ac quamuis nullus motus fiat in instanti, manifestum tamen est omne id quod mouetur, in singulis instantibus quae possunt designari dum mouetur, determinatum esse ad motum suum continuandum uersus aliquam partem, secundum lineam rectam, non autem unquam secundum ullam lineam curuam. Ut, exempli causa, lapis A, in funda EA per circulum ABF rotatus, eo instanti, quo est in puncto A, determinatus quidem est ad motum uersus aliquam partem, nempe secundum lineam rectam uersus C, ita scilicet ut linea recta AC sit tangens circuli. Non autem fingi potest illum determinatum esse ad ullum motum curuum: etsi enim prius uenerit ex L ad A per lineam curuam, nihil tamen istius curuitatis intelligi potest in eo remanere, dum est in puncto A. Hocque etiam experientia confirmatur, quia si tunc e funda egrediatur, non perget moueri uersus B, sed uersus C.ex quo sequitur, omne corpus quod circulariter mouetur, perpetuo tendere ut recedat a centro circuli quem describit. Ut ipso manus sensu experimur in lapide, dum illum funda circumagimus. Et quia consideratione ista in sequentibus saepe utemur, diligenter /65/ erit aduertenda, fusiusque infra exponetur.
[2.040] Tertia lex: quodunum corpus, alteri fortiori occurrendo, nihil amittat de suo motu; occurrendo uero minus forti, tantum amittat, quantum in illud transfert.
Tertia lex naturae haec est: ubi corpus quod mouetur alteri occurrit, si minorem habeat uim ad pergendum secundum lineam rectam, quam hoc alterum ad ei resistendum, tunc deflectitur in aliam partem, et motum suum retinendo solam motus determinationem amittit; si uero habeat maiorem, tunc alterum corpus secum mouet, ac quantum ei dat de suo motu, tantundem perdit. Ita experimur dura quaelibet corpora proiecta, cum in aliud durum corpus impingunt, non ideo a motu cessare, sed uersus contrariam partem reflecti; contra uero, cum occurrunt corpori molli, quia facile in illud motum omnem suum transmittunt, ideo statim ad quietem reduci. Atque omnes causae particulares mutationum, quae corporibus accidunt, in hac tertia lege continentur, saltem eae quae ipsae corporeae sunt; an enim, et qualem, mentes humanae uel Angelicae uim habeant corpora mouendi, non iam inquirimus, sed ad tractationem de homine reseruamus.
[2.041] Probatio prioris partis huius regulae.
Demonstratur autem prior pars huius legis, ex eo quod differentia sit inter motum in se spectatum et ipsius determinationem uersus certam partem, qua fit ut ista determinatio possit mutari, motu integro remanente. Cum enim, ut ante dictum est, unaquaeque res, non composita, sed simplex, qualis est motus, semper esse perseueret, quamdiu a nulla causa externa destruitur; et in occursu duri corporis, appareat quidem causa quae impediat, ne motus alterius corporis, cui occurrit, maneat determinatus uersus eandem partem; non /66/ autem ulla, quae motum ipsum tollat uel minuat, quia motus motui non est contrarius: hinc sequitur illum idcirco minui non debere.
[2.042] Probatio posterioris partis.
Demonstratur etiam pars altera ex immutabilitate operationis Dei, mundum eadem actione, qua olim creauit, continuo iam conseruantis. Cum enim omnia corporibus sint plena, et nihilominus uniuscuiusque corporis motus tendat in lineam rectam, perspicuum est Deum ab initio, mundum creando, non modo diuersas eius partes diuersimode mouisse, sed simul etiam effecisse, ut unae alias impellerent motusque suos in illas transferrent: adeo ut iam, ipsum conseruando eadem actione, ac cum iisdem legibus cum quibus creauit, motum, non iisdem materiae partibus semper infixum, sed ex unis in alias prout sibi mutuo occurrunt transeuntem, conseruet. Sicque haec ipsa creaturarum continua mutatio immutabilitatis Dei est argumentum.
[2.043] In quo consistat uis cuiusque corporis ad agendum uel resistendum.
Hic uero diligenter aduertendum est, in quo consistat uis cuiusque corporis ad agendum in aliud, uel ad actioni alterius resistendum: nempe in hoc uno, quod unaquaeque res tendat, quantum in se est, ad permanendum in eodem statu in quo est, iuxta legem primo loco positam. Hinc enim id quod alteri coniunctum est, uim habet nonnullam, ad impediendum ne disiungatur; id quod disiunctum est, ad manendum disiunctum; id quod quiescit, ad perseuerandum in sua quiete, atque ex consequenti ad resistendum iis omnibus quae illam possunt mutare; id quod mouetur, ad perseuerandum in suo motu, hoc est, in motu eiusdem /67/ celeritatis et uersus eandem partem. Visque illa debet aestimari tum a magnitudine corporis in quo est, et superficiei secundum quam istud corpus ab alio disiungitur; tum a celeritate motus, ac natura et contrarietate modi, quo diuersa corpora sibi mutuo occurrunt.
[2.044] Motum non esse motui contrarium, sed quieti; et determinationem in unam partem, determinationi in partem oppositam.
Atque notandum est, unum motum alteri motui aeque ueloci nullo modo esse contrarium, sed proprie tantum duplicem hic inueniri contrarietatem. Unam inter motum et quietem, uel etiam inter motus celeritatem et tarditatem, quatenus scilicet ista tarditas de quietis natura participat. Alteram inter determinationem motus uersus aliquam partem, et occursum corporis in illa parte quiescentis uel aliter moti; atque pro ratione partis in quam corpus alteri occurrens mouetur, haec contrarietas est maior uel minor.
[2.045] Quomodo possit determinari, quantum cuiusque corporis motus mutetur propter aliorum corporum occursum; idque per regulas sequentes.
Ex quibus ut possimus determinare, quo pacto singula corpora motus suos augeant uel minuant, uel in alias partes conuertant, ob aliorum corporum occursus: oportet tantum calculo subducere, quantum in unoquoque sit uirium, siue ad mouendum, siue ad motui resistendum; ac pro certo statuere, illud semper, quod ualentius est, sortiri suum effectum. Hocque facile calculo subduci posset, si duo tantum corpora sibi mutuo occurrerent, eaque essent perfecte dura, et a reliquis omnibus sic diuisa, ut eorum motus a nullis aliis circumiacentibus impedirentur nec iuuarentur; ea enim regulas sequentes obseruarent. /68/
[2.046] Prima.
Primo, si duo illa corpora, puta B et C, essent plane aequalia, et aeque uelociter mouerentur, B quidem a dextra uersus sinistram, et C illi in directum a sinistra uersus dextram, cum sibi mutuo occurrerent, reflecterentur, et postea pergerent moueri, B uersus dextram et C uersus sinistram, nulla parte suae celeritatis amissa.
[2.047] Secunda.
Secundo, si B esset tantillo maius quam C, caeteris positis ut prius, tunc solum C reflecteretur, et utrumque uersus sinistram eadem celeritate moueretur.
[2.048] Tertia.
Tertio, si mole essent aequalia, sed B tantillo celerius moueretur quam C, non tantum ambo pergerent moueri uersus sinistram, sed etiam transferretur ex B in C media pars celeritatis qua hoc ab illo excederetur: hoc est, si fuissent prius sex gradus celeritatis in B, et quatuor tantum in C, post mutuum occursum unumquodque tenderet uersus sinistram, cum quinque gradibus celeritatis.
[2.049] Quarta.
Quarto, si corpus C plane quiesceret, essetque paulo maius quam B, quacumque cum celeritate B moueretur uersus C, nunquam ipsum C moueret; sed ab eo repelleretur in contrariam partem: quia corpus quiescens magis resistit magnae celeritati quam paruae, idque pro ratione excessus unius supra alteram; et idcirco semper maior esset uis in C ad resistendum, quam in B ad impellendum. /69/
[2.050] Quinta.
Quinto, si corpus quiescens C esset minus quam B, tunc, quantumuis tarde B uersus C moueretur, illud secum moueret, partem scilicet sui motus ei talem transferendo, ut ambo postea aeque celeriter mouerentur: nempe, si B esset duplo maius quam C, transferret ipsi tertiam partem sui motus, quia una illa tertia pars tam celeriter moueret corpus C, quam duae aliae residuae corpus B duplo maius. Et ita, postquam B ipsi C occurrisset, una tertia parte tardius moueretur quam prius, hoc est, tantundem temporis requireret, ut moueretur per spatium duorum pedum, quam prius ut moueretur per spatium trium. Eodem modo, si B esset triplo maius quam C, transferret ipsi quartam partem sui motus; et sic de caeteris.
[2.051] Sexta.
Sexto, si corpus C quiescens esset accuratissime aequale corpori B uersus illud moto, partim ab ipso impelleretur, et partim ipsum in contrariam partem repelleret: nempe, si B ueniret uersus C cum quatuor gradibus celeritatis, communicaret ipsi C unum gradum, et cum tribus residuis reflecteretur uersus partem aduersam.
[2.052] Septima.
Denique, si B et C uersus eandem partem mouerentur, C quidem tardius, B autem illud insequens celerius, ita ut ipsum tandem attingeret, essetque C maius quam B, sed excessus celeritatis in B esset maior, quam excessus magnitudinis in C: tunc B transferret tantum de suo motu in C, ut ambo postea aeque celeriter et in easdem partes mouerentur. Si autem e contra excessus celeritatis in B minor esset, quam excessus magnitudinis /70/ in C, B in contrariam partem reflecteretur, et motum omnem suum retineret. Atque hi excessus ita computantur: si C esset duplo maius quam B, et B non moueretur duplo celerius quam C, ipsum non pelleret, sed in contrariam partem reflecteretur; si uero magis quam duplo celerius moueretur, ipsum pelleret. Nempe, si C haberet tantum duos gradus celeritatis, et B haberet quinque, demerentur duo gradus ex B, qui translati in C unum tantum gradum efficerent, quia C est duplo maius quam B: quo fieret ut duo corpora B et C cum tribus gradibus celeritatis postea mouerentur; et ita de caeteris est iudicandum. Nec ista egent probatione, quia per se sunt manifesta.
[2.053] Harum regularum usum esse difficilem, propterea quod unumquodque corpus a multis simul tangatur.
Sed quia nulla in mundo corpora esse possunt a reliquis omnibus ita diuisa, et nulla circa nos esse solent plane dura, ideo multo difficilius iniri potest calculus, ad determinandum quantum cuiusque corporis motus ob aliorum occursum mutetur. Simul enim habenda est ratio eorum omnium, quae illud circumquaque contingunt, eaque, quantum ad hoc, ualde diuersos habent effectus, prout sunt dura uel fluida: quorum ideo diuersitas in quo consistat, hic est quaerendum.
[2.054] Quae sint corpora dura, quae fluida.
Nempe, sensu teste, non aliam agnoscimus, quam quod fluidorum partes facile recedant ex locis suis, atque ideo manibus nostris uersus illa se mouentibus non resistant; contra autem durorum partes ita sibi mutuo cohaereant, ut non sine ui, quae sufficiat ad istam illorum cohaerentiam superandam, seiungi possint. Et ulterius inuestigantes qui fiat ut quaedam corpora sine ulla difficultate loca sua corporibus aliis relinquant, alia non item: facile aduertimus ea quae iam sunt /71/ in motu, non impedire ne loca quae sponte deserunt ab aliis occupentur; sed ea quae quiescunt, non sine aliqua ui ex locis suis extrudi posse. Unde licet colligere, corpora diuisa in multas exiguas particulas, motibus a se mutuo diuersis agitatas, esse fluida; ea uero, quorum omnes particulae iuxta se mutuo quiescunt, esse dura.
[2.055] Durorum partes nullo alio glutino simul iungi, quam earum quiete.
Neque profecto ullum glutinum possumus excogitare, quod particulas durorum corporum firmius inter se coniungat, quam ipsarum quies. Quid enim esse posset glutinum istud? Non substantia: quia, cum particulae istae sint substantiae, nulla ratio est cur per aliam substantiam potius quam per se ipsas iungerentur. Non etiam est modus ullus diuersus a quiete: nullus enim alius magis aduersari potest motui, per quem istae particulae separentur, quam ipsarum quies. Atque praeter substantias et earum modos, nullum aliud genus rerum agnoscimus.
[2.056] Fluidorum particulas aequali ui uersus omnes partes moueri. Et corpus durum in fluido existens, a minima ui posse determinari ad motum.
Quantum autem ad fluida, etsi sensu non aduertamus ipsorum particulas moueri, quia sunt nimis exiguae, facile tamen ex effectibus id colligitur, praecipue in aÎre et aqua, ex eo quod alia multa corpora corrumpant. Neque enim actio ulla corporea, qualis ista corruptio est, sine motu locali esse potest; et causae ipsorum motus infra dicentur. Sed in eo est difficultas, quod istae fluidorum particulae non possint omnes eodem tempore in unamquamque partem ferri; quod tamen requiri uidetur, ut non impediant motum corporum ex qualibet parte uenientium, quemadmodum /72/ uidemus illas eum non impedire. Nam si, exempli causa, corpus durum B moueatur uersus C, ac quaedam ex partibus fluidi intermedii D ferantur in contrarium a C uersus B, hae motum eius non iuuabunt, sed contra magis impedient, quam si plane essent sine motu. Quae difficultas ut soluatur, recordandum est, non motum, sed quietem esse motui contrariam; et motus determinationem uersus unam partem esse contrariam eiusdem determinationi uersus partem oppositam, ut iam dictum est; itemque omne id quod mouetur, tendere semper ut pergat moueri secundum lineam rectam. Ex his enim patet: primo, corpus durum B, dum quiescit, magis opponi, sua illa quiete, motibus particularum corporis fluidi D simul spectatis, quam iisdem opponeretur suo motu, si moueretur. Ac deinde, quantum ad determinationem, uerum quidem est tot esse ex particulis ipsius D, quae mouentur a C uersus B, quot sunt quae mouentur in contrarium: quippe eaedem sunt quae, uenientes a C, impingunt in superficiem corporis B, ac deinde retorquentur uersus C. Et quidem singulae ex istis seorsim spectatae, impingentes in B, pellunt ipsum uersus F, atque ita magis impediunt, ne moueatur uersus C, quam si essent sine motu; sed, quia totidem etiam ab F tendunt in B, illudque pellunt uersus C, idcirco, quantum ad hoc attinet, B non magis pellitur uersus unam partem /73/ quam uersus alteram, et ideo, nisi quid aliud accedat, manet immotum. Cuiuscumque enim figurae ipsum esse supponamus, semper accurate a totidem particulis fluidi ex una parte pelletur quam ex altera; modo ne fluidum ipsum in ullam partem magis feratur quam in reliquas. Et supponere debemus B omni ex parte a fluido DF circumdari; atque si forte non tanta sit istius fluidi quantitas in F quam in D, nihil refert: quia non agit in B se toto, sed duntaxat iis suis partibus quae superficiem eius attingunt. Hactenus uero spectauimus B ut immotum; iam si ponamus ipsum ab aliqua ui, aliunde adueniente, impelli uersus C, haec uis (quantumuis exigua) sufficiet, non quidem ad ipsum se sola mouendum, sed ad concurrendum cum particulis corporis fluidi FD, ipsasque determinandas ad illud etiam pellendum uersus C, eique partem sui motus communicandam.
[2.057] Eiusdem rei demonstratio.
Quod ut clarius intelligatur, fingamus primo, corpus durum B nondum esse in fluido FD, sed huius fluidi particulas aeioa, dispositas in modum annuli, moueri circulariter secundum ordinem notarum aei; aliasque ouyao moueri eodem modo secundum ordinem notarum ouy. Ut enim corpus aliquod sit fluidum, debent eius particulae moueri pluribus modis, ut iam dictum est. Quiescat deinde corpus durum B in hoc fluido FD inter a et o: quid fiet? Nempe particulae aeio impedientur ab ipso, ne possint transire ab o uersus a, ut absoluant circulum sui motus; itemque particulae ouya impedientur ne pergant ab a uersus o; ac uenientes ab /74/ i uersus o, pellent B uersus C; itemque uenientes ab y uersus a, ipsum tantundem repellent uersus F: ideoque nullam solae habebunt uim ad illud mouendum, sed reflectentur ab o uersus u, et ab a uersus e, fietque una circulatio ex duabus, secundum ordinem notarum aeiouya. Et ita, propter occursum corporis B, non quidem sistetur ullo modo ipsarum motus, sed mutabitur tantum determinatio, nec incedent per lineas tam rectas, uel tam prope accedentes ad rectam, quam si in B non impingerent. Tandem denique accedat noua aliqua uis, pellens B uersus C, haec uis, quantumuis exigua, iuncta ei qua particulae fluidi, uenientes ab i uersus o, ipsum etiam pellunt uersus C, superabit eam qua uenientes ab y uersus a illud in contrariam partem repellunt; atque ideo sufficiet ad ipsarum determinationem mutandam, et efficiendum ut ferantur secundum ordinem notarum ayuo, in quantum hoc requiritur ad motum corporis B non impediendum: quia, cum duo corpora determinantur ad motum uersus partes plane contrarias et sibi mutuo oppositas, illud in quo maior est uis, alterius determinationem debet mutare. Atque quod hic dico de particulis aeiouy, de omnibus etiam aliis fluidi FD, quae in B impingunt, est intelligendum: quod nempe singulae ex iis quae illud pellunt uersus C, oppositae sint totidem aliis, id ipsum in contrariam partem pellentibus; /75/ quodque perexigua uis, illis adiuncta, sufficiat ad harum determinationem mutandam; quodque, quamuis nullae forte describant tales circulos, quales hic repraesentantur aeio et ouya, haud dubie tamen omnes circulariter, et aliquibus modis huic aequipollentibus, moueantur.
[2.058] Si quae fluidi particulae tardius moueantur, quam corpus durum in eo existens, illud hac in parte fluidi rationem non habere.
Ita ergo mutata determinatione particularum fluidi, quae impediebant ne corpus B moueretur uersus C, hoc corpus B omnino incipiet moueri, et quidem eadem cum celeritate, qua uis a fluido diuersa illud pellit, si supponamus in isto fluido nullas esse particulas, quae non celerius, uel saltem aeque celeriter moueantur. Nam, si quae tardius agantur, quatenus ex illis constat, rationem fluidi non habet, neque tunc sufficit minima quaeque uis ad corpus durum in hoc fluido existens mouendum; sed tanta requiritur, ut superet resistentiam quae oritur ab istarum fluidi particularum tarditate. Ac ideo saepe uidemus aÎrem, aquam et alia fluida, multum resistere corporibus, quae in ipsis ualde celeriter aguntur, iisdemque sine ulla difficultate cedere, cum lentius procedunt.
[2.059] Corpus durum ab alio duro impulsum, non omnem suum motum ab eo mutuari, sed partim etiam a fluido circumiacente.
Cum autem corpus B sic mouetur uersus C, non putandum est, illud accipere suum motum a sola ui externa ipsum impellente, sed maxima ex parte a fluidi particulis; ita scilicet, ut eae quae componunt circulos aeio et ayuo, tantum amittant de suo motu, quantum acquirent eae particulae corporis duri B quae sunt inter o et a: quippe quae iam facient partem motuum circularium aeioa et ayuoa: quamuis, prout ulterius procedent uersus C, nouis semper fluidi particulis iungantur. /76/
[2.060] Non posse tamen ab isto fluido maiorem celeritatem acquirere, quam habeat a duro, a quo impulsum est.
Superest tantum hic explicadum, cur paulo ante non dixerim, mutari absolute determinationem particularum ayuo, sed mutari in quantum hoc requiritur, ad motum corporis B non impediendum. Quippe hoc corpus B non potest celerius moueri, quam a ui aduentitia impulsum est, quamuis saepe omnes particulae fluidi FD multo plus habeant agitationis. Hocque unum est ex iis, quae nobis inter philosophandum praecipue sunt obseruanda, ut ne cui causae ullum effectum tribuamus, qui potentiam eius excedat. Ita ponentes corpus durum B, in medio fluidi FD prius immotum, nunc ab externa aliqua ui, exempli causa, a manu mea, tardo motu impelli: cum haec sola impulsio meae manus sit causa cur moueatur, credi non debet ipsum celerius moueri quam impellitur; et quamuis omnes fluidi particulae multo celerius moueantur, non putandum est eas determinari ad motus circulares aeioa et ayuoa et similes, quae sint celeriores hac impulsione, sed ipsas, quatenus celerius aguntur, in quaslibet alias partes, ut prius, ferri.
[2.061] Cum corpus fluidum totum simul uersus aliquam partem fertur, necessario secum deferre corpus durum quod in se continet.
Atque ex his clare percipitur, corpus durum undique fluido cinctum, et in illo quiescens, ibi tanquam in aequilibrio consistere; ac quantumuis sit magnum, semper tamen a minima ui posse in hanc uel illam partem impelli: siue illa uis aliunde adueniat, siue in hoc sit sita, quod fluidum istud, totum simul, uersus aliquem /77/ locum feratur, ut flumina feruntur uersus mare, ac totus aÎr, Euro flante, fertur uersus Occidentem. Quod ubi contingit, omnino necesse est, corpus durum, in tali fluido existens, simul cum ipso deferri; nec obstat regula illa quarta, iuxta quam, ut paullo ante dictum est, corpus quiescens a nullo alio se minori, quantumuis celeriter acto, potest ad motum impelli.
[2.062] Cum corpus durum a fluido sic defertur, non idcirco moueri.
Quinimo, si ad ueram et absolutam motus naturam attendamus, quae consistit in translatione corporis moti ex uicinia corporum aliorum sibi contiguorum, et in utroque ex corporibus, quae se mutuo contingunt, est aequalis, quamuis non eodem modo soleat nominari: plane agnoscemus, non tam proprie moueri corpus durum, cum sic a fluido ipsum continente defertur, quam si non ab eo deferretur, quia tunc nempe a uicinis istius fluidi particulis minus recedit.
[2.063] Cur quaedam corpora tam dura sint, ut, quamuis parua, non facile manibus nostris diuidantur.
Unum autem adhuc est, in quo experientia regulis motus, paullo ante traditis, ualde uidetur aduersari: nempe quod uideamus multa corpora, manibus nostris longe minora, tam firmiter sibi mutuo adhaerere, ut nulla earum ui seiungi possint. Si enim illorum partes nullo alio glutino sibi inuicem adhaereant, quam quod singulae iuxta uicinas quiescant, et omne corpus quod quiescit, ab alio se maiori quod mouetur, possit ad motum impelli: non apparet prima fronte ratio, cur (exempli causa) clauus ferreus, uel aliud quodlibet, non magnum, sed ualde durum corpus, sola ui manuum nostrarum in duas partes diuidi non possit. /78/ Licet enim unamquamque mediam partem istius claui pro uno corpore numerare; cumque ista media pars manu nostra sit minor, uidetur eius ui debere posse moueri, atque sic ab alia media parte diuelli. Sed notandum est manus nostras esse admodum molles, siue ad naturam corporum fluidorum magis quam durorum accedentes; ideoque non totas simul agere solere in corpus ab iis mouendum, sed eam tantum ipsarum partem, quae, corpus istud tangens, tota simul in illud incumbit. Quippe, sicuti media pars claui ferrei, quatenus ab alia eius media parte est diuidenda, rationem habet unius corporis: sic pars manus nostrae proxime illam tangens, et ipsa minor, quatenus a reliquis eiusdem manus partibus seiungi potest, habet rationem alterius corporis. Et quia facilius a reliqua manu potest separari quam pars claui a reliquo clauo, et ista separatio sine doloris sensu fieri nequit, ideo clauum ferreum sola manu frangere non possumus; sed si illam malleo, lima, forfice, alioue instrumento muniamus, ut ita eius uis ad partem corporis diuidendi, minorem corpore quo utitur, ad illud diuidendum applicetur, quamlibet eius duritiem poterit superare.
[2.064] Non alia principia in Physica, quam in Geometria, uel in Mathesi abstracta, a me admitti, nec optari, quia sic omnia naturae phaenomend explicantur, et certae de iis demonstrationes dari possunt.
Nihil hic addam de figuris, nec quomodo ex earum infinita uarietate motuum quoque uarietates innumerae consequantur, quia satis ista per se patebunt, ubicumque usus ueniet ut de ipsis agamus. Et suppono meos lectores uel prima elementa Geometriae iam nouisse, uel saltem ingenium satis aptum habere ad Mathematicas demonstrationes intelligendas. Nam plane profiteor me nullam aliam rerum corporearum materiam agnoscere, quam illam omnimode diuisibilem, /79/ figurabilem et mobilem, quam Geometrae quantitatem uocant, et pro obiecto suarum demonstrationum assumunt; ac nihil plane in ipsa considerare, praeter istas diuisiones, figuras et motus; nihilque de ipsis ut uerum admittere, quod non ex communibus illis notionibus, de quarum ueritate non possumus dubitare, tam euidenter deducatur, ut pro Mathematica demonstratione sit habendum. Et quia sic omnia Naturae Phaenomena possunt explicari, ut in sequentibus apparebit, nulla alia Physicae principia puto esse admittenda, nec alia etiam optanda. /80/
PRINCIPIORUM PHILOSOPHIAE [3] De Mundo adspectabili
[recensere][3.001] Opera Dei nimis ampla cogitari non posse.
Inuentis iam quibusdam principiis rerum materialium, quae non a praeiudiciis sensuum, sed a lumine rationis ita petita sunt, ut de ipsorum ueritate dubitare nequeamus, examinandum est, an ex iis solis omnia naturae phaenomena possimus explicare. Incipiendumque ab iis quae maxime uniuersalia sunt, et a quibus reliqua dependent: nempe a generali totius huius mundi adspectabilis constructione. De qua ut recte philosophemur, duo sunt inprimis obseruanda. Unum, ut attendentes ad infinitam Dei potentiam et bonitatem, ne uereamur nimis ampla, et pulchra, et absoluta eius opera imaginari; sed e contra caueamus, ne si quos forte limites, nobis non certo cognitos, in ipsis supponamus, non satis magnifice de Creatoris potentia sentire uideamur.
[3.002] Cauendum esse, ne nimis superbe de nobis ipsis sentientes, fines quos Deus sibi proposuit in creando mundo, a nobis intelligi supponamus.
Alterum, ut etiam caueamus, ne nimis superbe de nobis ipsis sentiamus. Quod fieret non modo, si quos limites, nobis nulla cognitos ratione nec diuina reuelatione, mundo uellemus affingere, tanquam si uis nostrae cogitationis, ultra id quod a Deo reuera factum /81/ est, ferri posset; sed etiam maxime, si res omnes propter nos solos ab illo creatas esse fingeremus; uel tantum, si fines quos sibi proposuit in creando uniuerso, ingenii nostri ui comprehendi posse putaremus.
[3.003] Quo sensu dici possit omnia propter hominem facta esse.
Quamuis enim in Ethicis sit pium dicere, omnia a Deo propter nos facta esse, ut nempe tanto magis ad agendas ei gratias impellamur, eiusque amore incendamur; ac quamuis etiam suo sensu sit uerum, quatenus scilicet rebus omnibus uti possumus aliquo modo, saltem ad ingenium nostrum in iis consideran- dis exercendum, Deumque ob admiranda eius opera suspiciendum: nequaquam tamen est uerisimile, sic omnia propter nos facta esse, ut nullus alius sit eorum usus; essetque plane ridiculum et ineptum id in Physica consideratione supponere; quia non dubitamus, quin multa existant, uel olim extiterint, iamque esse desierint, quae nunquam ab ullo homine uisa sunt aut intellecta, nunquamque ullum usum ulli praebuerunt.
[3.004] De phaenomenis, siue experimentis; et quis eorum usus ad philosophandum. [&] P.
Principia autem quae iam inuenimus, tam uasta sunt et tam foecunda, ut multo plura ex iis sequantur, quam in hoc mundo aspectabili contineri uideamus; ac etiam multo plura, quam mens nostra cogitando perlustrare unquam possit. Sed iam breuem historiam praecipuorum naturae phaenomen %gre w %end n (quorum causae hic sunt inuestigandae), nobis ob oculos proponemus; non quidem ut ipsis tanquam rationibus utamur ad aliquid probandum: cupimus enim rationes effectuum a causis, non autem e contra causarum ab effectibus deducere; sed tantum ut ex innumeris effectibus, quos /82/ ab iisdem causis produci posse iudicamus, ad unos potius quam alios considerandos mentem nostram determinemus.
[3.005] Quae sit ratio distantiae et magnitudinis inter Solem, Terram et Lunam.
Nobis quidem, primo intuitu, Terra caeteris omnibus mundi corporibus multo maior esse uidetur, et Sol et Luna caeteris stellis; sed uisus defectum indubitatis ratiociniis emendantes, inprimis aduertimus Lunae a Terra distantiam circiter triginta Terrae diametros aequare, Solis uero sexcentas aut septingentas. Quas distantias cum apparentibus Solis et Lunae diametris conferentes, facile ex ipsis colligimus, Lunam quidem esse multo minorem Terra, sed Solem esse multo maiorem.
[3.006] Quae sit distantia reliquorum planetarum a Sole.
Agnoscimus etiam, uisu ratione adiuto, Mercurium plus ducentis Terrae diametris a Sole distare; Venerem plus quadringentis; Martem noningentis aut mille; Iouem tribus millibus et amplius; ac Saturnum quinque aut sex millibus.
[3.007] Fixas non posse supponi nimis remotas.
Quantum autem ad Fixas, non permittunt quidem phaenomena, ut ipsas a Sole aut Terra non magis quam Saturnum distare arbitremur; sed nulla obstant, quominus ad quantumlibet immensam distantiam remotas esse supponamus: colligiturque ex motibus coeli infra explicandis, eas a nobis esse adeo distantes, ut Saturnus ad ipsas comparatus uideatur admodum propinquus.
[3.008] Terram e coelo conspectam, non apparituram esse, nisi ut Planetam, Ioue aut Saturno minorem.
Ex quibus manifestum est, Lunam et Terram, si ex Ioue uel Saturno conspicerentur, multo minores esse /83/ apparituras, quam appareant Iupiter et Saturnus e Terra conspecti; nec forte etiam Solem maiorem uisum iri, si respiceretur ex Fixis, quam Fixae nobis e Terra uidentur: atque idcirco, ut sine praeiudicio partes mundi aspectabilis inter se comparemus, cauendum esse ne Lunam, uel Terram, uel Solem magnitudine Stellas superare arbitremur.
[3.009] Solem et Fixas propria luce fulgere.
Differunt autem inter se Stellae, non modo quod unae aliis sint maiores; sed etiam quod quaedam propria luce fulgeant, aliae uero tantum aliena. Ut inprimis de Sole dubium esse non potest, quin lucem qua oculos nostros perstringit, in se habeat: neque enim tantam ab omnibus Fixis simul sumptis mutuari potest, cum ipsae tantam ad nos non mittant, nec tamen a nobis magis distent quam a Sole; ac nullum aliud corpus apparet magis radiosum, a quo illam accipiat: si quod autem esset, procul dubio appareret. Idem de omnibus Stellis fixis facile credetur ab iis, qui considerabunt quam uiuidos radios uibrent, ac quantum a nobis et a Sole sint remotae: si enim alicuius Stellae fixae tam uicini essemus quam Solis, credibile est eam ipso non minorem, nec minus lucidam esse apparituram.
[3.010] Lunam et alios Planetas lucem a Sole mutuari.
Contra uero Lunam uidemus, ea tantum parte splendere quam Soli habet obuersam; unde cognoscimus illam esse proprio lumine destitutam, et tantum radios a Sole acceptos uersus oculos nostros reflectere. Quod idem etiam de Venere perspicillorum ope obseruatur. Idemque de Mercurio, Marte, Ioue et Saturno non difficulter persuadetur, ex eo quod eorum lumen obtusius siue placidius sit quam Fixarum, /84/ et a Sole non adeo distent, quin possint ab ipso illuminari.
[3.011] Terram ratione luminis a Planetis non differre.
Denique idem de Terra experimur: conflata enim est ex opacis corporibus, quae Solis radios excipientia, illos non minus ualide quam Luna reflectunt; quin etiam nubibus est inuoluta, quae licet multo minus opacae sint, quam pleraeque aliae eius partes, saepe tamen ipsas uidemus, cum a Sole illustrantur, non minus albicantes esse quam Lunam; adeo ut sit satis manifestum, eam ratione luminis a Luna, Venere, Mercurio, aliisque Planetis non differre.
[3.012] Lunam, cum noua est, a Terra illuminari.
Quod etiam confirmatur, ex eo quod, Luna existente inter Solem et Terram, eius facies quae a Sole non illustratur, debile quoddam lumen ostendat, quod facile coniicimus ad illam peruenire a Terra, quae tunc radios a Sole receptos eam uersus reflectit; minuitur enim paulatim, prout pars Terrae a Sole illuminata ab ea se auertit.
[3.013] Solem inter Fixas, et Terram inter Planetas posse numerari.
Atque omnino, si Terram ex Ioue respiceremus, minor quidem, sed forte non minus lucida nobis appareret, quam hinc Iupiter appareat; ex uicinioribus autem Planetis, maior uideretur; sed ex Fixis, propter nimiam earum distantiam, omnem conspectum effugeret. Ex quibus sequitur ipsam inter Planetas, et Solem inter Stellas fixas posse numerari.
[3.014] Fixas eandem semper a se mutuo distantiam retinere, non autem Planetas.
Differunt etiam inter se Stellae in eo, quod illae quas Fixas uocamus, eandem semper a se mutuo distantiam, eundemque ordinem seruent; aliae autem assidue inter se situm mutent: unde Planetae siue errantes appellantur.
[3.015] Easdem Planetarum apparentias per uarias hypotheses posse explicari.
Equidem, ut in medio mari, tempore tranquillo, /85/ cum quis ex una naui alias eminus respicit inter se situm mutantes, saepe potest dubitare quibusnam ex illis, et annon etiam suae, motus (a quo procedit ista situs uariatio) sit tribuendus: ita errores Planetarum, e Terra conspecti, tales apparent, ut ex ipsis solis cognosci non possit, quibusnam corporibus sint proprie tribuendi. Cumque sint ualde inaequales et implicati, non facile est illos explicare, nisi ex uariis modis, quibus possunt intelligi, unum aliquem eligamus, secundum quem ipsos fieri supponamus. In quem finem inuentae sunt ab Astronomis tres diuersae hypotheses, hoc est, positiones, quae non ut uerae, sed tantum ut phaenomenis explicandis idoneae, considerantur.
[3.016] Hypothesin Ptolemaei apparentiis non satisfacere.
Harum prima est Ptolemaei, quae quoniam multis phaenomenis aduersatur (ut inprimis incremento et decremento luminis, quod in Venere sicut in Luna obseruatur), iam uulgo ab omnibus Philosophis reiici solet, ideoque hic a me praetermittetur.
[3.017] Hypotheses Copernici et Tychonis non differre in quantum hypotheses.
Secunda est Copernici, et tertia Tychonis Brahe: quae duae, quatenus sunt tantum hypotheses, eodem modo phaenomenis satisfaciunt, et non magna inter ipsas differentia est, nisi quod illa Copernici aliquanto simplicior sit et clarior; adeo ut Tycho non habuerit occasionem illam mutandi, nisi quia non hypothesin dumtaxat, sed ipsam rei ueritatem explicare conabatur.
[3.018] Tychonem uerbo minus, sed re plus motus Terrae tribuere, quam Copernicum.
Quippe, cum Copernicus non dubitasset motum Terrae tribuere, hoc Tycho tanquam in Physica ualde absurdum, atque a communi hominum sensu alienum, uoluit emendare; sed, quia ueram motus naturam non satis considerauit, uerbo tantum asseruit /86/ Terram quiescere, ac re ipsa plus motus ei concessit quam alter.
[3.019] Me accuratius quam Copernicum, et uerius quam Tychonem, Terrae motum negare.
Quapropter ego, in hoc tantum ab utroque dissentiens, quod omnem motum uerius quam Tycho, et curiosius quam Copernicus, sim terrae detracturus: illam hic proponam hypothesin, quae omnium simplicissima, et tam ad phaenomena intelligenda, quam ad eorum causas naturales inuestigandas accommodatissima esse uidetur: ipsamque tantum pro hypothesi, non pro rei ueritate haberi uelim.
[3.020] Fixas supponendas esse a Saturno quammaxime distantes.
Primo, quia nondum certi sumus, quantum a nobis distent Stellae fixae, nec possumus eas fingere tam remotas, ut hoc phaenomenis repugnet: ne simus contenti supponere ipsas esse supra Saturnum, ut uulgo omnes admittunt, sed libertatem sumamus quantumlibet altiores existimandi. Si enim earum altitudinem cum distantiis hic supra terram nobis notis uellemus comparare, illa, quae iam iis ab omnibus conceditur, non esset minus incredibilis quam quaeuis maior; si uero ad Dei creatoris omnipotentiam respiciamus, nulla potest cogitari tam magna, ut ideo sit minus credibilis quam quaeuis minor. Atque non tantum ad Planetarum, sed etiam ad Cometarum phaenomena commode explicanda, maximum spatium inter illas et sphaeram Saturni ponendum esse, infra ostendam.
[3.021] Solem instar flammae ex materia quidem ualde mobili constare, sed non ideo ex uno loco in alium migrare.
Secundo, quia Sol in hoc conuenit cum Fixis, et cum flamma, quod lumen a se ipso emittat: putemus eundem etiam in motu cum flamma, et in situ cum Fixis, conuenire. Nempe nihil quidem hic supra terram /87/ uidemus esse mobilius flamma; nam et alia corpora, iuxta quae posita est, nisi sint admodum solida et dura, particulatim dissoluit, ac secum mouet. Sed tamen eius motus fit tantum secundum partes, et tota migrare non solet ex uno loco in alium, nisi ab aliquo alio corpore, cui adhaereat, deferatur; qua ratione possumus etiam existimare Solem constare quidem ex materia ualde fluida et mobili, quae omnes coeli circumiacentis partes secum rapit; sed in hoc nihilominus Stellas fixas imitari, quod non ex una coeli regione in aliam migret.
[3.022] Solem a flamma differre, quod non ita egeat alimento.
Neque incongrua uideri debet Solis cum flamma comparatio, ex eo quod nullam flammam hic uideamus quae non continuo egeat alimento; quod idem de Sole non obseruatur. Ex legibus enim naturae, non minus flamma, quam quoduis aliud corpus, ubi semel existit, semper existere perseuerat, nisi ab aliqua causa externa destruatur; sed, quia constat materia quammaxime fluida et mobili, assidue hic supra terram a materia circumiacente dissipatur; atque ideo eget alimento, non ut eadem quae iam existit conseruetur, sed tantum ut, dum ipsa extinguitur, semper alia noua in eius locum substituatur. Solem autem non ita destruunt partes coeli ei uicinae, ideoque non ita eget alimento quo reparetur. Sed tamen etiam infra ostendetur, nouam semper materiam in Solem ingredi, et [&] aliam ex eo elabi.
[3.023] Fixas omnes in eadem sphaera non uersari, sed unamquamque uastum spatium circa se habere, aliis Fixis destitutum.
Hicque notandum est, si Sol in situ non differat a Fixis, ipsas omnes in unius alicuius sphaerae circumferentia non uersari, quemadmodum multi supponunt, /88/ quia ille in eadem ista sphaerae circumferentia esse non potest. Sed, ut Sol uastum quoddam circa se spatium habet, in quo nulla Stella fixa continetur: ita singulae Fixae ab omnibus aliis ualde remotae esse debent, et unae multo magis quam aliae, a nobis et a Sole distare. Sic in hac figura, si S sit Sol, F f erunt Stellae fixae; /89/ atque aliae innumerae, supra et infra, et ultra huius figurae planum, per omnes spatii dimensiones sparsae intelligentur.
[3.024] Coelos esse fluidos.
Tertio, putandum est, non tantum Solis et Fixarum, sed totius etiam coeli materiam fluidam esse, siue liquidam: quod iam uulgo omnes Astronomi concedunt, quia uident phaenomena Planetarum uix aliter posse explicari.
[3.025] Coelos omnia corpora in se contenta secum deferre.
Sed in hoc multi mihi uidentur errare, quod fluiditatem coelo tribuentes, illud tanquam spatium plane uacuum imaginentur, ita ut motibus quidem aliorum corporum non resistat, sed praeterea nullam habeat uim ad ipsa secum deferenda: neque enim in rerum natura ullum tale uacuum esse potest, ac fluidis omnibus hoc est commune, ut ideo tantum non resistant aliorum corporum motibus, quod in seipsis etiam habeant motum. Et quia hic motus facile in omnes partes determinatur, eius ui, cum in unam aliquam partem est determinatus, necessario secum deferunt alia omnia corpora in se contenta, quae a nulla causa externa retinentur, quantumuis ipsa sint. solida et quiescentia et dura; ut ex ante dictis est manifestum.
[3.026] Terram in coelo suo quiescere, sed nihilominus ab eo deferri.
Quarto, cum uideamus Terram nullis columnis suffultam, nullisque funibus appensam, sed circumquaque fluidissimo tantum coelo cinctam esse, putemus quidem illam quiescere, ac nullam habere propensionem ad motum, quandoquidem nullam aduertimus. Sed ne putemus hoc obstare, quominus ab isto coelo deferatur, et eius motibus immota obsequatur: /90/ ut nauis, nullis uentis nec remis impulsa, nullisque anchoris alligata, in medio mari quiescit, etsi forte aquae ingens moles, occulto cursu delabens, ipsam secum ferat.
[3.027] Idemque sentiendum esse de omnibus Planetis.
Et quemadmodum caeteri Planetae in hoc cum Terra conueniunt, quod sint opaci et radios Solis reflectant, non immerito arbitrabimur illos etiam in hoc ei similes esse, quod unusquisque quiescat in ea coeli regione in qua uersatur; quodque omnis uariatio situs quae in illis obseruatur, ex eo tantum procedat, quod omnis materia coeli, quae illos continet, moueatur.
[3.028] Terram, proprie loquendo, non moueri, nec ullos Planetas, quamuis a coelotransferantur.
Hicque oportet eorum meminisse quae de natura motus supra dicta sunt: nempe illum quidem (si proprie loquamur, et secundum rei ueritatem), esse tantum translationem unius corporis ex uicinia eorum corporum, quae ipsum immediate contingunt et tanquam quiescentia spectantur, in uiciniam aliorum. Sed saepe etiam ex usu uulgi actionem omnem, qua corpus aliquod ex uno loco in alium migrat, motum uocari; et hoc sensu dici posse, eandem rem eodem tempore moueri ac non moueri, prout eius locum uarie determinamus. Unde sequitur nullum in Terra, nec etiam in aliis Planetis, motum proprie dictum reperiri: quia non transferuntur ex uicinia partium coeli quae illos immediate contingunt, quatenus istae partes coeli ut immotae considerantur. Ad hoc enim deberent ab omnibus simul seiungi, quod non fit; sed quia materia coeli fluida est, nunc unae eius particulis, nunc aliae, a Planeta quem contingunt remouentur, idque per motum qui illis tantum tribui debet, non autem Planetae: /91/ quemadmodum partiales translationes aquae et aÎris, quae in terrae superficie fiunt, non tribui solent ipsi terrae, sed illis aquae et aÎris partibus quae transferuntur.
[3.029] Nullum etiam motum Terrae esse tribuendum, quamuis motus improprie iuxta usum uulgi sumatur; sed tunc recte dici, alios Planetas moueri.
Motum autem sumendo iuxta usum uulgi, dicendum quidem est Planetas alios omnes moueri, nec non etiam Solem et Fixas; sed non, nisi admodum incongrue, idem de Terra dici potest. Vulgus enim a Terrae partibus, ut immobilibus spectatis, Stellarum loca determinat; hasque eatenus moueri iudicat, quatenus a locis ita determinatis recedunt: quod commodum est ad usum uitae, ideoque rationi consentaneum. Quin etiam omnes ab ineunte aetate putauimus, Terram non esse globosam, sed planam, et in ea esse ubique idem sursum et idem deorsum, eosdemque mundi cardines, Orientem, Occidentem, Meridiem, et Septentrionem; quibus idcirco usi sumus ad reliquorum omnium corporum loca designanda. Sed si quis philosophus, animaduertens Terram esse globum in coelo fluido et mobili contentum, Solem autem et Stellas fixas eundem semper inter se situm seruare, his utatur ut immotis ad illius locum determinandum, et ideo affirmet ipsam moueri, absque ratione loquetur. Nam primo, iuxta philosophicum sensum, locus determinari non debet per corpora ualde remota, quales sunt Fixae, sed per contigua eius quod dicitur moueri. Ac deinde, iuxta usum uulgi, non est cur Fixas consideret ut immotas, potius quam Terram, nisi quod putet ultra ipsas non esse ulla alia corpora, a quibus separentur, et quorum respectu dici possint moueri, Terra autem quiescere, illo sensu quo /92/ dicit Terram moueri respectu Fixarum. Atqui hoc putare a ratione est alienum: cum enim mens nostra sit talis naturae, ut nullos in mundo limites agnoscat, quisquis ad immensitatem Dei et sensuum nostrorum infirmitatem attendet, aequius esse iudicabit suspicari, ultra illas omnes Stellas fixas quas uidemus, forte esse alia corpora, ad quae comparata Terra quiescere, ipsae autem omnes simul moueri dici possint, quam suspicari nulla posse talia esse.
[3.030] Planetas omnes circa Solem a coelo deferri.
Sic itaque sublato omni scrupulo de Terrae motu, putemus totam materiam coeli in qua Planetae uersantur, in modum cuiusdam uorticis, in cuius centro est Sol, assidue gyrare, ac eius partes Soli uiciniores celerius moueri quam remotiores, Planetasque omnes (e quorum numero est Terra) inter easdem istius coelestis materiae partes semper uersari. Ex quo solo, sine ullis machinamentis, omnia ipsorum phaenomena facillime intelligentur. Ut enim in iis fluminum locis, in quibus aqua in se ipsam contorta uorticem facit, si uariae festucae illi aquae incumbant, uidebimus ipsas simul cum ea deferri, et nonnullas etiam circa propria centra conuerti, et eo celerius integrum gyrum absoluere, quo centro uorticis erunt uiciniores; et denique, quamuis semper motus circulares affectent, uix tamen unquam circulos omnino perfectos describere, sed nonnihil in longitudinem et latitudinem aberrare: ita eadem omnia de Planetis absque ulla difficultate possumus imaginari, et per hoc unum cuncta eorum phaenomena explicantur.
[3.031] Quomodo singuli Planetae deferantur.
Sit itaque S Sol, et omnis materia coelestis eum circumiacens ita moueatur in easdem partes, nempe ab /93/ Occidente per Meridiem uersus Orientem, siue ab A per B uersus C, supponendo polum Borealem supra huius figurae planum eminere: ut ea quae est circa Saturnum, impendat fere annos triginta ad eum per totum circulum %saturnus% deferendum; ea uero quae est circa Iouem, intra annos 12 illum cum eius asseclis deferat per circulum %iuppiter%; sicque Mars duobus annis, Terra cum Luna uno anno, Venus octo mensibus, et Mercurius tribus, circuitus suos in circulis %mars%, %terra%, %uenus%, %mercurius%, materia coeli eos deferente, absoluant.
[3.032] Quomodo etiam Solis maculae.
Nec non etiam corpora quaedam opaca, perspicillorum ope nobis conspicua, quae dicuntur Solis maculae, ipsiusque superficiei contigua sunt, spatio uiginti sex dierum eum circumeant.
[3.033] Quomodo etiam Terra circa proprium centrum, et Luna circa Terram uehatur.
Ac praeterea, ut saepe in aquarum uorticibus uidi contingere, in maiori illo coelestis materiae uortice sint alii minores uortices, unus in cuius centro sit Iupiter, alter in cuius centro sit Terra, qui in easdem partes ac maior uortex ferantur; et ille qui habet Iouem in centro, deferat circa ipsum quatuor eius asseclas, tali celeritate, ut remotissimus diebus 16, sequens diebus 7, tertius horis 85, et centri proximus horis 42 unum circuitum perficiat; sicque, dum semel in maiori /94/. circulo circa Solem ferentur, minores suos circulos circa Iouem aliquoties percurrant. Eodemque modo uortex, qui habet Terram in centro, efficiat ut Luna mensis spatio eam circumeat, ipsa autem Terra singulis diebus circa proprium axem integrum gyrum absoluat; ita ut eodem tempore quo Terra et Luna circulum communem semel peragrabunt, Terra 365 uicibus circa proprium centrum, et Luna duodecies circa Terram uertatur.
[3.034] Motus coelorum non esse perfecte circulares.
Denique, ne putemus omnia centra Planetarum accurate in eodem plano semper consistere, nec circulos quos describunt esse omnino perfectos; sed, ut in omnibus aliis rebus naturalibus contingere uidemus, ista tantum praeterpropter talia esse, ac etiam labentibus saeculis continuo mutari arbitremur.
[3.035] De aberratione Planetarum in latitudinem.
Nempe, si haec figura repraesentet planum, in quo centrum Terrae toto anno uersatur, quod uocatur planum Eclipticae atque ope Fixarum in coelo determinatur, putandum est unumquemque ex aliis Planetis in alio quodam plano uersari, ad hoc nonnihil inclinato, et ipsum intersecante in linea quae transit per centrum Solis: ita ut Sol in omnibus istis planis reperiatur. Exempli causa, orbita Saturni secat nunc Eclipticam in signis Cancri et Capricorni, supra ipsam autem attollitur, hoc est, uersus Boream inclinatur in Libra, et infra eandem uersus Austrum deprimitur in Ariete, angulusque ipsius inclinationis est circiter graduum 2 1/2. Sicque aliorum Planetarum orbitae secant Eclipticam in aliis locis; sed inclinatio in Ioue et Marte est minor, in Venere uno circiter gradu maior, et in Mercurio maxima: est enim fere 7 graduum. Ac /95/ praeterea etiam Solis maculae (saltem si uerae sint obseruationes Scheineri SI, post cuius diligentiam nihil circa istarum macularum phaenomena desiderari posse uidetur), in planis 7 gradibus aut amplius ad Eclipticam inclinatis, circa Solem uoluuntur; adeo ut earum motus hac in re non differat a motibus Planetarum. Luna etiam circa Terram fertur, in plano quod 5 gradibus ab Ecliptica deflectit; et Terra circa proprium axem in plano Aequatoris 23 1/2 gradibus ab Ecliptica deflectente; quod planum Aequatoris ipsa secum defert. Atque hae Planetarum aberrationes ab Ecliptica uocantur motus in latitudinem.
[3.036] De motu in longitudinem.
Ipsorum autem circuitiones circa Solem uocantur motus in longitudinem. Hique etiam in eo aberrant, quod non aequaliter ubique a Sole distent; sed hac aetate, Saturnus ab eo remotior est in Sagittario quam in Geminis, uicesima circiter distantiae suae parte; Iupiter in Libra remotior est quam in Ariete; sicque alii Planetae habent Aphelia et Perihelia sua aliis in locis. Post aliquot autem saecula, haec omnia mutata esse deprehendentur; ac singuli Planetae, nec non etiam Terra, planum in quo nunc est Ecliptica, diuersis in locis secabunt, et paulo magis uel minus ab illa deflectent; et illorum maximae ac minimae a Sole distantiae in aliis signis reperientur.
[3.037] Phaenomena omnia per hanc hypothesin facillime intelligi.
Iam uero non opus est ut ostendam, quo pacto ex hac hypothesi sequantur phaenomena diei et noctis, aestatis et hyemis, siue accessus Solis ad Tropicos, et /96/ eiusdem recessus, phasium Lunae, Eclipsium, stationum et retrogradationum quae apparent in Planetis, praecessionis aequinoctiorum, uariationis in obliquitate Eclipticae, ac similia: facile enim ab illis, qui uel prima elementa Astronomiae didicerunt, intelligentur.
[3.038] Iuxta Tychonis hypothesin dicendum esse, Terram mouericirca proprium centrum.
Sed breuiter adhuc dicam, quo pacto ex hypothesi Braheana, quam uulgo iam admittunt illi omnes qui Copernicanam repudiant, plus motus Terrae quam per hanc tribuatur. Primo, manente Terra iuxta eorum opinionem immobili, necesse est ut totum coelum, una cum stellis, circa ipsam singulis diebus uoluatur: quod intelligi non potest, quin simul intelligatur fieri translationem omnium partium Terrae, ex uicinia partium coeli quas tangunt in uiciniam aliarum; cumque haec translatio sit reciproca, ut supra dictum est, et eadem plane uis siue actio ad illam requiratur in Terra atque in coelo, nulla ratio est cur, propter ipsam, coelo potius quam Terrae motum tribuamus. Quinimo, iuxta superius dicta, Terrae duntaxat est tribuendus: quia fit secundum totam eius superficiem, non autem eodem modo secundum totam superficiem coeli, sed tantum secundum partem concauam, Terrae contiguam, quae ad conuexam comparata perexigua est. Nec refert si dicant, se non tantum putare concauam coeli stellati superficiem a terra separari, sed simul etiam conuexam ab alio coelo illud ambiente, nempe a coelo crystallino uel Empyreo; atque hanc esse rationem cur illum motum coelo potius tribuant quam terrae. Nullum enim haberi potest argumentum, quo /97/ probetur fieri talem separationem totius superficiei conuexae coeli stellati ab alio coelo ipsum ambiente; sed plane ex arbitrio illam fingunt. Atque ita, iuxta ipsorum hypothesin, ratio cur motus sit terrae tribuendus, est certa et euidens; ratio uero cur illum coelo tribuant, et Terrae quietem, est incerta et a sola illorum imaginatione efficta.
[3.039] Ac etiam illam moueri circa Solem motu annuo.
Ex eadem Tychonis hypothesi, Sol motu annuo circa Terram gyrans, non modo Mercurium et Venerem, sed etiam Martem, Iouem et Saturnum, qui ab eo remotiores sunt quam Terra, secum ducit: quod intelligi non potest, praesertim in coelo fluido, quale illud supponunt, quin tota coeli materia interiacens simul feratur, et interim Terra ui aliqua separetur a partibus istius materiae sibi contiguis, atque in ea circulum describat. Quapropter haec rursus separatio, quae est totius Terrae, ac peculiarem in ea actionem requirit, eius motus erit dicendus.
[3.040] Terrae translationem nullam efficere aspectus diuersitatem in Fixis, propter maximam ipsarum distantiam.
Unus autem adhuc in mea hypothesi scrupulus manet, ex eo quod, si Sol eundem semper situm inter Fixas seruet, necesse sit Terram, quae circa illum fertur, ad ipsas accedere ac recedere toto suae orbitae interuallo: quod tamen ex phaenomenis non potuit hactenus deprehendi. Sed hoc excusatur per immensam distantiam, quam inter nos et Fixas esse supponimus; talem scilicet, ut totus ille circulus qui a Terra describitur circa Solem, si ad eam comparetur, instar puncti sit habendus. Quod fateor incredibile uideri posse, magnalia Dei considerare non assuetis, et Terram ut praecipuam partem uniuersi, ac domicilium hominis, propter quem caetera omnia facta sint, spectantibus; /98/ sed Astronomis, qui iam omnes sciunt illam ad coelum comparatam instar puncti esse, non ita mirum uideri debet.
[3.041] Hanc etiam Fixarum distantiam requiri ad motus Cometarum, quos iam constat esse in coelo.
Ac praeterea Cometae, quos iam satis constat in nostro aÎre non uersari, ut nimis rudis antiquitas opinabatur, uastissimum istud spatium inter sphaeram Saturni et Fixas requirunt, ad omnes suas excursiones absoluendas: adeo enim uariae sunt, adeo immanes, et a Fixarum stabilitate atque a regulari Planetarum circa Solem circuitione adeo discrepantes, ut absque eo ad nullas naturae leges reuocari posse uideantur. Neque nos mouere debet quod Tycho et alii Astronomi, qui diligenter eorum parallaxes inuestigarunt, dixerint tantum illos esse supra Lunam, uersus sphaeram Veneris aut Mercurii, non autem supra ipsum Saturnum: hoc enim non minus recte ex suis calculis concludere potuissent, quam illud. Sed cum disputarent contra ueteres, qui Cometas inter meteora sublunaria numerabant, contenti fuerunt ostendere illos in coelo esse; nec ausi sunt omnem altitudinem, quam calculo deprehendebant, iis tribuere, ne minus facile crederetur.
[3.042] Omnia quae hic in Terra uidemus, ad phaenomena etiam pertinere, sed non opus esse initio ad cuncta respicere.
Praeter haec autem generaliora, possent adhuc particularia multa, non modo circa Solem, Planetas, Cometas et Fixas, sed praecipue etiam circa Terram (nempe illa omnia quae in eius superficie uidemus), inter phaenomena hic recenseri. Ut enim ueram huius mundi aspectabilis naturam agnoscamus, non satis est aliquas causas inuenire, per quas ea quae in coelo eminus aspicimus explicentur; sed ex iisdem etiam, illa omnia quae in Terra cominus intuemur, deduci debent. Atqui /99/ non opus est, ut illa omnia consideremus ad rerum generaliorum causas determinandas; sed tum demum ipsas postea recte a nobis determinatas fuisse cognoscemus, cum ex iisdem non ea dumtaxat ad quae respeximus, sed alia etiam omnia, de quibus antea non cogitauimus, explicari aduertemus.
[3.043] Vix fieri posse quin causae, ex quibus omnia phaenomenaclare deducuntur, sint uerae.
Et certe, si nullis principiis utamur nisi euidentissime perspectis, si nihil nisi per Mathematicas consequentias ex iis deducamus, et interim illa quae sic ex ipsis deducemus, cum omnibus naturae phaenomenis accurate consentiant, iniuriam Deo facere uideremur, si causas rerum, hoc pacto a nobis inuentas, falsas esse suspicaremur, tanquam si nos tam imperfectos genuisset, ut ratione nostra recte utendo fallamur.
[3.044] Me tamen eas, quas hic exponam, pro hypothesibus tantum haberi uelle.
Verumtamen, ne etiam nimis arrogantes esse uideamur, si de tantis rebus philosophando, genuinam earum ueritatem a nobis inuentam esse affirmemus, malim hoc in medio relinquere, atque omnia quae deinceps sum scripturus tanquam hypothesin proponere. Quae quamuis falsa esse existimetur, satis magnum operae pretium me fecisse arbitrabor, si omnia quae ex ipsa deducentur cum experimentis consentiant: ita enim ex ea tantundem utilitatis ad uitam, atque ex ipsius ueritatis cognitione, percipiemus.
[3.045] Meque etiam hic nonnullas assumpturum, quas constat falsas esse.
Quinimo etiam, ad res naturales melius explicandas, earum causas altius hic repetam, quam ipsas unquam extitisse existimem. Non enim dubium est, quin mundus ab initio fuerit creatus cum omni sua perfectione: ita ut in eo et Sol et Terra et Luna, et Stellae extiterint; ac etiam in Terra non tantum fuerint /100/ semina plantarum, sed ipsae plantae; nec Adam et Eua nati sint infantes, sed facti sint homines adulti. Hoc fides Christiana nos docet, hocque etiam ratio naturalis plane persuadet. Attendendo enim ad immensam Dei potentiam, non possumus existimare illum unquam quidquam fecisse, quod non omnibus suis numeris fuerit absolutum. Sed nihilominus, ut ad plantarum uel hominum naturas intelligendas, longe melius est considerare, quo pacto paulatim ex seminibus nasci possint, quam quo pacto a Deo in prima mundi origine creati sint: ita, si quae principia possimus excogitare, ualde simplicia et cognitu facilia, ex quibus tanquam ex seminibus quibusdam, et sidera et Terram, et denique omnia quae in hoc mundo aspectabili deprehendimus, oriri potuisse demonstremus, quamuis ipsa nunquam sic orta esse probe sciamus, hoc pacto tamen eorum naturam longe melius exponemus, quam si tantum, qualia iam sint, describeremus. Et quia talia principia mihi uideor inuenisse, ipsa breuiter hic exponam.
[3.046] Quaenam sint ea, quae hic assumo ad phaenomena omnia explicanda.
Ex antedictis iam constat, omnium mundi corporum unam et eandem esse materiam, in quaslibet partes diuisibilem, ac iam reipsa in multas diuisam, quae diuersimode mouentur, motusque habent aliquo modo circulares, et semper eandem motuum quantitatem in uniuerso conseruant. At quam magnae sint istae partes materiae, quam celeriter moueantur, et quales circulos describant, non possumus sola ratione /101/ determinare: quia potuerunt ista innumeris modis diuersis a Deo temperari, et quemnam prae caeteris elegerit, sola experientia docere debet. Iamque idcirco nobis liberum est, quidlibet de illis assumere, modo omnia, quae ex ipso consequentur, cum experientia At quam magnae sint istae partes materiae, quam celeriter moueantur, et quales circulos describant, non possumus sola ratione /101/ determinare: quia potuerunt ista innumeris modis diuersis a Deo temperari, et quemnam prae caeteris elegerit, sola experientia docere debet. Iamque idcirco nobis liberum est, quidlibet de illis assumere, modo omnia, quae ex ipso consequentur, cum experientia consentiant. Itaque, si placet, supponemus omnem illam materiam, ex qua hic mundus adspectabilis est compositus, fuisse initio a Deo diuisam in particulas quam-proxime inter se aequales, et magnitudine mediocres, siue medias inter illas omnes, ex quibus iam coeli atque astra componuntur; easque omnes tantundem motus in se habuisse, quantum iam in mundo reperitur; et aequaliter fuisse motas, tum singulas circa propria sua centra, et separatim a se mutuo, ita ut corpus fluidum componerent, quale coelum esse putamus; tum etiam plures simul, circa alia quaedam puncta aeque a se mutuo remota, et eodem modo disposita ac iam sunt centra Fixarum; nec non etiam circa alia aliquanto plura, quae aequent numerum Planetarum. Ita scilicet ut illae omnes, quae continebantur in spatio AEI, uerterentur circa punctum S, et quae continebantur in spatio AEV, circa F, et ita de caeteris: sicque tot uarios uortices componerent, quot iam astra sunt in mundo.
[3.047] Harum suppositionum falsitatem non impedire, quominus ea quae ex ipsis deducentur, uera et certa esse possint.
Quae pauca sufficere mihi uidentur, ut ex iis tanquam causis omnes qui in hoc mundo apparent effectus secundum leges naturae supra expositas oriantur. /102/ Et non puto alia simpliciora, uel intellectu faciliora, uel etiam probabiliora rerum principia posse excogitari. Etsi enim forte etiam ex Chao per leges naturae idem ille ordo qui iam est in rebus deduci posset, idque olim susceperim explicandum: quia tamen /103/ confusio minus uidetur conuenire cum summa Dei rerum creatoris perfectione, quam proportio uel ordo, et minus distincte etiam a nobis percipi potest, nullaque proportio, nullusue ordo simplicior est, et cognitu facilior, quam ille qui constat omnimoda aequalitate: idcirco hic suppono omnes materiae particulas initio fuisse, tam in magnitudine quam in motu, inter se aequales, et nullam in uniuerso inaequalitatem relinquo, praeter illam quae est in situ Fixarum, et quae unicuique coelum noctu intuenti tam clare apparet, ut negari plane non possit. Atque omnino parum refert, quid hoc pacto supponatur, quia postea iuxta leges naturae est mutandum. Et uix aliquid supponi potest, ex quo non idem effectus (quanquam fortasse operosius) per easdem naturae leges deduci possit: cum [&] enim illarum ope materia formas omnes quarum est capax, successiue assumat, si formas istas ordine consideremus, tandem ad illam quae est huius mundi poterimus deuenire: adeo ut hic nihil erroris ex falsa suppositione sit timendum.
[3.048] Quomodo omnes coelestis materiae particulae factae sint sphaericae.
Itaque, ut naturae legum efficacitatem in proposita hypothesi ostendere incipiamus, considerandum est illas particulas, in quas totam huius mundi materiam initio diuisam fuisse supponimus, non potuisse quidem initio esse sphaericas, quia plures globuli, simul iuncti, spatium continuum non replent; sed cuiuscumque figurae tunc fuerint, eas non potuisse successu temporis non fieri rotundas, quandoquidem uarios habuerunt motus circulares. Cum enim in principio satis magna ui motae fuerint, ut unae ab aliis seiungerentur, eadem illa uis perseuerans, haud dubie satis magna /104/ etiam fuit, ad earum omnes angulos, dum sibi mutuo postea occurrerunt, atterendos: ad hoc enim non tanta, quam ad illud, requirebatur. Et ex hoc solo, quod alicuius corporis anguli sic atterantur, facile intelligimus illud tandem fieri rotundum: quia hoc in loco nomen anguli ad omne id, quod in tali corpore ultra figuram sphaericam prominet, est extendendum.
[3.049] Circa istas particulas sphaericas aliam esse debere materiam subtiliorem.
Cum autem nullibi spatia omni corpore uacua esse possint, cumque rotundae illae materiae particulae, simul iunctae, perexigua quaedam interualla circa se relinquant: necesse est ista interualla quibusdam aliis materiae ramentis minutissimis, figuras ad ipsa implenda aptas habentibus, easque pro ratione loci occupandi perpetuo mutantibus, impleri. Nempe, dum earum materiae particularum, quae fiunt rotundae, anguli paulatim atteruntur, id quod ex ipsis eraditur adeo est minutum, et tantam celeritatem acquirit, ut sola ui sui motus in ramenta innumerabilia diuidatur; sicque impleat omnes angulos, quos aliae materiae particulae subingredi non possunt.
[3.050] Huius subtilioris materiae particulas facillime diuidi.
Notandum enim est, quo minora sunt ista particularum aliarum ramenta, eo facilius moueri, atque in alia adhuc minutiora comminui posse: quia quo minora, eo plus habent superficiei, pro ratione suae molis: et occurrunt aliis corporibus secundum superficiem, diuiduntur uero secundum molem.
[3.051] Easdem celerrime moueri.
Notandum etiam est ipsa multo celerius agitari, quam alias materiae particulas, a quibus tamen suam /105/ agitationem acquirunt: quia, dum hae per rectas et patentes uias feruntur, expellunt ista per obliquas et angustas. Eadem ratione, qua uidemus ex folle, quamuis lente claudatur, aÎrem tamen ualde celeriter egredi, propter angustiam uiae per quam transit. Iamque supra demonstratum est, aliquam materiae portionem celerrime moueri, ac in partes reipsa indefinitas diuidi debere, ut uarii motus circulares et inaequales sine rarefactione uel uacuo fieri possint; nec ulla alia, praeter hanc, ad id apta reperitur.
[3.052] Tria esse huius mundi aspectabilis elementa.
Iam itaque duo habemus genera materiae ualde diuersa, quae duo prima elementa huius mundi aspectabilis dici possunt. Primum est illius, quae tantam uim habet agitationis, ut aliis corporibus occurrendo, in minutias indefinitae paruitatis diuidatur, et figuras suas ad omnes angulorum ab iis relictorum angustias implendas accommodet. Alterum est eius, quae diuisa est in particulas sphaericas, ualde quidem minutas, si cum iis corporibus, quae oculis cernere possumus, comparentur; sed tamen certae ac determinatae quantitatis, et diuisibiles in alias multo minores. Tertiumque paulo post inueniemus, constans partibus uel magis crassis, uel figuras minus ad motum aptas habentibus. Et ex his tribus omnia huius mundi aspectabilis corpora componi ostendemus: nempe Solem et Stellas fixas ex primo, Coelos ex secundo, et Terram cum Planetis et Cometis ex tertio. Cum enim Sol et Fixae lumen ex se emittant, Coeli illud transmittant, Terra, Planetae, ac Cometae remittant: triplicem hanc differentiam in aspectum incurrentem, non male ad tria elementa referemus. /106/
[3.053] Tres etiam in illo coelos distingui posse.
Non male etiam omnem materiam, in spatio AEI comprehensam, quae gyrat circa centrum S, pro primo coelo sumemus; et omnem illam, quae circa centra F, f, innumerabiles alios uortices componit, pro secundo; /107/ et denique quidquid ultra illos duos coelos reperitur, pro tertio. Existimamusque hoc tertium, respectu secundi, esse immensum, et secundum, respectu primi, permagnum. Sed tertii coeli consideratio non est huius loci: quia nullo modo a nobis spectari potest in hac uita, et de mundo tantum aspectabili tractamus. Vortices autem, quorum centra F, f, omnes simul pro uno tantum coelo numeramus, quia sub una et eadem ratione a nobis considerantur; sed uorticem S, licet hic non appareat ab aliis diuersus, pro peculiari tamen coelo, et quidem omnium primo, sumimus: quia Terram habitationem nostram paulo post in illo inueniemus, ideoque multo plura in ipso habebimus spectanda quam in reliquis, et nomina rebus, non propter ipsas, sed tantum ad nostras de iis cogitationes explicandas, imponere solemus.
[3.054] Quomodo Sol et Fixae formatae sint.
Creuit autem initio paulatim materia primi elementi, ex eo quod particulae secundi assiduo motu se inuicem magis ac magis attererent; cumque maior eius quantitas fuit in uniuerso, quam necesse erat ad implenda exigua illa spatia, quae inter particulas sphaericas secundi elementi sibi mutuo incumbentes reperiuntur, quidquid ex ea residui fuit, postquam spatia ista impleta sunt, ad centra S, F, f, confluxit; ibique corpora quaedam sphaerica fluidissima composuit: nempe Solem in centro S, ac Stellas fixas in aliis centris. Postquam enim particulae secundi elementi fuerunt magis attritae, minus spatii occuparunt /108/ quam prius, nec ideo ad centra usque se extenderunt, sed ab iis aequaliter omni ex parte recedentes, loca ibi sphaerica reliquerunt, a materia primi elementi, ex omnibus circumiacentibus locis eo affluente, replenda.
[3.055] Quid sit lux.
Ea enim est lex naturae, ut corpora omnia quae in orbem aguntur, quantum in se est, a centris sui motus recedant. Atque hic illam uim, qua sic globuli secundi elementi, nec non etiam materia primi circa centra S, F, congregata, recedere conantur ab istis centris, quam potero accuratissime explicabo. In ea enim sola lucem consistere infra ostendetur; et ab ipsius cognitione multa alia dependent.
[3.056] Quis conatus ad motum in rebus inanimatis sit intelligendus.
Cum dico globulos secundi elementi recedere conari a centris circa quae uertuntur, non putandum est idcirco me illis aliquam cogitationem affingere, ex qua procedat iste conatus; sed tantum ipsos ita esse sitos, et ad motum incitatos, ut reuera sint eo uersus ituri, si a nulla alia causa impediantur.
[3.057] Quomodo in eodem corpore conatus ad diuersos motus simul esse possint.
Quia uero frequenter multae causae diuersae agunt simul in idem corpus, atque unae aliarum effectus impediunt, prout ad has uel illas respicimus, dicere possumus ipsum eodem tempore tendere, siue ire conari, uersus diuersas partes. Ut, exempli causa, lapis A, in funda EA, circa centrum E rotatus, tendit quidem ab A uersus B, si omnes causae, quae occurrunt ad eius motum determinandum, simul spectentur, quia reuera eo uersus fertur. Sed si respiciamus ad solam uim motus quae in ipso est, dicemus illum, cum est in /109/ puncto A, tendere uersus C, iuxta legem motus supra expositam: ponentes scilicet lineam AC esse rectam, quae tangit circulum in puncto A. Si enim lapis e funda egrederetur, eo temporis momento, quo ueniendo ex L peruenit ad punctum A, reuera pergeret ab A uersus C, non uersus B; ac quamuis funda hunc effectum impediat, non tamen impedit conatum. Si denique non respiciamus ad totam istam uim motus, sed tantum ad illam eius partem quae a funda impeditur, eam scilicet distinguentes ab alia eius parte quae sortitur suum effectum, dicemus hunc lapidem, dum est in puncto A, tendere tantum uersus D, siue recedere conari a centro E secundum lineam rectam EAD.
[3.058] Quomodo ea quae circulariter mouentur, conentur recedere a centro sui motus.
Quod ut clare intelligatur, conferamus motum quo lapis, in puncto A existens, ferretur uersus C, si a nulla alia ui impediretur, cum motu quo formica, in eodem /110/ puncto A existens, moueretur etiam uersus C, si linea EY esset baculus, supra quem recta incederet ab A uersus Y, dum interim ipse baculus uerteretur circa centrum E, ac eiusdem baculi punctum A describeret circulum ABF, essentque hi duo motus ita inter se contemperati, ut formica perueniret ad X cum baculus /111/ esset in C, et ad Y cum baculus esset in G, atque ita ipsa semper existeret in linea recta ACG. Ac deinde conferamus etiam eam uim, qua idem lapis, actus in funda secundum lineam circularem ABF, recedere conatur a centro E, secundum lineas rectas AD, BC, FG, cum conatu qui remaneret in formica, si uinculo uel glutino aliquo detineretur in puncto A supra baculum EY, dum interim iste baculus eam deferret circa centrum E per lineam circularem ABF; ac ipsa totis uiribus conaretur ire uersus Y, atque ita recedere a centro E secundum lineas rectas EAY, EBY, et similes.
[3.059] Quanta sit uis istius conatus.
Scio quidem motum istius formicae fore initio tardissimum, atque ideo eius conatum, si tantum ad principium motus referatur, non uideri magnum esse posse: atqui profecto non plane nullus est, et dum sortitur effectum, augetur, adeo ut motus ex eo proueniens satis celer esse possit. Nam, ut adhuc alio utamur exemplo, si EY sit canalis, in quo globulus A contineatur, primo quidem temporis momento, quo iste canalis agetur in gyrum circa centrum E, globulus A motu tantum tardissimo progredietur uersus Y; sed secundo momento paulo celerius incedet: priorem enim uim retinebit, ac praeterea nouam acquiret a nouo conatu recedendi a centro E: quia, quandiu durat motus circularis, tamdiu ille conatus durat, et quasi renouatur singulis momentis. Atque hoc experientia confirmat: si enim /112/ canalis EY ualde celeriter agatur circa centrum E, breui globulus, in eo existens, ab A ad Y perueniet. Idemque etiam experimur in funda: quo celerius enim lapis in ea rotatur, eo magis funis intenditur; atque ista tensio, a sola ui qua lapis recedere conatur a centro sui motus exorta, exhibet nobis istius uis quantitatem.
[3.060] Hunc conatum reperiri in materia coelorum.
Quod uero hic de lapide in funda, uel de globulo in canali circa centrum E rotato, dictum est, facile intelligitur eodem modo de omnibus globulis secundi elementi: quod nempe unusquisque satis magna ui recedere conetur a centro uorticis in quo gyratur: retinetur enim hinc inde ab aliis globulis circumpositis, non aliter quam lapis a funda. Sed praeterea ista uis in illis multum augetur, ex eo quod superiores ab inferioribus, et omnes simul a materia primi elementi, in centro cuiusque uorticis congregata, premantur. Ac primo quidem, ut accurate omnia distinguantur, de solis istis globulis hic agemus; nec ad materiam primi elementi magis attendemus, quam si spatia omnia, quae ab illa occupantur, uacua essent, hoc est, quam si plena essent materia, quae aliorum corporum motus nullo modo iuuaret, nec impediret. Nullam enim aliam esse posse spatii uacui ueram ideam, ex antedictis est manifestum.
[3.061] Ipsum efficere, ut corpora Solis et Fixarum sint rotunda.
Cum globuli omnes qui uoluuntur circa S, in uortice AEI, conentur recedere ab S, ut iam demonstratum est, satis patet illos, qui sunt in linea recta SA, premere se mutuo omnes uersus A; et illos, qui sunt /113/ in linea recta SE, premere se uersus E, atque ita de caeteris: adeo ut, si non sint satis multi ad occupandum omne spatium inter S et circumferentiam AEI, totum quod non occupant, relinquatur uersus S. Et quoniam ii qui sibi mutuo incumbunt (exempli causa, ii qui sunt in linea recta SE), non omnes instar baculi simul uertuntur, sed uni citius, alii tardius circuitum suum absoluunt, ut infra fusius exponetur, spatium quod relinquunt uersus S, non potest non esse rotundum. Etsi enim fingeremus plures globulos initio fuisse in linea recta SE, quam in SA uel SI, adeo ut infimi lineae SE uiciniores essent centro S, quam infimi lineae SI: quia [&] tamen infimi illi citius circuitum absoluissent quam superiores, nonnulli ex ipsis adiunxissent se statim extremitati lineae SI, ut sic tanto magis recederent ab S; ideoque nunc omnes infimi istarum linearum aequaliter remoti sunt a puncto S, et ita spatium BCD, quod circa illud relinquunt, est rotundum.
[3.062] Eundem efficere, ut materia coelestis ab omnibus punctis circumferentiae cuiusque stellae uel Solis recedere conetur.
Praeterea notandum est, non modo globulos omnes qui sunt in linea recta SE, se inuicem premere uersus E; sed etiam unumquemque ex ipsis premi ab omnibus aliis, qui continentur inter lineas rectas ab illo ad circumferentiam BCD ductas, et ipsam tangentes. Ita, exempli causa, globulus F premitur ab omnibus aliis, qui sunt intra lineas BF et DF, siue in spatio /114/ triangulari BFD, non autem sic a reliquis: adeo ut, si locus F esset uacuus, uno et eodem temporis momento, globuli omnes in spatio BFD contenti accederent, quantum possent, ad illum replendum, non autem ulli alii. Nam, quemadmodum uidemus eandem uim grauitatis, quae lapidem in libero aÎre cadentem recta ducit ad centrum terrae, illum etiam oblique eo deferre, cum impeditur eius motus rectus a plani alicuius decliuitate: ita non dubium est quin eadem uis, qua globuli omnes in spatio BFD contenti recedere conantur a centro S secundum lineas rectas ab illo centro eductas, sufficiat ad ipsos etiam inde remouendos, per lineas a centro isto declinantes.
[3.063] Globulos materiae coelestis se mutuo non impedire in isto conatu.
Hocque exemplum grauitatis rem aperte declarabit, si consideremus globos plumbeos in uase BFD contentos, et sibi mutuo sic incumbentes, ut, foramine facto in fundo uasis F, globus 1 ui grauitatis suae descendat; simul enim alii duo 2, 2, illum sequentur, et hos subsequentur alii tres 3, 30, 3, et sic de caeteris; ita ut eodem temporis momento, quo infimus 1 incipiet moueri, alii omnes, in spatio triangulari BFD /115/ contenti, simul descendant, reliquis immotis. Ubi quidem notare licet duos globos 2, 2, postquam aliquantulum sequuti sunt globum 1 descendentem, se mutuo impedire ne ulterius pergant. Sed idem in globulis secundi elementi locum non habet: cum enim in perpetuo sint motu, quamuis aliquando possit contingere, ut eodem plane modo sint dispositi ac globi plumbei in hac figura depicti, hoc non nisi per minimum temporis punctum, quod instans uocant, durare potest, et ideo continuitatem earum motus non interrumpit. Ac praeterea notandum est uim luminis, non in aliqua motus duratione consistere, sed tantummodo in pressione siue in prima praeparatione ad motum, etsi forte ex ea motus ipse non sequatur.
[3.064] Omnes lucis proprietates in isto conatu inueniri: adeo ut lux eius ope cerni posset tanquam ex stellis manans, etsi nulla uis esset in ipsis stellis.
Ex quibus clare percipitur, quo pacto actio illa, quam pro luce accipio, a Solis uel cuiuslibet Stellae fixae corpore in omnes partes aequaliter se diffundat; et in minimo temporis momento ad quamlibet distantiam extendatur; et id quidem secundum lineas rectas, non a solo corporis lucidi centro, sed etiam a quibuslibet aliis eius superficiei punctis eductas. Unde reliquae omnes lucis proprietates deduci possunt. Quodque forte multis paradoxum uidebitur, haec omnia ita se haberent in materia coelesti, etiamsi nulla plane esset uis in Sole, alioue astro circa quod gyratur: adeo ut, si corpus Solis nihil aliud esset quam spatium uacuum, nihilominus eius lumen, non quidem tam forte, sed quantum ad reliqua, non aliter quam nunc cerneremus, saltem in circulo secundum quem materia coeli mouetur; nondum enim hic omnes sphaerae /116/ dimensiones consideramus. Ut autem etiam possimus explicare, quidnam sit in ipso Sole ac Stellis, quo ista uis luminis augeatur et secundum omnes sphaerae dimensiones diffundatur, nonnulla de coelorum motu [&] sunt praemittenda.
[3.065] Cuiusque uorticis coelorum polos, tangere partes aliorum uorticum ab eorum polis remotas.
Quacumque ratione moti fuerint ab initio singuli /117/ eorum uortices, iam debent esse ita inter se compositi, ut unusquisque in eam partem feratur, secundum quam reliquorum omnium circumstantium motus minus illi aduersantur: quia tales sunt leges naturae, ut motus cuiusque corporis alterius occursu facile possit inflecti. Quamobrem si ponamus primum uorticem, cuius centrum S, ferri ab A per E uersus I, alius uortex ei uicinus, cuius centrum F, ferri debet ab A per E uersus V, si nulli alii circumiacentes impediant: sic enim eorum motus optime inter se consentient. Eodemque modo tertius uortex, cuius centrum non sit in plano SAFE, sed supra illud extans, cum centris S et F triangulum constituat, et qui duobus aliis uorticibus AEI et AEV in linea AE iungatur, ferri debet ab A per E sursum uersus. Quo posito quartus uortex, cuius centrum f, ferri non potest ab E uersus I, ut eius motus conueniat cum motu primi, quia sic aduersaretur motibus secundi et tertii; nec ab E uersus V, quemadmodum secundus, quia repugnarent primus et tertius; nec denique ab E sursum uersus, ut tertius, quia repugnarent primus et secundus: atque ideo superest, ut unum ex polis suis habeat uersus E, aliumque in parte opposita uersus B, uertaturque circa axem EB, ab I ad V.
[3.066] Motus istorum uorticum aliquo modo inflecti, ut inter se consentiant.
Atque hic etiam notari debet, nonnihil adhuc contrarietatis in istis motibus fore, si trium priorum uorticum eclipticae, hoc est, circuli a polis remotissimi, sibi mutuo directe occurrant in puncto E, in quo sit polus quarti uorticis. Nam si, exempli causa, /118/ IVX sit illa eius pars, quae est circa polum E, uertiturque in orbem secundum ordinem notarum IVX, primus uortex radet illam secundum lineam rectam EI, aliasque ipsi parallelas, et secundus uortex eandem radet secundum lineam EV, et tertius secundum lineam EX, qua ratione motui eius circulari nonnihil repugnabunt. Sed hoc facile natura per leges motus emendat, trium priorum uorticum eclipticas nonnihil inflectendo in eam partem, secundum quam uertitur quartus IVX; quo fit ut illi postea ipsum radant, non secundum lineas rectas EI, EV, EX, sed secundum obliquas 1 I, 2 V, 3 X, et ita cum ipsius motu plane consentiant.
[3.067] Duorum uorticum polos se mutuo tangere non posse.
Nec sane ullus mihi uidetur excogitari posse alius modus, secundum quem uariorum istorum uorticum motus sibi mutuo minus aduersentur. Si enim duorum polos se mutuo tangere supponamus, uel ambo in easdem partes ferentur, et ita in unum uorticem coalescent; uel in contrarias, et ita sibi mutuo quammaxime repugnabunt. Atque ideo, quamuis non tantum mihi assumam, ut omnium coeli uorticum situs et motus ausim determinare, puto tamen generaliter posse affirmari, atque hic satis esse demonstratum, polos cuiusque uorticis non tam uicinos esse polis aliorum uorticum /119/ contiguorum, quam partibus ab ipsorum polis ualde remotis.
[3.068] Vortices istos esse magnitudine inaequales.
Praeterea, inexplicabilis illa uarietas quae apparet in situ Fixarum, plane ostendere uidetur, illos uortices qui circa ipsas uoluuntur, non esse inter se aequales. Quod autem nulla Stella fixa esse possit, nisi in centro alicuius talis uorticis, ex ipsarum luce iudico esse manifestum: lucem enim accuratissime per tales uortices, ac sine illis nulla alia ratione, posse explicari, partim ex iam dictis, partim ex infra dicendis patebit. Et cum nihil plane aliud in Fixis sensu percipiamus, praeter ipsarum lucem et apparentem situm, nullam habemus rationem aliud iis tribuendi, quam quod ad haec duo explicanda requiri iudicamus. At non magis requiritur ad lucem explicandam, ut uortices materiae coelestis circa ipsas uoluantur, quam ad apparentem earum situm, ut isti uortices sint magnitudine inaequales. Sed sane si sint inaequales, necesse est, ut quorundam partes a polis remotae tangant aliorum partes polis uicinas: quia maiorum et minorum similes partes ad inuicem applicari non possunt.
[3.069] Materiam primi elementi ex polis cuiusque uorticis fluere uersus centrum, et ex centro uersus alias partes.
Ex his autem cognosci potest, materiam primi elementi fluere continuo uersus centrum cuiusque uorticis, ex aliis circumiacentibus uorticibus, per partes eius polis uicinas; ac uice uersa, ex ipso in alios circumiacentes uortices effluere, per partes ab eiusdem polis remotas. Nam si ponamus, exempli causa, /120/ AYBM esse uorticem primi coeli, in cuius centro est Sol, eiusque polos esse A australem, et B borealem, circa quos totus gyrat; quatuorque circumiacentes uortices K, O, L, C, gyrare circa axes TT, YY, ZZ, et /121/ MM, ita ut ille tangat duos O et C in ipsorum polis, et alios duos K et L in partibus ab eorum polis ualde remotis: patet ex antedictis, omnem eius materiam recedere conari ab axe AB, atque ideo maiori ui tendere uersus partes Y et M, quam uersus A et B. Cumque in Y et M occurrat polis uorticum O et C, in quibus non magna est uis ad ei resistendum; et in A et B occurrat partibus uorticum K et L, quae ab eorum polis sunt remotissimae, ac proinde maiorem habent uim ad eundum ab L et K uersus S, quam partes circumpolares uorticis S ad eundum uersus L et K: non dubium est, quin materia, quae est in K et L, progredi debeat uersus S, atque illa, quae est in S, uersus O et C.
[3.070] Idem de materia secundi elementi non posse intelligi.
Atque id quidem non tantum de materia primi elementi, sed etiam de globulis secundi esset intelligendum, si nullae causae peculiares horum motum eo uersus impedirent. Verum, quia multo celerior est agitatio primi elementi quam secundi, semperque ipsi liber est transitus per illos exiguos angulos, qui a globulis secundi occupari non possunt, etsi fingeremus omnem materiam, tam primi quam secundi elementi, contentam in uortice L, uno et eodem tempore a loco medio inter centra S et L progredi coepisse uersus S, intelligeremus tamen illam primi elementi citius ad centrum S peruenire debuisse, quam illam secundi. Atqui materia primi elementi, sic in spatium S ingressa, tanta ui protrudit globulos secundi, non modo uersus eclipticam eg uel MY, sed maxime etiam uersus polos fd uel AB, quemadmodum mox explicabo, ut /122/ hac ratione impediat, ne illi qui ueniunt ex uortice L, propius accedant uersus S, quam usque ad certum aliquem terminum, qui hic litera B notatus est. Idemque de uortice K, et aliis omnibus est iudicandum. /123/
[3.071] Quae sit ratio huius diuersitatis.
Praeterea etiam considerare oportet, particulas secundi elementi quae uoluuntur circa centrum L, non solum habere uim recedendi ab isto centro, sed etiam perseuerandi in sua celeritate; quae duo sibi quodammodo aduersantur: quia, dum gyrant in uortice L, a uicinis aliis uorticibus, qui supra et infra planum huius figurae intelligendi sunt, intra certos terminos cohibitae, non possunt euagari uersus B, quin tardius moueantur inter L et B, quam inter L et alios uicinos uortices, extra planum huius figurae intelligendos; et quidem tanto tardius, quanto spatium LB erit maius. Nam, cum circulariter moueantur, non possunt plus temporis impendere in transeundo inter L et istos alios uortices, quam inter L et B. Atque idcirco, uis quam habent ad recedendum a centro L, efficit quidem ut nonnihil euagentur uersus B, quia ibi occurrunt partibus circumpolaribus uorticis S, quae non difficulter ipsis cedunt; sed ex aduerso uis quam habent, ad retinendam celeritatem sui motus, impedit ne usque adeo euagentur, ut ad S perueniant. Quod idem non habet locum in materia primi elementi: etsi enim in hoc consentiat cum particulis secundi, quod simul cum ipsis gyrando, recedere conetur a centris uorticum in quibus continetur; in eo tamen maxime dissentit, quod non opus sit ut quidquam de sua celeritate remittat, cum ab istis centris recedit, quia ubique fere aequales inuenit uias, ad motus suos continuandos: nempe in angustiis angulorum, qui a globulis secundi elementi non implentur. Quamobrem non dubium est, quin materia ista primi elementi continuo fluat uersus S, per partes polis A et B uicinas, non modo ex uorticibus K /124/ et L, sed etiam ex pluribus aliis, qui non exhibentur in hac figura; quia non omnes in eodem plano sunt intelligendi, nec uerum eorum situm, nec magnitudinem, nec numerum possum determinare. Non etiam /125/ dubium est, quin eadem materia effluat ex S uersus uortices O et C, ac etiam uersus plures, sed quorum nec situm, nec magnitudinem, nec numerum definio. Ut neque definio, an eadem illa materia ex O et C statim reuertatur ad K et L, an potius digrediatur ad multos alios uortices, a primo coelo remotiores, antequam circulum sui motus absoluat.
[3.072] Quomodo moueatur materia, quae Solem componit.
Sed paulo diligentius est considerandum, quomodo ipsa moueatur in spatio d e f g. Nempe illa eius pars, quae uenit ab A, recta pergit usque ad d, ubi globulis secundi elementi occurrens, illos uersus B propellit; eodemque modo alia pars, quae uenit a B, recta pergit usque ad f, ubi occurrit globulis secundi elementi, quos repellit uersus A. Et statim tam quae est uersus d, quam quae uersus f, reflectitur in omnes partes uersus eclipticam e g, omnesque globulos secundi elementi circumiacentes aequaliter pellit; ac denique per meatus, qui sunt inter istos globulos circa eclipticam e g, uersus M et Y elabitur. Praeterea, dum ista materia primi elementi proprio motu sic recta fertur ab A et B uersus d et f, fertur etiam circulariter motu totius uorticis circa axem AB, adeo ut singula eius ramenta lineas spirales, siue in modum cochleae contortas, describant; quae spirales postea, cum ad d et f peruenerunt, inde utrimque reflectuntur uersus eclipticam eg. Et quia spatium defg maius est quam meatus, per quos materia primi elementi in illud ingreditur, uel ex ipso egreditur, idcirco semper ibi aliqua eius materiae pars manet, corpusque fluidissimum componit, quod perpetuo circa axem fd se ipsum rotat.
[3.073] Varias esse inaequalitates in situ corporis Solis.
Notandumque est in primis, hoc corpus sphaericum /126/ esse debere. Quamuis enim ob inaequalitatem uorticum non putandum sit, omnino aequalem copiam materiae primi elementi summitti uersus S, a uorticibus uicinis unius poli atque a uicinis alterius; nec etiam /127/ istos uortices ita esse sitos, ut materiam illam in partes directe oppositas mittant; nec alios uortices, primum coelum uersus eius eclipticam tangentes, certum aliquem ipsius circulum, qui pro ecliptica sumi possit, eodem modo respicere, materiamque ex S per omnes partes istius circuli, aliasque ipsi uicinas egredientem, pari facilitate in se admittere: non tamen inde ullae inaequalitates in figura Solis argui possunt, sed tantum in eius situ, motu et quantitate. Nempe si uis materiae primi elementi, uenientis a polo A uersus S, maior sit quam uenientis a polo B, illa quidem materia priusquam alterius occursu repelli possit, longius progredietur uersus B, quam haec altera uersus A; sed ita longius progrediendo, eius uis minuetur; ac iuxta leges naturae, se mutuo tandem ambae repellent illo in loco, in quo earum uires erunt inter se plane aequales, atque ibi corpus Solis constituent: quod proinde remotius erit a polo A, quam a polo B. Sed non maiori ui pellentur globuli secundi elementi, in eius circumferentiae parte d, quam in parte f, nec ideo circumferentia ista minus erit rotunda. Item, si materia primi elementi facilius egrediatur ex S uersus O, quam uersus C (illic scilicet liberius spatium inueniendo), hoc ipso corpus S nonnihil accedet uersus O, et isto accessu spatium interiectum minuendo, ibi tandem sistetur, ubi uis erit utrimque aequalis. Atque ita, quamuis ad solos quatuor uortices L, C, K, O, respiceremus, modo tantum eos supponamus esse inter se inaequales, inde sequitur, Solem S, nec in spatio medio inter O et C, nec etiam in medio inter L et K, esse debere. Maiorque adhuc in eius situ inaequalitas potest intelligi /128/ ex eo, quod alii plures uortices ipsum circumstent.
[3.074] Varias etiam esse in eius materiae motu.
Praeterea, si materia primi elementi, ueniens ex uorticibus K et L, non secundum lineas tam rectas feratur [&] uersus S, quam uersus alias aliquas partes, exempli /129/ causa, quae uenit ex K uersus e, quae autem ex L uersus g: hinc fiet ut poli fd, circa quos tota Solis materia uertetur, non sint in lineis rectis a K et L ad S ductis, sed Australis f aliquanto magis uersus e accedat, et Borealis d uersus g. Item, si linea recta SM, per quam materia primi elementi facillime egreditur ab S uersus C, transeat per punctum circumferentiae fed, uicinius puncto d quam puncto f; ac linea SY, per quam ista materia praecipue tendit ab S uersus O, transeat per punctum circumferentiae fgd, uicinius puncto f quam puncto d: hinc fiet ut e g Solis ecliptica, siue planum in quo mouetur illa eius materia, quae maximum circulum describit, paulo magis inclinetur a parte e uersus polum d, quam uersus polum f, sed tamen non tantum quam linea recta SM; atque ex parte g magis inclinetur uersus f quam uersus d, sed etiam non tantum quam recta SY. Unde sequetur axem, circa quem tota Solis materia uertitur, et cuius extremitates sunt poli fd, non esse lineam accurate rectam, sed nonnihil [&] curuam siue inflexam; materiamque istam aliquanto celerius gyrare inter e et d, uel inter f et g, quam inter e et f, uel d et g; ac forte etiam, non omnino aequali celeritate gyrare inter e et d, atque inter f et g.
[3.075] Eas tamen non impedire ne eius figura sit rotunda.
Quod tamen non potest impedire, ne ipsius corpus sit quam-proxime rotundum: quia interim alius eius motus, a polis uersus eclipticam, inaequalitates istas compensat. Eademque ratione, qua uidemus ampullam uitream ex eo solo fieri rotundam, quod aÎr in eius materiam igne liquefactam per tubum ferreum immittatur; quia nempe iste aÎr non maiori ui ab /130/ ampullae orificio in eius fundum tendit, quam inde in omnes alias partes reflectitur, et aeque facile illas omnes pellit: ita materia primi elementi, corpus Solis per eius polos ingressa, debet omnes globulos secundi /131/ elementi circumiacentes, aequaliter undequaque repellere; non minus illos in quos oblique tantum reflectitur, quam illos in quos directe impingit.
[3.076] De motu primi elementi, dum uersatur inter globulos secundi.
Notandum deinde materiam istam primi elementi, quamdiu uersatur inter globulos secundi, habere quidem motum rectum, a polis AB ad Solem, et a Sole ad eclipticam YM, ac circularem circa polos toti coelo AMBY communem; sed praeterea etiam, maximam et praecipuam partem suae agitationis impendere in minutiarum suarum figuris assidue mutandis, ut omnes exiguos angulos, per quos transit, accurate possit implere. Unde fit, ut eius uis, ualde diuisa, debilior sit; ac singulae eius minutiae motibus globulorum secundi elementi sibi uicinorum obsequantur, semperque paratae sint ad exeundum ex illis angustiis, in quibus ad tam obliquos motus coguntur, atque ad recta pergendum uersus quascumque partes. Eam autem materiam, quae est in corpore Solis coaceruata, ualde multum [&] uirium ibi habere, propter consensum suarum omnium partium in eosdem celerrimos motus, omnesque illas suas uires impendere in globulis secundi elementi circumiacentibus hinc inde propellendis.
[3.077] Quomodo Solis lumen non modo uersus Eclipticam, sed etiam uersus polos se diffundat.
Atque ex his potest intelligi, quantum materia primi elementi conferat ad illam actionem, in qua lucem consistere ante monuimus; et quomodo illa actio non modo uersus eclipticam, sed etiam uersus polos in omnes partes se diffundat. Nam primo, si putemus esse aliquod spatium in H, sola materia primi elementi repletum, et tamen satis magnum ad unum aut plures ex globulis secundi recipiendos, non /132/ dubium est quin, uno et eodem temporis momento, globuli omnes contenti in cono dHf, cuius basis est concauum hemisphaerium def, uersus illud accedant. /133/
[3.078] Quomodo uersus Eclipticam se diffundat.
Iamque id supra ostensum est de globulis contentis in triangulo, cuius basis erat semicirculus eclipticae solaris, quamuis nondum ulla actio primi elementi spectaretur; sed nunc hoc ipsum de iisdem, simulque etiam de reliquis in toto cono contentis, huius primi elementi ope clarius patebit. Ea enim eius pars, quae corpus Solis componit, tam globulos secundi elementi qui sunt uersus eclipticam e, quam etiam eos qui sunt uersus polos d, f, ac denique omnes qui sunt in cono dHf, uersus H propellit; neque enim ipsa maiori ui mouetur uersus e, quam uersus d et f, aliasque partes intermedias: illa uero quae iam supponitur esse in H, tendit uersus C, unde per K et L uersus S tanquam in circulum regrediatur. Ideoque non impedit ne globuli isti ad H accedant, et eorum accessu spatium quod prius ibi erat, corpori Solis accrescat, impleaturque materia primi elementi, a centris K, L, et similibus eo confluente.
[3.079] Quam facile ad motum unius exigui corporis, alia quammaxime ab eo remota moueantur.
Quin ipsa potius ad hoc iuuat; cum enim omnis motus tendat in lineam rectam, materia maxime agitata in H existens, magis propendet ad inde egrediendum quam ad remanendum: quo enim spatium in quo uersatur est angustius, eo magis inflectere cogitur suos motus. Et idcirco minime mirum esse debet, quod saepe, ad motum alicuius minutissimi corporis, alia corpora, per quantumuis magna spatia diffusa, simul moueantur; nec proinde etiam, cur non tantum Solis, sed et Stellarum quam-maxime remotarum, actio ad terram usque in minimo temporis momento perueniat. /134/
[3.080] Quomodo lumen Solis tendat uersus polos.
Si deinde putemus spatium N sola materia primi elementi plenum esse, facile intelligemus omnes globulos secundi, qui continentur in cono gNe, a materia primi, quae, in Sole existens, a d uersus f, simulque /135/ uersus totum hemisphaerium e f g, magna ui mouetur, eo uersus pelli debere, quamuis ex se ipsis nullam forte habeant propensionem ad istum motum; neque enim etiam ei repugnant, ut neque materia primi elementi, quae est in N; ipsa enim paratissima est ad eundum uersus S, ibique spatium implendum, quod, ex eo quod globuli hemisphaerii concaui efg uersus N ferentur, corpori Solis accrescet. Nec ulla est difficultas, quod, uno et eodem tempore, globuli secundi elementi ab S uersus N, et materia primi ab N uersus S, tanquam motibus contrariis debeant ferri: cum enim haec materia primi non transeat nisi per illa angustissima interualla, quae globuli secundi non replent, eius motus ab ipsis non impeditur; ut neque uidemus in illis horologiis, quibus clepsydrarum loco nunc utimur, arenam ex uase superiori descendentem impedire quominus aÎr ex inferiori per interstitia eius granulorum adscendat.
[3.081] An aequalis sit eius uis in polis et in ecliptica.
Quaeri tantum potest, an tanta ui pellantur globuli contenti in cono eN g uersus N, a sola materia Solis, quam globuli fHd uersus H ab eadem materia Solis, ac simul a proprio motu; quod non uidetur, si H et N ab S aequidistent. Sed quemadmodum, ut iam notatum est, minor est distantia uersus polos, inter Solem et circumferentiam coeli quod illum ambit, quam uersus eclipticam: ita tunc ad summum illa uis esse potest aequalis, cum eadem est proportio inter lineas HS et NS, quae est inter MS et AS. Unumque tantum habemus in natura phaenomenum, ex quo eius rei /136/ experimentum capi possit: nempe, cum forte aliquis Cometa tantam coeli partem pererrat, ut primo uisus in ecliptica, uideatur deinde uersus unum ex polis, ac postea rursus in ecliptica; tunc enim habita ratione /137/ eius distantiae, potest aestimari, an eius lumen (quod a Sole esse infra ostendam), caeteris paribus, maius appareat uersus eclipticam quam uersus polum.
[3.082] Globulos secundi elementi Soli uicinos minores esse, ac celerius moueri quam remotiores, usque ad certam distantiam, ultra quam sunt omnes magnitudine aequales, et eo celerius mouentur, quo sunt a Sole remotiores.
Superest adhuc notandum, circa globulos secundi elementi, eos qui proximi sunt centro cuiusque uorticis, minores esse ac celerius moueri, quam illos qui paulo magis ab eo distant, idque usque ad certum terminum, ultra quem superiores inferioribus celerius mouentur, et quantum ad magnitudinem, sunt aequales. Ut hic, exempli causa, in primo coelo putandum est, omnium minutissimos globulos secundi elementi esse iuxta superficiem Solis defg, et paulo remotiores gradatim esse maiores, usque ad superficiem sphaeroidis HNQR, ultra quam omnes sunt aequales; atque illos qui sunt in hac superficie HNQR, omnium tardissime moueri; adeo ut forte globuli H, Q, triginta annos uel etiam plures impendant in absoluendo uno circuitu circa polos A, B, superiores autem uersus M et Y, itemque inferiores uersus e et g celerius moueantur, et tam supremi quam infimi, circuitus suos intra paucas hebdomadas absoluant.
[3.083] Cur remotissimi celerius moueantur quam aliquanto minus remoti.
Et primo quidem, quod superiores uersus M et Y celerius ferri debeant, quam inferiores uersus H et Q, facile demonstratur. Ex eo enim quod supposuerimus, omnes in principio fuisse magnitudine aequales (ut par fuit, quia nullum habuimus ipsarum inaequalitatis argumentum), et quod spatium in quo tanquam in uortice circulariter aguntur, non sit accurate rotundum; tum /138/ quia alii uortices circumiacentes non sunt aequales, tum etiam quia illud debet esse angustius, e regione centri cuiusque ex istis uorticibus uicinis, quam e regione aliarum eius partium: necesse est ut aliquando quaedam ex ipsis celerius quam aliae moueantur, cum nempe ordinem debent mutare, ut ex uia latiori transeant in angustiorem. Sic, exempli causa, duo globi qui sunt inter puncta A et B, non possunt transire inter duo uiciniora C et D, nisi unus alium praecedat; et manifestum est eum qui praecedit, altero celerius moueri. Deinde, quia omnes globuli primi coeli tota sua ui recedere conantur a centro S, statim atque aliquis ex ipsis celerius quam uicini mouetur, ille, hoc ipso maiorem habens uim, magis a centro illo recedit; et ita semper superiores illi sunt qui celerius mouentur. Quanta autem sit ista eorum celeritas, sola experientia docere potest; nullamque habemus eius experientiam, nisi in Cometis, quos ex uno coelo in aliud migrare infra ostendam; ut neque possumus determinare tarditatem circuli HQ, nisi ex motu Saturni, quem in illo uel infra illum esse demonstrabo.
[3.084] Cur solis proximi celerius etiam ferantur, quam paulo remotiores.
Quod uero, infra terminum HQ, globuli propiores centro S celerius circulum suum absoluant quam remotiores, /139/ probatur ex circumuolutione materiae solaris, omnem illam coeli partem sibi uicinam secum rapientis: neque enim potest dubitari, cum ipsa sit celerrime agitata, et semper aliquid sui per angustos meatus, /140/ qui sunt inter globulos secundi elementi, uersus eclipticam emittat et uersus polos recipiat, quin habeat uim secum rapiendi globulos istos usque ad certam distantiam. Huiusque distantiae terminum designamus ellipsi HNQR, non circulo: quamuis enim Sol sit sphaericus, ac non minori ui pellat materiam coeli circumiacentem uersus polos quam uersus eclipticam, illa actione in qua eius lucem consistere diximus, non potest tamen idem intelligi de hac altera actione, qua istam coeli materiam secum in orbem rapit, quia pendet a solo eius motu circulari circa suum axem; qui motus procul dubio potentior est in ecliptica, quam uersus polos; et ideo hic H et Q magis distare debent ab S, quam N et R. Atque hinc infra ratio reddetur, cur Cometarum caudae aliquando rectae, aliquando curuae appareant.
[3.085] Cur iidem Solis proximi, sint remotioribus minores.
Cum autem hic, intra terminum HQ, inferiores globuli materiae coelestis celerius moueantur quam superiores, debent etiam esse minores; si enim essent maiores uel aequales, hoc ipso haberent plus uirium, ideoque superiores euaderent. Sed ubi semel contingit, aliquem tanto esse minorem iis qui supra ipsum sunt, ut magis ab iis magnitudine superetur, quam illos celeritate superet, semper postea illis inferior manere debet. Etsi uero globulos istos in principio quam accuratissime aequales a Deo factos fuisse supponamus, fieri tamen non potuit, lapsu temporis, ob inaequalitatem spatiorum quae percurrunt, et inaequalitatem eorum /141/ motus inde ortam, ut paulo ante demonstratum est, quin aliqui aliis minores euaderent, iique essent satis multi ad spatium HNQR implendum. Neque enim /142/ consideramus hoc spatium, cum magnitudine totius uorticis AYBM comparatum, nisi tanquam admodum paruum; ut etiam magnitudo Solis, ad ipsum comparata, perexigua est intelligenda; quamuis ista eorum proportio non potuerit hic in figura exhiberi, quia nimis uasta esse debuisset. Notandum etiam est uarias esse alias inaequalitates in motibus partium coeli, praesertim earum quae sunt inter S et H uel Q, de quibus paulo post commodius agetur.
[3.086] Globulos secundi elementi uariis modis simul moueri, quo fit ut plane sphaerici reddantur.
Denique non est omittendum, materiam primi elementi, uenientem ex uorticibus K,L, et similibus, praecipue quidem ferri uersus Solem, sed plurimas tamen etiam eius partes per totum uorticem AYBM dispergi, atque inde ad alios C, O, et similes transire, ac fluendo circa globulos secundi elementi, efficere ut ipsi tum circa propria centra, tum forte etiam aliis modis moueantur. Cumque sic isti globuli non una tantum ratione, sed multis diuersis eodem tempore agitentur, hinc clare percipitur ipsos, cuiuscumque figurae fuerint in principio, nunc debere esse plane sphaericos, non instar cylindri, aut cuiusuis sphaeroidis, una tantum ex parte rotundos.
[3.087] Varios esse gradus celeritatis in minutiis primi elementi.
Postquam autem naturam primi et secundi elementi sic utcumque explicuimus, ut tandem de tertio agere possimus, considerandum est, materiam primi non esse aequaliter agitatam secundum omnes suas minutias, sed saepe in perexigua eius quantitate innumeros reperiri diuersos gradus celeritatis. Quod perfacile demonstratur, tum ex modo quo eius generationem supra descripsimus, tum etiam ex continuo eius usu: /143/ finximus enim eam genitam esse ex eo, quod particulae secundi elementi, nondum sphaericae, sed angulosae, ac totum spatium in quo erant implentes, moueri non potuerint, quin earum anguli attererentur, ac minutiae, ab iis attritu isto separatae, figuras suas diuersimode mutarent, pro ratione diuersi loci occupandi, sicque primi elementi formam assumerent; nuncque adhuc eodem modo putamus, illud primum elementum inseruire implendis omnibus spatiorum angustiis, quae circa alia corpora reperiuntur. Unde manifestum est unasquasque ex eius minutiis maiores initio non fuisse quam anguli particularum ex quibus exscindebantur; siue quam spatium, quod tres globuli, se mutuo contingentes, in medio sui relinquunt; atque ideo quasdam ex ipsis plane indiuisas manere potuisse, dum aliae interim egredientes ex angustis spatiis, quorum figura mutabatur magis et magis, indefinite diuidi debuerunt. Sint, exempli causa, tres globuli A, B, C, quorum duo primi A et B, se mutuo tangentes in G, circa propria centra tantum uertantur, dum interim tertius C, tangens primum in E, uoluetur supra ipsum ab E uersus I, donec puncto D tangat secundum in puncto F: manifestum est materiam primi elementi, quae continetur in spatio triangulari FGI, siue ex pluribus ramentis constet, siue tantum ex uno, posse interim manere immotam; sed illam quae est in spatio FIED necessario moueri, et nullum tam exiguum eius ramentum inter puncta D et F posse designari, quod non sit maius eo /144/ quod inde aufertur singulis momentis. Quia globulus C, accedendo ad B, efficit ut linea DF transeat per innumeros diuersos gradus breuitatis.
[3.088] Eas eius minutias quae minimum habent celeritatis, [&] facile id ipsum quod habent aliis transferre, ac sibi mutuo adhaerere.
Sic igitur in materia primi elementi, quaedam sunt ramenta reliquis minus diuisa, et minus celeriter agitata; quae cum supponantur excisa fuisse ex angulis particularum secundi, cum nondum in globulos tornatae erant, et omnia spatia sola implebant, non possunt non habere figuras ualde angulosas, et ad motum ineptas. Unde fit ut facile sibi mutuo adhaereant, magnamque partem suae agitationis transferant in illa alia ramenta, quae minutissima sunt, et celerrime agitantur. Quia, iuxta leges naturae, maiora corpora, caeteris paribus, facilius id quod habent agitationis in minora transferunt, quam nouam ullam agitationem ab istis aliis recipiant.
[3.089] Tales minutias sibi mutuo adhaerentes, praecipue inueniri in ea materia primi elementi, quae a polis ad centra uorticum fertur.
Et quidem talia ramenta praecipue reperiuntur in ea materia primi elementi, quae a polis uersus medium coeli secundum lineas rectas mouetur: eius enim partes quamminimum agitatae sufficiunt ad istum motum rectum, non autem ad alios magis obliquos et uarios, qui fiunt in aliis locis; ex quibus idcirco expelli solent in uiam istius motus recti, et ibi congregantur in exiguas massas, quarum figuram hic uelim diligenter considerari.
[3.090] Qualis sit figura istarum minutiarum, quae particulae striatae deinceps uocabuntur.
Nempe, cum saepe transeant per angusta illa spatia triangularia, quae in medio trium globulorum secundi elementi, se mutuo tangentium, reperiuntur, debent induere figuram in sua latitudine et profunditate triangularem. Quantum autem ad longitudinem, non facile /145/ est ipsam determinare, quia non uidetur ab alia causa pendere, quam a copia materiae ex qua istae massulae conflantur; sed sufficit illas concipere tanquam exiguas columnas, tribus striis in modum cochlearum intortis excauatas, ita ut gyrando transire possint per illos angustos meatus, figuram habentes trianguli curuilinei FGI, qui semper inter tres globulos secundi elementi se mutuo tangentes reperiuntur. Quippe ex eo quod sint oblongae, ac motu celerrimo transeant inter istos globulos secundi elementi, dum interim ipsi alio motu circa polos coeli rotantur, clare intelligitur illarum strias in modum cochlearum debere esse intortas; et quidem magis uel minus intortas, prout transeunt per partes axi uorticis remotiores aut uiciniores: quia globuli secundi elementi celerius in illis quam in istis rotantur, ut ante dictum est.
[3.091] Istas particulas ab oppositis polis uenientes, contrario modo esse intortas.
Ac etiam ex eo quod ipsae ueniant uersus medium coeli ex partibus contrariis, unae scilicet ab Australi, aliae a Boreali, dum interim totus uortex circa suum axem in unas et easdem partes mouetur: manifestum est illas quae ueniunt a polo Australi, non in easdem partes debere intortas esse, ac illas quae ueniunt a polo Boreali, sed plane in contrarias. Quod animaduersione ualde dignum puto, quia hinc uires magnetis infra explicandae praecipue dependent.
[3.092] Tres tantum strias in ipsis esse.
Sed ne quis forte existimet, me sine ratione affirmare, tres tantum strias in istis primi elementi particulis esse posse, cum tamen globuli secundi non ita /146/ semper omnes se mutuo possint contingere, ut tantum triangularia spatia circa se relinquant, uelim hic notari, alia quaeuis loca ampliora, quae inter globulos istos saepe reperiuntur, habere semper suos angulos plane aequales iis trianguli FGI, ac, quantum ad caetera, esse in perpetua mutatione: adeo ut particulae striatae primi elementi, per illa transeuntes, eam etiam figuram quam descripsimus, debeant induere. Nam, exempli causa, quatuor globuli A, B, C, H, se tangentes in punctis K, L, G, E, relinquunt in medio sui spatium quadrangulare, cuius quisque angulus est omnino aequalis unicuique ex angulis trianguli FGI; cumque quatuor isti globuli mouentur, spatium istud assidue figuram mutat, fitque nunc quadratum, nunc oblongum, ac etiam interdum in duo alia spatia triangularia diuiditur; unde fit ut materia primi elementi minus agitata, quae in eo exsistit, ad unum uel duos ex eius angulis debeat confluere, ac residuum spatii relinquerem ateriae mobiliori, et figuras suas facilius mutanti, ut eas ad omnes istorum globulorum motus accommodet. Atque si forte unum ex eius ramentis, in uno ex istis angulis existens, extendat se ibi uersus partem illi angulo oppositam, ultra spatium aequale triangulo FGI, debebit inde expelli, ac proinde imminui, cum accidet ut tertius globulus tangat duos illos, qui angulum in quo uersatur conficiunt. Nempe, si materia minus agitata, occupans angulum G, extendat se uersus D ultra lineam FI, inde extrudetur a globulo C, atque eatenus minuetur, cum hic globulus C accedet ad B, /147/ ut claudat triangulum GFI. Et quia particulae primi elementi, quae in eo maximae sunt, et reliquis minus agitatae, per longos coeli tractus transeundo, non possunt non saepe ita uersari inter tres globulos ad se inuicem accedentes, non uidentur posse induere ullam figuram determinatam, et aliquandiu in ipsis permanentem, praeter illam quam descripsimus.
[3.093] Inter particulas striatas, et omnium minutissimas, uarias esse aliarum magnitudines in primo elemento.
Etsi autem hae particulae oblongae ac striatae ualde differant a reliqua materia primi elementi, non tamen illas ab hac distinguimus, quandiu tantum inter globulos secundi uersantur: tum quia nullum peculiarem earum effectum ibi aduertimus; tum etiam, quia multas alias, non multo minores, nec celerius agitatas, in ea contineri arbitramur, ita ut inter omnium minutissimas et istas striatas, innumeri sint aliarum gradus, ut facile ex inaequalitate uiarum quas perlabuntur, agnosci potest.
[3.094] Quomodo ex iis maculae in Solis uel stellarum superficie generentur.
Sed quando materia ista primi elementi ad corpus Solis alteriusue sideris peruenit, ibi omnes eius minutiae maxime agitatae, cum nullis globulorum secundi elementi obicibus impediantur, in similes motus consentire laborant. Unde fit ut illae striatae, nec non etiam aliae multae paulo minores, quae ob figuras nimis angulosas, molemue nimis magnam, tantam agitationem refugiunt, ab aliis minutissimis separentur, ac sibi mutuo facile adhaerentes, propter inaequalitatem suarum figurarum, moles aliquando permagnas componant, quae, intimae coeli superficiei contiguae, sideri ex quo emerserunt adiunguntur, et ibi resistentes illi actioni, in qua uim luminis consistere supra diximus, /148/ similes sunt illis maculis quae in Solis superficie conspici solent. Eadem enim ratione, qua uidemus aquam liquoresque alios quoscumque, cum igni admoti efferuescunt, atque aliquas particulas diuersae a reliquis naturae ac minus ad motum aptas in se continent, densam spumam ex particulis istis conflatam emittere, quae supra ipsorum superficiem natare, figurasque admodum irregulares et mutabiles habere solet: ita perspicuum est materiam Solis, utrimque ex eius polis uersus eclipticam ebullientem, debere particulas suas striatas, aliasque omnes quae facile sibi mutuo adhaerent, ac difficulter communi ipsius motui obsequuntur, ex se tanquam spumam expellere.
[3.095] Hinc cognosci praecipuas harum macularum proprietates.
Atque hinc facile est cognoscere, cur Solis maculae non soleant apparere circa eius polos, sed potius in partibus eclipticae uicinis; et cur figuras habeant ualde uarias et incertas; et denique cur in orbem circa Solis polos, si non tam celeriter quam eius substantia, saltem simul cum ea parte coeli quae illi proxima est, moueantur.
[3.096] Quomodo istae maculae dissoluantur, ac nouae generentur.
At uero, quemadmodum plerique liquores eandem spumam, quam initio efferuescendo emittunt, rursus postea diutius ebulliendo resorbent et absumunt: ita putandum est, eadem facilitate qua materia macularum e corpore Solis emergit, atque in eius superficie cumulatur, paulo post etiam imminui, et partim in eius substantiam refundi, partimque per coelum uicinum dispergi. (Non enim ex toto Solis corpore, sed tantum ex materia quae recens in illum ingressa est, maculae istae formantur.) Ac reliqua materia quae diutius /149/ in eo permansit, iamque, ut ita loquar, excocta est et defaecata, summa ui semper gyrans, partim eas quae iam factae sunt abradit, dum interim alia in parte nouae generantur ex noua materia Solem ingrediente: unde fit ut non omnes in iisdem locis appareant. Et sane tota Solis superficies, partibus circumpolaribus exceptis, materia ex qua componuntur tegi solet. Atqui maculae tantum esse dicuntur, ubi materia illa est tam densa et stipata, ut uim luminis a Sole uenientis notabiliter obtundat.
[3.097] Cur in quarundam extremitate colores iridis appareant.
Praeterea potest contingere, ut maculae istae, cum sunt paulo crassiores et densiores, prius in sua circumferentia quam in medio atterantur a puriore materia Solis eas circumfluente; sicque ut extremitates earum circumferentiae, in acutum desinentes, eius lumini peruiae sint: unde sequitur ipsas ibi Iridis coloribus pingi debere, ut antehac de prismate uitreo in Meteoris, cap 8, explicui. Et tales aliquando colores in illis obseruantur.
[3.098] Quomodo maculae in faculas uertantur, uel contra.
Saepe etiam contingit, ut materia Solis, circa maculas istas fluendo, supra ipsarum extremitates assurgat; tuncque, inter illas et coeli uicini superficiem intercepta, cogitur ad motum solito celeriorem: eodem modo quo fluminum rapiditas semper est maior in locis uadosis et angustis, quam in latis et profundis. Unde sequitur Solis lumen ibi aliquanto fortius esse debere. Atque ita maculae in faculas conuerti solent, hoc est, quaedam solaris superficiei partes, quae prius aliis erant obscuriores, postea fiunt lucidiores. Ac uice uersa faculae in maculas mutari uidentur, cum, his /150/ una ex parte in subtiliorem Solis materiam demersis, magna copia nouae materiae alia ex parte ipsis accedit et adhaeret.
[3.099] In quales particulas maculae dissoluantur.
Cum autem istae maculae dissoluuntur, non abeunt in minutias plane similes iis ex quibus fuerant conflatae: sed partim in tenuiores, ac simul solidiores, siue figuras minus angulosas habentes; quo nomine ad motum sunt aptiores, et ideo facile per meatus, qui sunt inter globulos coeli circumiacentis, uersus alios uortices tendunt; partim in tenuissimas, quae ex aliarum angulis erasae, uel in purissimam Solis substantiam conuertuntur, uel abeunt etiam uersus coelum; partim denique in crassiores, quae ex pluribus striatis, aliisue simul iunctis compositae, uersus coelum expelluntur, ubi, cum sint nimis magnae ad transeundum per illos angustos meatus, quos globuli secundi elementi circa se relinquunt, ipsa etiam globulorum istorum loca subingrediuntur, et quia figuras habent ualde irregulares et ramosas, non tam facile ac illi globuli moueri possunt.
[3.100] Quomodo ex ipsis aether circa Solem et stellas generetur. Huncque aetherem et istas maculas ad tertium elementum referri.
Sed sibi mutuo nonnihil adhaerentes, componunt ibi magnam quandam molem, rarissimam, et aÎri (siue potius aetheri) terrae circumfuso non absimilem, quae a sole circumquaque forte usque ad sphaeram Mercurii, uel etiam ultra illam, se extendit. Nec tamen aether iste in immensum crescere potest, etiamsi nouae semper particulae ex macularum dissolutione ipsi accedant, quia globulorum secundi elementi per illud et circa illud continua agitatio facile potest totidem alias dissoluere, ac rursus in materiam primi elementi conuertere. Quippe omnes Solis aliorumque siderum /151/ maculas, ut et totum aetherem ipsis circumfusum, quoniam eius partes ad motum minus aptae sunt quam globuli secundi elementi, ad tertium elementum referimus.
[3.101] Macularum productionem et dissolutionem a causis ualde incertis pendere.
Sed uero macularum productio uel dissolutio a tam minutis et tam incertis causis dependet, ut minime sit mirandum, si quando nullae prorsus in Sole appareant, uel si e contra nonnunquam sint tam multae, ut totum eius lumen obscurent. Ex hoc enim quod pauca aliqua ex ramentis primi elementi sibi inuicem adhaerescant, fit unius maculae rudimentum, cui facile postea plura alia iunguntur, quae, nisi in priora illa impingendo partem suae agitationis amitterent, sibi mutuo non possent adhaerere.
[3.102] Quomodo eadem macula totum aliquod sidus tegere possit.
Notandumque est maculas istas, cum primum generantur, esse corpora mollissima et rarissima, ideoque facile frangere impetum ramentorum primi elementi, quae in ipsas impingunt, et illa sibi adiungere. Paulatim autem postea interiorem earum superficiem, continuo motu substantiae solaris cui contigua est, non tantum abradi et perpoliri, sed etiam condensari et indurari, alia interim earum superficie, quae coelo obuersa est, molli et rara remanente. Ideoque ipsas non facile dissolui, ex eo quod materia Solis interiorem earum superficiem lambat, nisi simul etiam earum oras circumfluat et transcendat, sed contra potius semper augeri, quamdiu istae earum orae, supra Solis superficiem eminentes, eius materiae occursu non densantur. Hincque potest contingere, ut aliquando una et eadem macula supra totam superficiem alicuius sideris se extendat, /152/ ibique diu permaneat, priusquam dissolui possit.
[3.103] Cur Sol aliquando uisus sit obscurior; et cur quarundam stellarum magnitudines apparentes mutentur.
Sic referunt quidam historici, Solem aliquando per plures dies continuos, aliquando etiam per integrum annum, solito pallidiorem, Lunae instar, sine radiis lucem tristem praebuisse. Notarique potest multas stellas nunc minores maioresue apparere, quam olim ab Astronomis descriptae sunt. Cuius non alia ratio esse uidetur, quam quod pluribus paucioribusue maculis earum lux obtundatur.
[3.104] Cur aliquae fixae dispareant, uel ex improuiso appareant.
Quinetiam fieri potest, ut aliquod sidus tot et tam densis maculis inuoluatur, ut uisum nostrum prorsus effugiat: sicque olim Pleiades numeratae sunt septem, quae iam sex tantum conspiciuntur. Itemque fieri potest, ut aliquod sidus, nobis antea non uisum, breuissimo tempore atque ex improuiso, magna luce affulgeat. Nempe, si totum eius corpus ingenti et crassa macula fuerit hactenus contectum, iamque accidat ut materia primi elementi, solito copiosius ad illud affluens, supra exteriorem istius maculae superficiem se diffundat, breuissimo tempore totam conteget; atque tunc istud sidus non minorem lucem ex se emittet, quam si nulla plane macula inuolueretur. Potestque postea, uel diu aeque fulgidum remanere, uel paulatim rursus obscurari. Sicque contigit, in fine anni 1 5 7 2, quandam stellam, prius non uisam, in signo Cassiopeiae apparuisse, quae maximam initio habuit lucem, et sensim postea obscurata, initio anni 1 5 7 4 disparuit. Ac etiam aliae nonnullae in coelo iam lucent, quae olim non apparebant: quarum rerum causa hic fusius est explicanda. /153/
[3.105] Multos esse meatus in maculis, per quos libere transeunt particulae striatae.
Sit, exempli causa, sidus I circumquaque tectum macula defg, quae non potest esse tam densa, quin poros siue meatus habeat permultos, per quos omnis materia primi elementi, etiam illa quae constat particulis striatis supra descriptis, transire possit. Cum enim in principio suae generationis fuerit mollissima et rarissima, tales pori facile in ipsa formati sunt; cumque postea densabatur, particulae istae striatae, aliaeque primi elementi, continuo per illos transeundo, non permiserunt ut plane clauderentur; sed tantum eousque angustati sunt, ut nullae materiae particulae, striatis primi elementi crassiores, uiam per ipsos habere possint; ac etiam ut ii meatus, qui particulas striatas ab uno polo uenientes admittunt, non aptae sint ad easdem, si regrederentur, nec etiam ad illas /154/ quae ueniunt ab alio polo et contrario modo sunt intortae, recipiendas.
[3.106] Quae sit dispositio istorum meatuum, et cur particulae striatae per illos retrogredi non possint.
Nempe particulae striatae primi elementi, uenientes non ab uno aliquo puncto duntaxat, sed a tota coeli regione quae est uersus polum A, et tendentes non uersus unicum punctum I, sed uersus totum medium coeli HIQ, formant sibi meatus in macula defg, secundum lineas rectas axi fd parallelas, uel nonnihil utrimque uersus d conuergentes, horumque meatuum aditus in tota eius superficiei medietate efg sparsi sunt, et exitus in alia medietate edg: ita scilicet ut particulae striatae, uenientes a parte A, facile quidem ipsos ingredi possint per partem efg, et egredi per aduersam edg, non autem unquam regredi per hanc edg, nec egredi per efg. Quia, cum tota ista macula non constet nisi ex ramentis primi elementi minutissimis, quae, sibi mutuo adhaerentia, quosdam quasi ramulos componunt, particulae striatae, uenientes a parte f, istorum ramulorum extremitates, sibi in meatibus istis occurrentes, inflectere debuerunt uersus d; ideoque, si per eosdem meatus eis esset regrediendum a d uersus f, istae ramulorum extremitates nonnihil assurgentes ipsarum transitum impedirent. Eodemque modo particulae striatae, uenientes a parte B, meatus alios sibi excauarunt, quorum ingressus in tota superficie edg sparsi sunt, et egressus in aduersa efg.
[3.107] Cur etiam quae ueniunt ab uno polo, non transeant per eosdem meatus, quam quae ueniunt ab alio.
Notandumque est istos etiam meatus cochlearum instar esse excauatos, ad formam particularum striatarum quas admittunt, ideoque illos qui unis patent, non patere aliis a polo opposito uenientibus, et contrario modo intortis. /155/
[3.108] Quomodo materia primi elementi per istos meatus fluat.
Ita igitur materia primi elementi utrimque ex polis per istos meatus ad sidus I potest peruenire; ac quia eius particulae striatae caeteris sunt crassiores, ideoque maiorem habent uim ad pergendum secundum lineas rectas, non solent in eo manere, sed ingressae per f, protinus egrediuntur per d, atque ibi occurrentes globulis secundi elementi, uel materiae primi a B uenienti, non possunt ulterius pergere secundum lineas rectas, sed, in omnes partes reflexae, per aetherem circumfusum xx uersus hemisphaerium efg reuertuntur; et quotquot ingredi possunt meatus maculae, uel macularum, quae ibi sidus istud tegunt, per illos rursus progrediuntur ab f ad d; sicque assidue per medium sidus transeundo, et per aetherem circumfusum /156/ redeundo, quendam ibi quasi uorticem componunt. Quae uero ab istis meatibus capi non possunt, uel occursu particularum huius aetheris dissoluuntur, uel per partes uicinas eclipticae QH in coelum abire coguntur. Quippe notandum est particulas striatas, quae singulis momentis ad superficiem sideris I appellunt, non esse tam multas, ut repleant omnes meatus ad mensuram suam excauatos in maculis efg: quia etiam in coelo non replent omnia interualla, quae sunt inter globulos secundi elementi; sed magna copia subtilioris materiae illis admixta esse debet, propter uarios istorum globulorum motus; quae materia subtilior cum ipsis ingrederetur istos meatus, nisi particulae striatae, ab alio sideris hemisphaerio reflexae, maiorem haberent uim ad illos occupandos. Quae uero hic de particulis striatis per hemisphaerium efg ingredientibus sunt dicta, de iis etiam quae ingrediuntur per hemisphaerium edg sunt intelligenda: quod nempe sibi alios meatus, a prioribus plane diuersos, excauarint, per quos semper plurimae fluunt a d uersus f in sidere I ac maculis ipsum circumdantibus; et deinde, in omnes partes reflexae, per aetherem xx reuertuntur ad d, cum interim tot dissoluuntur, uel exeunt uersus eclipticam, quot nouae a polo B accedunt.
[3.109] Quod alii etiam meatus illos decussatim intersecent.
Residuum autem materiae primi elementi, quod in spatio I continetur, circa axem fd gyrando, semper inde recedere conatur; ideoque quosdam exiguos meatus sibi ab initio formauit, semperque postea conseruat in macula defg, qui priores decussatim intersecant, et per quos aliquid istius materiae solet effluere, /157/ quia semper aliquid per priores, simul cum particulis striatis, ingreditur. Cum enim omnes maculae partes sibi inuicem adhaereant, non potest circumferentia defg nunc maior fieri, nunc minor: ideoque semper aequalis quantitas materiae primi elementi debet in sidere I contineri.
[3.110] Quod lumen stellae per maculam uix possit transire.
Et ideo etiam illa uis, in qua lumen consistere supra diximus, uel nulla prorsus in ipso, uel non nisi admodum debilis esse potest. Nam, quatenus eius materia circa axem fd rotatur, uis omnis qua recedere conatur ab isto axe, in macula frangitur, et ad globulos secundi elementi non pertingit; nec etiam illa, qua eius particulae striatae, ab uno polo uenientes, recta uersus alium tendunt, quicquam potest praestare: non modo /158/ quia istae particulae ualde exiguae sunt, respectu globulorum coelestium in quos impingunt, ac etiam aliquanto tardius, quam reliqua materia primi elementi, mouentur; sed praecipue quia illae quae ab uno polo ueniunt, non magis istos globulos in unam partem propellunt, quam aliae, ex alio polo uenientes, in aduersam.
[3.111] Descriptio stellae ex improuiso apparentis.
Materia autem coelestis in toto uortice, hoc sidus I circumiacente, comprehensa, suas interim uires potest retinere, quamuis forte illae non sufficiant ad sensum luminis in oculis nostris excitandum: fierique potest ut interim iste uortex praeualeat aliis uorticibus sibi uicinis, et fortius illos premat quam ab ipsis prematur. Unde sequeretur sidus I augeri debere, nisi macula defg, illud circumscribens, id impediret. Nam, si iam circumferentia uorticis I sit AYBM, putandum est eius globulos, circumferentiae isti proximos, eandem habere uim ad progrediendum ultra ipsam, uersus alios [&] uortices circumpositos, ac globulos horum uorticum ad progrediendum uersus I, non maiorem nec minorem: haec enim unica ratio est, cur eius circumferentia ibi potius quam alibi terminetur. Si autem, caeteris immutatis, contingat ut minuatur illa uis, qua, exempli causa, materia uorticis O tendit uersus I (hocque uariis ex causis potest contingere, ut si eius materia in alios uortices transeat, uel multae maculae circa sidus in O existens generentur, etc), necesse est, ex legibus naturae, ut globuli uorticis I, qui sunt in circumferentia Y, ultra ipsam pergant uersus P; et quia reliqui omnes, qui sunt inter I et Y, eo uersus etiam tendunt, inde augeretur spatium in quo est sidus I, nisi macula /159/ defg ipsum terminaret; sed quia haec macula non permittit illud augeri, globuli coelestes ei proximi paulo maiora solito interualla circa se relinquent, et plus materiae primi elementi in iis interuallis continebitur, quae, quandiu in ipsis erit dispersa, non magnas uires habere potest. Si autem contingat particulas primi elementi, per poros maculae exeuntes et in globulos illos impingentes, uel aliam quamuis causam, aliquos ex istis globulis a maculae superficie seiungere, materia primi elementi, spatium intermedium statim replens, satis uirium habebit ad alios globulos istis uicinos ab eadem maculae superficie seiungendos; et quo plures ab illa ita seiunget, eo plus uirium acquiret: ideoque breuissimo tempore, ac tanquam in momento, supra totam istam superficiem se diffundet; /160/ ibique non aliter gyrans, quam ea quae intra maculam continetur, non minori ui pellet globulos coeli circumpositos, quam eosdem pelleret ipsum sidus I, si nulla macula illud inuoluens eius actionem impediret: atque ita magna luce ex improuiso fulgebit.
[3.112] Descriptio Stellae paulatim disparentis.
Iam uero, si forte contingat, istam maculam esse tam tenuem et raram, ut a materia primi elementi, supra eius exteriorem superficiem sic effusa, dissoluatur, non facile postea sidus I rursus disparebit: ad hoc enim opus esset, ut noua macula ipsum totum rursus inuolueret. Sed si crassior sit quam ut ita queat dissolui, densabitur exterior eius superficies, ob impulsum /161/ materiae ipsam circumfluentis: atque interim si mutentur causae, ob quas prius minuta fuerat illa uis, qua materia uorticis O tendit uersus I, iamque e contra augeatur, repelletur rursus materia uorticis I a P uersus Y, et hoc ipso materia primi elementi, supra maculam defg diffusa, minuetur, et simul nouae maculae in eius superficie generabuntur, quae paulatim ipsius lumen obtundent; et denique, si causa perseueret, plane tollent, atque omnem locum istius materiae primi elementi occupabunt. Cum enim globuli uorticis I, qui sunt in exteriori eius circumferentia APBM, magis solito prementur, magis etiam prement illos, qui sunt in interiori circumferentia xx, quique ita pressi, et ramosis particulis aetheris illius, quem circa sidera generari diximus, intertexti, non facilem transitum praebebunt particulis striatis, aliisue non minutissimis materiae primi elementi, supra maculam defg diffusae: unde fiet, ut ipsae ibi perfacile in maculas congregentur.
[3.113] In omnibus maculis multos meatus a particulis striatis excauari.
Obiterque hic est notandum, particulas striatas in omnibus istis macularum corticibus continuos sibi meatus excauare, ac per omnes simul, tanquam per unam solam maculam, transire. Formantur enim istae maculae ex ipsa materia primi elementi, et ideo initio sunt mollissimae, istisque striatis particulis facilem uiam praebent. Quod idem de aethere circumfuso dici non potest; quamuis enim crassiores eius particulae nonnulla etiam istorum meatuum uestigia retineant, quoniam ex macularum dissolutione genitae sunt: quia tamen motui globulorum secundi elementi obsequuntur, /162/ non semper eundem situm seruant, nec ideo particulas striatas recta pergentes, nisi admodum difficulter, admittunt.
[3.114] Eandem stellam posse per uices apparere ac disparere.
Sed facile fieri potest, ut eadem stella fixa per uices appareat et dispareat, singulisque uicibus quibus disparebit, nouo cortice macularum inuoluatur. Talis enim alternatio est naturae ualde familiaris, in corporibus quae mouentur: ita scilicet ut, cum ab aliqua causa uersus certum terminum impulsa sunt, non in eo subsistant, sed ulterius pergant, donec rursus ab alia causa uersus ipsum repellantur. Ita, dum pondus funi appensum, ui grauitatis ab uno latere ad perpendiculum suum descendit, impetum acquirit, a quo ultra istud perpendiculum in oppositum latus fertur, donec rursus grauitas, isto impetu superato, illud uersus perpendiculum moueat, et inde nouus in eo impetus oriatur. Ita, uase semel moto, liquor in eo contentus multoties it et redit, antequam ad quietem reducatur. Et ita, cum omnes coelorum uortices in quodam aequilibrio consistant, ubi unius materia semel ab isto aequilibrio recessit, potest multoties nunc in unam, nunc in aduersam partem excurrere, antequam ab isto motu quiescat.
[3.115] Totum aliquando uorticem, in cuius centro est stella, destrui posse.
Fieri etiam potest ut totus uortex, in quo talis aliqua stella fixa continetur, ab aliis circumiacentibus uorticibus absorbeatur, et eius stella, in aliquem ex istis uorticibus abrepta, mutetur in Planetam uel Cometam. Nempe duas tantum causas supra inuenimus, /163/ quae impediant ne uni uortices ab aliis destruantur; harumque una, quae consistit in eo, quod materia unius uorticis obiectu uicinorum impediatur ne uersus alium quem possit euagari, non potest in omnibus locum habere. Nam si, exempli causa, materia uorticis S a uorticibus L et N ita utrimque prematur, ut hoc impediat /164/ ne uersus D ulterius progrediatur, non potest eadem ratione impediri a uortice D, ne se diffundat uersus L et N, nec etiam ab ullis aliis, nisi qui sint ei uiciniores, pro ratione suae magnitudinis; atque adeo in omnium maxime uicinis non habet locum. Altera autem causa, quod nempe materia primi elementi, in centro cuiusque uorticis sidus componens, globulos secundi circa illud existentes a se repellat uersus alios uortices uicinos, locum quidem habet in omnibus iis uorticibus, quorum sidera nullis maculis inuoluuntur; sed non dubium est, quin densiorum macularum interuentus eam tollat; praesertim earum, quae plurium corticum instar sibi mutuo incumbunt.
[3.116] Quomodo destrui possit, antequam multae maculae circa eius stellam sint congregatae.
Atque hinc patet non esse quidem periculum, ne ullus uortex ab aliis uicinis destruatur, quamdiu sidus quod in centro suo habet, nullis maculis est inuolutum; sed, cum illis tegitur et obruitur, pendere tantum a situ, quem iste uortex inter alios obtinet, ut uel citius uel tardius ab ipsis absorbeatur. Nempe si talis sit eius situs, ut uicinorum aliorum uorticum cursui ualde resistat, citius ab illis destruetur, quam ut multi macularum cortices circa eius sidus densari possint; sed si minori sit ipsis impedimento, lente tantum minuetur; interimque maculae, sidus in eius medio positum obsidentes, densiores fient, pluresque ac plures tam supra quam etiam intra illud congregabuntur. Sic, exempli causa, uortex N ita situs est, ut aperte cursum uorticis S magis impediat quam ulli alii uicini; quapropter facile ab hoc uortice S abripietur, statim atque aliquot maculis illius sidus erit inuolutum: ita /165/ scilicet, ut circumferentia uorticis S, quae iam terminatur linea OPQ, terminetur postea linea ORQ; totaque materia, quae continetur intra lineas OPQ et ORQ, ei accedat, eiusque cursum sequatur, reliqua materia, quae est inter lineas ORQ et OMQ, in alios uicinos uortices abeunte. Nihil enim aliud uorticem N /166/ in eo situ, in quo nunc esse supponitur, potest conseruare, quam magna uis materiae primi elementi, in eius centro existentis, quae globulos secundi circumquaque ita propellit, ut eius impulsui potius quam motibus uicinorum uorticum obsequantur: quae uis interuentu macularum debilitatur et frangitur.
[3.117] Quomodo permultae maculae circa aliquam stellam esse possint, antequam eius uortex destruatur.
Vortex autem C inter quatuor S, F, G, H, duosque alios M et N, qui supra istos quatuor intelligendi sunt, ita est constitutus, ut quamuis densae maculae circa eius sidus congregentur, nunquam tamen totus possit euerti, quandiu isti sex sunt uiribus inter se aequale. Quippe suppono uortices S, F, et tertium M, ipsis incumbentem supra punctum D, circa propria centra gyrare a D uersus C: itemque tres alios G, H, et sextum N, supra ipsos positum, uerti ab E uersus C; uorticem autem C ita inter hos sex esse constitutum, ut ipsos solos tangat, et eius centrum ab eorum sex centris aequidistet, axisque, circa quem gyratur, sit in linea DE. Qua ratione istorum septem uorticum motus inter se optime conueniunt; et quantumuis multis maculis sidus uorticis C obruatur, adeo ut perexiguas, uel etiam plane. nullas habeat uires ad globulos coeli circa se positos secum in orbem rapiendos, non tamen ulla est ratio, cur alii sex illud e loco suo expellant, quamdiu inter se sunt aequales.
[3.118] Quomodo istae multae maculae generentur.
Sed ut sciamus quo pacto tam multae maculae circa illud generari potuerint, putemus ipsum initio non /167/ minorem fuisse, quam unum ex aliis sex ei circumiacentibus, ita ut circumferentiam suam usque ad puncta 1, 2, 3, 4 extenderet; sidusque permagnum in centro suo habuisse, utpote quod componebatur ex materia primi elementi, quae per D ex tribus uorticibus S, F, M, et per E ex tribus aliis G, H, N, uersus C recta tendebat, et inde non regrediebatur, nisi in eosdem illos uortices uersus K et L; adeo ut istud sidus satis uirium habere potuerit, ad totam materiam coeli 1 2 3 4 secum in gyrum agendam. Sed quia, propter inaequalitatem et incommensurabilitatem quantitatum et motuum, quae in aliis partibus uniuersi reperitur, nihil in perpetuo aequilibrio stare potest, ubi forte uortex C minus uirium habere coepit quam alii circumiacentes, pars eius materiae in ipsos migrauit, et quidem cum impetu; ita ut ea pars quae sic migrauit, fuerit maior quam ista inaequalitas exigebat, ideoque rursus postea nonnihil materiae in ipsum ex aliis remigrauit, atque ita per uices. Cumque interim multi macularum cortices circa eius sidus generarentur, magis ac magis illius uires minuebantur, et idcirco, singulis uicibus, minus materiae in illum regrediebatur quam ab ipso exiisset, donec tandem perexiguus euaserit, uel etiam totus fuerit absorptus, solo eius sidere excepto, quod, multis maculis circumuallatum, in materiam aliorum uorticum abire non potest, nec etiam ab istis aliis uorticibus e loco, in quo est, extrudi, quamdiu isti uortices sunt inter se aequales. Sed interim eius maculae magis ac magis densari debent, ac tandem, ubi unus aliquis ex uicinis uorticibus, aliis /168/ maior et potentior euadet, ut si uortex H extendat suam superficiem usque ad lineam 5 6 7, tunc facile uortex H totum sidus C, non hic amplius fluidum et lucidum, sed, Cometae uel Planetae instar, durum et opacum, secum abducet.
[3.119] Quomodo Stella fixa mutetur in Cometam uel in Planetam.
Iam uero considerandum est, qua ratione debeat moueri talis globus opacus et durus, ex multarum macularum congerie compositus, cum primum ab aliquo uortice sibi uicino abreptus est. Nempe ita gyrat cum [&] materia a qua abripitur, ut quandiu minus habet agitationis quam ipsa, uersus centrum circa quod gyrat detrudatur. Et quia omnes partes eiusdem uorticis non eadem celeritate mouentur, nec sunt eiusdem magnitudinis; sed a circumferentia usque ad certum terminum earum motus gradatim fit tardior, ac deinde ab isto termino usque ad centrum gradatim fit celerior, et ipsae sunt minutiores, ut supra dictum est: si globus in illo uortice descendens adeo sit solidus, ut priusquam peruenerit ad terminum in quo partes uorticis omnium tardissime mouentur, acquirat agitationem aequalem agitationi earum partium, inter quas uersatur, non ulterius descendit, sed ex illo uortice in alios transit, et est Cometa. Si uero minus habeat soliditatis, atque idcirco infra terminum illum descendat, ibi postea ad certam distantiam a sidere, quod illius uorticis centrum occupat, semper manens, circa ipsum rotatur, et est Planeta. /169/
[3.120] Quo feratur talis Stella, cum primum desinit fixa esse.
Putemus, exempli causa, materiam uorticis AEIO, nunc primum secum abripere sidus N, et consideremus uersus quam partem illud feret. Nempe cum omnis ista materia gyret circa centrum S, ideoque inde recedere conetur, ut supra explicui, non dubium est /170/ quin ea quae iam uersatur in O, pergendo per R ad Q, detrudat hoc sidus secundum lineam rectam uersus S: atque ex natura grauitatis infra explicanda, intelligetur istum motum sideris N, alteriusue cuiusuis corporis, uersus centrum uorticis in quo uersatur, dici posse eius descensum. Sic, inquam, ipsum detrudit initio, cum nondum intelligimus in eo esse alium motum; sed statim etiam illud circumquaque ambiendo, secum defert motu circulari ab N uersus A; cumque hic motus circularis ei det uim recedendi a centro S, pendet tantum ab eius soliditate, ut uel multum descendat uersus S, nempe si perexigua sit eius soliditas; uel contra, si magna sit, ab S recedat.
[3.121] Quid per corporum soliditatem, et quid per eorum agitationem intelligamus.
Per soliditatem hic intelligo quantitatem materiae tertii elementi, ex qua maculae hoc sidus inuoluentes componuntur, cum eius mole et superficie comparatam. Quippe uis, qua materia uorticis AEIO id defert circulariter circa centrum S, aestimanda est a magnitudine superficiei, secundum quam ipsi occurrit; quia quo maior est ista superficies, eo plus materiae in hoc agit. Vis autem, qua ista materia uersus idem centrum S ipsum pellit, aestimanda est a magnitudine spatii quod ab eo occupatur. Quamuis enim omnis illa materia, quae est in uortice AEIO, conetur recedere ab S, non tamen omnis agit in sidus N, sed tantum ea eius pars, quae reipsa inde recedit, cum hoc accedit; haecque est aequalis spatio quod ab eo fuit occupatum. Denique uis quam idem sidus N a proprio suo motu acquirit ad perseuerandum in eodem illo motu, quam ipsius agitationem uoco, non aestimanda est ab eius superficie, /171/ nec a tota eius mole, sed tantum ab ea eius molis parte, quae constat materia tertii elementi, hoc est, particulis materiae sibi mutuo adhaerentibus, ex quibus maculae ipsum inuoluentes componuntur. Quantum enim ad materiam primi, uel etiam secundi elementi, quae in eo est, cum assidue ex ipso egrediatur, /172/ et noua redeat in locum exeuntis, non potest noua ista materia accedens uim retinere quae priori iam egressae fuit impressa, et praeterea uix ulla ei fuit impressa, sed tantum motus, qui aliunde in ea erat, determinatus est uersus certam partem; atque haec determinatio a uariis causis assidue potest mutari.
[3.122] Soliditatem non a sola materia, sed etiam a magnitudine ac figura pendere.
Sic uidemus hic supra terram aurum, plumbum et alia metalla, cum semel mota sunt, maiorem agitationem siue maiorem uim ad perseuerandum in suo motu retinere, quam ligna et lapides eiusdem magnitudinis et figurae; ac etiam idcirco magis solida esse putantur, siue plus habere in se materiae tertii elementi, ac pauciores poros qui materia primi et secundi replentur. Sed auri globulus esse potest tam minutus, ut non tantam uim habiturus sit, ad motum sibi impressum retinendum, quam globus lapideus uel ligneus multo maior. Potestque etiam massa auri tales figuras induere, ut globus ligneus ipsa minor maioris agitationis sit capax: nempe si extendatur in fila aut bracteas, aut spongiae instar multis minutis foraminibus excauetur, aut quocumque alio modo plus superficiei acquirat, pro ratione suae materiae et molis, quam ille ligneus globus.
[3.123] Quomodo globuli caelestes integro aliquo sidere solidiores esse possint.
Atque ita fieri potest ut sidus N, quamuis mole permagnum, et satis multis macularum corticibus inuolutum, minus tamen habeat soliditatis, siue minus aptitudinis ad motus suos retinendos, quam globuli materiae secundi elementi ipsum circumiacentes. Hi enim globuli, pro ratione suae magnitudinis, sunt omnium solidissimi qui esse possint, quia nullos in ipsis /173/ meatus, alia materia solidiori repletos, intelligimus; et figuram obtinent sphaericam, quae omnium minimum habet superficiei, pro ratione molis sub se contentae, ut Geometris est satis notum. Et praeterea, quamuis sit permagna disparitas inter ipsorum exiguitatem et magnitudinem alicuius sideris, haec tamen ex parte compensatur, eo quod non uires singulorum ex istis globulis, sed plurium simul, istius sideris uiribus opponantur. Cum enim illi cum aliquo sidere circa centrum S rotantur, tenduntque omnes, nec non etiam istud sidus, ut ab S recedant, si uis inde recedendi, quae est in sidere, superet uires simul iunctas, quae sunt in tot ex istis globulis, quot requiruntur ad spatium quod sidus occupat replendum: tunc ipsum recedet ab S, efficietque ut isti globuli in locum suum descendant; et contra, si illi plus habeant uirium, ipsum uersus S expellent.
[3.124] Quomodo etiam esse possint minus solidi.
Fieri enim etiam facile potest, ut sidus N multo plus habeat uirium ad perseuerandum in suo motu secundum lineas rectas, quam globuli materiae coelestis ipsum circumiacentes, etiamsi minus materiae tertii elementi in eo contineatur, quam secundi, in tot ex istis globulis, quot requiruntur ad spatium ipsi aequale occupandum. Quia cum sint a se mutuo disiuncti, et uarios habeant motus, quamuis iunctis uiribus in illud agant, non possunt tamen omnes suas uires ita simul iungere, ut nulla earum pars inutilis fiat: contra autem omnis materia tertii elementi, ex qua maculae hoc sidus inuoluentes aÎrque ipsum ambiens componuntur, unam tantum massam facit, quae cum tota simul moueatur, tota etiam uis, quam habet ad perseuerandum /174/ in suo motu, uersus easdem partes tendit. Similemque ob causam, uidere licet in fluminibus fragmenta glaciei, uel ligna quae aquae innatant, maiori ui persequi cursum suum, secundum lineas rectas, quam ipsam aquam, et ideo solere multo fortius in riparum sinus impingere, quamuis minus materiae tertii elementi in iis contineatur, quam in mole aquae ipsis aequali.
[3.125] Quomodo quidam sint aliquo sidere magis solidi, alii minus.
Denique fieri potest, ut idem sidus minus habeat soliditatis, quam quidam globuli coelestes, et magis quam alii paulo minores; tum propter iam dictam rationem, tum etiam quia, licet non magis nec minus sit materiae secundi elementi in istis globulis minoribus simul sumptis, quam in maioribus, cum aequale spatium occupant, est tamen in ipsis multo plus superficiei; et propter hoc a materia primi elementi, quae angulos iis interiectos replet, nec non etiam a quibuslibet aliis corporibus, facilius a cursu suo reuocantur, atque uersus alias partes deflectuntur, quam alii maiores.
[3.126] De principio motus Cometae.
Iam itaque, si ponamus sidus N plus habere soliditatis quam globulos secundi elementi, satis remotos a centro uorticis S, quos supponimus omnes esse inter se aequales, poterit quidem initio in uarias partes ferri, et magis uel minus accedere uersus S, pro uaria dispositione aliorum uorticum, a quorum uicinia discedet; potest enim diuersimode ab ipsis retineri uel impelli; ac etiam pro ratione suae soliditatis, quae quo maior est, eo magis impedit ne aliae causae postea ipsum deflectant de ea parte in quam primum directum est. Verumtamen non ualde magna ui potest impelli a /175/ uicinis uorticibus, quia supponitur iuxta illos prius quieuisse; nec ideo etiam ferri contra motum uorticis AEIO, uersus eas partes quae sunt inter I et S, sed tantum uersus illas quae sunt inter A et S; ubi tandem debet peruenire ad aliquod punctum, in quo linea quam motu suo describit, tangat unum ex iis circulis, /176/ secundum quos materia coelestis circa centrum S gyrat; et postquam eo peruenit, ita cursum suum ulterius persequitur, ut semper magis ac magis recedat a centro S, donec ex uortice AEIO in alium migret. Ut si moueatur initio secundum lineam NC, postquam peruenit ad C, ubi haec linea curua NC tangit circulum, qui ibi describitur a globulis secundi elementi circa centrum S: non potest non statim recedere ab S per lineam curuam C 2, sitam inter hunc circulum, et rectam eum in puncto C tangentem. Cum enim delatum sit ad C, a materia secundi elementi magis remota ab S quam ea quae est in C, ac proinde celerius acta, sitque ipsa solidius, ut supponimus: non potest non habere maiorem uim ad perseuerandum in suo motu secundum lineam rectam tangentem istum circulum; sed statim atque recessit a puncto C, occurrit materiae secundi elementi celerius motae, quae illum nonnihil auertit a linea recta, simulque augendo eius celeritatem efficit ut ulterius ascendat secundum lineam curuam C 2, quae eo minus distat a recta tangente, quo hoc sidus solidus est, et quo maiori cum celeritate delatum est ab N ad C.
[3.127] De continuatione motus Cometae per diuersos uortices.
Cum autem per hunc uorticem AEIO hac ratione progreditur, tantam uim agitationis acquirit, ut facile inde in alios uortices migret, atque ex his in alios. Notandumque est, cum peruenit ad 2, egrediturque limites uorticis in quo est, ipsum adhuc aliquandiu retinere eius materiam circa se fluentem, nec plane ab ea liberari, donec satis alte in alium uorticem AEV penetrarit: nempe donec peruenerit ad 3. Eodemque modo ducit secum materiam huius secundi uorticis /177/ uersus 4 in fines tertii, et huius tertii uersus 8 in fines quarti; sicque semper idem facit, quoties ex uno uortice in alium migrat. Et linea quam motu suo describit, diuersimode incuruatur, pro diuerso motu materiae uorticum per quos transit. Ita eius pars 2 3 4 plane alio modo inflexa est quam praecedens NC 2: /178/ quia materia uorticis F uertitur ab A per E uersus V, et materia uorticis S ab A per E uersus I; istius autem lineae pars 5 6 7 8 est fere recta, quia materia uorticis in quo est, supponitur gyrare circa axem XX. Et sidera ex unis uorticibus in alios hoc pacto migrantia sunt Cometae: ipsorumque omnia phaenomena hic explicare conabor.
[3.128] Phaenomena Cometarum.
In primis obseruatur illos, sine ulla regula nobis nota, unum per hanc, alium per illam coeli regionem transmeare, ac intra paucos menses aut dies a conspectu nostro abire, nec unquam plus, aut certe non multo plus, sed saepe multo minus quam mediam coeli partem percurrere. Ac quidem cum primum apparere incipiunt, solere satis magnos uideri, nec postea ualde augeri, nisi cum ualde magnam coeli partem percurrunt; cum autem desinunt, gradatim semper imminui; atque initio, uel saltem circa initia sui motus, uideri celerrime moueri, sub finem autem lentissime. Ac de uno duntaxat memini me legisse, quod circiter mediam coeli partem peragrarit: de illo scilicet qui dicitur anno 1 4 7 5, primo tenui capite ac tardi motus, inter stellas Virginis apparuisse, ac paulo post mirae magnitudinis factus, per polum Borealem tam celeriter incessisse, ut portionem circuli magni triginta uel quadraginta graduum, una die, descripserit; ac /179/ tandem prope stellas Piscis septentrionalis, siue in signo Arietis paulatim uideri desiisse.
[3.129] Horum phaenomen %gre w %end n explicatio.
Quae omnia hic facile intelliguntur. Videmus enim eundem Cometam, aliam coeli partem in uortice F, aliamque in uortice Y permeare, ac nullam esse per quam non possit hoc pacto aliquando transire. Putandumque est ipsum fere eandem celeritatem semper retinere: illam scilicet quam acquirit transeundo per uorticum extremitates, ubi materia coelestis tam cito mouetur, ut intra paucos menses integrum gyrum absoluat, quemadmodum supra dictum est. Et quia hic Cometa in uortice Y mediam tantum partem istius gyri, et multo minus in uortice F, nunquamque in ullo multo plus percurrit: idcirco tantum per paucos menses in eodem uortice manere potest. Atque si consideremus illum a nobis uideri non posse, nisi quamdiu est in illo uortice, prope cuius centrum uersamur; atque etiam non prius ibi apparere, quam materia alterius uorticis, ex quo uenit, ipsum sequi et circumfluere plane desierit: cognoscemus quo pacto, quamuis idem Cometa maneat semper eiusdem magnitudinis et fere semper aeque celeriter moueatur, debeat tamen uideri maior et celerior, initio sui cursus apparentis, quam in fine; ac interdum in medio maximus et celerrimus putari. Nam si putemus oculum spectatoris esse prope centrum F, Cometa illi multo maior et celerior apparebit in 3, ubi primum uideri incipiet, quam in 4 ubi desinet: quia linea F 3 multo breuior /180/ est quam F 4, et angulus F 4 3 acutior quam angulus F 3 4. Si autem spectator sit uersus Y, Cometa quidem illi aliquanto maior et celerior apparebit in 5, ubi uideri incipiet, quam in 8, ubi desinet; sed maximus et celerrimus apparebit, dum erit inter 6 et 7, ubi erit spectatori proximus. Adeo ut, dum erit in 5, apparere possit inter stellas Virginis; dum inter 6 et 7, prope polum Borealem, et ibi una die triginta uel quadraginta gradus percurrere; ac tandem occultari in 8, prope stellas Piscis septentrionalis: eodem modo atque ille mirabilis Cometa anni 1 4 7 5, qui dicitur a Regiomontano obseruatus.
[3.130] Quomodo fixarum lumen ad Terram usque perueniat.
Quaeri quidem potest cur Cometae non appareant, nisi cum in nostro coelo uersantur, cum tamen Fixae conspicuae sint, licet ab ipso longissime distent. Sed in eo differentia est, quod Fixae, lumen a se ipsis emittentes, multo fortius illud uibrent quam Cometae, qui tantum illud, quod a Sole mutuantur, ad nos reflectunt. Et quidem, aduertendo lumen cuiusque stellae esse actionem illam, qua tota materia uorticis in quo uersatur, ab ea recedere conatur, secundum lineas rectas ab omnibus eius superficiei punctis eductas, sicque omnem materiam uorticum circumiacentium premit, secundum easdem lineas rectas uel alias aequipollentes: (cum nempe istae lineae, per alia corpora oblique transeuntes, in ipsis refringuntur, ut in Dioptrica explicui), facile credi potest non modo lumen proximarum stellarum, ut F et f, sed etiam remotiorum, ut Y, uim habere mouendi oculos incolarum terrae, qui putandi sunt non longe abesse a centro S. Cum enim illarum, simulque uorticum ipsas circumiacentium /181/ uires, in perpetuo aequilibrio uersentur, uis radiorum ab F uenientium uersus S minuitur quidem a materia uorticis AEIO ipsis renitente, sed tamen non tota deletur, nisi in centro S; ideoque nonnulla peruenire potest usque ad terram, quae aliquantulum /182/ distat ab isto centro. Itemque, radii ab Y ad terram uenientes, transeundo per uorticem AEV, nihil in eo suarum uirium amittunt, nisi ratione distantiae; non enim eorum uim magis minuit materia huius uorticis, ex eo quod ab F recedere conetur, uersus partem suae circumferentiae VX, quam auget ex eo quod etiam tendat ab F uersus aliam partem circumferentiae AE: atque ita de caeteris.
[3.131] An Fixae in ueris locis uideantur: et quid sit Firmamentum.
Hicque obiter est aduertendum, radios ab Y ad terram uenientes, oblique incidere in lineas AE et VX, quae designant superficies, in quibus uortices isti terminantur, et ideo in ipsis refringi. Unde sequitur, stellas fixas non uideri omnes ex terra, tanquam in locis in quibus reuera exsistunt, sed tanquam si essent in locis superficiei uorticis AEIO, per quae transeunt illi earum radii, qui perueniunt ad terram, siue ad uiciniam Solis; ac forte etiam unam et eandem stellam in duobus aut pluribus eiusmodi locis apparere. Quae loca cum non deprehendantur fuisse mutata, ex quo ab Astronomis notata sunt, non puto aliud quam istas superficies per nomen Firmamenti esse intelligendum.
[3.132] Cur Cometae a nobis non uideantur, cum sunt extra nostrum coelum: et obiter, cur carbones sint nigri, et cineres albi.
Cometarum autem lumen, cum sit multo debilius quam Fixarum, non satis habet uirium ad oculos nostros mouendos, nisi sub angulo satis magno uideantur, et ideo ratione distantiae non apparent, cum a coelo nostro sunt nimis remoti; notum enim est, quo magis aliquod corpus a nobis remotum est, eo sub minori angulo uideri. Cum autem ad ipsum propius accedunt, uariae esse possunt rationes, ob quas priusquam in illud ingrediantur, conspicui non sint: quarum /183/ quaenam sit praecipua, non facile est definire. Nam, exempli caussa, si oculus spectatoris sit uersus F, nondum uidebit Cometam in 2, quia ibi cingetur adhuc materia uorticis ex quo egreditur; et tamen uidebit illum in 4, ubi erit remotior. Cuius rei ratio esse potest, quod radii sideris F tendentes uersus 2, ibi refringantur /184/ in superficie conuexa materiae uorticis AEIO, quae Cometam adhuc inuoluit, et refractio illa ipsos remoueat a perpendiculari, iuxta ea quae in Dioptrica explicui: quia nempe radii isti multo difficilius transeunt per hanc materiam uorticis AEIO, quam per illam uorticis AEVX: unde fit, ut longe pauciores perueniant ad Cometam, quam si refractio ista non fieret; hique pauciores, inde ad oculum reflexi, possunt esse nimis debiles ad eum mouendum. Alia uero ratio est, quod ualde sit credibile, quemadmodum eadem semper Lunae facies terram respicit, ita semper eandem cuiusque Cometae partem uersus centrum uorticis in quo uersatur, conuerti, eamque solam radiis reflectendis aptam esse. Sic nempe, cum Cometa est in 2, illa eius pars quae radios potest remittere, opposita est centro S, nec ideo uideri potest ab iis qui sunt iuxta F; sed progrediendo a 2 ad 3, inuertit se breui tempore uersus F, atque ideo ibi tunc incipit uideri. Nam rationi ualde consentaneum est, primo, ut putemus, dum Cometa transit ab N per C uersus 2, illam eius partem quae sideri S obuersa est, magis agitari et rarefieri propter actionem istius sideris, quam aliam partem ab eo auersam. Secundo, ut putemus agitatione ista, tenuiores et (ut ita loquar) molliores particulas tertii elementi, quae sunt in eius superficie, ab ea separari: unde fit ut radiis reflectendis aptior euadat, quam superficies alterius partis. Quemadmodum ex iis quae de igne infra dicuntur, poterit intelligi, /185/ rationem ob quam carbones extincti uidentur nigri, non aliam esse quam quod omnis eorum superficies, tam interna quam externa, particulis istis tertii elementi mollioribus contecta sit; quae particulae molliores cum ignis ui a reliquis separantur, carbones, qui nigri erant, in cineres, non nisi ex duris et solidis particulis conflatos atque ideo albos, mutantur; et nulla sunt corpora reflectendis radiis magis apta quam alba, nulla minus quam nigra. Tertio, ut putemus partem illam rariorem Cometae, alia minus aptam esse ad motum, et ideo, iuxta leges Mechanicae, debere semper esse in concaua parte lineae curuae, quam Cometa motu suo describit: quia sic alia paulo tardius incedit, et cum lineae istius cauitas semper respiciat centrum uorticis in quo est Cometa (ut hic cauitas eius partis NC 2 respicit centrum S, cauitas partis 2 3 4 respicit F etc), ideo illum ex uno uortice in alium transeundo conuerti. Ut uidemus in sagittis per aÎrem uolantibus, pennatam earum partem esse semper alia inferiorem cum ascendunt, et superiorem cum descendunt. Denique plures aliae rationes dari possent, cur Cometae a nobis non uideantur, nisi quamdiu transeunt per nostrum coelum: ex minimis enim momentis pendet, ut idem corpus radiis reflectendis aptum sit uel ineptum: et de eiusmodi particularibus effectis, de quibus satis multa experimenta non habemus, sufficere debent uerisimiles causae, licet eae forte non sint uerae.
[3.133] De cometarum coma, et uariis eius phaenomenis.
Praeter haec autem, obseruatur etiam circa Cometas, longam radiorum ueluti comam fulgere, a qua nomen suum acceperunt; atque istam comam semper /186/ in parte a Sole praeterpropter auersa uideri: adeo ut si Terra stet in linea recta inter Cometam et Solem, crines in omnes partes dispersi circa illum appareant. Et Cometa anni 1 4 7 5, cum primum uisus est, comam praeferebat; in fine autem suae apparitionis, quia in opposita coeli regione uersabatur, comam post se trahebat. Haec etiam coma longior est uel breuior: tum ratione magnitudinis Cometae, in minoribus enim nulla apparet, nec etiam in magnis, cum a nostro aspectu recedentes perexigui esse uidentur; tum etiam ratione loci, caeteris enim paribus, quo terra remotior est a linea recta, quae duci potest a Cometa ad Solem, eo ipsius coma longior est; et interdum latente Cometa sub radiis Solis, eius comae extremitas instar trabis igneae sola conspicitur. Ac denique coma ista interdum paullo latior est, interdum angustior; interdum recta, interdum curua; et interdum a Sole directe auersa, interdum non ita praecise.
[3.134] De quadam refractione, a qua ista coma dependet.
Quorum omnium rationes ut intelligantur, nouum quoddam genus refractionis, de quo in Dioptrica non actum est, quia in corporibus terrestribus non notatur, hic est considerandum. Nempe, ex eo quod globuli coelestes non sint omnes inter se aequales, sed paullatim minuantur a certo termino, intra quem continetur sphaera Saturni, usque ad Solem, sequitur radios luminis, qui per maiores ex istis globulis communicantur, cum ad minores deueniunt, non modo secundum lineas rectas progredi debere, sed etiam ex parte ad latera refringi et dispergi.
[3.135] Explicatio istius refractionis.
Consideremus, exempli caussa, hanc figuram, in qua multis globulis perexiguis incumbunt alii multo ma /187/ iores, putemusque ipsos esse omnes in continuo motu, quemadmodum globulos secundi elementi supra descripsimus: adeo ut, si unus ex ipsis uersus aliquam partem pellatur, exempli caussa, A uersus B, eius actio aliis omnibus qui reperientur in linea recta, ab ipso uersus illam partem protensa, sine mora communicetur. Ubi notandum est, actionem quidem istam ab A usque ad C integram peruenire, sed aliquam tamen eius partem a C ad B transire posse, ac residuum uersus D et E dispergi. Globus enim C non potest pellere globulum 2 uersus B, quin simul etiam pellat globulos 1 et 3 uersus D et E. Neque est par ratio, cum globus A pellit duos globos 4 et 5 uersus C; quamuis enim haec eius actio a duobus illis globis 4 et 5 ita excipiatur, ut uideatur etiam deflecti uersus D et E, recta tamen tendit ad C: tum quia globi isti 4 et 5, aequaliter utrimque ab aliis sibi uicinis suffulti, totam illam restituunt globo 6; tum etiam quia continuus eorum motus efficit, ut nunquam per ullam temporis moram haec actio a duobus simul excipiatur, sed tantum, ut successiue nunc ab uno et mox ab altero transmittatur. Cum autem globus C pellit tres simul 1, 2, 3 uersus B, non ita potest eius actio ab illis ad unum aliquem remitti; et, quantumuis moueantur, semper aliqui ex /188/ ipsis actionem illam oblique excipiunt; ideoque, quamuis praecipuum eius radium recta uersus B deducant, innumeros tamen alios debiliores utrimque uersus D et E dispergunt. Eodemque modo, si pellatur globus F uersus G, cum eius actio peruenit ad H, ibi communicatur globulis 7, 8, 9, qui praecipuum quidem eius radium mittunt ad G, sed alios etiam uersus D et B dispergunt. Hicque notanda est differentia, quae oritur ex obliquitate incidentiae istarum actionum in circulum [&] CH: actio enim ab A ad C, cum perpendiculariter incidat in illum circulum, radios suos aequaliter utrimque dispergit uersus D et E; actio autem ab F ad H, quae in eundem oblique incidit, non dispergit suos nisi uersus ipsius centrum, saltem si obliquitas incidentiae supponatur esse graduum 9 0; si uero supponatur minor, nonnulli quidem eius actionis radii etiam in aliam partem mittentur, sed aliis multo debiliores, et ideo uix sensibiles, nisi cum ista obliquitas est ualde parua: contra autem radii, qui uersus centrum circuli oblique sparguntur, eo sunt fortiores, quod ista obliquitas est maior.
[3.136] Explicatio apparitionis comae.
Quorum omnium demonstratione percepta, facile est illam transferre ad globulos coelestes: quamuis enim nullus sit locus, in quo sic maiusculi ex istis globulis alios multo minores tangant, quia tamen ipsi gradatim sunt minores et minores, a certo termino usque ad Solem, ut dictum est, facile credi potest non minorem esse differentiam, inter illos qui sunt supra orbitam Saturni, et illos qui sunt iuxta orbitam Terrae, quam inter maiores et minores mox descriptos: atque /189/ inde intelligi effectum istius inaequalitatis non alium esse debere in hac Terrae orbita, quam si minimi maiusculis immediate succederent; nec alium etiam in locis intermediis, nisi quod lineae secundum quas isti radii disperguntur, non sint rectae, sed paulatim inflexae. Nempe, si S sit Sol, 2 3 4 5 orbita per quam Terra anni spatio defertur secundum ordinem notarum 2, 3, 4, DEFG %<H% terminus ille a quo globuli coelestes incipiunt gradatim esse minores et minores usque ad Solem (quem terminum supra diximus non habere figuram sphaerae perfectae, sed sphaeroidis irregularis, uersus polos multo depressioris, quam uersus eclipticam), et C sit Cometa in nostro coelo existens: putandum est radios Solis in hunc Cometam impingentes, ita inde reflecti uersus omnes partes sphaeroidis DEFGH, ut ii qui perpendiculariter incidunt in F, maxima quidem /190/ ex parte, recta pergant usque ad 3, sed tamen etiam nonnulli ex ipsis hinc inde spargantur; et qui oblique incidunt in G, non tantum recta pergant uersus 4, sed etiam ex parte refrangantur uersus 3; et denique qui incidunt in H, recta non perueniant ad orbitam Terrae, sed tantum reflexi uersus 4 et 5, sicque de caeteris. Unde patet, si Terra sit in orbitae suae parte 3, hunc Cometam ex ea uisum iri cum coma in omnes partes dispersa; quod genus Cometae Rosam uocant: radii enim directi a C ad 3, eius caput; alii autem debiliores, qui ex E et G uersus 3 reflectuntur, eius crines exhibebunt. Si uero Terra sit in 4, idem Cometa ex ea uidebitur per radios rectos CG 4, et eius coma, siue potius cauda, uersus unam tantum partem protensa, per radios ex H et aliis locis, quae sunt inter G et H, uersus 4 reflexos. Eodemque modo, si Terra sit in 2, Cometa ex ea uidebitur ope radiorum rectorum CE 2, et eius coma ope obliquorum qui sunt inter CE 2 et CD 2, nec alia erit differentia, nisi quod, oculo existente in 2, Cometa mane uidebitur, et coma ipsum praecedet; oculo autem existente in 4, Cometa uidebitur uesperi, et caudam suam post se trahet.
[3.137] Quomodo etiam trabes appareant.
Denique, si oculus sit uersus punctum S, impedietur a radiis Solis ne Cometam ipsum uidere possit, sed uidebit tantum eius comae partem, instar igneae trabis, quae apparebit uel uesperi uel mane, prout oculus propior erit puncto 4 uel puncto 2; atque forte una mane et alia uesperi poterit apparere, si oculus in ipso puncto medio 5 exsistat.
[3.138] Cur Cometarum cauda, non semper in parte a Sole directe auersa, nec semper recta uideatur.
Et quidem haec coma uel cauda interdum recta, interdum nonnihil incurua esse debet; interdumque in /191/ recta linea, quae transit per centra Cometae et Solis, interdum nonnihil ab ea deflectens; ac denique interdum latior, interdum angustior, uel etiam lucidior, cum nempe radii laterales uersus oculum conuergunt. Haec enim omnia sequuntur ab irregularitate sphaeroidis DEFGH: quippe uersus polos, ubi eius figura depressior est, caudas Cometarum exhibere debet magis rectas et latas; in flexu qui est inter polos et eclipticam, magis curuas, et a Solis opposito deflectentes; et secundum istius flexus longitudinem, magis lucidas et angustas. Nec puto quicquam hactenus circa Cometas fuisse obseruatum, saltem quod nec pro fabula, nec pro miraculo sit habendum, cuius caussa hic non habeatur.
[3.139] Cur tales comae circa Fixas aut Planetas non appareant.
Quaeri tantum potest, cur non etiam comae circa stellas fixas, ac circa altiores planetas Iouem et Saturnum, appareant. Sed facilis responsio est. Primo, ex eo quod non soleant uideri in Cometis, cum eorum diameter apparens non est maior quam fixarum, quia tunc isti radii secundarii non habent satis uirium ad oculos mouendos. Ac deinde, quantum ad fixas, quia cum lumen a Sole non mutuentur, sed illud ex se ipsis emittant, ista earum coma, si quae sit, hinc inde in omnes partes spargi debet, atque esse perbreuis; iamque reuera circa ipsas talis coma esse uidetur: neque enim uniformi linea circumscriptae, sed uagis radiis undique cinctae apparent; et non male forsan earum etiam scintillationem (cuius tamen plures aliae causae esse possunt) huc referemus. Quantum autem ad Iouem et Saturnum, non dubito quin, ubi aÎr est admodum purus, breues etiam interdum comae, in partem a Sole /192/ auersam protensae, circa ipsos uideantur; et scio me tale quid alicubi olim legisse, quamuis auctoris non recorder. Quodque ait Aristoteles, I Meteorologia cap 6, de Fixis, eas etiam ab Aegyptiis comatas nonnunquam uisas fuisse, puto de his planetis potius esse intelligendum; quod autem refert de coma cuiusdam ex stellis quae sunt in femore Canis, a se conspecta, uel ab aliqua in aÎre ualde obliqua refractione, uel potius ab illius oculorum uitio processit: addit enim minus fuisse conspicuam, cum oculorum aciem in ipsam intendebat, quam cum remittebat.
[3.140] De principio motus Planetae.
Nunc uero, expositis iis omnibus quae ad Cometas spectant, reuertamur ad Planetas, putemusque sidus N minoris agitationis esse capax, siue minus habere soliditatis, quam globulos secundi elementi qui sunt uersus circumferentiam nostri coeli, sed tamen aliquanto plus habere, quam aliquos ex iis qui sunt uersus Solem. Unde intelligemus illud, statim atque a uortice Solis abreptum est, continuo uersus eius centrum descendere debere, donec deuenerit ad eos globulos coelestes, quibus in soliditate, siue in aptitudine ad perseuerandum in suo motu per lineas rectas, est aequale. Cumque tandem ibi erit, non amplius ad Solem magis accedet, nec etiam ab eo recedet, nisi quatenus ab aliquibus aliis caussis nonnihil hinc inde propelletur; sed inter istos globulos coelestes libratum, circa Solem assidue gyrabit, et erit Planeta. Quippe si propius accederet uersus Solem, ibi uersaretur inter globulos /193/ coelestes paullo minores, ac proinde quos superaret ui ad recedendum a centro circa quod gyrat; et celerius motos, ac proinde a quibus ista eius uis simul cum agitatione augeretur, sicque inde rursus regredi deberet. Si uero a Sole magis recederet, ei occurrerent globuli coelestes aliquanto minus celeriter moti, ac proinde qui eius agitationem minuerent; et paullo maiores, ac proinde qui uim haberent ipsum uersus Solem repellendi.
[3.141] Caussae, a quibus eius errores pendent. Prima.
Aliae autem caussae, quae Planetam circa Solem ita libratum nonnihil hinc inde propellunt, sunt: primo, quod spatium, in quo simul cum tota materia coeli rotatur, non sit perfecte sphaericum; necesse est enim, ubi hoc spatium latius est, ut ista materia coeli lentius fluat, quam ubi angustius.
[3.142] Secunda.
Secundo, quod materia primi elementi, ex quibusdam uicinis uorticibus uersus centrum primi coeli fluendo, et inde ad quosdam alios refluendo, tum globulos secundi elementi, tum etiam Planetam inter ipsos libratum, diuersimode possit commouere.
[3.143] Tertia.
Tertio, quod meatus qui sunt in corpore istius Planetae, aptiores esse possint ad particulas striatas, aliasue primi elementi quae ex certis coeli partibus ueniunt, quam ad reliquas, recipiendas: unde fit, ut istorum meatuum orificia, quae circa polos macularum sidera inuoluentium formari supra diximus, uersus istas coeli partes potius quam uersus alias obuertantur. /194/
[3.144] Quarta.
Quarto, quod iam ante aliqui motus in isto Planeta esse potuerint, qui diutissime in eo perseuerant, licet aliae caussae repugnent. Ut enim uidemus turbinem, ab hoc solo quod semel a puero intorqueatur, satis uirium acquirere ad perseuerandum in suo motu per aliquot horae minuta, interimque aliquot millia gyrorum absoluere, quamuis mole sit exiguus, et tum aÎr circumiacens, tum etiam terra, cui insistit, eius motui aduersentur: ita facile credi potest, ex hoc solo quod aliquis Planeta, cum primum factus est, fuerit motus, eum a prima mundi origine ad hoc usque tempus, absque ulla notabili imminutione celeritatis, circuitus suos continuare potuisse: quia multo breuius est tempus quinque uel sex millium annorum, a quibus mundus stetit, si cum magnitudine alicuius Planetae comparetur, quam tempus unius horae minuti cum exigui turbinis mole collatum.
[3.145] Quinta.
Quinto denique, quod uis ita perseuerandi in suo motu sit multo firmior et constantior in Planeta, quam in materia coelesti eum circumiacente; ac etiam firmior in magno Planeta quam in minore. Quippe ista uis in materia coelesti pendet ex eo, quod eius globuli simul conspirent in eundem motum; cumque sint a se mutuo disiuncti, paruis ex momentis fieri potest, ut modo plures, modo pauciores ita simul conspirent. Unde sequitur Planetam nunquam tam celeriter moueri, quam globulos coelestes eum circumiacentes: etsi enim aequet illum eorum motum, quo simul cum ipsis fertur, illi interim habent alios plures, quatenus a se mutuo disiuncti sunt. Inde etiam sequitur, cum /195/ horum globulorum coelestium motus acceleratur, uel tardatur, uel inflectitur, non tantopere, nec tam cito accelerari, uel tardari, uel inflecti motum Planetae inter ipsos uersantis.
[3.146] De prima productione omnium Planetarum.
Quae omnia si considerentur, nihil occurret circa phaenomena Planetarum, quod non plane conueniat cum legibus naturae a nobis expositis, cuiusque ratio ex iam dictis non facile reddatur. Nihil enim uetat quominus arbitremur, uastissimum illud spatium in quo iam unicus uortex primi coeli continetur, initio in quatuordecim pluresue uortices fuisse diuisum, eosque ita fuisse dispositos, ut sidera quae in centris suis habebant, multis paulatim maculis tegerentur, et deinde isti uortices uni ab aliis destruerentur, modo iam a nobis descripto: unus citius, alius tardius, pro diuerso eorum situ. Adeo ut, cum illi tres, in quorum centris erant Sol, Iupiter et Saturnus, coeteris essent maiores, sidera, quae in centris quatuor minorum Iouem circumstantium uersabantur, uersus Iouem delapsa sint; et quae in centris duorum aliorum Saturno uicinorum, uersus Saturnum (saltem si uerum est duos iam Planetas circa ipsum uersari); et Mercurius, Venus, Terra, Luna et Mars (quae sidera etiam singula suum uorticem prius habuerunt), uersus Solem; ac tandem etiam Iupiter et Saturnus, una cum minoribus sideribus iis adiunctis, confluxerint uersus eundem Solem, ipsis multo maiorem, postquam eorum uortices fuerunt absumpti; Sidera autem reliquorum /196/ uorticum, si unquam plura fuerint quam quatuordecim in hoc spatio, in Cometas abierint.
[3.147] Cur quidam Planetae sint aliis a Sole remotiores: idque ab eorum magnitudine sola non pendere.
Sicque iam uidentes primarios Planetas, Mercurium, Venerem, Terram, Martem, Iouem et Saturnum, ad diuersas distantias circa Solem deferri, iudicabimus id ex eo contingere, quod eorum qui Soli uiciniores sunt, soliditas sit minor quam remotiorum. Nec mirabimur Martem, Terra minorem, ipsa tamen magis a Sole distare, quia solidior nihilominus esse potest, cum soliditas a sola magnitudine non pendeat.
[3.148] Cur Soli uiciniores celerius aliis moueantur; et tamen eius maculae sint tardissimae.
Et uidentes inferiores ex istis Planetis, altioribus celerius in orbem ferri, putabimus id ex eo fieri, quod materia primi elementi, quae Solem componit, celerrime gyrando, uiciniores coeli partes magis secum abripiat quam remotiores. Nec interim mirabimur, quod maculae quae in eius superficie apparent, multo tardius ferantur quam ullus Planeta: (quippe in breuissimo suo circuitu uiginti sex dies impendunt, Mercurius autem in suo plusquam sexagies maiori, uix tres menses, et Saturnus in suo forte bis millies maiori, annos tantum triginta; qui nisi celerius ipsis moueretur, plus centum deberet impendere). Hoc enim putabimus accidere ex eo, quod particulae tertii elementi, ortae a continua macularum dissolutione, congregatae sint circa Solem, atque ibi magnam quandam molem aÎris siue aetheris componant, forte usque ad sphaeram Mercurii uel etiam ulterius extensam; cuius aetheris particulae, cum sint ualde irregulares et ramosae, sibi inuicem sic adhaerent, ut non disiunctim concitentur, quemadmodum globuli materiae coelestis, sed omnes /197/ simul a Sole rapiantur, et cum ipsis tum maculae solares, tum etiam pars coeli Mercurio uicina: unde fit, ut non multo plures circuitus quam Mercurius, eodem tempore absoluant, nec proinde tam cito moueantur.
[3.149] Cur Luna circa Terram gyret.
Deinde, uidentes Lunam non modo circa Solem, sed simul etiam circa Terram gyrare, iudicabimus id uel ex eo contingere, quod, ut Iouis Planetae uersus Iouem, sic ipsa uersus Terram confluxerit, priusquam haec circa Solem ferretur; uel potius quod, cum non minorem habeat uim agitationis quam Terra, in eadem sphaera circa Solem debeat uersari; et, cum mole sit minor, aequalem habens uim agitationis, celerius debeat ferri. Nam, Terra existente circa Solem S, in circulo NTZ, cum quo defertur ab N per T uersus Z, si Luna celerius acta eodem deueniat, in quacumque parte circuli NZ eam initio esse contingat, breui accedet ad A, ubi a uicinia Terrae impedita ne recta /198/ ulterius pergat, deflectet cursum suum uersus B: dico uersus B, potius quam uersus D, quia sic a linea recta minus deflectet. Dum autem ita perget ab A uersus B, omnis materia coelestis contenta in spatio ABCD, quae ipsam defert, contorquebitur in modum uorticis circa centrum T; sicque etiam efficiet ut Terra circa suum axem gyret, dum interim haec omnia simul per circulum NTZ circa centrum S ferentur.
[3.150] Cur Terra circa suum axem uertatur.
Quanquam aliae praeterea sint caussae, cur Terra circa proprium axem uertatur: si enim antea fuerit sidus lucidum, in alicuius uorticis centro consistens, ibi procul dubio sic gyrabat; et nunc materia primi elementi, in eius centro congregata, similes adhuc motus habet, ipsamque impellit.
[3.151] Cur Luna celerius feratur quam Terra.
Nec mirabimur, hanc Terram fere tricies circa suum axem conuolui, dum Luna tantum semel circumferentiam circuli ABCD percurrit. Cum enim haec circumferentia ABCD sit circiter sexagies maior Terrae ambitu, sic Luna duplo celerius adhuc fertur quam Terra; et cum ambae agantur ab eadem materia coelesti, quam credibile est non minus celeriter moueri prope Terram quam prope Lunam, non uidetur alia causa esse maioris in Luna celeritatis, quam quod minor sit quam Terra.
[3.152] Cur semper Lunae facies, quamproxime eadem sit Terrae obuersa.
Non etiam mirabimur, quod semper eadem pars Lunae sit Terrae obuersa, uel certe non multum ab ea deflectat; facile enim iudicabimus id ex eo contingere, quod alia eius pars aliquanto sit solidior, et ideo Terram circumeundo maiorem ambitum debeat percurrere; /199/ ad exemplum eius quod paulo ante notatum est de Cometis. Et certe innumerae illae inaequalitates instar montium et uallium, quae in eius facie obuersa perspicillorum ope deprehenduntur, minorem ipsius soliditatem uidentur arguere; huiusque minoris soliditatis causa esse potest, quod alia eius facies, quae nunquam in conspectum nostrum uenit, solum lumen directe a Sole missum excipiat, haec autem etiam illud quod ex terra reflectitur.
[3.153] Cur Luna celerius incedat, et a suo motu medio minus aberret in coniunctionibus, quam in quadris; et cur eius coelum non sit rotundum.
Neque magis mirabimur, quod Luna uideatur aliquanto celerius moueri, et in omnes partes a cursu suo minus aberrare, cum plena est uel noua, quam cum dimidia tantum apparet; siue cum est uersus partes coeli B uel D, quam cum est uersus A uel C. Quia cum globuli coelestes, qui continentur in spatio ABCD, ratione magnitudinis et motus diuersi sint, tam ab iis /200/ qui sunt infra D uersus K, quam ab iis qui sunt supra B uersus L, iis autem qui sunt uersus N et Z sint similes, liberius se diffundunt uersus A et C, quam uersus B et D. Unde sequitur ambitum ABCD non esse circulum perfectum, sed magis ad ellipsis figuram accedere; ac materiam coeli lentius ferri inter C et A, quam inter B et D; ideoque Lunam, quae ab ista materia coeli defertur, et propius accedere debere uersus Terram, si sit in motu ad accedendum, et magis remoueri, si sit in motu ad recedendum, cum ipsam contingit esse uersus A uel C, quam cum est uersus B uel D.
[3.154] Cur secundarii Planetae qui sunt circa Iouem, tam celeriter; qui uero sunt circa Saturnum, tam tarde uel nullo modo moueantur.
Neque mirabimur quod Planetae, qui iuxta Saturnum esse dicuntur, lentissimo uel nullo motu circa ipsum ferantur, contra autem qui sunt iuxta Iouem, circa /201/ illum gyrent, et quisque tanto celerius quanto Ioui est uicinior. Huius enim diuersitatis causa esse potest, quod Iupiter, ut Sol et Terra, circa proprium axem agatur; Saturnus autem, ut Luna et Cometae, semper eandem sui partem conuertat uersus centrum uorticis in quo continetur.
[3.155] Cur poli Aequatoris et Eclipticae multum distent ab inuicem.
Praeterea non mirabimur, quod axis, circa quem Terra diei spatio conuoluitur, non sit perpendiculariter erectus supra planum eclipticae, in quo anni spatio circa Solem rotatur, sed plusquam uiginti tribus gradibus a perpendiculo declinet: unde oritur diuersitas aestatis et hyemis in terra. Nam motus annuus Terrae in ecliptica praecipue determinatur a consensu totius materiae coelestis circa Solem gyrantis, ut patet ex eo, quod omnes Planetae in eo quamproxime consentiant; directio autem eius axis, circa quem fit motus diurnus, magis pendet a partibus coeli, a quibus materia primi elementi uersus ipsam fluit. Quippe cum imaginemur omne spatium, quod iam a primo coelo occupatur, fuisse olim diuisum in quatuordecim pluresue uortices, in quorum centris erant illa sidera, quae nunc conuersa sunt in Planetas, fingere non possumus illorum omnium siderum axes uersus easdem partes fuisse conuersos; hoc enim cum legibus naturae non conueniret. Sed ualde credibile est materiam primi elementi, quae in Terrae sidus confluebat, ex iisdem fere partibus firmamenti uenisse, quas nunc adhuc eius poli respiciunt; atque dum multi macularum cortices supra hoc sidus paulatim generabantur, particulas striatas istius materiae primi elementi multos sibi meatus in his corticibus efformasse, ipsosque ad magnitudinem et figuram /202/ suam sic aptasse, ut uel nullum uel non nisi difficilem transitum praebere possint particulis striatis, quae ex aliis firmamenti partibus accedunt: sicque illas, quae sibi aptos meatus per globum Terrae secundum eius axem efformarunt, cum nunc adhuc per ipsum perpetuo fluant, efficere, ut eius poli uersus easdem partes coeli a quibus ueniunt, dirigantur.
[3.156] Cur paullatim ad inuicem accedant.
Interim tamen, quia duae conuersiones Terrae, annua scilicet et diurna, commodius peragerentur, si fierent circa axes parallelos, caussae hoc impedientes paulatim utrimque immutantur; unde fit, ut successu temporis declinatio Eclipticae ab Aequatore minuatur.
[3.157] Ultima et maxime generalis causa omnium inaequalitatum, quae in motibus corporum mundanorum reperiuntur.
Denique non mirabimur, quod omnes Planetae, quamuis motus circulares semper affectent, nullos tamen circulos perfectos unquam describant, sed modis omnibus, tam in longitudinem quam in latitudinem, semper aliquantulum aberrent. Cum enim omnia corpora, quae sunt in uniuerso, contigua sint, atque in se mutuo agant, motus uniuscuiusque a motibus aliorum omnium dependet, atque ideo innumeris modis uariatur. Nec ullum plane phaenomenum in coelis eminus conspectis obseruatur, quod non putem hic satis fuisse explicatum. Superest, ut deinceps agamus de illis, quae cominus supra Terram uidemus. /203/
PRINCIPIORUM PHILOSOPHIAE [4] De Terra
[recensere][4.001] Falsam hypothesim, qua iam ante usi sumus, esse retinendam, ad ueras rerum naturas explicandas.
Etsi credi nolim, corpora huius mundi adspectabilis genita unquam fuisse illo modo qui supra descriptus est, ut iam satis praemonui, debeo tamen eandem hypothesim adhuc retinere, ad ea quae supra Terram apparent explicanda; ut tandem si, quemadmodum spero, clare ostendam causas omnium rerum naturalium hac uia, non autem ulla alia, dari posse, inde merito concludatur, non aliam esse earum naturam, quam si tali modo genitae essent.
[4.002] Quae sit generatio Terrae, secundum istam hypothesim.
Fingamus itaque Terram hanc, quam incolimus, fuisse olim ex sola materia primi elementi conflatam, instar Solis, quamuis ipso esset multo minor; et uastum uorticem circa se habuisse, in cuius centro consistebat: sed, cum particulae striatae, aliaeque non omnium minutissimae minutiae istius materiae primi elementi, sibi mutuo adhaererent, sicque in materiam tertii elementi uerterentur, ex iis primo maculas opacas in Terrae /204/ superficie genitas esse, similes iis quas uidemus circa Solem assidue generari ac dissolui. Deinde particulas tertii elementi, quae ex continua istarum macularum dissolutione remanebant, per coelum uicinum diffusas, magnam ibi molem aÎris, siue aetheris, successu temporis composuisse; ac denique, postquam iste aether ualde magnus fuit, densiores maculas, circa Terram genitas, eam totam contexisse atque obtenebrasse. Cumquc ipsae non possent amplius dissolui, ac forte permultae sibi mutuo incumberent, simulque uis uorticis Terram continentis minueretur, tandem ipsam, una cum maculis et toto aÎre quo inuoluebatur, in alium maiorem uorticem, in cuius centro est Sol, delapsam esse.
[4.003] Distinctio Terrae in tres regiones: et primae descriptio.
Nunc uero, si consideremus illam nondum ita uersus Solem delapsam, sed paulo post delapsuram, tres in ea regiones ualde diuersas dignoscemus. Harum prima et intima I continere tantum uidetur materiam primi elementi, se ibi non alia ratione quam in Sole commouentis, nec alterius naturae, nisi quod forte sit minus pura; quia quod assidue ex Sole in maculas abit, non ita potest ex ea expurgari. Et sane idcirco mihi facile persuaderem, iam totum spatium I sola fere materia tertii elementi plenum esse, nisi inde sequi uideretur, corpus Terrae non posse manere tam /205/ uicinum Soli, quam nunc est, propter nimiam suam soliditatem.
[4.004] Descriptio secundae.
Media regio M tota occupatur a corpore ualde opaco et denso: cum enim hoc corpus factum sit ex particulis minutissimis (utpote quae prius ad primum elementum pertinebant), sibi inuicem adiunctis, nulli uidentur in eo meatus relicti esse, nisi tam exigui, ut solis illis particulis striatis supra descriptis, ac reliquae materiae primi elementi, transitum praebere possint. Hocque experientia testatur in maculis Solis, quae cum sint eiusdem naturae atque hoc corpus M, nisi quod sint multo tenuiores et rariores, transitum tamen luminis impediunt; quod uix possent, si earum meatus essent satis lati ad globulos secundi elementi admittendos. Cum enim isti meatus initio in materia fluida uel molli formati sint, haud dubie essent etiam satis recti et laeues ad actionem luminis non impediendam.
[4.005] Descriptio tertiae.
Sed istae duae interiores Terrae regiones parum ad nos spectant, quia nemo unquam ad ipsas uiuus accessit. Sola tertia superest, ex qua omnia corpora quae hic circa nos reperiuntur, oriri posse deinceps ostendemus. Nunc autem nihil adhuc aliud in ipsa esse supponimus, quam magnam congeriem particularum tertii elementi, multum materiae coelestis circa se habentium, quarum intima natura ex modo, quo genitae sunt, potest agnosci.
[4.006] Particulas tertii elementi, quae sunt in hac tertia regione, esse debere satis magnas.
Nempe, cum ortae sint ex dissolutione macularum, quae minutissimis primi elementi ramentis, sibi mutuo adiunctis, constabant: unaquaeque ex plurimis istiusmodi ramentis componi debet, atque esse satis magna, /206/ ut impetum globulorum secundi elementi, circa se motorum, sustineat; quia quaecumque id non potuerunt, rursus in primum uel in secundum elementum sint resolutae.
[4.007] Ipsas a primo et secundo elemento posse immutari.
Verumenimuero, quamuis illae globulis secundi elementi totae resistant, quia tamen singula ramenta ex quibus sunt conflatae ipsis cedunt, semper eorum occursu nonnihil possunt immutari.
[4.008] Esse maiores globulis secundi elementi, sed iisdem esse minus solidas et minus agitatas.
Cumque ramenta ista primi elementi uarias habeant figuras, non potuerunt plurima simul tam apte coniungi, ad unamquamque ex istis particulis tertii elementi componendam, quin multos angustissimos meatus, soli subtilissimae materiae eiusdem primi elementi permeabiles, in illa relinquerent; unde sit, ut quamuis hae particulae sint multo maiores quam globuli coelestes, non possint tamen esse tam solidae, nec tantae agitationis capaces. Ad quod etiam facit, quod figuras habeant ualde irregulares, et ad motum minus aptas, quam sint sphaericae istorum globulorum. Cum enim ramenta ex quibus componuntur, innumeris modis diuersis coniuncta sint, inde sequitur ipsas et magnitudine et soliditate et figuris plurimum ab inuicem differre, ac fere omnes earum figuras esse admodum irregulares.
[4.009] Eas ab initio sibi mutuo incubuisse circa Terram.
Hicque notandum est, quandiu Terra instar fixarum in peculiari suo uortice uersata est, necdum uersus Solem delapsa erat, istas particulas tertii elementi, quae ipsam inuoluebant, quamuis a se inuicem essent disiunctae, non tamen hinc inde per coelum temere sparsas fuisse, sed omnes circa sphaeram M conglobatas, unas aliis incubuisse; quia pellebantur uersus centrum /207/ I a globulis secundi elementi, qui, maiorem ipsis uim agitationis habentes, ab eo centro recedere conabantur.
[4.010] Varia circa ipsas interualla materiae primi et secundi elementi relicta esse.
notandum etiam, quamuis sibi mutuo sic incumberent, non tam apte tamen simul iunctas fuisse, quin permulta interualla circa se relinquerent, quae non modo a materia primi elementi, sed etiam a globulis secundi occupabantur: hoc enim sequi debuit ex eo, quod figuras haberent ualde irregulares ac diuersas, et sine ordine unae aliis adiunctae essent.
[4.011] Globulos secundi elementi, eo minores initio fuisse, quo centro Terrae uiciniores.
Notandum praeterea inferiores ex globulis, qui particulis istis immisti erant, paullo minores fuisse quam superiores: eodem modo quo supra ostensum est, eos qui prope Solem uersantur, gradatim esse minores, prout ei sunt uiciniores. Ac etiam istos omnes globulos non maiores fuisse, quam iam illi sint qui reperiuntur circa Solem, infra sphaeram Mercurii; sed forte fuisse minores, quia Sol maior est, quam fuerit unquam Terra; et proinde ipsos minores etiam fuisse, quam nunc ii sint, qui hic circa nos uersantur. Hi enim superant illos, qui sunt infra sphaeram Mercurii, quoniam a Sole sunt remotiores.
[4.012] Meatusque inter ipsas habuisse angustiores.
Et notandum istos globulos, uias sibi retinuisse inter /208/ particulas tertii elementi, ad mensuram suae magnitudinis accommodatas: ita ut non tam facile alii globuli paullo maiores per easdem transire possent.
[4.013] Non semper crassiores. tenuioribus inferiores fuisse.
Notandum denique tunc frequenter accidisse, ut maiores et solidiores ex istis particulis tertii elementi, alias minores et tenuiores sub se haberent, quia, cum uniformi tantum motu circa Terrae axem uoluerentur, atque ob irregularitates suarum figurarum sibi mutuo facile adhaererent, etsi unaquaeque, quo solidior et crassior erat, eo maiori ui a globulis secundi elementi circumiacentibus uersus centrum pelleretur, non tamen semper poterant solidiores se a minus solidis ita extricare, ut infra ipsas descenderent; sed non raro eundem ordinem, quem cum primum formarentur obtinuerant, retinebant.
[4.014] De prima formatione diuersorum corporum, in tertia Terrae regione.
Cum autem postea globus Terrae, in tres istas regiones distinctus, uersus Solem deuolutus est (uortice scilicet in quo antea erat absumto), non magna quidem mutatio in intima et media eius regione potuit inde oriri; sed quantum ad exteriorem, primum duo, deinde tria, postmodum quatuor, et plura alia corpora diuersa, in ea distingui debuerunt.
[4.015] De actionibus, quarum ope ista corpora genita sunt; ac primo de generali globulorum coelestium motu.
Quorum corporum productionem paullo post explicabo; sed priusquam hoc aggrediar, tres quatuorue praecipuae actiones, a quibus pendet, hic sunt considerandae. Prima est globulorum coelestium motus, generaliter spectatus. Secunda, grauitas. Tertia, lumen. Et quarta, calor. Per globulorum coelestium generalem motum, intelligo continuam eorum agitationem, quae tanta est, ut non modo sufficiat ad ipsos motu annuo circa Solem et diurno circa Terram deferendos, sed /209/ etiam ad eosdem interea modis aliis quamplurimis agendos. Et quia, in quamcumque partem ita moueri coeperint, pergunt postea quantum possunt, secundum lineas rectas, uel a rectis quam-minimum deflectentes: hinc fit ut hi globuli coelestes, particulis tertii elementi, corpora omnia tertiae Terrae regionis componentibus, immisti, uarios in iis effectus producant, quorum tres praecipuos hic notabo.
[4.016] De primo huius primae actionis effectu, quod reddat corpora pellucida.
Primus est, quod pellucida reddant ea omnia corpora terrestria quae liquida sunt, et constant particulis tertii elementi tam tenuibus, ut globuli isti circa ipsas in omnes partes ferantur. Cum enim per istorum corporum meatus hinc inde assidue moueantur, uimque habeant eorum particulas situ mutandi, facile sibi uias rectas, siue rectis aequipollentes, et proinde transferendae actioni luminis idoneas, in illis efformant. Sicque omnino experimur, nullum esse in Terra liquorem purum, et tenuibus particulis constantem, qui non sit pellucidus. Quantum enim ad argentum uiuum, crassiores sunt eius particulae, quam ut globulos secundi elementi ubique circa se admittant; quantum uero ad atramentum, lac, sanguinem, et talia, non sunt liquores puri, sed plurimis puluisculis durorum corporum inspersi. Et quantum ad corpora dura, obseruari potest ea omnia esse pellucida, quae dum formabantur et adhuc liquida erant, pellucida fuerunt, quorumque partes retinent eundem situm, in quo positae sunt a globulis materiae coelestis, dum circa ipsas nondum sibi mutuo adhaerentes mouebantur. Contra uero illa omnia esse opaca, quorum particulae simul iunctae et connexae sunt a ui aliqua externa, motui globulorum coelestium ipsis immistorum /210/ non obsequente: quamuis enim multi meatus in his etiam corporibus relicti sint, per quos globuli coelestes hinc inde assidue discurrunt, quia tamen hi meatus uariis in locis sunt interrupti et interclusi, transmittendae actioni luminis, quae nonnisi per uias rectas uel rectis aequipollentes defertur, idonei esse non possunt.
[4.017] Quomodo corpus solidum et durum satis multos meatus habere possit, ad radios luminis transmittendos.
Utque hic intelligatur, quomodo corpora dura satis multos meatus habere possint, ad transitum praebendum radiis luminis, ex quauis parte uenientibus, poma, uel alii quiuis globi satis magni, et quorum superficies sit laeuis, reticulo includantur, eoque arcte constricto, ita ut ista poma, sibi mutuo adhaerentia, unicum quasi corpus componant: in quamcumque partem hoc corpus conuertetur, meatus in se continebit, per quos globuli plumbei supra ipsum iniecti, uersus centrum terrae, ui grauitatis suae facile descendent, secundum lineas rectis aequipollentes; sicque speciem corporis pellucidi, solidi et duri exhibebit. Non enim opus est ut globuli coelestes, magis rectos et plures meatus inueniant in corporibus terrestribus, per quae radios luminis transmittunt, quam sint ii per quos globuli plumbei inter poma ista descendunt.
[4.018] De secundo istius primae actionis effectu: quod una corpora ab aliis secernat, et liquores expurget.
Secundus effectus est, quod cum particulae duorum uel plurium corporum terrestrium, praesertim liquidorum, confuse simul iunctae sunt, globuli coelestes quasdam ex ipsis unas ab aliis soleant separare, sicque in uaria corpora distinguere; quasdam autem alias accuratius permiscere, ipsasque ita disponere, ut unaquaeque guttula liquoris ex iis conflati, caeteris omnibus eiusdem liquoris guttulis omnino similis exsistat. Quippe, cum globuli coelestes mouentur in meatibus /211/ corporum terrestrium liquidorum, particulas tertii elementi sibi obuias assidue loco expellunt, donec eas inter aliquas alias ita disposuerint et ordinarint, ut non magis quam istae aliae ipsorum motibus obsistant, uel, cum ita disponi non possunt, donec eas a reliquis segregarint. Sic uidemus ex musto faeces quasdam, non modo sursum et deorsum (quod grauitati et leuitati tribui posset), sed etiam uersus uasis latera expelli, uinumque postea defaecatum, quamuis adhuc ex uariis particulis constans, esse pellucidum, et non densius aut crassius in imo quam in summo apparere. Idemque de caeteris liquoribus puris est existimandum.
[4.019] De tertio effectu: quod liquorum guttas reddat rotundas.
Tertius effectus globulorum coelestium est, quod aquae aliorumue liquorum guttas in aÎre, alioue liquore ab iis diuerso, pendentes, reddant rotundas, ut iam in Meteoris explicui. cum enim isti globuli coelestes longe alias habeant uias in aquae gutta quam in aÎre circumiacente, semperque quantum possunt secundum lineas rectas, uel ad rectas quam-proxime accedentes, moueantur: manifestum est illos qui sunt in aÎre, obiectu aqueae guttae minus impediri a motibus suis, secundum lineas a rectis quam-minimum deflectentes, continuandis, si ea sit perfecte sphaerica, quam si quamcumque aliam figuram sortiatur. Si quae enim sit pars in superficie istius guttae, quae ultra figuram sphaericam promineat, maiori ui globuli coelestes per aÎrem discurrentes in illam impingent, quam in caeteras, ideoque ipsam uersus centrum guttae protrudent; ac si quae pars eius, superficiei centro uicinior sit quam reliquae, globuli coelestes, in ipsa gutta contenti, maiori ui eam a /212/ centro expellent; atque ita omnes ad guttam sphaericam faciendam concurrent. Et cum angulus contingentiae, quo solo linea circularis a recta distat, omni angulo rectilineo sit minor, et in nulla linea curua praeterquam in circulari sit ubique aequalis: certum est, lineam rectam nunquam posse magis aequaliter, et minus in unoquoque ex suis punctis inflecti, quam cum degenerat in circularem.
[4.020] Explicatio secundae actionis, quae grauitas uocatur.
Vis grauitatis a tertia ista globulorum coelestium actione non multum differt. Ut enim illi globuli per solum suum motum, quo sine discrimine quaquauersus feruntur, omnes cuiusque guttae particulas uersus eius centrum aequaliter premunt, sicque ipsam guttam faciunt rotundam: ita per eundem motum, totius molis terrae occursu impediti, ne secundum lineas rectas ferantur, omnes eius partes uersus medium propellunt: atque in hoc grauitas corporum terrestrium consistit.
[4.021] Omnes Terrae partes, si solae spectentur, non esse graues, sed leues.
Cuius natura ut perfecte intelligatur, notandum est primo, si omnia spatia circa Terram, quae ab ipsius Terrae materia non occupantur, uacua essent, hoc est, si nihil continerent nisi corpus, quod motus aliorum corporum nulla ratione impediret nec iuuaret (sic enim tantum intelligi potest uacui nomen), et interim haec terra circa suum axem, spatio uiginti quatuor horarum, proprio motu uolueretur, fore ut illae omnes eius partes, quae sibi mutuo non essent ualde firmiter alligatae, hinc inde uersus coelum dissilirent: eodem modo, quo uidere licet, dum turbo gyrat, si arena supra ipsum coniiciatur, eam statim ab illo recedere atque in omnes partes dispergi; et ita Terra non grauis, sed contra potius leuis esse dicenda. /213/
[4.022] In quo consistat leuitas materiae coelestis.
Cum autem nullum sit tale uacuum, nec Terra proprio motu cieatur, sed a materia coelesti, eam ambiente, omnesque eius poros peruadente, deferatur, ipsa habet rationem corporis quiescentis; materia autem coelestis, quatenus tota consentit in illum motum quo Terram defert, nullam habet uim grauitatis, nec leuitatis; sed quatenus eius partes plus habent agitationis quam in hoc impendant, ideoque semper terrae occursu a motibus suis secundum lineas rectas persequendis impediuntur, semper ab ea quantum possunt recedunt, et in hoc earum leuitas consistit.
[4.023] Quomodo partes omnes Terrae, ab ista materia coelesti deorsum pellantur, et ita fiant graues.
Notandum deinde, uim quam habent singulae partes materiae coelestis ad recedendum a Terra, suum effectum sortiri non posse, nisi, dum illae ascendunt, aliquas partes terrestres in quarum locum succedunt, infra se deprimant et propellant. Cum enim omnia spatia quae sunt circa Terram, uel a particulis corporum terrestrium, uel a materia coelesti occupentur; atque omnes globuli huius materiae coelestis aequalem habeant propensionem ad se ab ea remouendos, nullam singuli habent uim, ad alios sui similes loco pellendos. Sed cum talis propensio non sit tanta in particulis corporum terrestrium, quoties aliquas ex ipsis supra se habent, omnino in eas uim istam suam debent exercere. Atque ita grauitas cuiusque corporis terrestris non proprie efficitur ab omni materia coelesti illud circumfluente, sed praecise tantum ab ea ipsius parte, quae, si corpus istud descendat, in eius locum immediate ascendit, ac proinde quae est illi magnitudine /214/ plane aequalis. Sit, exempli caussa, B corpus terrestre in medio aÎre exsistens, et constans pluribus particulis tertii elementi, quam moles aÎris ipsi aequalis, ac proinde pauciores uel angustiores habens poros, in quibus materia coelestis contineatur: manifestum est, si hoc corpus B uersus I descendat, molem aÎris ei aequalem in eius locum ascensuram. Et quia in ista mole aÎris, plus materiae coelestis quam in eo continetur, manifestum etiam est, in ipsa esse uim ad illud deprimendum.
[4.024] Quanta sit in quoque corpore grauitas.
Atque ut hic calculus recte ineatur, considerandum est, in meatibus istius corporis B esse etiam aliquid materiae coelestis, quae opponitur aequali quantitati similis materiae coelestis, quae in aÎris mole continetur, eamque reddit otiosam; itemque in mole aÎris esse aliquas partes terrestres, quae opponuntur totidem aliis partibus terrestribus corporis B, nihilque in eas efficiunt. His autem utrimque detractis, quod reliquum est materiae coelestis in ista mole aÎris, agere in id quod reliquum est partium terrestrium in corpore B; atque in hoc uno eius grauitatem consistere.
[4.025] Eius quantitatem non respondere quantitati materiae cuiusque corporis.
Utque nihil omittatur, aduertendum etiam est, per materiam coelestem non hic intelligi solos globulos secundi elementi, sed etiam materiam primi iis admistam, /215/ et ad ipsam quoque esse referendas illas particulas terrestres, quae cursum eius sequutae, caeteris celerius mouentur, quales sunt eae omnes quae aÎrem componunt. Aduerterndum praeterea, materiam primi elementi, caeteris paribus, maiorem uim habere ad corpora terrestria deorsum pellenda, quam globulos secundi, quia plus habet agitationis; et hos maiorem, quam particulas terrestres aÎris quas secum mouent, ob similem rationem. Unde fit, ut ex sola grauitate non facile possit aestimari, quantum in quoque corpore materiae terrestris contineatur. Et fieri potest, ut quamuis, exempli caussa, massa auri uicies plus ponderet, quam moles aquae ipsi aequalis, non tamen quadruplo uel quintuplo plus materiae terrestris contineat: tum, quia tantundem ab utraque subducendum est, propter aÎrem in quo ponderantur; tum etiam, quia in ipsa aqua, ut et in omnibus aliis liquidis corporibus, propter suarum particularum motum, inest leuitas, respectu corporum durorum.
[4.026] Cur corpora non grauitent in locis suis naturalibus.
Considerandum etiam, in omni motu esse circulum corporum quae simul mouentur, ut iam supra ostensum est, nullumque corpus a grauitate sua deorsum ferri, nisi eodem temporis momento aliud corpus magnitudine ipsi aequale, ac minus habens grauitatis, sursum feratur. Unde fit, ut in uase, quantumuis profundo et lato, inferiores aquae alteriusue liquoris guttae, a superioribus non premantur; nec etiam premantur singulae partes fundi, nisi a totidem guttis, quot ipsis perpendiculariter incumbunt. Nam, exempli /216/ caussa, in uase ABC, aquae gutta 1 non premitur ab aliis 2, 3, 4, supra ipsam existentibus, quia si haec deorsum ferrentur, deberent aliae guttae, 5, 6, 7, aut similes, in earum locum ascendere; quae, cum sint aeque graues, illarum descensum impediunt. Hae autem guttae 1, 2, 3, 4, iunctis uiribus, premunt partem [&] fundi B; quia, si efficiant ut descendat, descendent etiam ipsae, ac in earum locum partes aÎris 8, 9, quae sunt ipsis leuiores, ascendent. Sed eandem uasis partem B non plures guttae premunt quam haec 1, 2, 3, 4, uel aliae ipsis aequipollentes; quia eo temporis momento, quo haec pars B potest descendere, non plures eam sequi possunt. Atque hinc innumera experimenta circa corporum grauitatem, uel potius, si sic loqui licet, grauitationem, quae male philosophantibus mira uidentur, perfacile est explicare.
[4.027] Grauitatem corpora deprimere uersus centrum Terrae.
Notandum denique, quamuis particulae materiae coelestis eodem tempore multis diuersis motibus cieantur, omnes tamen earum actiones ita simul conspirare, ac tanquam in aequipondio consistere, unasque aliis opponi, ut ex hoc solo quod terrae moles obiectu suo earum motibus aduersetur, quaquauersus aequaliter propendeant ad se ab eius uicinia, et tanquam ab eius centro, remouendas; nisi forte aliqua exterior caussa diuersitatem hac in re constituat. Talesque aliquot /217/ caussae possunt excogitari; sed an earum effectus sit tantus, ut sensu deprehendatur, nondum mihi compertum est.
[4.028] De tertia actione, quae est lumen; quomodo particulas aÎris commoueat.
Vis luminis, quatenus a Sole ac stellis in omnes coeli partes se diffundit, iam satis supra fuit explicata: superest tantum ut hic notemus, eius radios a Sole delapsos, Terrae particulas diuersimode agitare. Quippe, quamuis in se spectata, nihil aliud sit quam pressio quaedam, quae fit secundum lineas rectas, a Sole in Terram extensas: quia tamen ista pressio non aequaliter omnibus particulis tertii elementi, quae supremam terrae regionem componunt, sed nunc unis, nunc aliis, ac etiam, nunc uni eiusdem particulae extremitati, nunc alteri applicatur: facile potest intelligi, quo pacto ex ipsa uariae motiones in particulis istis excitentur. Exempli caussa, si AB sit una ex particulis tertii elementi, supremam terrae regionem componentibus, quae incumbat alteri particulae C, atque inter ipsam et Solem aliae multae interiaceant, ut D, E, F: hae interiacentes nunc impedient, ne radii Solis G, G, premant extremitatem B, non autem ne premant A: sicque extremitas A deprimetur, atque alia B attolletur. Et quia istae particulae assidue situm mutant, paullo post opponentur radiis Solis tendentibus uersus A, non autem aliis tendentibus uersus [&] B, sicque extremitas A rursus attolletur, et B deprimetur. /218/ Quod idem in omnibus terrae particulis, ad quas Solis radii pertingunt, habet locum; et ideo. omnes a Solis lumine agitantur.
[4.029] De quarta, quae est calor; quid sit, et quomodo sublato lumine perseueret.
Haec autem particularum terrestrium agitatio, siue orta sit a lumine, siue ab alia quauis caussa, calor uocatur; praesertim cum est maior solito et mouet sensum; caloris enim denominatio ad sensum tactus refertur. Notandumque est unamquamque ex particulis terrestribus sic agitatam, perseuerare postea in suo motu iuxta leges naturae, donec ab aliqua alia caussa sistatur; atque ideo calorem a lumine ortum, semper aliquamdiu post sublatum lumen remanere.
[4.030] Cur altius penetret, quam lumen.
Notandum praeterea particulas terrestres, a radiis Solis sic impulsas, alias sibi uicinas, ad quas isti radii non perueniunt, agitare; hasque rursus alias, et sic consequenter. Cumque semper tota Terrae medietas a Sole illustretur, tot eiusmodi particulas simul commoueri, ut quamuis lumen in prima opaca superficie subsistat, calor tamen ab eo genitus usque ad intimas partes mediae Terrae regionis debeat peruenire.
[4.031] Cur corpora fere omnia rarefaciat.
Notandum denique istas particulas terrestres, cum a calore plus solito agitantur, in tam angusto spatio uulgo non posse contineri, quam cum quiescunt uel minus mouentur; quia figuras habent irregulares, quae minus loci occupant, cum certo aliquo modo iunctae quiescunt, quam cum assiduo motu disiunguntur. Unde fit, ut calor omnia fere corpora terrestria rarefaciat, sed una magis, alia minus, pro uario situ et figura particularum, ex quibus constant.
[4.032] Quomodo suprema Terrae regio, in duo diuersa corpora fuerit primum diuisa.
His uariis actionibus animaduersis, si rursus consideremus /219/ Terram, iam primum ad uiciniam Solis accedentem, et cuius suprema regio constat particulis tertii elementi, sibi mutuo non firmiter annexis, quibus immisti sunt globuli coelestes, aliquanto minores iis, qui reperiuntur in ea coeli parte per quam transit, uel etiam in ea ad quam uenit: facile intelligemus minores istos globulos, maiusculis qui eam circumplectuntur, loca sua relinquere, hosque maiusculos, in illa cum impetu ruentes, in multas tertii elementi particulas impingere, praesertim in crassiores, ipsasque infra caeteras detrudere, iuuante etiam ad hoc ui grauitatis, atque ita efficere ut istae crassiores infra caeteras depulsae, figurasque habentes irregulares et uarias, arctius inter se nectantur quam superiores, et motus globulorum coelestium interrumpant. Quo fit, ut suprema Terrae regio, qualis hic exhibetur uersus A, in duo corpora ualde diuersa distinguatur, qualia exhibentur uersus B et C: quorum superius B est rarum, fluidum /220/ et pellucidum, inferius autem C est aliquatenus densum, durum et opacum.
[4.033] Distinctio particularum terrestrium in tria summa genera.
Deinde ex eo quod existimemus corpus C a corpore B distinctum fuisse per hoc solum, quod eius partes a globulis coelestibus deorsum pressae, sibi inuicem adhaererent, intelligemus etiam aliud adhuc corpus, quale est D, inter ista duo debere postea generari. Etenim figurae particularum tertii elementi, ex quibus constant corpora B et C, admodum uariae sunt, ut supra notatum est, ipsasque hic in tria praecipua genera licet distinguere. Nempe quaedam sunt in uaria quasi brachia diuisae, atque hinc inde expansae tanquam rami arborum, et alia id genus; atque hae sunt potissimum, quae a materia coelesti deorsum expulsae, sibi mutuo adhaerescunt, et corpus C componunt. Aliae sunt solidiores, figurasque habent, non quidem omnes globi uel cubi, sed etiam cuiuslibet ruderis angulosi; atque hae, si maiusculae sint, infra caeteras ui grauitatis descendunt; si autem sint minusculae, manent prioribus immistae, occupantque interualla quae ab ipsis relinquuntur. Aliae denique sunt oblongae, ac ramis destitutae, instar bacillorum; atque hae prioribus etiam se interserunt, cum satis magna inter ipsas interualla reperiunt, sed non illis facile annectuntur.
[4.034] Quomodo tertium corpus inter duo priora factum sit.
Quibus animaduersis, rationi consentaneum est ut credamus, cum primum particulae ramosae corporis C sibi mutuo coeperunt implicari, plerasque ex oblongis fuisse ipsis interiectas, easque postea, dum ramosae illae, /221/ magis et magis pressae, paullatim arctius iungebantur, supra ipsas ascendisse uersus D, atque ibi simul congregatas fuisse, in corpus a duobus aliis B et C ualde diuersum. Eadem ratione qua uidemus in paludosis locis, terram calcando, aquam ex ea exprimi, quae postea ipsius superficiem tegit. Nec dubium etiam, quin interim aliae plures ex corpore B delapsae sint, quae duorum inferiorum corporum C et D molem auxerunt.
[4.035] Particulas tantum unius generis in isto corpore contineri.
Quamuis autem initio, non solae istae particulae oblongae ramosis interiectae fuerint, sed aliae etiam, quae tanquam rudera aut fragmenta lapidum solidae erant, notandum tamen has solidiores non tam facile supra ramosas ascendisse, quam illas oblongas; uel, si quae ascenderint, facilius postea infra ipsas rursus descendisse: oblongae enim, caeteris paribus, plus habent superficiei pro ratione suae molis; atque ideo a materia coelesti per meatus corporis C fluente, facilius expelluntur: /222/ et postquam ad D peruenerunt, ibi transuersim iacentes supra superficiem istius corporis C, non facile meatibus occurrunt, per quos in ipsum regredi possint.
[4.036] Duas tantum in eo esse species istarum particularum.
Sic itaque multae oblongae particulae tertii elementi uersus D congregatae sunt; et quamuis initio non fuerint inter se perfecte aequales, nec similes, hoc tamen commune habuerunt, quod nec sibi mutuo, nec aliis tertii elementi particulis facile possent adhaerere, quodque a materia coelesti ipsas circumfluente mouerentur; propter hanc enim proprietatem a corpore C excesserunt, atque in D sunt simul collectae; cumque ibi materia coelestis assidue circa illas fluat, efficiatque ut uariis motibus cieantur, et unae in aliarum loca transmigrent, successu temporis fieri debuerunt laeues et teretes, et quam-proxime inter se aequales, atque ad duas tantum species reduci. Nempe, quae fuerunt satis tenues, ut ab illo solo impetu, quo a materia coelesti agebantur, flecti possent, circa alias paullo crassires, quae sic flecti non poterant, conuolutae, ipsas secum detulerunt. Atque hae duae particularum species, flexilium scilicet atque inflexilium, sic iunctae facilius perseuerarunt in suo motu, quam solae flexiles, uel solae inflexiles potuissent: unde factum est, ut ambae in corpore D remanserint; atque etiam ut illae quae initio circa alias flecti potuerunt, postea successu temporis, assiduo usu se inflectendi, magis et magis flexiles redderentur, fierentque instar anguillarum aut breuium funiculorum; aliae autem, cum nunquam flecterentur, si quam ante flexilitatem habuerint, eam paullatim amitterent, ac telorum instar rigidae manerent. /223/
[4.037] Quomodo infimum corpus C, in plura alia fuerit diuisum.
Praeterea putandum est corpus D prius distingui coepisse a duobus aliis B et C, quam haec duo perfecte formata essent, hoc est, priusquam C esset tam durum, ut non amplius possent eius particulae arctius connecti, et inferius expelli a motu materiae coelestis, ac priusquam particulae corporis B ita essent omnes ordinatae, ut isti materiae coelesti faciles et aequales uias undique circa se praeberent: ideoque postea multas particulas tertii elementi fuisse adhuc a corpore B uersus C expulsas. Atque hae particulae, si solidiores fuerint iis quae congregatae erant in D, infra ipsas descendentes corpori C se adiunxerunt, ac pro diuersa ratione suarum figurarum, uel in eius superficie manserunt, uel infra ipsam penetrarunt: sicque hoc unum corpus C in plura alia diuisum est; ac etiam forte in aliqua sua regione totum fluidum euasit, iis particulis ibi congregatis, quarum figurae impediebant ne sibi /224/ mutuo facile adhaererent. Sed omnia hic explicari non possunt.
[4.038] De formatione alterius quarti corporis supra tertium.
Ubi autem etiam particulae, minus solidae iis quae corpus D componebant, ex B deorsum lapsae sunt, haeserunt in superficie huius corporis D; ac quia pleraeque ex ipsis fuerunt ramosae, paullatim sibi mutuo annexae, corpus durum E, a duobus B et D, quae sunt fluida, ualde diuersum, composuerunt. Atque hoc corpus E initio admodum tenue erat, instar crustae uel corticis superficiem corporis D contegentis: sed cum tempore crassius euasit, nouis particulis ex corpore B se illi adiungentibus; nec non etiam ex D, quia, cum reliquis eiusdem corporis D plane similes non essent, motu globulorum coelestium expellebantur, ut mox dicam. Et quia istae particulae aliter disponebantur, in iis partibus terrae ubi dies erat uel aestas, quam in /225/ iis ubi erat nox uel hyems, propter diuersas actiones luminis et caloris, quod huic corpori accedebat in una die, uel in una aestate, aliquo modo distinguebatur ab eo, quod eidem accedebat in die uel aestate sequenti; sicque ex uariis quasi crustis uel corticibus, sibi mutuo superinductis, fuit conflatum.
[4.039] De huius quarti corporis accretione, et tertii expurgatione.
Et quidem non longo tempore opus fuit, ut Terrae suprema regio A in duo corpora B et C distingueretur; nec etiam ut multae particulae oblongae coaceruarentur uersus D; nec denique, ut prima interior crusta corporis E formaretur. Sed non nisi spatio plurium annorum particulae corporis D ad duas species paullo ante descriptas reduci, atque omnes crustae corporis E formari potuerunt. Neque enim initio ratio fuit, cur [&] particulae quae confluebant uersus D, non essent unae aliis paullo crassiores et longiores, nec etiam cur essent plane laeues et teretes, sed aliquid adhuc scabritiei habere potuerint, quamuis non tantum haberent, ut ideo ramosis annecterentur; potueruntque etiam secundum longitudinem planae esse uel angulosae, ac crassiores in una extremitate quam in altera. cum autem sibi mutuo non adhaererent, ideoque materia coelestis assidue circumfluens, uim haberet ipsas mouendi, pleraeque paullatim mutuo attritu laeues et teretes euaserunt, atque inter se aequales et secundum longitudinem aequaliter crassae; propterea quod per easdem uias transibant, et aliae in aliarum loca succedebant, quae loca non poterant maiores recipere, nec a minoribus tota impleri. Sed pleraeque etiam, cum ad communem aliarum normam reduci non possent, paullatim /226/ motu globulorum coelestium ex hoc corpore D eiectae sunt; et harum quidem nonnullae se corpori C adiunxerunt, sed maxima pars sursum ascendit uersus E et B, materiamque augendo corpori E subministrauit.
[4.040] Quomodo hoc tertium corpus fuerit mole imminutum, et spatium aliquod inter se et quartum reliquerit.
Quippe tempore diei et aestatis, cum Sol unam medietatem corporis D ui luminis et caloris rarefaciebat, non poterat omnis materia istius medietatis inter duo corpora uicina C et E contineri; neque haec corpora uicina, quae dura erant, locis expellere, atque ideo pleraeque eius materiae particulae per poros corporis E uersus B ascendebant, quae deinde tempore noctis et hyemis, cessante ista rarefactione, ob grauitatem suam rursus descendebant. Multae autem caussae erant, propter quas particulae tertii elementi, quae sic ex corpore D egrediebantur, non poterant omnes postea in illud reuerti. Nam maiore impetu exibant, quam redibant; quia maior est uis dilatationis a calore ortae, quam grauitatis. Et idcirco multae per angustos meatus corporis E sibi uiam faciebant ad ascendendum, quae postea nullam inuenientes ad reuertendum, in eius superficie consistebant; ac etiam nonnullae, meatibus istis impactae, ulterius ascendere non ualentes, aliis descensuris uias occludebant. Praeterea quaecumque caeteris erant tenuiores, et a figura laeui et tereti magis distabant, solo globulorum coelestium motu extra corpus D pellebantur, ideoque primae se offerebant ad ascendendum uersus E et B; atque horum corporum particulis occurrendo, non raro figuras suas mutabant, et uel illis adhaerebant, uel saltem desinebant aptae esse ad reuertendum uersus D. Unde sequi debuit post multos dies et annos, ut magna pars huius corporis D esset absumpta, /227/ et nullae amplius in eo particulae reperirentur, nisi duarum specierum ante descriptarum; ac etiam ut corpus E esset satis densum et crassum, quia fere omnes particulae quae ex D recesserant, uel eius poris impactae densius illud effecerant, uel occursu particularum corporis B mutatae, illisque annexae, uersus E relapsae erant, sicque crassitiem eius auxerant; ac denique ut spatium satis amplum F, inter D et F relinqueretur; quod non alia materia potuit impleri, quam ea ex qua conflatur corpus B; cuius scilicet particulae tenuissimae per meatus corporis E facile transierunt in loca quae ab aliis paullo crassioribus ex D exeuntibus relinquebantur.
[4.041] Quomodo multae fissurae in quarto sactae sint.
Ita corpus E, quamuis grauius et densius quam F, ac forte etiam quam D, aliquandiu tamen ob suam duritiem, fornicis instar, supra D et F suspensum mansit. Sed notandum est ipsum, cum primum formari coepit, meatus habuisse quam-plurimos, ad mensuram corporis D excauatos. Cum enim eius superficiei tunc incumberet, non poterat non praebere transitum istis /228/ particulis quae quotidie, ui caloris motae, interdiu uersus B ascendebant, ac noctu rursus descendebant, semperque se mutuo consequentes, istos meatus implebant. cum autem postea, corpore D mole imminuto, non amplius eius particulae omnes meatus corporis E occuparunt, aliae minores particulae, ex B uenientes, in earum loca successerunt; cumque hae istos meatus corporis E non satis implerent, et uacuum in natura non detur, materia coelestis, qua sola omnia exigua interualla, quae circa particulas corporum terrestrium reperiuntur, impleri possunt, in illos ruens, eorum figuras immutabat, impetumque faciebat ad quosdam ita diducendos, ut hoc ipso alii uicini angustiores redderentur. Unde facile contingebat, ut, quibusdam partibus corporis E a se mutuo disiunctis, in eo fierent fissurae, quae postea successu temporis maiores et maiores euaserunt. Eadem plane ratione, qua uidemus aestate in terra multas rimas aperiri, dum a Sole siccatur, eamque magis et magis hiare quo diutius siccitas perseuerat.
[4.042] Quomodo ipsum in uarias partes sit confractum.
Cum autem multae tales rimae essent in corpore E, atque ipsae semper augerentur, tandem eius partes tam parum sibi mutuo adhaeserunt, ut non amplius in modum fornicis inter F et B posset sustineri, et ideo totum confractum, in superficiem corporis C grauitate sua delapsum est. Cumque haec superficies satis lata non esset, ad omnia illius fragmenta sibi mutuo adiacentia, et situm quem prius habuerant seruantia, recipienda, quaedam ex ipsis in latus inclinari atque una in alia recumbere debuerunt. Nempe, si ex gr in eo tractu corporis E, quem haec figura repraesentat, praecipuae /229/ fissurae ita fuerint dispositae in locis 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, ut duo fragmenta 2 3 et 6 7 paullo prius quam reliqua coeperint delabi; et aliorum quatuor fragmentorum extremitates 2, 3, 5, et 6 prius quam oppositae 1, 4 et u; itemque extremitas 5 fragmenti 4 5 aliquanto prius delapsa sit, quam extremitas u fragmenti u: non dubium est, quin ipsa iam debeant eo modo esse disposita, supra superficiem corporis C, quo hic depicta sunt; ita scilicet, ut fragmenta 2 3 et 6 7 proxime iungantur corpori C, alia autem quatuor in latus sint reclinata, et una in alia recumbant, etc. /230/
[4.043] Quomodo tertium corpus supra quartum ex parte ascenderit, et ex parte infra remanserit.
Nec dubium etiam, quin corpus D, quod fluidum est et minus graue quam fragmenta corporis E, occupet quidem, quantum potest, inferiores omnes cauitates sub istis fragmentis relictas, nec non eorum rimas et meatus; sed praeterea etiam, quia totum in illis contineri non potest, quin supra inferiora ex istis fragmentis, ut 2 3 et 6 7, ascendat.
[4.044] Inde in superficie Terrae ortos esse montes, campos, maria, etc.
Iamque si consideremus, hic per corpus B et F aÎrem intelligi; per C, quandam terrae crustam interiorem crassissimam, ex qua metalla oriuntur; per D, aquam; ac denique per corpus E, terram exteriorem, quae ex lapidibus, argilla, arena et limo est conflata: facile etiam per aquam, supra fragmenta 2 3 et 6 7 eminentem, maria; per alia fragmenta molliter tantum inclinata, et nullis aquis tecta, ut 8 9, et ux, camporum planities; ac per alia magis erecta, ut 1 2 et 9 4 u, montes intelligemus. Et denique aduertemus, cum fragmenta ista ui propriae grauitatis hoc pacto delapsa sunt, eorum extremitates, sibi mutuo fortiter allisas, in alia multa minora fragmenta dissiluisse, quae saxa in quibusdam litoribus maris, ut in 1, et multiplicia montium /231/ iuga, partim altissima ut in 4, partim remissiora ut in 9 et u, ac etiam scopulos in mari, ut in 3 et 6, composuerunt.
[4.045] Quae sit aÎris natura
Atque intimae horum omnium naturae ex iam dictis erui possunt. Nam primo ex iis cognoscimus, aÎrem nihil aliud esse debere, quam congeriem particularum tertii elementi, tam tenuium et a se mutuo disiunctarum, ut quibuslibet motibus globulorum coelestium obsequantur; ideoque illum esse corpus ualde rarum, fluidum et pellucidum, et ex minutiis cuiuslibet figurae posse componi. Quippe, nisi eius particulae a se mutuo essent plane disiunctae, iamdudum adhaesissent corpori E; cumque disiunctae sint, unaquaeque mouetur independenter a uicinis, occupatque totam illam exiguam sphaeram, quam ad motum circularem circa proprium suum centrum requirit, et ex ea uicinas omnes expellit. Quamobrem nihil refert, cuiusnam sint figurae.
[4.046] Cur facile rarefiat et densetur.
AÎr autem frigore facile densatur, et rarefit calore: cum enim eius particulae fere omnes sint flexiles, instar mollium plumularum, uel tenuium funiculorum, quo celerius aguntur, eo latius se extendunt, et idcirco maiorem spatii sphaeram ad motum suum requirunt; atque notum est ex dictis, per calorem nihil hic aliud quam accelerationem motus in istis particulis, et per frigus eiusdem imminutionem debere intelligi.
[4.047] De uiolenta eius compressione in quibusdam machinis.
Denique aÎr, in uase aliquo uiolenter compressus, uim habet resiliendi, ac per ampliorem locum se protinus extendendi. Unde fiunt machinae, quae ope solius aÎris, aquas sursum uersus, instar fontium; et aliae quae tela cum magno impetu, arcuum instar, iaculantur. /232/ Huiusque caussa est, quod aÎre ita compresso, unaquaeque eius particula sphaericum illud spatiolum, quod ad motum suum requirit, sibi soli non habeat, sed aliae uicinae in ipsum ingrediantur; cumque interim idem [&] calor, siue eadem agitatio istarum particularum, conseruetur a motu globulorum coelestium, assidue circa ipsas fluentium, eae suis extremitatibus se mutuo uerberent et loco expellant, sicque omnes simul impetum faciant ad maius spatium occupandum.
[4.048] De aquae natura: et cur facile modo in aÎrem, modo in glaciem uertatur.
Quantum ad aquam, iam ostendi cur duae tantum particularum species in ea reperiantur, quarum unae sunt flexiles, aliae inflexiles; atque si ab inuicem separentur, hae salem, illae aquam dulcem componunt. Et quia iam omnes proprietates, cum salis tum aquae dulcis, ex hoc uno fundamento deductas, fuse in Meteoris explicui, non opus est ut plura de ipsis hic scribam. Sed tantum notari uelim, quam apte omnia inter se cohaereant, et quomodo ex tali generatione aquae sequatur, etiam eam esse debere proportionem, inter eius particularum crassitiem et crassitiem particularum aÎris; itemque inter ipsas, et uim qua globuli secundi elementi eas mouent, ut cum isti globuli paullo minus solito agunt, aquam in glaciem mutent, et particulas aÎris in aquam; cum autem agunt paullo fortius, tenuiores aquae particulas, eas nempe quae sunt flexiles, in aÎrem uertant.
[4.049] De fluxu et refluxu maris.
Explicui etiam in Meteoris caussas uentorum, a quibus mare uariis irregularibus modis agitatur. Sed /233/ superest alius regularis eius motus, quo bis in die singulis in locis attollitur et deprimitur, interimque semper ab Oriente in Occidentem fluit. Ad cuius motus caussam explicandam, ponamus nobis ob oculos exiguum illum coeli uorticem, qui Terram pro centro habet, quique cum illa et cum Luna in maiori uortice circa Solem fertur. Sitque ABCD ille exiguus uortex; EFGH Terra; 1 2 3 4 superficies maris, a quo, maioris perspicuitatis caussa, Terram ubique tegi supponimus; et 5 6 7 8 superficies aÎris mare ambientis. Iamque consideremus, si nulla in isto uortice Luna esset, punctum T, quod est centrum Terrae, fore in puncto M, quod est uorticis centrum; sed Luna (( exsistente uersus B, /234/ hoc centrum T esse debere inter M et D: quia, cum materia coelestis huius uorticis aliquanto celerius moueatur quam Luna uel Terra, quas secum defert, nisi punctum T aliquanto magis distaret a B quam a D, Lunae praesentia impediret, ne illa tam libere fluere posset inter B et T, quam inter T et D; cumque locus Terrae in isto uortice non determinetur, nisi ab aequalitate uirium materiae coelestis eam circumfluentis, euidens est ipsam idcirco nonnihil accedere debere uersus D. Atque eodem modo, cum Luna erit in C, Terrae centrum esse debebit inter M et A: sicque semper Terra nonnihil a Luna recedit. Praeterea, quoniam hoc pacto, ex eo quod Luna sit uersus B, non modo spatium per quod materia coelestis fluit inter B et T, sed etiam illud per quod fluit inter T et D, redditur angustius: inde sequitur istam materiam coelestem ibi celerius fluere, atque ideo magis premere, tum superficiem aÎris in 6 et 8, tum superficiem aquae in 2 et 4, quam si Luna non esset in uorticis diametro BD; cumque corpora aÎris et aquae sint fluida, et facile pressioni isti obsequantur, ipsa minus alta esse debere supra Terrae partes F et H, quam si Luna esset extra hanc diametrum BD; ac e contra esse altiora uersus G et E, adeo ut superficies aquae 1, 3, et aÎris 5, 7, ibi protuberent.
[4.050] Cur aqua horis 6 1/5 ascendat, et horis 6 1/5 descendat.
Iam uero, quia pars Terrae quae nunc est in F, e regione puncti B, ubi mare est quam-minime altum, post sex horas erit in G, e regione puncti C, ubi est altissimum, et post sex alias horas in H, e regione puncti D, atque ita consequenter; uel potius, quia Luna etiam interim nonnihil progreditur a B uersus C, utpote quae mensis spatio circulum ABCD percurrit, pars Terrae /235/ quae nunc est in F, e regione corporis Lunae, post sex horas cum 1 2 minutis, praeterpropter, erit ultra punctum G, in ea diametro uorticis ABCD, quae illam eiusdem uorticis diametrum, in qua tunc Luna erit, ad angulos rectos intersecat; tuncque aqua erit ibi altissima; et post sex alias horas cum duodecim minutis, erit ultra punctum H, in loco ubi aqua erit quamminime alta, etc. Unde clare intelligitur aquam maris, singulis duodecim horis cum 2 4 minutis, in uno et eodem loco fluere ac refluere debere.
[4.051] Cur aestus maris sint maiores, cum Luna plena est uel noua.
Notandum est hunc uorticem ABCD non esse accurate rotundum, sed eam eius diametrum, in qua /236/ Luna uersatur cum est noua uel plena, breuiorem esse illa quae ipsam secat ad angulos rectos, ut in superiore parte ostensum est; unde sequitur fluxus et refluxus maris debere esse maiores, cum Luna noua est uel plena, quam in temporibus intermediis.
[4.052] Cur in aequinoctiis sint maximi.
Notandum etiam, Lunam semper esse in plano Eclipticae uicino, Terram autem motu diurno secundum planum aequatoris conuerti; quae duo plana in aequinoctiis se intersecant, in solstitiis autem multum ab inuicem distant: unde sequitur, maximos aestus maris esse debere circa initia Veris et Autumni.
[4.053] Cur aÎr et aqua semper ab Oriente ad Occidentem fluant.
Praeterea notandum est, dum Terra fertur ab E per /237/ F uersus G, siue ab Occidente in Orientem, aquae tumorem 4 1 2, itemque aÎris tumorem 8 5 6, qui nunc parti Terrae E incumbunt, paullatim ad alias eius partes magis Occidentales migrare; ita ut post sex horas incumbant parti Terrae H, et post horas duodecim parti Terrae G. Idemque etiam de tumoribus aquae et aÎris 2 3 4 et 6 7 8 est intelligendum. Unde fit, ut aqua et aÎr ab Orientalibus Terrae partibus, in eiusdem partes Occidentales fluxu continuo ferantur.
[4.054] Cur in eadem poli altitudine, regiones quae mare habent ad Orientem, sint aliis magis temperatae.
Qui fluxus, licet non admodum celer, manifeste tamen deprehenditur ex eo quod magnae nauigationes sint multo tardiores et difficiliores uersus partes Orientales quam uersus Occidentales; et quod in quibusdam maris angustiis, aqua semper fluat uersus occasum; et denique quod, caeteris paribus, eae regiones quae mare habent in Oriente, ut Brasilia, non tantum Solis calorem sentiant, quam eae quae longos terrae tractus habent ad Orientem et mare ad Occidentem, ut Guinea; quoniam aÎr qui a mari uenit, frigidior est, quam qui a Terra.
[4.055] Cur nullus sit fluxus nec refluxus in lacubus et stagnis: aut cur in uariis litoribus uariis horis fiat.
Notandum denique, totam quidem Terram mari non tegi, ut paullo ante assumpsimus; sed tamen, quia Oceanus per omnem eius ambitum se diffundit, idem de illo, quantum ad generalem aquarum motum, esse intelligendum, ac si totam inuolueret. Lacus autem et stagna, quorum aquae ab Oceano sunt disiunctae, nullos eiusmodi motus patiuntur: quia eorum superficies tam latae non sunt, ut multo magis in una parte quam in alia, ob Lunae praesentiam, a materia coelesti premantur. /238/ Atque propter inaequalitatem sinuum et anfractuum, quibus cingitur Oceanus, eius aquarum incrementa et decrementa diuersis horis ad diuersa litora perueniunt, unde innumerae eorum uarietates oriuntur.
[4.056] Quomodo eius caussae particulares, in singulis litoribus sint inuestigandae.
Quarum omnium uarietatum causae particulares deduci poterunt ex dictis, si consideremus aquas Oceani, cum Luna noua est uel plena, in locis a litoribus remotis uersus Eclipticam et Aequatorem hora sexta, tam matutina quam uespertina, esse altissimas, et ideo uersus litora fluere; hora autem duodecima, esse maxime depressas, et ideo a litoribus ad illa loca refluere: ac prout litora sunt uicina uel remota, prout aquae ad ipsa tendunt per uias magis rectas uel obliquas, latas uel angustas, profundas uel uadosas, ad ipsa citius aut tardius, et in maiore aut minore copia deferri. Ac etiam, propter admodum uarios et inaequales eorum anfractus, saepe contingere ut aquae uersus unum littus tendentes, iis quae ab alio litore ueniunt occurrant, utque ita earum cursus diuersimode mutetur. Ac denique uarios uentos, et quorum nonnulli quibusdam in locis ordinarii sunt, istas aquas diuersis modis impellere. Nihil enim puto ullibi obseruari circa fluxum et refluxum maris, cuius caussae in his paucis non contineantur.
[4.057] De natura Terrae interioris.
Circa terram interiorem C, notare licet eam constare particulis cuiusuis figurae, ac tam crassis, ut globuli secundi elementi ordinario suo motu eas secum non abripiant, sed tantum deorsum premendo graues reddant, ac per meatus, qui plurimi inter ipsas reperiuntur, /239/ transeundo, nonnihil commoueant. Quod etiam facit materia primi elementi, eos ex istis meatibus, qui angustissimi sunt, replens; ac idem faciunt particulae terrestres superiorum corporum D et E, quae saepe in eos qui sunt omnium latissimi descendunt, atque inde nonnullas ex crassis huius corporis particulis secum abducunt. Quippe credibile est, superiorem eius superficiem constare partibus ramosis, sibi quidem mutuo ualde firmiter annexis; utpote quae, dum hoc corpus formaretur, impetum globulorum coelestium per corpora B et D discurrentium, primae sustinuerunt et fregerunt; sed inter quas nihilominus permulta sunt interualla satis lata, ut per ipsa particulae aquae dulcis, et salis, nec non etiam aliae angulosae aut ramosae, ex corpore E delapsae, transire possint.
[4.058] De natura argenti uiui.
Verum infra istam superficiem, partes corporis C minus arcte sibi mutuo adhaerent; ac etiam forte in quadam ab ipsa distantia, multae simul sunt congregatae, quae figuras habent tam teretes et tam laeues, ut, quamuis ob grauitatem suam sibi mutuo incumbant, nec, quemadmodum aquae partes, globulos secundi elementi undique circa se fluere permittant, facile tamen agitentur, tum a minutioribus ex istis globulis, qui nonnulla etiam spatia inter ipsas inueniunt, tum praecipue a materia primi elementi, quae omnes angustissimos angulos ibi relictos replet. Atque ideo liquorem componunt ualde ponderosum et minime pellucidum, cuiusmodi est argentum uiuum.
[4.059] De inaequalitate caloris interiorem Terram peruadentis.
Praeterea, quemadmodum uidemus eas maculas, quae quotidie circa Solem generantur, figuras habere admodum irregulares et uarias, ita existimandum est /240/ mediam Terrae regionem M, quae ex materia istis maculis simili conflata est, non ubique esse aequaliter densam; et ideo quibusdam in locis transitum praebere maiori copiae primi elementi, quam in reliquis; atque hanc materiam primi elementi, per corpus C transeuntem, eius partes quibusdam in locis fortius quam in aliis commouere, sicuti etiam calor a Solis radiis excitatus, atque, ut supra dictum est, usque ad intima Terrae pertingens, non uniformiter agit in hoc corpus C, quia facilius ei communicatur per fragmenta corporis E, quam per aquam D: atque altitudo montium efficit, ut quaedam Terrae partes Soli obuersae, multo magis incalescant, quam ab illo auersae: ac denique aliter incalescunt uersus Aequatorem, aliter uersus polos, calorque iste per uices uariatur propter uicissitudinem tum diei et noctis, tum praecipue aestatis et hyemis.
[4.060] De istius caloris actione.
Unde fit, ut omnes particulae huius terrae interioris C semper aliquantulum, et modo plus modo minus moueantur; non eae solum quae uicinis non annexae /241/ sunt, ut particulae argenti uiui, et salis, et aquae dulcis, et aliae quaeuis in maioribus eius meatibus contentae; sed etiam eae quae sunt omnium durissimae, ac sibi mutuo quam-firmissime adhaerent. Non quidem quod hae ab inuicem plane separentur; sed eodem modo quo uidemus arborum ramos uentis impulsos agitari, et eorum interualla nunc maiora reddi, nunc minora, quamuis istae arbores idcirco radicibus suis non euellantur: ita putandum est crassas et ramosas corporis C particulas ita connexas esse atque implexas, ut non soleant ui caloris ab inuicem plane disiungi, sed aliquantulum duntaxat concutiantur, et meatus circa se relictos modo magis modo minus aperiant. Cumque duriores sint aliis particulis, ex superioribus corporibus D et E in meatus istos delapsis, ipsas facile motu isto suo contundunt et comminuunt, sicque ad duo genera figurarum reducunt, quae hic sunt consideranda.
[4.061] De succis acribus et acidis, ex quibus siunt atramentum, sutorium, alumen, etc.
Nempe particulae quarum materia paullo solidior est, quales sunt salis, meatibus istis interceptae atque contusae, ex teretibus et rigidis planae ac flexiles redduntur: non aliter quam ferri candentis uirga rotunda crebris malleorum ictibus in laminam oblongam potest complanari. Cumque interim hae particulae, ui caloris actae, hinc inde per meatus istos serpant, duris eorum parietibus allisae atque affrictae, gladiolorum instar acuuntur, sicque in succos quosdam acres, acidos, erodentes uertuntur: qui succi postea cum metallica materia concrescentes, atramentum sutorium; cum lapidea, alumen; et sic alia multa componunt. /242/
[4.062] De materia oleaginea bituminis, sulphuris, etc.
Particulae autem molliores, quales sunt pleraeque ex terra exteriori E delapsae, nec non etiam eae aquae dulcis, ibi penitus elisae, tam tenues euadunt, ut motu materiae primi elementi discerpantur, atque in multos minutissimos et quam-maxime flexiles ramulos diuidantur: qui ramuli, terrestribus aliis particulis adhaerentes, componunt sulphur, bitumen, et alia omnia pinguia siue oleaginea, quae in fodinis reperiuntur.
[4.063] De Chymicorum principiis; et quomodo metalla in fodinas ascendant.
Atque sic tria hic habemus, quae pro tribus uulgatis Chymicorum principiis, sale, sulphure ac Mercurio, sumi possunt: sumendo scilicet succum acrem pro sale, mollissimos ramulos oleagineae materiae pro sulphure, ipsumque argentum uiuum pro illorum Mercurio. Credique potest omnia metalla ideo tantum ad nos peruenire, quod acres succi, per meatus corporis C fluentes, quasdam eius particulas ab iis disiungant, quae deinde materia oleaginea inuolutae atque uestitae, facile ab argento uiuo calore rarefacto sursum rapiuntur, et pro diuersis suis magnitudinibus ac figuris, diuersa metalla constituunt. Quae fortasse singula descripsissem hoc in loco, si uaria experimenta, quae ad certam eorum cognitionem requiruntur, facere hactenus licuisset.
[4.064] De Terra exteriore, et de origine fontium.
Iam uero consideremus Terram exteriorem E, cuius fragmenta quaedam sub mari delitescunt, alia in campos extenduntur, alia in montes attolluntur. Et notemus inprimis, quam facile in ea possit intelligi, quo pacto fontes et flumina oriantur; et quamuis semper in mare fluant, nunquam tamen ipsorum aqua deficiat, nec mare augeatur aut dulcescat. Quippe, cum /243/ infra campos et montes magnae sint cauitates aquis plenae, non dubium est, quin multi quotidie uapores, hoc est, aquae particulae ui caloris ab inuicem disiunctae ac celeriter motae, usque ad exteriorem camporum superficiem atque ad summa montium iuga perueniant; uidemus enim etiam plerosque istiusmodi uapores ulterius usque ad nubes attolli, ac facilius per terrae meatus ascendunt, ab eius particulis suffulti, quam per aÎrem, cuius fluidae ac mobiles particulae ipsos ita fulcire non possunt. Postquam autem isti uapores sic ascenderunt, frigore succedente torpescunt, et amissa uaporis forma rursus in aquam uertuntur; quae aqua descendere non potest per eosdem illos meatus, per quos uapor ascendit, quia sunt nimis angusti; sed aliquanto latiores uias inuenit, in interuallis crustarum siue corticum, quibus tota exterior terra conflata est; quae uiae ipsam oblique secundum uallium et camporum decliuitatem deducunt. Atque ubi istae subterraneae aquarum uiae in superficie montis, uel uallis, uel campi terminantur, ibi fontes scaturiunt, quorum riui multi simul congregati flumina componunt, et per decliuiores exterioris terrae superficiei partes in mare labuntur.
[4.065] Cur mare non augeatur ex eo, quod flumina in illud fluant.
Quamuis autem assidue multae aquae ex montibus uersus mare fluant, nunquam tamen idcirco cauitates ex quibus ascendunt, possunt exhauriri, nec mare augeri. Haec enim terra exterior non potuit modo paullo ante descripto generari, nempe ex fragmentis corporis E /244/ in superficiem corporis C cadentibus, quin aqua D multos sibi patentissimos meatus sub istis fragmentis retinuerit: per quos tanta semper eius quantitas a mari uersus radices montium redit, quanta ex montibus egreditur. Atque ita, ut animalium sanguis in eorum uenis et arteriis, sic aqua in terrae uenis et in fluuiis circulariter fluit.
[4.066] Cur fontes non sint salsi, nec mare dulcescat.
Et quamuis mare sit salsum, solae tamen aquae dulcis particulae in fontes ascendunt, quia nempe sunt tenues ac flexiles, particulae autem salis, cum sint rigidae ac durae, nec facile in uapores mutari, nec ullo modo per obliquos terrae meatus transire possunt. Et quamuis assidue ista aqua dulcis in mare per flumina reuertatur, non ideo mare dulcescit, quia semper aequalis quantitas salis in eo manet.
[4.067] Cur in quibusdam puteis aqua sit salsa.
Sed tamen non ualde mirabimur, si forte in quibusdam puteis, a mari ualde remotis, multum salis reperiatur. Cum enim terra multis rimis fatiscat, fieri facile potest, ut aqua salsa non percolata usque ad illos puteos perueniat: siue quia maris superficies aeque alta est atque ipsorum fundus; siue etiam quia, /245/ ubi uiae sunt satis latae, facile salis particulae a particulis aquae dulcis per corporis duri decliuitatem sursum attolluntur. Ut experiri licet in uase, cuius labra nonnihil sint repanda, quale est ABC: dum enim aqua salsa in eo euaporatur, omnes eius orae salis crusta uestiri solent.
[4.068] Cur etiam ex quibusdam montibus sal effodiatur.
Atque hinc etiam potest intelligi, quo pacto in montibus nonnullis, magnae salis moles instar lapidum concreuerint. Quippe, aqua maris eo ascendente, ac particulis flexilibus aquae dulcis ulterius pergentibus, solum sal in cauitatibus, quae casu ibi fuerunt, remansit, ipsasque impleuit.
[4.069] De nitro aliisque salibus, a sale marino diuersis.
Sed et aliquando salis particulae nonnullos satis angustos terrae meatus peruadunt, atque ibi nonnihil de figura et quantitate sua deperdentes, in nitrum, uel sal ammoniacum, uel quid simile mutantur. Quinetiam plurimae terrae particulae oblongae, non ramosae, ac satis rigidae, ab origine sua nitri et aliorum salium formas habuerunt. Neque enim in alio sitae sunt eae formae, quam quod illorum particulae sint oblongae, non flexiles, nec ramosae, ac prout de caetero uariae sunt, uarias salis species componunt.
[4.070] De uaporibus, spiritibus, et exhalationibus a terra interiore ad exteriorem ascendentibus.
Praeter uapores ex aquis sub terra latentibus eductos, multi etiam spiritus acres, et oleagineae exhalationes, nec non uapores argenti uiui, aliorum metallorum particulas secum uehentes, ex terra interiori ad exteriorem ascendunt: atque ex diuersis eorum misturis omnia fossilia componuntur. Per spiritus acres /246/ intelligo particulas succorum acrium, nec non etiam salium uolatilium, ab inuicem seiunctas, et tam celeriter se commouentes, ut uis qua in omnes partes moueri perseuerant, praeualeat eorum grauitati. Per exhalationes autem intelligo particulas ramosas, tenuissimas, oleagineae materiae, sic etiam motas. Quippe in aquis, et aliis succis, et oleis, particulae tantum repunt; sed in uaporibus, spiritibus, et exhalationibus, uolant.
[4.071] Quomodo ex uaria eorum mistura, uaria lapidum, aliorumque fossilium genera oriantur.
Et quidem spiritus maiori ui sic uolant, et facilius angustos quosque terrae meatus peruadunt, atque ipsis intercepti firmius haerent, et ideo duriora corpora efficiunt, quam exhalationes aut uapores. Cumque permagna inter haec tria sit diuersitas, pro diuersitate particularum ex quibus constant, multa etiam ex ipsis lapidum, aliorumque fossilium non transparentium genera oriuntur, cum in angustis terrae meatibus inclusa haerent, ipsiusque particulis permiscentur; et multa genera fossilium transparentium, atque gemmarum, cum in rimis et cauitatibus terrae primum in succos colliguntur, et deinde paulatim, maxime lubricis et fluidis eorum particulis abeuntibus, reliquae sibi mutuo adhaerescunt.
[4.072] Quomodo metalla ex terra interiore ad exteriorem perueniant, et quomodo minium fiat.
Sic etiam uapores argenti uiui, terrae rimulas et maiusculos meatus perreptando, particulas aliorum metallorum sibi admistas in iis relinquunt, et ita illam auro, argento, plumbo, aliisque impraegnant; ipsique deinde ob eximiam suam lubricitatem ulterius pergunt, aut deorsum relabuntur; aut etiam aliquando ibi haerent, cum meatus per quos regredi possent, sulphureis exhalationibus impediuntur. Atque tunc ipsae argenti uiui particulae, minutissima istarum exhalationum /247/ quasi lanugine uestitae, minium componunt. Ac denique spiritus et exhalationes, nonnulla etiam metalla, ut aes, ferrum, stibium, ex terra interiore ad exteriorem adducunt.
[4.073] Cur non in omnibus terrae locis metalla inueniantur.
Notandumque est, ista metalla fere tantum ascendere ex iis partibus terrae interioris, quibus fragmenta exterioris immediate coniuncta sunt. Ut ex gr in hac figura, ex 5 uersus u, quia per aquas euehi non possunt. Unde fit, ut non passim omnibus in locis metalla reperiantur.
[4.074] Cur potissimum inueniantur in radicibus montium, uersus Meridiem et Orientem.
Notamdum etiam, haec metalla per terrae uenas uersus radices montium solere attolli, ut hic uersus u, ibique potissimum congregari, quia ibidem terra pluribus rimis quam in aliis locis fatiscit; et quidem in iis montium partibus, quae Soli meridiano uel Orienti obuersae sunt, magis quam in aliis congregari, quia maior ibi est calor, cuius ui attolluntur. Et ideo etiam in illis praesertim locis a fossoribus quaeri solent.
[4.075] Fodinas omnes esse in terra exteriore; nex posse unquam ad interiorem fodiendo perueniri.
Neque putandum est, ulla unquam fodiendi pertinacia, usque ad interiorem terram posse perueniri: tum quia exterior nimis est crassa, si ad hominum uires comparetur; tum praecipue propter aquas intermedias, quae eo maiore cum impetu salirent, quo profundior esset locus in quo primum aperirentur earum uenae, fossoresque omnes obruerent.
[4.076] De sulphure, bitumine, argilla, oleo.
Exhalationum particulae tenuissimae, quales paullo ante descriptae sunt, nihil nisi purum aÎrem solae componunt, sed tenuioribus spirituum particulis facile /248/ annectuntur, illasque ex laeuibus et lubricis ramosas reddunt; ac deinde hae ramosae, succis acribus ac metallicis quibusdam particulis admistae, sulphur constituunt; et admistae particulis terrae, multis etiam eiusmodi succis grauidae, faciunt bitumen; et cum solis particulis terrae coniunctae, faciunt argillam; et denique solae, in oleum uertuntur, cum earum motus ita languescit, ut sibi mutuo plane incumbant.
[4.077] Quomodo fiat terrae motus.
Sed cum celerius agitantur, quam ut ita in oleum uerti possint, si forte in rimas et cauitates terrae magna copia affluant, pingues ibi et crassos fumos componunt, non absimiles iis qui ex candela recens exstincta egrediuntur; ac deinde, si quae forte ignis scintilla in istis cauitatibus excitetur, illi fumi protinus accenduntur, atque subito rarefacti, omnes carceris sui parietes magna ui concutiunt, praesertim cum multi spiritus ipsis sunt admisti: et ita oriuntur terrae motus.
[4.078] Cur ex quibusdam montibus ignis erumpat.
Contingit etiam aliquando, cum hi motus fiunt, ut parte terrae disiecta et aperta, flamma per iuga montium coelum uersus erumpat. Idque ibi potius fit, quam in humilioribus locis: tum quia sub montibus plures sunt cauitates, tum etiam, quia magna illa fragmenta, quibus constat terra exterior, in se inuicem reclinata, faciliorem ibi praebent exitum flammae, quam in ullis aliis locis. Et quamuis claudatur terrae hiatus, simul ac flamma hoc pacto ex eo erupit, fieri potest, ut tanta sulphuris aut bituminis copia ex montis uisceribus ad eius summitatem expulsa sit, ut ibi longo incendio sufficiat. Nouique fumi postea in iisdem cauitatibus rursus collecti, et accensi, facile per eundem hiatum /249/ erumpunt; unde fit, ut montes nonnulli crebris eiusmodi incendiis sint infames, ut Aetna Siciliae, Vesuuius Campaniae, Hecla Islandiae, etc.
[4.079] Cur plures concussiones fieri soleant in terrae motu: sicque per aliquot horas aut dies interdum duret.
Denique, durat aliquando terrae-motus per aliquot horas, aut dies; quia non una tantum continua cauitas esse solet, in qua pingues et inflammabiles fumi colliguntur, sed plures diuersae, terra multo sulphure aut bitumine satura disiunctae; cumque exhalatio in unis accensa terram semel concussit, aliqua mora intercedit, priusquam flamma, per meatus sulphure oppletos, ad alias possit peruenire.
[4.080] De natura ignis, eiusque ab aÎre diuersitate.
Sed hic superest ut dicam, quo pacto in istis cauitatibus flamma possit accendi, simulque ut explicem ignis naturam. Particulae terrestres, cuiuscumque sint magnitudinis aut figurae, cum singulae seorsim primi elementi motum sequuntur, ignis formam habent; ut etiam habent aÎris formam, cum inter globulos secundi elementi uolitantes, eorum agitationem imitantur. Sicque prima et praecipua inter aÎrem et ignem differentia est, quod multo celerius huius quam illius par- ticulae agitentur. Iam enim supra satis ostensum est, motum materiae primi elementi multo celeriorem esse quam secundi. Sed alia etiam est permagna differentia, quod etsi crassiores tertii elementi particulae, quales sunt eae quibus constant uapores argenti uiui, possint aÎris formam induere, non tamen ad eius conseruationem sint necessariae, ac contra ille purior sit, minusque corruptioni obnoxius, cum solis minutissimis particulis constat. Crassiores enim, nisi calore continuo agitentur, pondere suo deorsum labentes, sponte exuunt eius formam. Ignis autem, sine crassiusculis corporum /250/ terrestrium particulis, quibus alatur et renouetur, esse non potest.
[4.081] Quomodo primum excitetur.
Cum enim globuli secundi elementi occupent omnia interualla circa Terram, quae satis magna sunt ad illos capiendos, et sibi mutuo omnes ita incumbant, ut uni absque aliis moueri non possint (nisi forte circulariter circa proprium axem), quamuis materia primi elementi, omnes exiguos angulos a globulis istis relictos replens, in ipsis quam-celerrime moueatur, si tamen non habeat plus spatii, quam quod in istis angulis continetur, non potest ibi habere satis uirium ad particulas terrestres, quae omnes a se mutuo et a globulis secundi elementi sustinentur, secum rapiendas, nec proinde ad ignem generandum. Sed ut ignis alicubi primum excitetur, debent aliqua ui expelli globuli coelestes, ab interuallis nonnullarum particularum terrestrium, quae deinde ab inuicem disiunctae, atque in sola materia primi elementi natantes, celerrimo eius motu rapiantur et quaquauersus impellantur.
[4.082] Quomodo conseruetur.
Utque ille ignis conseruetur, debent istae particulae terrestres esse satis crassae, solidae, atque ad motum aptae, ut a materia primi elementi sic impulsae, uim habeant globulos coelestes, a loco illo in quo est ignis, et in quem redire parati sunt, repellendi; atque ita impediendi ne globuli isti rursus ibi occupent interualla primo elemento relicta, sicque uires eius frangendo ignem exstinguant.
[4.083] Cur egeat alimento.
Ac praeterea particulae terrestres, in globulos istos impingentes, non possunt ab iis impediri, ne ulterius pergant, et egrediendo ex eo loco in quo primum elementum suas uires exercet, ignis formam amittant, /251/ abeantque in fumum. Quapropter nullus ibi ignis diu remaneret, nisi eodem tempore aliquae ex istis particulis terrestribus, in aliquod corpus aÎre crassius impingendo, alias satis solidas particulas ab eo disiungerent, quae prioribus succedentes, et a materia primi elementi abreptae, nouum ignem continuo generarent.
[4.084] Quomodo ex silicibus excutiatur.
Sed ut haec accuratius intelligantur, consideremus primo uarios modos quibus ignis generatur, deinde omnia quae ad eius conseruationem requiruntur, ac denique, quales sint eius effectus. Nihil usitatius est, quam ut ex silicibus ignis excutiatur; hocque ex eo fieri existimo, quod silices sint satis duri et rigidi, simulque satis friabiles. Ex hoc enim quod sint duri et /252/ rigidi, si percutiantur ab aliquo corpore etiam duro, spatia quae multas eorum particulas interiacent, et a globulis secundi elementi solent occupari, solito fiunt angustiora, et ideo isti globuli exsilire coacti, nihil praeter solam materiam primi elementi circa illas relinquunt; deinde ex eo quod sint friabiles, simul ac istae silicum particulae non amplius ictu premuntur, ab inuicem dissiliunt, sicque materiae primi elementi, quae sola circa ipsas reperitur, innatantes, ignem componunt. Ita, si A sit silex, inter cuius anteriores particulas globuli secundi elementi conspicui sunt, B repraesentabit eundem silicem, cum ab aliquo corpore duro percutitur, et eius meatus angustiores facti, nihil amplius nisi materiam primi elementi possunt continere; C uero eundem iam percussum, cum quaedam eius particulae ab eo separatae, ac solam materiam primi elementi circa se habentes, in ignis scintillas sunt conuersae.
[4.085] Quomodo ex lignis siccis.
Si lignum, quantumuis siccum, hoc pacto percutiatur, non idcirco scintillas ita emittet, quia cum non adeo durum sit, prima eius pars quae corpori percutienti occurrit, flectitur uersus secundam, eamque attingit, priusquam haec secunda flecti incipiat uersus tertiam. Sicque globuli secundi elementi non eodem tempore ex multis eorum interuallis, sed successiue nunc ex uno, nunc ex alio discedunt. Atqui si hoc lignum aliquandiu et satis ualide fricetur, inaequalis eius particularum agitatio et uibratio, quae oritur ex ista frictione, potest ex pluribus earum interuallis globulos secundi elementi excutere, simulque ipsas ab inuicem disiungere, atque ita in ignem mutare. /253/
[4.086] Quomodo ex collectione radiorum Solis.
Accenditur etiam ignis ope speculi concaui, uel uitri conuexi, multos Solis radios uersus eundem aliquem locum dirigentis. Quamuis enim istorum radiorum actio globulos secundi elementi pro subiecto suo habeat, multo tamen concitatior est ordinario eorum motu, et cum procedat a materia primi elementi, ex qua Sol est conflatus, satis habet celeritatis ad ignem excitandum, radiique tam multi simul colligi possunt, ut satis etiam habeant uirium, ad particulas corporum terrestrium eadem ista celeritate agitandas.
[4.087] Quomodo a solo motu ualde uiolento.
Quippe nihil refert, a qua caussa particulae terrestres celerrime moueri primum incipiant. Sed quamuis antea fuerint sine motu, si tantum innatent materiae primi elementi, ex hoc solo protinus celerrimam agitationem acquirunt: eadem ratione qua nauis, nullis funibus alligata, in aqua torrente esse non potest, quin simul cum ipsa feratur. Et quamuis eae terrestres particulae nondum primo elemento sic innatent, si tantum a qualibet alia causa satis celeriter agitentur, hoc ipso se mutuo, et globulos secundi elementi circa se positos, ita excutient, ut statim ei innatare incipiant; et porro ab illo in motu suo conseruabuntur. Quamobrem omnis motus ualde concitatus sufficit ad ignem excitandum. Et talis in fulmine ac turbinibus solet reperiri, cum scilicet nubes excelsa, in aliam humiliorem ruens, aÎrem interceptum explodit, ut in Meteoris explicui.
[4.088] Quomodo a diuersorum corporum mistura.
Quanquam sane uix unquam iste solus motus ibi est ignis caussa; nam fere semper aÎri admiscentur exhalationes, quarum talis est natura, ut facile uel in flammam, uel saltem in corpus lucidum uertantur. Atque /254/ hinc ignes fatui circa Terram, et fulgetrae in nubibus, et stellae traiicientes et cadentes in alto aÎre excitantur. Quippe iam dictum est exhalationes constare particulis tenuissimis, et in multos quasi ramulos diuisis, quibus inuolutae sunt aliae paullo crassiores, ex succis acribus aut salibus uolatilibus eductae. Notandumque est hos ramulos solere esse tam minutos et confertos, ut nihil per illorum interstitia, praeter materiam primi elementi transire possit; inter particulas autem istis ramulis uestitas, esse quidem alia maiora interualla, quae globulis secundi elementi solent impleri, tuncque exhalatio non ignescit; sed interdum etiam accidere, ut occupentur a particulis alterius exhalationis aut spiritus, quae inde secundum elementum expellentes, primo duntaxat locum relinquunt, eiusque motu protinus abreptae flammam componunt.
[4.089] In fulmine, in stellis traiicientibus.
Et quidem in fulmine, uel fulgetris, caussa quae plures exhalationes simul compingit, manifesta est, propter unius nubis in aliam lapsum. In aÎre autem tranquillo, una exhalatione frigore densata et quiescente, facile alia, ex loco calidiore adueniens, aut particulis ad motum aptioribus constans, aut etiam aliquo leni uento impulsa, in eius poros impetum facit, atque ex iis secundum elementum expellit; cumque particulae prioris exhalationis nondum tam arcte simul iunctae sunt, quin hoc aliarum impetu disiungi possint, hoc ipso in flammam erumpunt: qua ratione stellas traiicientes accendi puto.
[4.090] In iis quae lucent et non urunt: ut in stellis cadentibus.
Cum autem exhalationis particulae in corpus tam crassum et uiscidum coaluerunt, ut non ita disiungantur, /255/ lucem duntaxat aliquam emittunt, similem illi quae in lignis putridis, in piscibus sale conditis, in guttis aquae marinae, et similibus solet apparere. Ex hoc enim solo, quod globuli secundi elementi a materia primi pellantur, fit lumen, ut ex supra dictis satis patet. Cumque plurium particularum terrestrium simul iunctarum interualla tam angusta sunt, ut soli primo elemento locum dent, etsi forte hoc primum elementum non satis habeat uirium ad ipsas disiungendas, facile tamen habet satis ad globulos secundi elementi circumiacentes, actione illa quam pro lumine sumendam esse diximus, impellendos. Et tales puto esse stellas cadentes; saepe enim earum materia humi delapsa, uiscida et tenax esse deprehenditur: quanquam sane non sit certum, fuisse illam ipsam uiscidam materiam, quae habuit lucem: potuit enim esse aliqua tenuis flamma ei adhaerens.
[4.091] In guttis aquae marinae, in lignis putridis, et similibus.
At in guttis aquae marinae, cuius naturam supra explicuimus, facile est uidere quo pacto lux excitetur: nempe, dum illae earum particulae quae sunt flexiles, sibi mutuo manent implexae, aliae quae sunt rigidae ac laeues, ui tempestatis, alteriusue cuiuslibet motus, ex gutta excutiuntur, et spiculorum instar uibratae, facile ex eius uicinia globulos secundi elementi expellunt, sicque lucem producunt. In lignis autem putridis, et piscibus qui siccari incipiunt, et talibus, non aliunde lucem oriri puto, quam quod in iis dum sic lucent, /256/ multi sint meatus tam angusti, ut solum primum elementum admittant.
[4.092] [&] In iis quae incalescunt et non lucent: ut in soeno incluso.
Quod uero alicuius spiritus aut liquoris particulae, meatus corporis duri, uel etiam liquidi, subeundo, ignem aliquando possint excitare, ostendunt foenum madidum alicubi conclusum, calx aqua aspersa, fermentationes omnes, liquoresque non pauci Chymicis noti, qui dum inter se permiscentur, incalescunt, ac etiam aliquando inflammantur. Non enim alia ratio est cur foenum recens, si recondatur antequam sit siccum, paullatim incalescat, flammamque sponte concipiat, quam quod multi spiritus uel succi, per herbarum uiridium poros ab earum radicibus uersus summitates fluere assueti, atque ibi uias ad mensuram suam accommodatas habentes, maneant aliquandiu in herbis excisis; quae, si interim angusto loco includantur, particulae istorum succorum ex unis herbis in alias migrantes, multos meatus in ipsis iam siccari incipientibus inueniunt, paullo angustiores quam ut illos simul cum globulis secundi elementi subire possint; ideoque per illos fluentes, sola materia primi elementi circumdantur, a qua celerrime impulsae, ignis agitationem acquirunt. Ita, exempli causa, si spatium quod est inter duo corpora B et C, repraesentet unum ex meatibus alicuius herbae uirentis, ac funiculi 1, 2, 3, exiguis orbiculis circumdati, sumantur pro particulis succorum siue spirituum, a globulis secundi elementi per eiusmodi meatus uehi solitis; spatium autem inter corpora D et E sit alius meatus angustior herbae /257/ siccescentis, quem subeuntes eaedem particulae 1, 2, 3, non amplius secundum elementum, sed primum duntaxat circa se habere possint: perspicuum est ipsas inter B et C motum moderatum secundi elementi, sed inter D et E motum celerrimum primi, sequi debere. Nec refert, quod perexigua tantum quantitas istius primi elementi circa ipsas reperiatur. Satis enim est, quod ipsi totae innatent: quemadmodum uidemus nauem secundo flumine delabentem, non minus facile ipsius cursum sequi, ubi tam angustum est ut eius ripas utrimque fere attingat, quam ubi est latissimum. Sic autem celeriter motae, multo plus habent uirium ad particulas corporum circumiacentium concutiendas, quam ipsum primum elementum: ut nauis etiam in pontem aliumue obicem impingens, fortius illum quatit [&] quam aqua fluminis a quo defertur. Et idcirco in duriores foeni particulas irruendo, facile ipsas separant ab inuicem, praesertim cum plures simul a diuersis partibus in eandem ruunt; cumque satis multas hoc pacto disiungunt secumque abducunt, sit ignis; cum autem concutiunt duntaxat, nondumque habent uim multas simul ab inuicem disiungendi, lente tantum foenum calefaciunt et corrumpunt.
[4.093] In calce aqua aspersa, et reliquis.
Eadem ratione credere licet, cum lapis excoquitur in calcem, multos eius meatus, solis antea globulis secundi elementi peruios, adeo laxari, ut aquae particulas, sed primo tantum elemento cinctas, admittant. Atque, ut hic omnia simul complectar, quoties aliquod corpus durum admistione liquoris alicuius incalescit, existimo id ex eo fieri, quod multi eius meatus sint talis mensurae, ut istius liquoris particulas, sola materia /258/ primi elementi cinctas, admittant. Nec disparem rationem esse puto, cum unus liquor alteri liquori affunditur: semper enim alteruter constat particulis ramosis, aliquo modo implexis et nexis, atque ita corporis duri uicem subit: ut de ipsis exhalationibus paullo ante intellectum est.
[4.094] Quomodo in cauitatibus terrae ignis accendatur.
His autem omnibus modis, non tantum in terrae superficie, sed etiam in eius cauitatibus, ignis potest accendi. Nam ibi spiritus acres crassarum exhalationum meatus ita possunt peruadere, ut in iis flammam accendant; et saxorum uel silicum fragmenta, secreto aquarum lapsu aliisue causis exesa, ex cauitatum fornicibus in substratum solum decidendo, tum aÎrem interceptum magna ui possunt explodere, tum etiam silicum collisione ignem excitare; atque ubi semel unum corpus flammam concepit, facile ipsam etiam aliis uicinis corporibus, ad eam recipiendam aptis, communicat. Flammae enim particulae, istorum corporum particulis occurrentes, ipsas mouent et secum abducunt. Sed hoc non tam spectat ad ignis generationem, quam ad eius conseruationem; de qua deinceps est agendum.
[4.095] Quomodo candela ardeat.
Consideremus, exempli causa, candelam accensam AB, putemusque in omni spatio CDE, per quod eius flamma se extendit, multas quidem uolitare particulas cerae, uel cuiuslibet alterius materiae oleagineae, ex qua haec candela conflata est, multosque etiam globulos /259/ secundi elementi, sed tam hos quam illos materiae primi elementi sic innatare, ut eius motu rapiantur; et quamuis se mutuo saepe tangant et impellant, non tamen omni ex parte suffulciant, quemadmodum solent aliis in locis, ubi nullus est ignis.
[4.096] Quomodo ignis in ea conseruetur.
Materia autem primi elementi, quae magna copia in hac flamma reperitur, semper conatur egredi ex loco in quo est, quia celerrime mouetur; et quidem egredi sursum uersus, hoc est, se remoueat a centro Terrae, quia, ut supra dictum est, ipsis globulis coelestibus, aÎris meatus occupantibus, est leuior; et tum hi globuli, tum omnes particulae terrestres aÎris circumiacentis, descendere conantur in eius locum, ideoque protinus flammam suffocarent, si solo primo elemento constaret. Sed particulae terrestres, ab ellychnio FG assidue egredientes, statim atque primo elemento immersae sunt, eius cursum sequuntur, et occurrentes iis aÎris particulis, quae paratae erant ad descendendum in locum flammae, ipsas repellunt, sicque ignem conseruant.
[4.097] Cur eius flamma fit acuminata, et fumus ex ea egrediatur.
Cum autem hae sursum uersus praecipue tendant, hinc fit, ut flamma soleat esse acuminata. Et quia multo celerius aguntur quam istae particulae aÎris quas sic repellunt, non possunt ab iis impediri, quominus ulterius /260/ pergant uersus H, ubi paullatim agitationem suam deponunt, sicque uertuntur in fumum.
[4.098] Quomodo aÎr et alia corpora flammam alant.
Qui fumus nullum in toto aÎre locum reperiret, quia nullibi uacuum est, nisi, prout egreditur ex flamma, tantundem aÎris uersus ipsam circulari motu regrederetur. Nempe, dum fumus ascendit ad H, pellit inde aÎrem uersus I et K, qui aÎr, lambendo summitatem candelae B ac radices ellychnii F, ad flammam accedit, eique alendae inseruit. Sed ad hoc non sufficeret, propter partium suarum tenuitatem, nisi multas cerae particulas, calore ignis agitatas, per ellychnium secum adduceret. Atque ita flamma debet assidue renouari ut conseruetur, et non magis eadem manet, quam flumen ad quod nouae semper aquae accedunt.
[4.099] De motu aÎris uersus ignem.
Motum autem circularem aÎris et fumi licet experiri, quoties magnus ignis in cubiculo aliquo excitatur. Si enim cubiculum ita sit clausum, ut praeter tubum camini per quem fumus exit, unum tantum aliquod foramen sit apertum, sentietur continuo magnus uentus, per hoc foramen ad focum tendens, in locum fumi abeuntis.
[4.100] De iis quae ignem exstinguunt.
Atque ex his patet, ad ignis conseruationem duo requiri: primum, ut in eo sint particulae terrestres, quae, a primo elemento impulsae, uim habeant impediendi, ne ab aÎre aliisue liquoribus supra ipsum positis suffocetur. Loquor tantum de liquoribus supra ignem /261/ positis: quia, cum sola sua grauitate uersus illum ferantur, nullum periculum est, ne ab iis qui infra ipsum sunt, possit extingui. Sic flamma candelae inuersae obruitur a liquore qui alias eam conseruat; et contra, ignes alii fieri possunt, in quibus sint particulae terrestres tam solidae, tam multae, ac tanto cum impetu uibratae, ut ipsam aquam affusam repellant, et ab ea exstingui non possint.
[4.101] Quid requiratur, ut aliquod corpus alendo igni aptum sit.
Alterum quod ad ignis conseruationem requiritur, est, ut adhaereat alicui corpori, ex quo noua materia possit ad illum accedere, in locum fumi abeuntis: ideoque istud corpus debet in se habere multas particulas satis tenues, pro ratione ignis conseruandi; easque inter se, uel etiam aliis crassioribus, ita iunctas, ut impulsu particularum illius ignis, cum ab inuicem, tum etiam a uicinis secundi elementi globulis seiungi possint, sicque in ignem conuerti.
[4.102] Cur flamma ex spiritu [&] uini linteum non urat.
Dico particulas istius corporis esse debere satis tenues, pro ratione ignis conseruandi; nam, exempli causa, si uini spiritus linteo aspersus flammam conceperit, depascet quidem haec flamma tenuissima totum istum uini spiritum, sed linteum, quod alius ignis facile combureret, non attinget: quoniam eius particulae non sunt satis tenues, ut ab ea moueri possint.
[4.103] Cur spiritus uini facillime ardeat.
Et quidem spiritus uini facillime alit flammam, quia non constat, nisi particulis ualde tenuibus, et quia in iis ramuli quidam sunt, tam breues quidem et flexiles, ut sibi mutuo non adhaereant: tunc enim spiritus in oleum uerteretur; sed tales ut multa perexigua spatia circa se relinquant, quae non a globulis /262/ secundi elementi, sed a sola materia primi possint occupari.
[4.104] Cur aqua difficillime.
Contra autem aqua uidetur igni ualde aduersa, quia particulis constat non modo crassiusculis, sed etiam laeuibus et glabris: quo fit, ut nihil obstet, quominus globuli secundi elementi undique illas cingant et sequantur; atque insuper flexilibus, quo fit, ut facile subeat meatus corporum quae uruntur, et ex iis ignis particulas arcendo, impediat ne aliae ignescant.
[4.105] Cur uis magnorum ignium ab aqua aut salibus iniectis augeatur.
Sed tamen nonnulla corpora talia sunt, ut aquae particulae eorum meatibus immissae ignem iuuent; quia inde cum impetu resilientes, ipsae ignescunt. ideo fabri carbones fossiles aqua aspergunt. Et aquae parua copia, ingentibus flammis iniecta, ipsas auget. Quod etiam salia potentius praestant: cum enim eorum particulae rigidae sint et oblongae, spiculorum instar in flamma uibrantur, et in alia corpora impingentes magnam uim habent ad ipsorum minutias concutiendas: unde fit, ut metallis liquefaciendis soleant adiungi.
[4.106] Qualia sint corpora quae facile uruntur.
Illa autem quae alendo igni communiter adhibentur, ut ligna et similia, constant uariis particulis, quarum quaedam sunt tenuissimae, aliae paullo crassiores, et gradatim aliae crassiores, et pleraeque sunt ramosae, magnique meatus ipsas interiacent: quo fit ut ignis particulae, meatus istos ingressae, primo quidem tenuissimas, ac deinde etiam mediocres, et earum ope crassiores celerrime commoueant; sicque globulos coelestes, primo ex angustioribus interuallis, ac deinde etiam ex reliquis excutiant; ipsasque omnes (solis crassissimis exceptis, ex quibus cineres fiunt) secum abripiant. /263/
[4.107] Cur quaedam inflammentur, alia non.
Et cum eiusmodi particulae, quae ex corpore, quod uritur, simul egrediuntur, sunt tam multae ut uim habeant globulos coelestes ex aliquo aÎris uicini spatio expellendi, spatium illud flamma implent. Si uero sint pauciores, fit ignis sine flamma, qui uel paulatim per fomitis sui meatus serpit, cum materiam quam possit depascere, ibi nanciscitur: ut in istis funibus siue ellychniis quorum usus est in bello ad tormentorum puluerem incendendum.
[4.108] Cur ignis aliquandiu in prunis se conseruet.
Vel certe, si nullam talem materiam circa se habet, non conseruatur, nisi quatenus inclusus poris corporis cui inhaeret, tempore aliquo eget ad omnes eius particulas ita dissoluendas, ut se ab iis possit liberare. Hocque uidere est in carbonibus accensis, qui cineribus tecti, per multas horas ignem retinent, propter hoc solum, quod ille ignis insit quibusdam particulis tenuibus et ramosis, quae aliis crassioribus implicatae, quamuis celerrime agitentur, non tamen nisi unae post alias egredi possunt; ac forte priusquam ita egrediantur, longo motu deteri, et singulae in plures alias diuidi debent.
[4.109] De pulueretormentario ex sulphure, nitro et carbone confecto; ac primo de sulphure.
Nihil uero celerius ignem concipit, nec minus diu illum conseruat, quam puluis tormentarius, ex sulphure, nitro, et carbone confectus. Quippe uel solum sulphur quam-maxime inflammabile est, quia constat particulis succorum acrium, quae tam tenuibus et spissis materiae oleagineae ramulis sunt inuolutae, ut permulti meatus inter istos ramulos soli primo elemento pateant. Unde fit, ut etiam ad usum medicinae sulphur calidissimum censeatur.
[4.110] De nitro.
Nitrum autem constat particulis oblongis et rigidis, /264/ sed in hoc a sale communi diuersis, quod in una extremitate sint crassiores, quam in alia: ut uel ex eo patet, quod aqua solutum, non ut sal commune, figura quadrata in eius superficie concrescat, sed uasis fundo et lateribus adhaereat.
[4.111] De sulphuris et nitri coniunctione.
Et quantum ad magnitudinem particularum, putandum est talem esse inter illas proportionem, ut eae succorum acrium, quae sunt in sulphure, a primo elemento commotae, facillime globulos secundi ex interuallis ramulorum materiae oleagineae excutiant, simulque nitri particulas, quae ipsis sunt crassiores, exagitent.
[4.112] De motu particularum nitri.
Atque hae nitri particulae, qua parte sunt crassiores, grauitate sua deorsum tendunt, earumque ideo praecipuus motus est in parte acutiore, quae sursum erecta, ut in B, agitur in gyrum, primo exiguum, ut in C; sed qui (nisi quid impediat) statim fit maior, ut in D; cum interim sulphuris particulae, celerrime uersus omnes partes latae, ad alias nitri particulas breuissimo tempore perueniunt.
[4.113] Cur flamma huius pulueris ualde dilatetur, et praecipue agat uersus superiora.
Et quoniam harum nitri particularum singulae multum spatii exigunt, ad circulos sui motus describendos, hinc sit, ut huius pulueris flamma plurimum dilatetur; et quia circulos istos describunt ea cuspide, quae sursum uersus erecta est, hinc tota eius uis tendit ad superiora; et cum ualde siccus et subtilis est, innoxie in manu potest accendi.
[4.114] De carbone.
Sulphuri autem et nitro carbo admiscetur, atque ex hac mistura, humore aliquo aspersa, granula siue pilulae fiunt, quae deinde exsiccantur. Quippe in carbone /265/ multi sunt meatus: tum quia plurimi antea fuerunt in corporibus, quorum ustione factus est, tum etiam quia, cum corpora ista urebantur, multum fumi ex iis euolauit. Et duo particularum genera duntaxat in eo reperiuntur: unum est crassiuscularum, quae, cum solae sunt, cineres componunt; aliud tenuiorum, quae facile quidem ignescunt, quia iam ante ignis ui fuerunt commotae, sed longis et multiplicibus ramis implexae, non sine aliqua ui disiungi possunt: ut patet ex eo, quod aliis in fumum praecedente ustione abeuntibus, ipsae ultimae remanserunt.
[4.115] De granis huius pulueris, et in quo praecipua ipsius uis consistat.
Itaque facile sulphur et nitrum latos carbonis meatus ingrediuntur, et ramosis eius particulis inuoluuntur atque constringuntur; praesertim cum humore aliquo madefacta, et in grana, uel exiguas pilulas, compacta, postea siccantur. Huiusque rei usus est, ad efficiendum ut nitri particulae, non tantum unae post alias, sed multae simul uno et eodem temporis momento incendantur. Etenim cum primum ignis aliunde admotus grani alicuius superficiem tangit, non statim illud inflammat et dissoluit, sed tempore quodam illi opus est, ut ab ista grani superficie ad interiores eius partes perueniat; ibique sulphure prius incenso, paullatim etiam nitri particulas exagitet, ut tandem ipsae uiribus assumtis, et maius spatium ad gyros suos describendos exigentes, carbonis uincula discerpant, totumque granum confringant. Et quamuis hoc tempus sit admodum breue, si ad horas aut dies referatur, notandum tamen esse satis longum, si comparetur cum summa illa celeritate, qua granum ita dissiliens flammam suam per totum aÎrem uicinum spargit. /266/ Nam cum, exempli causa, in bellico tormento, pauca quaedam pulueris grana, ellychnii, alteriusue fomitis igne contacta, prima omnium accenduntur, flamma ex iis erumpens, in minimo temporis momento, per omnia granorum circumiacentium interualla dispergitur; ac deinde, quamuis non tam subito ad interiores ipsorum partes possit penetrare, quia tamen eodem tempore multa attingit, efficit ut multa simul incendantur et dilatentur, sicque magna ui tormentum explodant. Ita carbonis resistentia ualde auget celeritatem, qua nitri particulae in flammam erumpunt; et granorum distinctio necessaria est, ut satis magnos circa se habeant meatus, per quos flamma pulueris primum accensi ad multas pulueris residui partes libere accedat.
[4.116] De lucernis diutissime ardentibus.
Post illum ignem, qui omnium minime durabilis est, consideremus an dari possit aliquis alius, qui e contra sine ullo alimento diutissime perseueret: ut narratur de lucernis quibusdam, quae aliquando in hypogaeis, ubi mortuorum corpora seruabantur, post multos annos inuentae sunt accensae. Nempe in loco subterraneo et arctissime clauso, ubi nullis uel minimis uentis aÎr unquam commouebatur, potuit fortasse contingere, ut multae ramosae fuliginis particulae circa flammam lucernae colligerentur, quae sibi mutuo incumbentes manerent immotae, atque ita exiguum quasi fornicem componentes, sufficerent ad impediendum, ne aÎr circumiacens istam flammam obrueret ac /267/ suffocaret; nec non etiam ad eiusdem flammae uim sic frangendam et obtundendam, ut nullas amplius olei uel ellychnii particulas, si quae adhuc residuae erant, possent inflammare. Quo fiebat, ut materia primi elementi, sola ibi remanens, et tanquam in exigua quadam stella celerrime semper gyrans, undique a se repelleret globulos secundi, quibus solis, inter particulas circumpositae fuliginis, transitus adhuc patebat, sicque lumen per totum conditorium diffunderet: exiguum quidem et subobscurum, sed quod externi aÎris motu, cum locus aperiretur, facile uires posset resumere, ac fuligine discussa lucernam ardentem exhibere.
[4.117] De reliquis ignis effectibus.
Nunc ueniamus ad eos ignis effectus, qui nondum ex modis quibus oritur et conseruatur, potuerunt agnosci. Quippe iam ex dictis patet, quomodo luceat, quomodo calefaciat, quomodo corpora omnia, quibus alitur, in multas particulas dissoluat; nec non etiam, quomodo ex istis corporibus primo loco maxime tenues et lubricae, deinde aliae non quidem forte prioribus crassiores, sed magis ramosae atque implexae particulae egrediantur, eae scilicet quae, caminorum parietibus adhaerentes, fuliginem componunt; solaeque omnium crassissimae in cineres remaneant. Sed superest ut breuiter ostendamus, quo pacto eiusdem ignis ui, quaedam ex corporibus quibus non alitur, liquescunt et bulliunt, alia siccantur et durescunt, alia exhalantur, alia in calcem, alia in uitrum conuertuntur.
[4.118] [&] Quaenam corpora illi admota liquescant et bulliant.
Corpora omnia dura, conflata ex particulis, quae non multo difficilius unae quam aliae a uicinis suis separantur, et aliqua ignis ui possunt disiungi, dum istam uim patiuntur, liquescunt. Nihil enim aliud est liquidum /268/ esse, quam constare particulis a se mutuo disiunctis, et quae in aliquo sint motu. Cumque tantus est istarum particularum motus, ut quaedam ex ipsis in aÎrem uel ignem uertantur, sicque solito plus spatii ad motum suum exigentes, alias expellant, corpora ista liquida efferuescunt et bulliunt.
[4.119] Quaenam siccentur et durescant.
Corpora autem quibus insunt multae particulae tenues, flexiles, lubricae, aliis crassioribus aut ramosis intertextae, sed non ualde firmiter annexae, igni admota illas exhalant, hocque ipso siccantur. Nihil enim aliud est siccum esse, quam carere fluidis illis particulis, quae, cum simul sunt congregatae, aquam aliumue liquorem componunt. Atque hae fluidae particulae, durorum corporum meatibus inclusae, illos dilatant, aliasque ipsorum particulas motu suo concutiunt: quod eorum duritiem tollit, uel saltem imminuit; sed iis exhalatis, aliae quae remanent, arctius iungi et firmius necti solent, sicque corpora durescunt.
[4.120] De aquis ardentibus, insipidis, acidis.
Et quidem particulae, quae sic exhalantur, in uaria genera distinguuntur. Nam primo, ut eas omittam quae sunt adeo mobiles et tenues, ut solae nullum corpus praeter aÎrem conflare possint, post ipsas omnium tenuissimae, quaeque facillime exhalantur, sunt illae quae Chymicorum uasis undique accurate clausis exceptae, ac simul collectae, componunt aquas ardentes, siue spiritus, quales ex uino, tritico, aliisque multis corporibus elici solent. Sequuntur deinde aquae dulces siue insipidae, quales sunt eae quae ex plantis aliisue corporibus destillantur. Tertio loco sunt aquae erodentes et acidae, siue succi acres; qui ex salibus non sine magna ignis ui educuntur. /269/
[4.121] De sublimatis et oleis.
Quaedam etiam particulae crassiores, quales sunt eae argenti uiui, et salium, quae, uasorum summitati adhaerentes, in corpora dura concrescunt, satis magna ui opus habent, ut in sublime attollantur. Sed olea omnium difficillime ex duris et siccis corporibus exhalantur; idque non tam ignis ui, quam arte quadam perfici debet. Cum enim eorum particulae tenues sint et ramosae, magna uis eas frangeret atque discerperet, priusquam ex istorum corporum meatibus educi possent. Sed iis affunditur aqua copiosa, cuius particulae laeues et lubricae, meatus istos peruadentes, paullatim illas integras eliciunt ac secum abripiunt.
[4.122] Quod mutato ignis gradu mutetur eius effectus.
Atque in his omnibus ignis gradus est obseruandus: eo enim uariato, semper aliquo modo effectus uariatur. Ita multa corpora, lento primum igni, ac deinde gradatim fortiori, admota, siccantur, et uarias particulas exhalant: quales non emitterent, sed potius tota liquescerent, si ab initio ualidis ignibus torquerentur.
[4.123] De clace.
Modus etiam ignem applicandi, uariat eius effectum. Sic quaedam, si tota simul incalescant, liquefiunt; sed si ualida flamma ipsorum superficiem lambat, illam in calcem conuertit. Quippe corpora omnia dura, quae sola ignis actione in puluerem minutissimum reducuntur, fractis scilicet uel expulsis tenuioribus quibusdam eorum particulis, quae reliquas simul iungebant, uulgo apud Chymicos dicuntur in calcem uerti. Nec alia inter cineres et calcem differentia est, quam quod cineres sint reliquiae eorum corporum, quorum magna pars igne consumta est, calx uero sit eorum, quae fere tota post absolutam ustionem manent. /270/
[4.124] De uitro, quomodo fiat.
Ultimus ignis effectus, est calcis et cinerum in uitrum conuersio. Postquam enim ex corporibus, quae uruntur, tenuiores omnes particulae euulsae ac reiectae sunt, caeterae, quae pro calce uel cineribus manent, tam solidae sunt et crassae, ut ignis ui sursum attolli non possint; figurasque habent ut plurimum irregulares et angulosas: unde sit, ut unae aliis incumbentes, sibi mutuo non adhaereant, nec etiam, nisi forte in minutissimis quibusdam punctis, se contingant. Cum autem postea ualidus et diuturnus ignis pergit in illas uim suam exercere, hoc est, cum tenuiores particulae tertii elementi, una cum globulis secundi a materia primi abreptae, celerrime circa ipsas in omnes partes moueri pergunt, paullatim earum anguli atteruntur, et superficies laeuigantur, et forte etiam nonnullae ex ipsis inflectuntur, sicque unae super alias repentes et fluentes, non punctis duntaxat, sed exiguis quibusdam superficiebus se contingunt, et hoc pacto simul connexae uitrum componunt.
[4.125] Quomodo eius particulae simul iungantur.
Quippe notandum est, cum duo corpora, quorum superficies aliquam latitudinem habent, sibi mutuo secundum lineam rectam occurrunt, ipsa non posse tam prope ad inuicem accedere, quin spatium aliquod intercedat, quod a globulis secundi elementi occupetur; cum autem unum supra aliud oblique ducitur uel repit, ea multo arctius iungi posse. Nam, exempli causa, si corpora B et C sibi inuicem occurrant secundum lineam AD, globuli coelestes, eorum superficiebus /271/ intercepti, contactum immediatum impediunt. Si autem corpus G hinc inde moueatur supra corpus H, secundum lineam rectam EF, nihil impediet quominus immediate ipsum tangat: saltem si utriusque superficies sint laeues et planae; si autem sint rudes et inaequales, paullatim hoc ipso motu laeuigantur et explanantur. Itaque putandum est, calcis et cinerum particulas ab inuicem disiunctas, hic exhiberi per corpora B et C; particulas autem uitri simul iunctas, per corpora G et H. Atque ex hac sola diuersitate, quam perspicuum est in illas, per uehementem et diuturnam ignis actionem, debere induci, omnes uitri proprietates acquirunt.
[4.126] Cur sit liquidum cum candet, omnesque figuras facile induat.
Vitrum enim, cum adhuc candet, liquidum est, quia eius particulae facile mouentur illa ignis ui, qua iam ante fuerunt laeuigatae atque inflexae. Cum uero incipit refrigerari, quaslibet figuras potest induere. Hocque omnibus corporibus igne liquefactis est commune; dum enim adhuc liquida sunt, ipsorum particulae non aegre se accommodant ad quaslibet figuras, et cum postea frigore concrescunt, easdem retinent, quas ultimo induerunt. Potest etiam in fila capillorum instar tenuia extendi, quia eius particulae, iam concrescere incipientes, facilius unae supra alias fluunt quam ab inuicem disiungantur. /272/
[4.127] Cur, cum frigidum est, sit ualde durum.
Cum deinde uitrum plane refriguit, est ualde durum, sed simul etiam ualde fragile, atque eo fragilius quo citius refriguit. Nempe duritiei caussa est, quod constet tantum particulis satis crassis et inflexilibus, quae non ramulorum intextu, sed immediato contactu sibi inuicem adhaerent. Alia enim pleraque corpora ideo mollia sunt, quod eorum particulae sint flexiles, uel certe desinant in ramulos quosdam flexiles, qui sibi mutuo annexi eas iungunt. Nulla autem duorum corporum firmior adhaesio esse potest, quam ea quae oritur ex ipsorum immediato contactu; cum scilicet ita se inuicem tangunt, ut neutrum sit in motu ad se ab alio seiungendum; quod accidit uitri particulis, statim atque ab igne remotae sunt: quia earum crassities, et contiguitas, et figurae inaequalitas impediunt, ne possint ab aÎre circumiacente in eo motu, quo ab inuicem disiungebantur, conseruari.
[4.128] Cur ualde fragile.
At nihilominus uitrum est ualde fragile, quia superficies secundum quas eius particulae se inuicem tangunt, sunt admodum exiguae ac paucae. Multaque alia corpora molliora difficilius franguntur, quia eorum partes ita sunt intertextae, ut separari non possint, quin ipsarum multi ramuli rumpantur et euellantur.
[4.129] Cur eius fragilitas minuatur, si lente refrigeretur.
Est etiam fragilius cum celeriter, quam cum lente, refriguit; eius enim meatus sunt satis laxi dum candet, quia tunc multa materia primi elementi, simul cum globulis secundi, ac etiam forte cum nonnullis ex tenuioribus tertii particulis, per illos transit. Cum autem refrigeratur sponte, redduntur angustiores; quia soli globuli secundi elementi, per ipsos transeuntes, minus spatii requirunt; atque si refrigeratio nimis celeriter /273/ fiat, uitrum prius est durum, quam eius meatus ita potuerint arctari: quo fit, ut globuli isti semper postea impetum faciant ad eius particulas ab inuicem disiungendas; cumque hae particulae solo contactu suo iunctae sint, non potest una tantillum ab alia separari, quin statim aliae plures, ei uicinae secundum eam superficiem in qua ista separatio fieri coepit, etiam separentur, atque ita uitrum plane frangatur. Quam ob caussam, qui uitrea uasa conficiunt, ea gradatim ex fornacibus remouent, ut lente refrigerentur. Atque si uitrum frigidum igni apponatur, ita ut in una parte multo magis quam in aliis uicinis calefiat, hoc ipso in illa parte frangetur: quia non possunt eius meatus calore dilatari, meatibus uicinarum partium immutatis, quin illa ab istis disiungatur. Sed si uitrum lento primum igni, ac deinde gradatim uehementiori admoueatur, et secundum omnes partes aequaliter incalescat, non frangetur: quia omnes eius meatus aequaliter et eodem tempore laxabuntur.
[4.130] Cur sit pellucidum.
Praeterea uitrum est pellucidum, quia, dum generatur, liquidum est, et materia ignis, undique circa eius particulas fluens, innumeros ibi meatus sibi excauat, per quos postea globuli secundi elementi libere transeuntes, actionem luminis in omnes partes secundum lineas rectas transferre possunt. Neque enim ad hoc necesse est, ut sint accurate recti, sed tantum ut nullibi sint interrupti: adeo ut si, exempli causa, fingamus uitrum constare particulis accurate sphaericis et aequalibus, sed tam crassis, ut globuli secundi elementi transire possint per spatium illud triangulare, quod /274/ inter tres se mutuo tangentes manere debet, uitrum illud erit plane pellucidum, quamuis sit multo solidius omni eo, quod nunc habetur.
[4.131] Quomodo fiat coloratum.
Cum autem materiae ex qua fit uitrum, metalla uel alia corpora permiscentur, quorum particulae magis igni resistunt, et non tam facile laeuigantur, quam aliae quae ipsum componunt: hoc ipso fit minus pellucidum, et uarios induit colores, prout istae duriores particulae meatus eius magis, aut minus, et uariis modis, intercludunt.
[4.132] Cur sit rigidum instar arcus; et generaliter, cur rigida, cum inflexa sunt, sponte redeant ad priorem figuram.
Denique uitrum est rigidum: ita scilicet, ut nonnihil quidem a ui externa flecti possit absque fractura, sed postea cum impetu resiliat, arcus instar, et redeat ad priorem figuram: ut euidenter apparet, cum in fila ualde tenuia ductum est. Atque proprietas hoc pacto resiliendi, generaliter habet locum in omnibus corporibus duris, quorum particulae immediato contactu, non ramulorum intextu, sunt coniunctae. Cum enim innumeros habeant meatus, per quos aliqua semper materia mouetur, quia nullibi uacuum est, et quorum figurae aptae sunt ad liberum isti materiae transitum praebendum, quia eius ope antea formati fuerunt, talia corpora nullo modo flecti possunt, quin istorum meatuum figura nonnihil uarietur: quo fit, ut particulae materiae, per illos transire assuetae, uias ibi solito minus commodas inuenientes, impetum faciant in eorum parietes, ad priorem figuram ipsis reddendam. Nempe si, exempli causa, in arcu laxo, meatus, per quos transire solent globuli secundi elementi, sint circulares, putandum est eosdem, in arcu intenso siue inflexo, esse /275/ ellipticos, et globulos, per ipsos transire laborantes, impingere in eorum parietes secundum minores diametros istarum ellipsium, sicque uim habere illis figuram circularem restituendi. Et quamuis ista uis in singulis globulis secundi elementi exigua sit, quia tamen assidue quamplurimi per eiusdem arcus quamplurimos poros meare conantur, illorum omnium uires simul iunctae, atque in hoc conspirantes, ut arcum reducant, satis magnae esse possunt. Arcus autem diu intentus, praesertim si sit ex ligno aliaue materia non admodum dura, uim resiliendi paullatim amittit: quia eius meatum figurae, longo attritu particularum materiae per ipsos transeuntis, sensim ad earum mensuram magis et magis aptantur.
[4.133] De magnete. Repetitio eorum ex ante dictis, quae ad eius explicationem requiruntur.
Hactenus naturas aÎris, aquae, terrae, et ignis, quae huius globi, quem incolimus, elementa uulgo censentur, simulque praecipuas eorum uires et qualitates explicare conatus sum; sequitur nunc, ut etiam agam de magnete. Cum enim eius uis per totum hunc Terrae globum sit diffusa, non dubium est, quin ad generalem eius considerationem pertineat. Iam itaque reuocemus nobis in memoriam, particulas illas striatas primi elementi, quae supra in tertiae partis articulo 87, et sequentibus, satis accurate descriptae sunt. Atque id omne, quod ibi ab articulo 105 ad 109 de sidere I dictum est, de Terra hic intelligentes, putemus esse multos meatus in media eius regione, axi parallelos, /276/ per quos particulae striatae, ab uno polo uenientes, libere ad alium pergant, eosque ad illarum mensuram ita esse excauatos, ut ii qui recipiunt particulas striatas a polo Australi uenientes, nullo modo possint recipere [&] alias quae ueniunt a polo Boreali; nec contra, qui recipiunt Boreales, Australes admittant: quia scilicet in modum cochlearum intortae sunt, unae in unam partem, aliae in oppositam. Ac praeterea etiam easdem particulas per unam tantum partem istorum meatuum ingredi posse, non autem regredi per aduersam, propter tenuissimas quasdam ramulorum extremitates in spiris istorum meatuum inflexas uersus eam partem, secundum quam progredi solent, et ita in aduersam partem assurgentes, ut ipsarum regressum impediant. Unde fit, ut postquam istae particulae striatae per totam mediam Terram, secundum lineas rectas, uel rectis aequipollentes, eius axi parallelas, ab uno hemisphaerio ad aliud transiuerunt, ipsae per aetherem circumfusum reuertantur ad illud idem hemisphaerium, per quod prius Terram ingressae sunt, atque ita rursus illam permeantes, quendam ibi quasi uorticem componant.
[4.134] Nullos in aÎre nec in aqua esse meatus recipiendis particulis striatis idoneos.
Et quoniam ex illo aethere, per quem particulas [&] striatas ab uno polo ad alium reuerti dixeramus, quatuor diuersa corpora genita esse posse ostendimus: nempe Terrae crustam interiorem siue metallicam, aquam, terram exteriorem, et aÎrem; notauimusque, articulo 113 tertiae partis, nulla, nisi in crassioribus /277/ istius aetheris particulis, meatuum ad mensuram particularum striatarum efformatorum uestigia manere potuisse: aduertendum est hoc in loco, istas omnes crassiores particulas ad interiorem Terrae crustam initio confluxisse, nullasque in aqua nec in aÎre esse posse: tum quia nullae ibi particulae satis crassae; tum etiam quia, cum ista corpora fluida sint, ipsorum particulae assidue situm mutant, et proinde, si qui olim in iis fuissent tales meatus, cum certum et determinatum situm requirant, iamdudum ista mutatione corrupti essent.
[4.135] Nullos etiam esse in ullis corporibus terrae exterioris praeterquam in ferro.
Ac praeterea, cum supra dictum sit, Terrae crustam interiorem constare partim ramosis particulis sibi mutuo annexis, partim aliis quae per ramosarum interualla hinc inde mouentur, isti etiam meatus in his mobilioribus esse non possunt, propter rationem mox allatam, sed in ramosis duntaxat. Et quantum ad terram exteriorem, nulli quidem etiam in ea tales meatus initio fuerunt, quoniam inter aquam et aÎrem formata est: sed cum postea uaria metalla ex terra interiore ad hanc exteriorem ascenderint, quamuis ea omnia, quae ex mobilioribus et solidioribus illius particulis conflata sunt, eiusmodi meatus habere non debeant, certe illud quod ex ramosis et crassis, sed non adeo solidis particulis constat, non potest iis esse destitutum. Et ualde rationi consentaneum est, ut credamus ferrum tale esse.
[4.136] Cur tales meatus sint in ferro.
Nullum enim aliud metallum tam difficulter malleo flectitur, uel igne liquescit, nec ullum etiam adeo durum sine alterius corporis mistura reddi potest: quae tria indicio sunt, eius ramenta magis ramosa siue angulosa /278/ esse, quam caeterorum, et ideo sibi inuicem firmius annecti. Nec obstat quod nonnullae eius glebae satis facile prima uice igni liquescant; tunc enim earum ramenta, nondum sibi mutuo annexa, sed una ab aliis disiuncta sunt, et ideo caloris ui facile agitantur. Praeterea, quamuis ferrum sit aliis metallis durius et minus fusile, est tamen etiam unum ex minime ponderosis, et facile rubigine corrumpitur, aut aquis fortibus eroditur: quae omnia indicio sunt, eius particulas non esse aliorum metallorum particulis solidiores, ut sunt crassiores, sed multos in iis meatus contineri.
[4.137] Qua ratione etiam sint in singulis eius ramentis.
Nolo tamen hic affirmare, in singulis ferri ramentis esse integra foramina, in modum cochlearum intorta, per quae transeant particulae striatae; ut etiam nolo negare, quin talia multa in ipsis reperiantur: sed hic sufficiet, si putemus istiusmodi foraminum medietates in singulorum ramentorum superficiebus ita esse insculptas, ut, cum istae superficies apte iunguntur, foramina integra componant. Et facile credi potest, crassiores illas ramosas et foraminosas interioris terrae particulas, ex quibus fit ferrum, ui spirituum siue succorum acrium, illam permeantium, ita fuisse diuisas, ut dimidiata ista soramina, in superficiebus ramentorum quae ab ipsis separabantur, remanerent; atque haec ramenta postea per uenas terrae exterioris, tum ab istis spiritibus, tum etiam ab exhalationibus et uaporibus protrusa, paullatim in fodinas ascendisse.
[4.138] Quomodo isti meatus apti reddantur, ad particulas striatas ab utrauis parte uenientes, admittendas.
Notandumque est ipsa sic ascendendo, non semper in easdem partes conuerti posse, quia sunt angulosa, et diuersas inaequalitates in terrae uenis offendunt; atque cum particulae striatae, quae a terra interiore /279/ cum impetu uenientes, per totam exteriorem sibi uias quaerunt, istorum ramentorum meatus ita sitos inueniunt, ut, ad motum suum secundum lineas rectas continuandum, per illa eorum orificia, per quae prius egredi consueuerant, ingredi conentur, ipsas ibi occurrere perexiguis istis ramulorum extremitatibus, quas inter meatuum spiras eminere, ac regressuris particulis striatis assurgere, supra dictum est; hasque ramulorum extremitates initio quidem illis resistere, sed ab ipsis saepe saepius impulsas, successu temporis omnes in contrariam partem flecti, aut etiam nonnullas frangi; cumque postea isti meatus, ramentorum quibus insunt situ mutato, alia sua orificia particulis striatis obuertunt, has rursus occurrere extremitatibus ramulorum in meatibus assurgentium, ipsasque paullatim in aliam partem inflectere, et quo saepius atque diutius hoc iteratur, eo ramulorum istorum in utramque partem inflexionem faciliorem euadere.
[4.139] Quae sit natura magnetis.
Et quidem ea ramenta, quae saepe hoc pacto per exterioris terrae uenas ascendendo, modo in unam, modo in aliam partem conuersa fuere, siue sola simul collecta sint, siue aliorum corporum meatibus impacta, glebam ferri componunt. Ea uero quae uel semper eundem situm retinuerunt, uel certe, si ut ad fodinas peruenirent, illum aliquoties mutare coacta fuerint, saltem ibi postea, lapidis alteriusue corporis meatibus firmiter impacta, per multos annos immota remanserunt, saciunt magnetem. Atque ita uix ulla est ferri gleba, quae non aliquo modo ad magnetis naturam accedat, et nullus omnino est magnes, in quo non aliquid ferri /280/ contineatur; etsi forte aliquando istud ferrum aliquibus aliis corporibus tam arcte adhaereat, ut facilius igne corrumpi, quam ab iis educi possit.
[4.140] Quomodo fusione fiat chalybs, et quoduis ferrum.
Cum autem ferri glebae igni admotae liquefiunt, ut in ferrum aut chalybem uertantur, earum ramenta ui caloris agitata, et ab heterogeneis corporibus disiuncta, hinc inde se contorquent, donec applicent se una aliis, secundum eas superficies, in quibus dimidiatos meatus, recipiendis particulis striatis idoneos, insculptos esse paullo ante dictum est; ac etiam donec istorum meatuum medietates tam apte congruant, ut integros meatus efforment. Quod ubi accidit, statim particulae striatae, quae non minus in igne quam in aliis corporibus reperiuntur, per illos liberius quam per alia loca fluentes, impediunt ne exiguae superficies, ex quarum apto situ et coniunctione exsurgunt, tam facile quam prius situm mutent; et ipsarum contiguitas, uel saltem uis grauitatis, quae ramenta omnia deorsum premit, impedit ne facile disiungantur. Cumque interim ramenta ipsa propter agitationem ignis pergant moueri, multa simul in eundem motum conspirant, et totus liquor ex iis conflatus in uarias quasi guttulas aut grumulos distinguitur: ita scilicet, ut omnia illa ramenta quae simul mouentur, unam quasi guttam conficiant, quae gutta suam superficiem motu suo statim laeuigat et perpolit. Occursu enim aliarum guttarum, quidquid est rude atque angulosum in ramentis, ex quibus constat, ab eius superficie ad partes interiores detruditur, atque ita omnes cuiusque guttulae partes quam-arctissime simul iunguntur. /281/
[4.141] Cur chalybs sit ualde durus, rigidus, et fragilis.
Et totus liquor, hoc pacto in guttulas siue grumulos distinctus, si celeriter frigescat, concrescit in chalybem admodum durum, rigidum et fragilem, fere ut uitrum. Quippe durus est, quia constat ramentis sibi mutuo arctissime coniunctis; et rigidus, hoc est, talis ut, si flectatur, sponte redeat ad priorem figuram, quia flexione ista eius ramentorum exiguae superficies non disiunguntur, sed soli meatus figuras mutant, ut supra de uitro dictum est; denique est fragilis, quia guttulae, siue grumuli, quibus constat, sibi mutuo non adhaerent, nisi per superficierum suarum contactum; atque hic contactus non nisi in paucissimis et perexiguis locis immediatus esse potest.
[4.142] Quae sit differentia inter chalybem, et aliud ferrum.
Non autem omnes glebae aeque aptae sunt, ut in chalybem uertantur; ac etiam illae eaedem, ex quibus optimus et durissimus chalybs fieri solet, uile tantum ferrum dant, cum igne non conuenienti funduntur. Nam, si glebae ramenta sint adeo angulosa et confragosa, ut sibi mutuo prius adhaereant, quam superficies suas apte possint ad inuicem applicare, atque in guttulas distingui; uel si ignis non sit satis fortis ad liquorem ita in guttulas distinguendum, et ramenta ipsas componentia simul constringenda; uel contra, si sit tam fortis, ut istorum ramentorum aptum situm disturbet: non chalybs, sed ferrum minus durum et magis flexile habetur.
[4.143] Quomodo chalybs temperetur.
Ac etiam chalybs iam factus, si rursus igni admoueatur, etsi non facile liquescat, quia eius grumuli nimis crassi sunt et solidi ut ab igne integri moueantur, et ramenta quibus unusquisque grumulus constat, /282/ nimis arcte compacta, ut locis suis plane extrudi possint: mollitur tamen, quia omnes eius particulae calore concutiuntur; et postea si lente refrigeretur, non resumit priorem duritiem, nec rigorem, nec fragilitatem, sed fit flexile instar ferri uilioris. Dum enim hoc pacto refrigeratur, ramenta angulosa et confragosa, quae ex grumulorum superficiebus ad interiores eorum partes ui caloris protrusa erant, foras se exserunt, et una aliis implicata, tanquam uncis quibusdam perexiguis, unos grumulos aliis annectunt: quo fit, ut ramenta ista non amplius tam arcte in grumulis suis compacta sint, atque ut grumuli non amplius immediato contactu, sed tanquam hamis uel uncis quibusdam alligati, sibi mutuo adhaereant; et ideo chalybs non admodum durus, nec rigidus, nec fragilis, sed mollis et flexilis euadat. In quo non differt a ferro communi, nisi quod chalybi iterum candefacto, et deinde celeriter refrigerato, prior durities et rigiditas reddatur, non autem ferro, saltem tanta. Cuius ratio est, quod ramenta in chalybe non tam longe absint a situ ad maximam diuritiem conuenienti, quin facile illum ignis ui resumant, et in celerrima refrigeratione retineant: cum autem in ferro talem situm nunquam habuerint, nunquam etiam illum resumunt. Et quidem, ut ita chalybs aut ferrum candens celerrime refrigeretur, in aquam aliosue liquores frigidos mergi solet; ac contra in oleum uel alia pinguia, ut lentius frigescat. Et quia, quo durior et rigidior, eo etiam fragilior euadit, ut gladii, serrae, limae, aliaue instrumenta ex eo fiant, non semper in frigidissimis liquoribus exstingui debet, sed in temperatis, prout in /283/ unoquoque ex istis instrumentis magis minusue fragilitas est uitanda quam durities optanda; et ideo dum certis liquoribus ita mergitur, non immerito dicitur temperari.
[4.144] Quae sit differentia inter meatus magnetis, chalybis, et ferri.
Quantum autem ad meatus recipiendis particulis striatis idoneos, satis quidem patet ex dictis, permultos tam in chalybe quam in ferro esse debere; ac etiam eos esse in chalybe magis integros et perfectos, ramulorumque extremitates in ipsorum spiris eminentes, cum semel in unam partem flexae sunt, non tam facile in contrariam posse inflecti, quanquam etiam in hoc facilius, quam in magnete flectantur; ac denique omnes istos meatus, non in chalybe aut alio ferro, ut in magnete, orificia sua recipiendis particulis striatis ab Austro uenientibus idonea, in unam partem, et idonea recipiendis aliis a Borea uenientibus, in contrariam conuertere; sed eorum situm uarium atque incertum esse debere, propterea quod ignis agitatione turbatur. Et in breuissima illa mora, qua haec ignis agitatio frigore sistitur, tot tantum ex istis meatibus uersus Austrum et Boream conuerti possunt, quot particulae striatae, a polis Terrae uenientes, sibi tunc temporis per illos uiam quaerunt. Et quia istae particulae striatae omnibus ferri meatibus multitudine non respondent, omne quidem ferrum aliquam uim magneticam accepit ab eo situ, quem habuit respectu partium terrae, cum ultimo candefactum refriguit, uel etiam ab eo in quo diu immotum stetit, si diu in eodem situ steterit immotum; sed pro multitudine meatuum quos in se continet, potest habere adhuc maiorem. /284/
[4.145] Enumeratio proprietatum uirtutis magneticae.
Quae omnia ex principiis Naturae supra expositis ita sequuntur, ut quamuis non respicerem ad illas magneticas proprietates, quas hic explicandas suscepi, ea tamen non aliter se habere iudicarem. Deinceps autem uidebimus, horum ope tam apte et perspicue omnium istarum proprietatum dari rationem, ut hoc etiam uideatur sufficere, ad persuadendum ea uera esse, quamuis ex Naturae principiis sequi nesciremus. Et quidem magneticae proprietates, quae ab ipsarum admiratoribus notari solent, ad haec capita possunt referri.
1. Quod in magnete duo sint poli, quorum unus ubique locorum uersus Terrae polum Borealem, alius uersus Australem se conuertit.
2. Quod isti magnetis poli, pro diuersis Terrae locis quibus insistunt, diuersimode uersus eius centrum se inclinent.
3. Quod si duo magnetes sint sphaerici, unus uersus alium eodem modo se conuertat, ac quilibet ex ipsis uersus Terram.
4. Quod postquam sunt ita conuersi, ad inuicem accedant.
5. Quod si in contrario situ detineantur, se mutuo refugiant.
6. Quod si magnes diuidatur plano, lineae per suos polos ductae parallelo, partes segmentorum, quae prius iunctae erant, se mutuo etiam refugiant. /285/
7. Quod si diuidatur plano, lineam per polos ductam ad angulos rectos secante, duo puncta prius contigua fiant poli diuersae uirtutis, unus in uno, alius in alio segmento.
8. Quod, quamuis in uno magnete sint tantum duo poli, unus Australis, alius Borealis, in unoquoque tamen ex ipsius fragmentis duo etiam similes poli reperiantur; adeo ut eius uis, quatenus ratione polorum diuersa uidetur, eadem sit in quauis parte ac in toto.
9. Quod ferrum a magnete istam uim recipiat, cum tantum ei admouetur.
10. Quod pro uariis modis quibus ei admouetur, eam diuersimode recipiat.
11. Quod ferrum oblongum, quomodocumque magneti admotum, illam semper secundum suam longitudinem recipiat.
12. Quod magnes de ui sua nihil amittat, quamuis eam ferro communicet.
13. Quod ipsa breuissimo quidem tempore ferro communicetur, sed temporis diuturnitate magis et magis in eo confirmetur.
14. Quod chalybs durissimus eam maiorem recipiat, et receptam constantius seruet, quam uilius ferrum.
15. Quod maior ei communicetur a perfectiore magnete, quam a minus perfecto.
16. Quod ipsa etiam Terra sit magnes, et nonnihil de sua ui ferro communicet. /286/
17. Quod haec uis in Terra, maximo magnete, minus fortis appareat, quam in plerisque aliis minoribus.
18. Quod acus a magnete tactae suas extremitates eodem modo uersus Terram conuertant, ac magnes suos polos.
19. Quod eas non accurate uersus Terrae polos conuertant, sed uarie uariis in locis ab iis declinent.
20. Quod ista declinatio cum tempore mutari possit.
21. Quod nulla sit, ut quidam aiunt, uel forte quod non eadem nec tanta sit, in magnete supra unum ex suis polis perpendiculariter erecto, quam in eo cuius poli aequaliter a Terra distant.
22. Quod magnes trahat ferrum.
23. Quod magnes armatus multo plus ferri sustineat, quam nudus.
24. Quod eius poli, quamuis contrarii, se inuicem iuuent ad idem ferrum sustinendum.
25. Quod rotulae ferreae, magneti appensae, gyratio in utramuis partem a ui magnetica non impediatur.
26. Quod uis unius magnetis uarie possit augeri uel minui, uaria magnetis alterius aut ferri ad ipsum applicatione.
27. Quod magnes, quantumuis fortis, ferrum a se distans, ab alterius debilioris magnetis contactu retrahere non possit.
28. Quod contra magnes debilis, aut exiguum ferrum, /287/ saepe aliud ferrum sibi contiguum separet a magnete fortiore.
29. Quod polus magnetis, quem dicimus Australem, plus ferri sustineat in his Borealibus regionibus, quam ille quem dicimus Borealem.
30. Quod limatura ferri circa unum, aut plures magnetes, certis quibusdam modis se disponat.
31. Quod lamina ferrea, polo magnetis adiuncta, eius uim trahendi uel conuertendi ferri deflectat.
32. Quod eandem nullius alterius corporis interpositio impediat.
33. Quod magnes ad Terram aliosue uicinos magnetes aliter conuersus manens, quam sponte se conuerteret, si nihil eius motui obstaret, successu temporis suam uim amittat.
34. Quod denique ista uis etiam rubigine, humiditate et situ minuatur, atque igne tollatur; non autem ulla alia nobis cognita ratione.
[4.146] Quomodo particulae striatae per Terrae meatus fluant.
Ad quarum proprietatum caussas intelligendas, proponamus nobis ob oculos Terram AB, cuius A est polus Australis, et B Borealis; notemusque, particulas striatas, ab Australi coeli parte E uenientes, alio plane modo intortas esse, quam uenientes a Boreali F: quo fit, ut unae aliarum meatus ingredi plane non possint. Notemus etiam, Australes quidem recta pergere ab A uersus B per mediam Terram, ac deinde per aÎrem ei circumfusum reuerti a B uersus A; eodemque /288/ tempore Boreales transire a B ad A per mediam Terram, et reuerti ab A ad B per aÎrem circumfusum: quia meatus, per quos ab una parte ad aliam uenerant, sunt tales, ut per ipsos regredi non possint.
[4.147] Quod difficilius transeant per aÎrem, aquam, et terram exteriorem, quam per interiorem.
Interim uero, quot nouae semper accedunt a partibus coeli E et F, tot per alias partes coeli G et H abscedunt, uel in itinere dissipantur, et figuras suas amittunt; non quidem transeundo per mediam Terrae regionem: quia ibi meatus habent ad mensuram suam excauatos, per quos sine ullo offendiculo celerrime fluunt; sed redeundo per aÎrem, aquam et alia corpora terrae exterioris, /289/ in quibus nullos eiusmodi meatus habentes, multo difficilius mouentur, particulisque secundi et tertii elementi assidue occurrunt, quas cum loco expellere laborant, interdum ab ipsis comminuuntur.
[4.148] Quod facilius transeant per magnetem, quam per alia corpora huius terrae exterioris.
Iam uero, si forte istae particulae striatae magnetem ibi offendant, cum in eo inueniant meatus ad suam figuram conformatos, eodemque modo dispositos ac meatus terrae interioris, ut paullo ante diximus, non dubium est, quin multo facilius per illum transeant, quam per aÎrem uel alia corpora terrae exterioris: saltem cum iste magnes ita situs est, ut habeat suorum meatuum orificia conuersa uersus eas Terrae partes, a quibus ueniunt eae particulae striatae, quae per illa libere ingredi possunt.
[4.149] Qui sint poli magnetis.
Et quemadmodum in Terra, sic in magnete, punctum medium eius partis, in qua sunt orificia meatuum, per quae ingrediuntur particulae striatae uenientes ab Australi coeli parte, dicemus polum Australem; punctum autem medium alterius partis, per quam hae particulae striatae egrediuntur, et aliae uenientes a Septentrione ingrediuntur, dicemus polum, Borealem. Nec moramur, quod uulgo alii polum, quem uocamus Australem, uocent Borealem; neque enim ea de re uulgus, cui soli ius competit nomina rebus male conuenientia frequenti usu approbandi, loqui solet.
[4.150] Cur isti poli se conuertantuersus polos Terrae.
Cum autem hi poli magnetis non respiciunt eas Terrae partes, a quibus ueniunt eae particulae striatae, quibus liberum transitum praebere possunt, tunc istae particulae striatae oblique in magnetis meatus irruentes, illum impellunt ea ui quam habent, ad perseuerandum /290/ in suo motu secundum lineas rectas, donec ipsum ad naturalem situm reduxerint: sicque quoties a nulla externa ui retinetur, efficiunt, ut eius polus Australis uersus polum Terrae Borealem conuertatur, et Borealis uersus Australem: quoniam eae quae a Terrae polo Boreali per aÎrem ad Austrum tendunt, uenere prius ab Australi coeli parte per mediam Terram, et uenere a Boreali quae ad Boream reuertuntur.
[4.151] Cur etiam certa ratione uersus eius centrum se reclinent.
Efficiunt etiam ut magnes, pro diuersis terrae locis quibus insistit, unum ex polis suis altero magis aut /291/ minus uersus illam inclinet. Nempe in AEquatore quidem a, polus Australis magnetis L, uersus B Borealem Terrae; et b, Borealis eiusdem magnetis, uersus Australem Terrae dirigitur; ac neuter altero magis deprimitur, quia particulae striatae cum aequali ui ab utraque parte ad illos accedunt. Sed in polo Terrae Boreali polus a magnetis N omnino deprimitur, et b ad perpendiculum erigitur. In locis autem intermediis, magnes M polum suum b magis aut minus erigit, et polum a magis aut minus deprimit, prout magis aut minus uicinus est polo Terrae B. Quorum caussa est, quod Australes particulae striatae, magnetem N ingressurae, ab interioribus Terrae partibus per polum B secundum lineas rectas surgant; Boreales uero, ab hemisphaerio Terrae DAC, circumquaque per aÎrem uersus eundem magnetem N uenientes, non magis oblique progredi debeant, ut ad eius superiorem partem, quam ut ad inferiorem accedant: Australes uero ingressurae magnetem M, a toto Terrae tractu qui est inter B et M ascendentes, uim habeant eius polum a oblique deprimendi, nec a Borealibus, quae a tractu Terrae AC ad alium ipsius polum b non minus facile accedunt, cum erectus est, quam cum depressus, impediantur.
[4.152] Cur unus magnes ad alium se conuertat et inclinet, eodem modo atque ad terram.
Cum autem istae particulae striatae per singulos magnetes eodem plane modo ac per Terram fluant, non aliter duos magnetes sphaericos unum ad alium, quam ad totam Terram debent conuertere. Notandum enim ipsas circa unumquemque magnetem multo maiore copia semper esse congregatas, quam in aÎre inde remoto: quia nempe in magnete habent meatus, per /292/ quos multo facilius fluunt quam per aÎrem circumiacentem, a quo idcirco iuxta magnetem retinentur; ut etiam, propter meatus quos habent in Terra interiore, maior est earum copia in toto aÎre, aliisque corporibus Terram ambientibus, quam in coelo. Et ita, quantum ad uim magneticam, eadem plane omnia putanda sunt de uno magnete, respectu alterius magnetis, ac de Terra, quae ipsa maximus magnes dici potest.
[4.153] Cur duo magnetes ad inuicem accedant, et quae sit cuiusque sphaera actiuitatis.
Neque uero duo magnetes se tantum ad inuicem conuertunt, donec polus Borealis unius polum Australem alterius respiciat; sed praeterea postquam sunt ita conuersi, ad inuicem accedunt, donec se mutuo contingant, si nihil ipsorum motum impediat. Notandum enim est particulas striatas celerrime moueri, quamdiu uersantur in meatibus magnetum, quia ibi feruntur impetu primi elementi ad quod pertinent; cumque inde egrediuntur, occurrere particulis aliorum corporum, easque propellere, quoniam hae, ad secundum aut tertium elementum pertinentes, non tantum habent celeritatis. Ita illae quae transeunt per magnetem O, celeritate qua feruntur ab A ad B, atque a B ad A, uim acquirunt ulterius progrediendi secundum lineas /293/ rectas uersus R et S, donec ibi tam multis particulis secundi aut tertii elementi occurrerint, ut ab ipsis utrimque reflectantur uersus V. Totumque spatium RVS per quod ita sparguntur, uocatur sphaera uirtutis, siue actiuitatis, huius magnetis O; quam patet eo maiorem esse debere, quo magnes est maior, praesertim quo longior secundum lineam AB, quia particulae striatae longius per illum progredientes maiorem agitationem acquirunt. Ita etiam quae transeunt per magnetem P, recta utrimque pergunt uersus S et T, atque inde reflectuntur uersus X, totumque aÎrem in sphaera suae actiuitatis contentum propellunt; sed non ideo expellunt, si nullum habeat locum quo possit recedere, ut nullum habet, cum istorum magnetum sphaerae uirtutis sunt ab inuicem disiunctae. Sed cum in unam coalescunt, tunc primo facilius est particulis striatis, quae ueniunt ab O uersus S, recta pergere usque ad P in locum earum quae ex T per X ad S et b reuertebantur, quam reflecti uersus V et R, quo non difficulter pergunt uenientes ab X; faciliusque est uenientibus a P ad S pergere usque ad O, quam reflecti uersus X, quo etiam non difficulter pergunt uenientes ab V; sicque istae particulae striatae non aliter transeunt per hos duos magnetes O et P, quam si unicus esset. Deinde facilius est particulis striatis, recta pergentibus ab O ad P, atque a P ad O, aÎrem intermedium expellere ab S uersus R et T in locum magnetum O et P, sicque efficere, ut hi magnetes ad inuicem accedant, donec se contingant in S, quam per totum istum aÎrem eniti ab A ad b, atque ab V ad X; quae duae uiae breuiores fiunt, cum hi duo magnetes ad inuicem /294/ accedunt, uel, si unus retineatur, cum saltem alter ad ipsum uenit.
[4.154] Cur interdum se inuicem refugiant.
Poli autem cognomines duorum magnetum, non sic ad inuicem accedunt, sed contra potius, si nimis prope admoueantur, recedunt. Particulae enim striatae ab eo unius magnetis polo, qui alteri magneti obuersus est, uenientes, cum hunc alterum ingredi non possint, spatium aliquod exigunt inter istos duos magnetes quo transeant, ut ad alium magnetis ex quo egressae sunt polum reuertantur. Nempe egredientes ab O per polum A, cum ingredi non possint in P per eius polum a, spatium aliquod exigunt inter A et a, per quod transeant uersus V et B, atque ui, qua motae sunt a B ad A, pellunt magnetem P; sicque egredientes a P pellunt magnetem O: saltem cum eorum axes BA et ab sunt in eadem linea recta. Sed cum tantillo magis in unam partem quam in aliam inflexi sunt, tunc isti magnetes se conuertunt, modo paullo ante explicato; uel si haec eorum conuersio impediatur, non autem motus rectus, tunc rursus unus magnes alium fugat secundum lineam rectam. Ita si magnes O, exiguae cymbae impositus, aquae sic innatet, ut semper eius axis maneat ad perpendiculum erectus, et magnes P, cuius polus Australis Australi alterius obuersus est, manu moueatur uersus Y, hinc fiet, ut magnes O recedat uersus Z, antequam a magnete P tangatur. In quamcumque enim partem cymba se conuertat, requiritur semper aliquod spatium inter istos duos magnetes, ut particulae striatae, ex iis per polos A /295/ et a egredientes, uersus V et X transire possint.
[4.155] Cur segmentorum magnetis partes, quae ante sectionem iunctae erant, se mutuo etiam refugiant.
Et ex his facillime intelligitur, cur si magnes secetur plano parallelo lineae per eius polos ductae, segmentumque libere suspendatur supra magnetem ex quo resectum est, sponte se conuertat, et situm contrarium eius quem prius habuerat, affectet; ita ut, si partes A et a prius iunctae fuerint, itemque [&] B et b, postea b uertat se uersus A, et a uersus B: quia nempe antea pars Australis unius Australi alterius iuncta erat, et Borealis Boreali, post diuisionem uero particulae striatae per Australem partem unius egressae, per Borealem alterius ingredi debent; et egressae per Borealem, ingredi per Australem.
[4.156] Cur duo puncta, quae prius in uno magnete contigua erant, in eius fragmentis sint poli diuersae uirtutis.
Manifestum etiam est, cur si magnes diuidatur plano, lineam per polos ductam ad angulos rectos secante, poli segmentorum, quae ante sectionem se mutuo tangebant, ut b et a, sint contrariae uirtutis: quia particulae striatae, quae per unum ex istis polis egrediuntur, per alium ingredi debent.
[4.157] Cur eadem sit uis in quauis magnetis parte, ac in toto.
Nec minus manifestum est, eandem esse uim in quauis magnetis parte ac in toto: neque enim ista uis alia est in polis, quam in reliquis partibus, sed tantum maior uidetur, quia per illos egrediuntur particulae striatae, quae per longissimos magnetis meatus transierunt, et quae inter omnes ab eadem parte uenientes mediae sunt: saltem in magnete sphaerico, ad cuius /296/ exemplum in reliquis ibi poli esse censentur, ubi maxima uis apparet. Nec etiam ista uis alia est in uno polo quam in alio, nisi quatenus particulae striatae, per unum ingressae, per alium egrediuntur: atqui nulla est tantilla pars magnetis, in qua, si habent ingressum, non habeant etiam egressum.
[4.158] Cur magnes suam uim ferro sibi admoto communicet.
Nec mirum est, quod ferrum, magneti admotum, uim magneticam ab illo acquirat. Iam enim habet meatus recipiendis particulis striatis idoneos, nihilque ipsi deest ad istam uim acquirendam, nisi quod exiguae quaedam ramulorum, ex quibus eius ramenta constant, extremitates hinc inde in istis meatibus promineant; quae omnes uersus unam et eandem partem flecti debent, in iis meatibus per quos transire possunt particulae striatae ab Austro uenientes, et uersus oppositam in aliis. Atqui, magnete admoto, particulae striatae, magna ui et magna copia, torrentis instar, in ferri meatus irruentes, istas ramulorum extremitates hoc pacto inflectunt; ac proinde ipsi dant id omne, quod in eo ad uim magneticam desiderabatur.
[4.159] Cur ferrum pro uariis modis, quibus magneti admouetur, ipsam diuersimode recipiat.
Et quidem pro uariis partibus magnetis, ad quas ferrum applicatur, uarie accipit istam uim. Sic pars R ferri RST, si applicetur polo Boreali magnetis P, fiet polus Australis ferri, quia per illam ingredientur particulae striatae ab Austro uenientes, et per partem T ingredientur Boreales, ex polo A per /297/ aÎrem reflexae. Eadem pars R, si iacet supra aequatorem magnetis, et respiciat eius polum Borealem, ut in C, fiet rursus polus Australis ferri; sed si inuertatur et respiciat polum Australem, ut in D, tunc amittet uim poli Australis, et fiet polus Borealis. Denique, si S pars media istius ferri tangat polum magnetis A, particulae striatae Boreales, illud ingressae per S, utrimque egredientur per R et T, sicque in utraque extremitate recipiet uim poli Australis, et in medio uim poli Borealis.
[4.160] Cur ferrum oblongum eam non recipiat, nisi secundum suam longitudinem.
Quaeri tantum potest, cur istae particulae striatae, ex magnetis polo A ferri partem S ingredientes, non recta pergant uersus E, sed potius hinc inde reflectantur uersus R et T; sicque hoc ferrum secundum suam longitudinem, potius quam secundum latitudinem, uim magneticam recipiat. Sed facilis responsio est, quia multo magis apertas et faciles uias inueniunt in ferro, quam in aÎre, a quo idcirco uersus ferrum reflectuntur.
[4.161] Cur magnes nihil amittat de sua ui, quamuis eam ferro communicet.
Facilis etiam responsio est, si quaeratur cur magnes nihil amittat de sua ui, cum eam ferro communicat. Nulla enim in magnete mutatio fit, propterea quod particulae striatae, ex eo egredientes, ferrum potius quam quoduis aliud corpus ingrediuntur: nisi forsan quod, liberius per ferrum quam per alia corpora transeundo, copiosius etiam ex magnete, cum ferrum ei adiunctum est, egrediantur; quo tantum abest, ut eius uis minuatur, quin potius augetur. /298/
[4.162] Cur haec uis celerrime ferro communicetur, sed diuturnitate temporis in eo confirmetur.
Et breuissimo tempore ista uis ferro accedit, quia particulae striatae celerrime per ipsum fluunt; sed longa mora in eo confirmatur, quia quo diutius ramulorum extremitates in unam partem flexae manserunt, eo difficilius in contrariam reflectuntur.
[4.163] Cur chalybs ad eam recipiendam aptior sit, quam uilius ferrum.
Et chalybs istam uim maiorem accipit quam uilius ferrum, quia plures et perfectiores habet meatus, particulis striatis recipiendis idoneos. Eamque constantius seruat, quia ramulorum in iis meatibus prominentium extremitates habet minus flexiles.
[4.164] Cur maior ei communicetur a perfectiore magnete quam a minus perfecto.
Et maior ei communicatur a maiore et perfectiore magnete: tum quia particulae striatae, maiori cum impetu in eius meatus irruentes, ramulorum in iis prominentium extremitates magis inflectunt; tum etiam quia plures simul eo ruentes, plures eiusmodi meatus sibi aperiunt. Notandum enim est, plures esse tales meatus in chalybe, qui scilicet ex solis ferri ramentis constat, quam in magnete, in quo multum est materiae lapideae, cui ferri ramenta infixa sunt; atque ideo, cum paucae tantum particulae striatae ex magnete debili ferrum ingrediantur, non omnes eius meatus aperiunt, sed paucos tantum, et quidem illos, qui extremitatibus ramulorum quam-maxime flexilibus claudebantur.
[4.165] Cur ipsa etiam terra uim magneticam ferro tribuat.
Unde fit, ut etiam uile ferrum, in quo scilicet istae ramulorum extremitates sunt ualde flexiles, ab ipsa Terra, magnete quidem maximo, sed admodum debili, /299/ nonnullam uim magneticam breuissimo tempore possit accipere. Nempe si sit oblongum, nulla tali ui adhuc imbutum, et una sua extremitate uersus Terram inclinetur, protinus ex hoc solo acquiret, in ista extremitate uersus Terram inclinata, uim poli Australis in his Borealibus regionibus; et momento illam amittet, ac plane contrariam acquiret, si eadem eius extremitas attollatur, et opposita deprimatur.
[4.166] Cur uis magnetica in Terra debilior sit, quam in paruis magnetibus.
Sed si quaeratur, cur ista uis in Terra, maximo magnete, debilior sit quam in aliis minoribus, respondeo, me non putare illam esse debiliorem, sed potius multo fortiorem, in media illa Terrae regione, quam totam particulis striatis peruiam esse supra dictum est; uerum istas particulas striatas, ab ipsa egressas, maxima ex parte reuerti per interiorem illam superioris Terrae regionis crustam, ex qua metalla oriuntur, et in qua sunt etiam multi meatus iis recipiendis idonei; atque idcirco perpaucas usque ad nos peruenire. Iudico enim istos meatus, tum in illa crusta interiore, tum etiam in magnetibus, et ferri ramentis, quae in uenis huius exterioris continentur, plane alio modo conuersos esse, quam meatus mediae regionis: ita ut particulae striatae, quae per hanc mediam regionem ab Austro ad Boream fluunt, reuertantur a Borea ad Austrum per omnes quidem superioris partes, sed [&] praecipue per eius crustam interiorem, itemque per magnetes et ferrum exterioris; quo cum maxima earum pars se conferat, paucae supersunt quae per hunc nostrum aÎrem, et alia circumiacentia corpora, /300/ meatibus idoneis destituta, sibi uiam quaerant. Quae si recte coniicio, magnes e terra excisus, et in cymba super aquam libere collocatus, eandem illam faciem, qua semper antea, dum terrae haerebat, Septentriones spectauit, debet adhuc in Septentriones conuertere: ut Gilbertus, uirtutis magneticae praecipuus indagator, et eius quae in Terra est primus inuentor, expertum se esse affirmat. Nec moror quod alii contrarium putent se uidisse; forsan enim iis imposuit, quod cum illa ipsa pars terrae, ex qua magnetem excidi curauerant, esset magnes, poli magnetis excisi ad eam se conuerterent: ut paullo ante dictum est, unius magnetis fragmentum ad aliud conuerti.
[4.167] Cur acus magnete tactae semper suae uirtutis polos in extremitatibus suis habeant.
Iam uero, cum ista uirtus magnetica non communicetur ferro oblongo, nisi secundum eius longitudinem: certum est acum ipsa imbutam suas semper extremitates uersus easdem terrae partes debere conuertere, uersus quas magnes sphaericus polos suos conuertit; et semper eiusmodi acus suae magneticae uirtutis polos in extremitatibus istis praecise habere.
[4.168] Cur poli magneticae uirtutis non semper accurate uersus Terrae polos dirigantur, sed ab iis uarie declinent.
Et quia facilius earum extremitates a reliquis partibus dignosci possunt, quam poli magnetis, ipsarum ope notatum est, magneticae uirtutis polos non ubique Terrae polos accurate respicere, sed uarie uariis in locis ab iis declinare. Cuius declinationis caussa, ut iam ante Gilbertus animaduertit, ad solas inaequalitates quae sunt in hac terrae superficie, referri debet. Manifestum enim est, in unis huius exterioris terrae partibus, multo plura ferri ramenta, pluresque magnetes /301/ reperiri, quam in aliis: quo fit, ut particulae striatae, a terra interiori egredientes, maiori copia uersus quaedam loca fluant, quam uersus alia, sicque ab itineribus suis saepe deflectant. Et quia polorum magnetis, uel extremitatum acus, conuersio pendet a solo cursu istarum particularum, omnes earum inflectiones sequi debet. Huiusque rei experimentum facere licet in magnete, cuius figura non sit sphaerica: nam si acus exigua supra diuersas eius partes collocetur, non semper eodem plane modo ad eius polos se conuertet, sed saepe ab ipsis aliquantum declinabit. Nec putandum est in eo disparem esse rationem, quod inaequalitates, quae sunt in extima terrae superficie, ad totam eius molem comparatae, perexiguae sint; non enim cum ipsa, sed cum acubus et magnetibus in quibus declinatio sit, sunt comparandae, sicque satis magnas esse apparet.
[4.169] Cur etiam interdum ista declinatio cum tempore mutetur.
Sunt qui dicunt, istam declinationem non semper in iisdem terrae locis eandem manere, sed cum tempore mutari. Quod minime mirum uideri debet: non modo quia ferrum quotidie ex unis terrae partibus in alias ab hominibus transfertur, sed etiam quia eius glebae, quae sunt in hac terra exteriore, quibusdam in locis cum tempore corrumpi possunt, et aliae in aliis generari, siue ab interiore terra submitti.
[4.170] Cur in magnete supra unum ex suis polis erecto minor esse possit, quam cum eius poli aequaliter a Terra distant.
Sunt etiam qui dicunt, istam declinationem nullam esse in magnete sphaerico, supra polum suum Australem in his Borealibus regionibus, uel supra Borealem /302/ in Australibus, perpendiculariter stante, illumque hoc pacto cymbae impositum, quandam aequatoris sui partem [&] semper accurate eandem uersus Boream, et oppositam uersus Austrum conuertere. Quod an uerum sit, nullo mihi adhuc experimento compertum est. Sed facile mihi persuadeo non omnino eandem, nec forte etiam tantam esse declinationem, in magnete ita constituto, quam in eo cuius poli aequaliter a Terra distant. Nam particulae striatae, in hac superiore Terrae regione, non modo per lineas aequaliter ab eius centro distantes ab uno polo ad alium reuertuntur, sed etiam ubique (praeterquam sub aequatore) nonnullae ab interioribus eius partibus ascendunt: et magnetis supra polos erecti conuersio ab his ultimis, declinatio uero a prioribus praecipue dependet.
[4.171] Cur magnes trahat ferrum.
Praeterea magnes trahit ferrum, siue potius magnes et ferrum ad inuicem accedunt; neque enim ulla ibi tractio est, sed statim atque ferrum est intra sphaeram actiuitatis magnetis, uim ab eo mutuatur, et particulae striatae, ab utroque egredientes, aÎrem intermedium expellunt: quo fit, ut ambo ad inuicem non aliter quam duo magnetes accedant. Imo etiam ferrum liberius mouetur quam magnes, quia constat iis tantum ramentis, in quibus particulae striatae suos habent mea tus, magnes autem multa materia lapidea grauatur.
[4.172] Cur magnes armatus, multo plus ferri sustineat, quam nudus.
Sed multi mirantur magnetem armatum, siue laminam ferream magneti adiunctam, plus ferri posse sustinere, quam solum magnetem. Cuius tamen ratio /303/ detegi potest ex eo, quod etiamsi plus sibi appensi ferri sustineat, non tamen idcirco plus ad se alliciat, si uel minimum ab eo remoueatur; nec etiam plus sustineat, si corpus aliquod, quantumuis tenue, interiaceat: hinc enim apparet, istam maiorem eius uim ex sola differentia contactus oriri: quod nempe laminae ferreae meatus aptissime congruant cum meatibus ferri ipsi appensi, et ideo particulae striatae, per hos meatus ex uno ferro in aliud transeuntes, omnem aÎrem intermedium expellant, efficiantque ut eorum superficies, se inuicem immediate contingentes, difficillime disiungantur: iamque supra ostensum est, nullo glutino duo corpora melius ad inuicem posse alligari, quam immediato contactu. Meatus autem magnetis non ita congruunt cum meatibus ferri, propter materiam lapideam quae in eo est; hincque fit, ut semper aliquantulum spatii inter magnetem et ferrum debeat remanere, per quod particulae striatae ex unius meatibus ad meatus alterius perueniant.
[4.173] Cur eius poli, quamuis contrarii, se inuicem iuuent ad ferrum sustinendum.
Mirantur etiam nonnulli, quod quamuis poli magnetis contrariae uirtutis esse uideantur, se tamen inuicem iuuent ad ferrum sustinendum: ita ut, si ambo laminis ferreis armentur, possint fere duplo plus ferri simul sustinere, quam unus solus. Nempe, si AB est magnes, cuius polis adiunctae sunt laminae CD et EF, ita utrimque prominentes, ut ferrum GH iis applicatum superficie satis lata ipsas tangat: hoc ferrum GH /304/ duplo fere grauius esse potest, quam si ab una tantum ex istis laminis sustineretur. Sed huius rei ratio euidens est, ex motu particularum striatarum iam explicato: quamuis enim in eo contrariae sint, quod quae per unum polum ingrediuntur, non possint etiam ingredi per alium, hoc non impedit quominus in sustinendo ferro consentiant; quia uenientes ab Australi magnetis polo A, per laminam chalybeam CD reflexae, ingrediuntur unam ferri partem b, in qua faciunt eius polum Borealem; atque inde fluentes usque ad Australem a, occurrunt alii laminae chalybeae FE, per quam ascendunt ad B, polum magnetis Borealem; et uice uersa egressae ex B, per armaturam EF, ferrum appensum HG, aliamque armaturam DC, reuertuntur ad A.
[4.174] Cur gyratio rotulae ferrae, a ui magnetis cui appensa est, non impediatur.
Hic autem motus particularum striatarum per magnetem et ferrum non ita uidetur consentire cum motu circulari ferrearum rotularum, quae, turbinis instar contortae, diutius gyrant e magnete pendentes, quam cum ab eo remotae terrae insistunt. Et sane, si particulae striatae motu tantum recto agerentur, et singulos ferri meatus per quos ingredi debent, e regione meatuum magnetis ex quibus egrediuntur, offenderent, iudicarem eas sistere debere gyrationem istarum rotularum. Sed quia semper ipsaemet gyrant, unae in unam partem, aliae in contrariam, et oblique transire debent ex meatibus magnetis in meatus ferri, quomodocumque rotula uertatur, aeque facile in eius meatus ingrediuntur, /305/ ac si esset immota, minusque ipsius motus impeditur a contactu magnetis, cum ei sic appensa gyratur, quam a contactu Terrae, cum suo pondere illam premit.
[4.175] Quomodo et quare uis unius magnetis augeat uel minuat uim alterius.
Variis modis uis unius magnetis augetur uel minuitur, alterius magnetis aut ferri accessu. Sed una in hoc generalis regula est, quod quoties ita siti sunt isti magnetes, ut unus in alium particulas striatas mittat, se inuicem iuuent; contra autem, si unus ab alio eas abducat, sibi obstent. Quia quo celerius et copiosius istae particulae per unumquemque magnetem fluunt, eo maior in eo est uirtus, et magis agitatae, ac plures, ab uno magnete uel ferro in alium mitti possunt, quam eo absente ab aÎre, alioue ullo corpore in eius locum constituto. Sic non modo, cum polus Australis unius magnetis polo Boreali alterius coniunctus est, se inuicem iuuant ad ferrum aliis suis polis appensum sustinendum; sed etiam cum disiuncti sunt, et ferrum inter utrumque collocatur. Exempli gratia, magnes C iuuatur a magnete F, ad ferrum DE sibi coniunctum retinendum; et uice uersa, magnes F iuuatur a magnete C, ad huius ferri extremitatem E in aÎre sustinendam: potest enim esse tam grauis, ut ab eo solo sic sustineri non posset, si alia extremitas D alteri corpori quam magneti C inniteretur.
[4.176] Cur magnes quantumuis fortis, ferrum sibi non contiguum, a magnete debiliore attrahere non possit.
Sed interim quaedam uis magnetis F impeditur a magnete C, nempe illa quam habet ad ferrum DE ad /306/ se alliciendum. Notandum enim est hoc ferrum, quamdiu tangit magnetem C, attrahi non posse a magnete F quem non tangit, etiamsi hunc illo multo potentiorem esse supponamus. Cuius ratio est, quod particulae striatae per hos duos magnetes, et per hoc ferrum, tanquam per unicum magnetem, modo supra explicato transeuntes, aequalem fere habeant uim in toto spatio quod est inter C et F, nec ideo possint ferrum DE, non sola ista ui magnetica, sed insuper contactu suo magneti C alligatum, uersus F adducere.
[4.177] Cur magnes debilis, aut ferrum, a magnete fortiori ferrum sibi contiguum possit detrahere.
Atque hinc patet, cur saepe magnes debilis, aut exiguum ferrum, detrahat aliud ferrum a magnete fortiore. Notandum enim est hoc nunquam fieri, nisi cum magnes debilior tangit illud ferrum, quod detrahit a magnete fortiori. Quippe, cum duo magnetes ferrum [&] oblongum polis dissimilibus tangunt, unus in una extremitate, alius in alia, et deinde isti duo magnetes ab inuicem remouentur, ferrum intermedium non semper debiliori, nec etiam semper fortiori, sed modo uni, modo alteri adhaeret: nullamque puto esse rationem, cur uni potius quam alteri adhaereat, nisi quod eum cui adhaeret, in maiori superficie quam alium tangat.
[4.178] Cur in his Borealibus regionibus, polus Australis magnetis sit fortior Boreali.
Ex eo uero, quod magnes F iuuet magnetem C ad ferrum DE sustinendum, manifestum est cur ille polus magnetis, qui /307/ a nobis uocatur Australis, plus ferri sustineat quam alter, in his Borealibus regionibus: etenim a Terra maximo magnete iuuatur, eodem plane modo ac magnes C a magnete F; contra autem alius polus, propter situm non conuenientem, a Terra impeditur.
[4.179] De iis quae obseruari possunt in ferri limatura circa magnetem sparsa.
Si paullo curiosius consideremus, quo pacto limatura ferri circa magnetem se disponat, multa eius ope aduertemus, quae hactenus dicta confirmabunt. Nam in primis notare licet, eius puluisculos non confuse coaceruari, sed unos aliis incumbendo, quosdam quasi tubulos componere, per quos particulae striatae liberius quam per aÎrem fluunt, quique idcirco earum uias designant. Quae uiae ut clare ipsis oculis cerni possint, spargatur aliquid istius limaturae supra planum, in quo sit foramen cui magnes sphaericus ita immissus sit, ut polis suis utrimque planum tangat, eo modo quo Astronomorum globi Horizontis circulo immitti solent, ut sphaeram rectam repraesentent, et limatura ibi sparsa disponet se in tubulos, qui flexus particularum striatarum circa magnetem, siue etiam circa globum Terrae, a nobis supra descriptos exhibebunt. Deinde, si alius magnes eodem modo isti plano iuxta priorem inseratur, et polus Australis unius Borealem alterius respiciat, limatura circumsparsa ostendet etiam, quo pacto particulae striatae per istos duos magnetes tanquam per unicum moueantur. Eius enim tubuli, qui ab uno ex polis se mutuo respicientibus ad alium porrigentur, erunt omnino recti; alii uero, qui ab uno ex aduersis polis ad alium pertingent, /308/ erunt circa magnetes inflexi: ut hic sunt lineae BRVXT. Notari etiam potest, cum aliquid limaturae ferri ex polo, ex gr Australi, unius magnetis pendet, si polus Australis alterius magnetis infra positi uersus illam conuertatur, et paullatim ei appropinquetur, quo pacto tubuli ex ea confecti primo sursum se retrahunt et inflectunt: quia scilicet eae particulae striatae, quae per illos fluunt, repelluntur ab aliis quae ueniunt a magnete inferiore. Ac deinde, si iste inferior magnes multo potentior sit superiore, tubuli isti dissoluuntur, et limatura decidit in inferiorem: quia scilicet particulae striatae ex hoc inferiori ascendentes, impetum faciunt in singulos istius limaturae puluisculos, quos cum ingredi non possint, nisi per easdem illorum superficies quibus magneti superiori adhaerent, eos ab hoc superiore disiungunt. Contra uero, si polo Australi superioris magnetis, cui limatura ferri adhaeret, polus Borealis inferioris obuertatur, haec limatura tubulos suos recta uersus inferiorem dirigit, et quantum potest producit: quia utrimque particulis striatis, ab uno magnete in alium transeuntibus, uiam praebent; sed non ideo a superiori separatur, nisi prius inferiorem tetigerit, propter uim contactus, de qua egimus /309/ paullo ante. Atque propter istam eandem uim, si limatura, magneti quantumuis forti adhaerens, tangatur ab alio debiliori magnete, uel tantum a ferreo aliquo bacillo, nonnullae eius partes fortiorem magnetem relinquent, et debiliorem, siue ferreum bacillum, sequentur: illae scilicet, quae maiori superficie hunc quam illum tangent. Cum enim exiguae istae superficies uariae sint et inaequales, semper accidit, ut quasdam limaturae particulas uni magneti uel ferro, alias alteri firmius iungant.
[4.180] Cur lamina ferrea polo magnetis coniuncta, eius uim trahendi uel conuertendi ferri impediat.
Lamina ferrea, quae, polo magnetis admota, eius uim sustinendi ferri multum auget, ut ante dictum est, impedit eiusdem uim ferri ad se alliciendi aut conuertendi. Nempe lamina DCD impedit ne magnes AB, cuius polo adiuncta est, acum EF ad se alliciat aut conuertat. Iam enim aduertimus particulas striatas, quae progrederentur a B uersus EF absque hac lamina, in ea reflecti ex C uersus extremitates DD, propterea quod liberius per ipsam quam per aÎrem fluunt, sicque uix ullae ad acum EF perueniunt. Eodem modo quo supra diximus, paucas a media Terrae regione ad nos peruenire, quia maxima earum pars, per interiorem crustam superioris Terrae regionis, ab uno polo ad alium reuertitur; unde fit, /310/ ut debilis tantum uis magnetica totius Terrae hic apud nos sentiatur.
[4.181] Cur eandem nullius alterius corporis interpositio impediat.
Sed praeter ferrum aut magnetem, nullum aliud corpus in locum laminae CD poni potest, a quo magnes AB impediatur, ne uim suam in acum EF exerceat. Nullum enim habemus, in hac exteriore terra, quantumuis solidum et durum, in quo non sint plurimi meatus: non quidem ad mensuram particularum striatarum efformati, sed multo maiores, utpote qui etiam globulos secundi elementi recipiunt, et per quos idcirco istae particulae striatae non minus libere transire possunt quam per aÎrem, in quo istos etiam globulos secundi elementi obuios habent.
[4.182] Cur magnetis positio non conueniens eius uires paullatim imminuat.
Si ferrum aut magnes diu detineatur aliter conuersus ad Terram aliosue uicinos magnetes, quam sponte se conuerteret si nihil eius motum impediret, hoc ipso uires suas paullatim amittit: quia tunc particulae striatae, ex Terra uel aliis magnetibus uicinis aduenientes, oblique uel auerse ipsius meatibus occurrendo, paullatim eorum figuras mutant et corrumpunt.
[4.183] Cur rubigo, humiditas et situs, eas etiam imminuat, et uehemens ignis plane tollat.
Denique uis magnetica humiditate, rubigine, ac situ ualde minuitur; et ualido igne plane deletur. Rubigo enim, ex ferri ramentis efflorescens, meatuum orificia occludit; idemque praestat aÎris humiditas et situs, quia rubiginis initia sunt. Ignis autem agitatio istorum ramentorum positionem plane disturbat. Nihilque puto /311/ hactenus circa magnetem uere ac pro certo fuisse obseruatum, cuius ratio, ex iis quae explicui, non facile intelligatur.
[4.184] De ui attractionis in succino, cera, resina, et similibus.
Hic autem occasione magnetis qui trahit ferrum, aliquid addendum est de succino, gagate, cera, resina, uitro et similibus, quae omnia minuta corpora etiam trahunt. Quamuis enim mei non sit instituti, particularia ulla explicare, nisi quatenus requiruntur ad generaliora, de quibus egi, confirmanda; nec examinare possim istam uim in gagate uel succino, nisi prius ex uariis experimentis plures alias eorum proprietates deducam, et ita intimam ipsorum naturam inuestigem: quia tamen eadem uis in uitro etiam est, de quo mihi paullo ante fuit agendum ad ignis effectus demonstrandos, nisi eam explicarem, alia forsan quae de illo scripsi, possent in dubium reuocari. Praesertim quia forte nonnulli, uidentes istam uim in succino, cera, resina, et oleagineis fere omnibus reperiri, putabunt ipsam in eo consistere, quod tenues quaedam et ramosae [&] istorum corporum particulae, frictione commotae (frictio enim ad illam uim excitandam requiri solet), per aÎrem uicinum se diffundant, ac sibi mutuo adhaerescentes protinus reuertantur, et minuta corpora quae in itinere offendunt, secum trahant. Quemadmodum uidemus eiusmodi pinguium liquefactorum guttas, bacillo appensas, leui motu ita excuti posse, ut una earum parte bacillo adhaerente, alia pars ad aliquam distantiam ab eo recedat, statimque reuertatur, nec non festucas, aliaue obuia corpuscula secum adducat. Nihil enim tale in uitro licet imaginari, saltem si natura /312/ eius sit talis, qualem eam supra descripsimus; ac proinde in ipso alia istius attractionis caussa est assignanda.
[4.185] Quae sit causa istius attractionis in uitro.
Nempe ex modo quo illud generari dictum est, facile colligitur, praeter illa maiuscula interualla, per quae globuli secundi elementi uersus omnes partes transire possunt, multas etiam rimulas oblongas inter eius particulas reperiri; quae cum sint angustiores, quam ut istos globulos recipiant, soli materiae primi elementi transitum praebent; putandumque est, hanc materiam primi elementi, omnium meatuum quos ingreditur figuras induere assuetam, per rimulas istas transeundo, in quasdam quasi fasciolas tenues, latas, et oblongas efformari, quae, cum similes rimulas in aÎre circumiacente non inueniant, intra uitrum se continent, uel certe ab eo non multum euagantur, et circa eius particulas conuolutae, motu quodam circulari, ex unis eius rimulis in alias fluunt. Quamuis enim materia primi elementi fluidissima sit, quia tamen constat minutiis inaequaliter agitatis, ut in tertiae partis 8art 87 et 88 explicui, rationi consentaneum est, ut credamus multas quidem ex maxime concitatis eius minutiis a uitro in aÎrem assidue migrare, aliasque ab aÎre in uitrum earum loco reuerti; sed, cum eae quae reuertuntur, non sint omnes aeque concitatae, illas quae minimum habent agitationis, uersus rimulas, quibus nulli meatus in aÎre correspondent, expelli, atque ibi unas aliis adhaerentes, fasciolas istas componere; quae fasciolae idcirco successu temporis figuras acquirunt /313/ determinatas, quas non facile mutare possunt. Unde fit, ut si uitrum satis ualide fricetur, ita ut nonnihil incalescat, ipsae hoc motu foras excussae, per aÎrem quidem uicinum se dispergant, aliorumque etiam corporum uicinorum meatus ingrediantur; sed quia non tam faciles ibi uias inueniunt, statim ad uitrum reuoluantur, et minutiora corpora, quorum meatibus sunt implicitae, secum adducant.
[4.186] Eandem ipsius caussam in reliquis etiam uideri.
Quod autem hic de uitro notauimus, de plerisque aliis corporibus etiam credi debet: nempe quod interstitia quaedam inter eorum particulas reperiantur, quae, cum nimis angusta sint ad globulos secundi elementi admittendos, solam materiam primi recipiunt, et cum sint maiora iis quae in aÎre circumiacente soli isti materiae primi elementi etiam patent, implentur minus agitatis eius minutiis; quae sibi mutuo adiunctae, particulas componunt, diuersas quidem habentes figuras, iuxta diuersitatem istorum interstitiorum, sed maxima ex parte fasciolarum instar tenues, latas et oblongas: ita ut, circa particulas corporum quibus insunt se conuoluendo, assidue moueri possint. Interstitia enim a quibus figuram suam mutuantur, cum debeant esse ualde angusta, ut globulos secundi elementi non admittant, nisi essent oblonga rimarum instar, uix possent esse maiora iis, quae inter aÎris particulas a globulis eiusdem secundi elementi non occupantur. Quapropter, etsi non negem, aliam caussam attractionis ante expositam in aliquibus forte corporibus locum habere posse, quia tamen non est ita generalis, et attractio ista in ualde multis corporibus obseruatur, non aliam puto in illis, /314/ uel saltem in maxima illorum parte, quam in uitro esse quaerendam.
[4.187] Ex dictis intelligi, quaenam caussae esse possint reliquorum omnium mirabilium effectuum, qui ad occultas qualitates referri solent.
Caeterum hic notari uelim, particulas istas in meatibus corporum terrestrium, ex materia primi elementi efformatas, non modo uariarum attractionum, quales sunt in electro et in magnete, sed et aliorum innumerabilium et admirandorum effectuum caussas esse posse. Quae enim in unoquoque corpore formantur, aliquid singulare habent in sua figura, quo differunt a reliquis omnibus, in aliis corporibus formatis; cumque retineant maximam agitationem primi elementi, cuius sunt partes, minimas ob caussas fieri potest, ut uel extra corpus in quo sunt non euagentur, sed tantum in eius meatibus hinc inde discurrant; uel contra celerrime ab eo discedant, et alia omnia corpora terrestria peruadentes, ad loca quantumlibet remota breuissimo tempore perueniant, ibique materiam suae actioni recipiendae idoneam inuenientes, raros aliquos effectus producant. Et sane quisquis considerabit, quam mirae sint magnetis et ignis proprietates, ac quam diuersae ab iis quas uulgo in aliis corporibus obseruamus; quam ingens flamma ex minima scintilla momento temporis possit accendi, quam magna sit eius uis; ad quam immanem distantiam stellae fixae lumen suum circumquaque diffundant; et reliqua, quorum caussas, meo iudicio, satis euidentes, ex principiis omnibus notis et ab omnibus admissis, figura scilicet, magnitudine, situ et motu particularum materiae, in hoc scripto deduxi: facile sibi persuadebit, nullas esse uires in lapidibus aut plantis tam occultas, nulla sympathiae uel antipathiae /315/ miracula tam stupenda, nihil denique in natura uniuersa, quod ad caussas tantum corporales, siue mente et cogitatione destitutas, debeat referri, cuius ratio ex iisdem illis principiis deduci non possit: adeo ut aliqua alia ipsis adiungere non sit necesse.
[4.188] De iis, quae ex tractationibus de animali et de homine, ad rerum materialium cognitionem mutuanda sunt.
Plura non adderem in hac quarta Principiorum Philosophiae parte, si (quemadmodum mihi antehac in animo fuit) duas adhuc alias, quintam scilicet de uiuentibus, siue de animalibus et plantis, ac sextam de homine essem scripturus. Sed quia nondum omnia, de quibus in iis agere uellem, mihi plane perspecta sunt, nec scio an satis unquam otii habiturus sim ad ipsas absoluendas, ne priores idcirco diutius retineam, uel quid in iis desideretur, quod ad alias reseruarim, pauca quaedam de sensuum obiectis hic subiungam. Quippe hactenus hanc Terram, totumque adeo hunc mundum aspectabilem, instar machinae descripsi, nihil praeter figuras et motus in eo considerans; sensus autem nostri multa alia nobis exhibent, colores scilicet, odores, sonos et similia, de quibus si plane tacerem, praecipuam explicationis rerum naturalium partem uiderer omisisse.
[4.189] Quid sit sensus, et quomodo fiat.
Sciendum itaque humanam animam, etsi totum corpus informet, praecipuam tamen sedem suam habere in cerebro, in quo solo non modo intelligit et imaginatur, sed etiam sentit: hocque opere neruorum, qui, filorum instar, a cerebro ad omnia reliqua membra protenduntur, iisque sic annexi sunt, ut uix ulla pars /316/ humani corporis tangi possit, quin hoc ipso moueantur aliquot neruorum extremitates per ipsam sparsae, atque earum motus ad alias eorum neruorum extremitates, in cerebro circa sedem animae collectas, transferatur, ut in Dioptricae capite quarto satis fuse explicui. Motus autem qui sic in cerebro a neruis excitantur, animam siue mentem intime cerebro coniunctam diuersimode afficiunt, prout ipsi sunt diuersi. Atque hae diuersae mentis affectiones, siue cogitationes, ex istis motibus immediate consequentes, sensuum perceptiones, siue, ut uulgo loquimur, sensus appellantur.
[4.190] De sensuum distinctione: ac primo de internis, hoc est, de animi affectibus, et de appetitibus naturalibus.
Horum sensuum diuersitates primo ab ipsorum neruorum diuersitate, ac deinde a diuersitate motuum, qui in singulis neruis fiunt, dependent. Neque tamen singuli nerui faciunt singulos sensus a reliquis diuersos, sed septem tantum praecipuas differentias in iis notare licet, quarum duae pertinent ad sensus internos, aliae quinque ad externos. Nempe nerui qui ad uentriculum, oesophagum, fauces, aliasque interiores partes, explendis naturalibus desideriis destinatas, protenduntur, faciunt unum ex sensibus internis, qui appetitus naturalis uocatur. Neruuli uero qui ad cor et praecordia, quamuis perexigui sint, faciunt alium sensum internum, in quo consistunt omnes animi commotiones, siue pathemata, et affectus, ut laetitiae, tristitiae, amoris, odii, et similium. Nam, exempli caussa, sanguis rite temperatus, facile ac plus solito in corde se dilatans, neruulos circa orificia sparsos ita laxat et mouet, ut inde alius motus in cerebo sequatur, qui naturali /317/ quodam sensu hilaritatis afficit mentem: ac etiam aliae quaeuis caussae, neruulos istos eodem modo mouentes, eundem illum laetitiae sensum dant. Ita imaginatio fruitionis alicuius boni, non ipsa sensum laetitiae in se habet, sed spiritus ex cerebro ad musculos, quibus illi nerui inserti sunt, mittit, eorumque ope