Migne Patrologia Latina Tomus 75
Vita S. Gregorii Magni (Joannes diaconus (Hymonides)), J. P. Migne
JOANNIS DIACONI CARMEN AD JOANNEM PAPAM VIII.
(0059D)19 Suscipe Romuleos, Pastor venerande, triumphos,
Gregorii sancti suscipe gesta tui.
Qui nituit factis, verbis, scriptisque beatis,
(0060D)Ut jubar auricomi solis in orbe cluit.
Forma, decus, speculum tibi sit, via, vita per aevum,
Si cupis aeternum ferre sacerdotium.
(0061A)Nam qui non hujus sequitur vestigia praesul,
Ante Deum praesul non erit, imo pecus.
Hinc Psalmista canit hominem similare caballis,
Ignavum stultis, qui sub honore perit.
Nocturnum dedimus sancto cantumque diurnum,
Carminibus clarum concinimusque virum.
20 Redde vicem, scriptor, servans cola, commata, puncta,
Ne tua mendosum pagina servet opus.
(0062A)Ludere me libuit variabilis ordine campi,
Postquam prosa fugit, musa jocosa redit.
Haec mihi tu tribuis, doctor pretiose Gregori,
Qui bona das famulis, sed mala nulla, tuis.
Vestitus coepi, nudus tua munia dixi,
Indue me factis, velleribusque tuis.
Et quia mortalis desunt commercia carnis,
Da mihi sub pedibus posse jacere tuis.
PRAEFATIO.
(0061) (0061B)Beatissimo ac felicissimo Domno Joanni, sanctae catholicae et apostolicae Romanae Ecclesiae praesuli, Joannes ultimus levitarum.
Nuper ad vigilias beati Gregorii, Romani pontificis, Anglorum gentis apostoli, lectione de Paulino civitatis Nolanae praesule consuetudinaliter personante, visus es a venerabilibus episcopis, divino quodam instinctu commotus, requirere cur tantus pontifex, qui multorum sanctorum Vitas texuerat, gestis propriis in propria duntaxat Ecclesia caruisset; praesertim cum et apud Saxones, et apud Langobardorum sibi prorsus infensissimam gentem, gestis propriis ubique polleret. Cumque venerabiles episcopi has ab utrisque gentibus haberi quidem, sed compendiosissime, responderent, meam quoque parvitatem consciscens, praeceperas ut Vitam ipsius de scrinio (0061C)sanctae sedis apostolicae, tanto plenius, quanto et certius carpere studuissem. Sed dum ego propriae inertiae conscius, me meis prioribus, ac per hoc sapientioribus, qui vitam ejus, licet breviter, tamen pio conatu, pulcherrimoque stylo descripserant, conferre penitus dubitarem, identidem jubendo vehementer hortatus es, ut Romanae sedis pontificem, ejusdem sedis praesulis auctoritate, describerem, cui Deus omnipotens probandorum seu repellendorum scriptorum omnium specialem dederit procul dubio potestatem. Itaque tam imperiosis auctoritatibus tandem compulsus, vix primum librum Gregorianae Vitae compleveram, quando hunc, in ejusdem vigiliis annua vertigine revolutis, tua probavit pariter ac publicavit (0061D)21 auctoritas. Ergo sollicitior factus ad caetera, pauca de multis, te incentore, te praeceptore, te fautore, teque judice, colligens, in libris quatuor, auxiliante Domino, coarctavi; et secundum distributionem (0062B)ejusdem doctoris, qua librum Regulae pastoralis quadripartita ratione distinxerat, ego quoque illum, qualiter ad culmen regiminis venerit, in primo hujus operis libro perhibui; et ad hoc rite perveniens, qualiter vixerit, in secundo disserui; et bene vivens, qualiter docuerit, in tertio designavi; et recte docens, infirmitatem suam quotidie quanta consideratione cognoverit, in quarto conclusi. Neque magnopere tempora temporibus contuli, sed rebus similibus similia coaptavi, quoniam revera non tantum quando fecisset, sed quantum fecisset, sollicitus deflorare curavi. In quibus quanquam multa et varia memoratu digna studio brevitatis omiserim, nihil memini me posuisse, quod scriptorum veterum nequeat auctoritate defendi, exceptis illis miraculis quae, (0062C)nostris temporibus facta, 22 multis adhuc superstitibus, vivis vocibus celebrantur. Si cui tamen, ut assolet, visum fuerit aliter, ad plenitudinem scrinii vestri recurrens, tot charticios libros epistolarum ejusdem Patris, quot annos probatur vixisse, revolvat. Et quia quaedam iliarum, vario tempore destinatae, varietatem sensuum retinent, eaedemque nonnullis integrae, quibusdam vero parte aliqua diminutae, pro personarum, locorum, sive temporum dispensatione, videntur, fine tenus relegendo conspiciat; sicque demum lucidam veritatem cognoscens, me aut cum amasiis defendat, aut cum ausoribus arguat; quanquam in eo quod tuo judicio placeo, cunctis veritatem tuentibus me perpetuo placiturum fore praesumam. Peto igitur ut sicut tuis jussionibus humiliter (0062D)parui, sic beati Gregorii precibus, et in hoc saeculo ab aemulorum insidiis, et in futuro a peccatorum nexibus merear misericorditer liberari per Jesum Christum Dominum nostrum. Amen.
LIBER PRIMUS. Qua ratione, quibusve virtutibus ad pontificatum ascenderit, cumulate disseritur.
ARGUMENTUM (0063)
ARGUMENTUM.--1. De genere beati Gregorii.--2. Quod φερόνυμος fuerit.--3. De institutione ejus.--4. Praetor urbanus exprimitur.--5. Sex monasteria in Sicllia fecit.--6. Sub abbatibus in suae domus monasterio militans, postmodum abbas efficitur.--7. Paschali Sabbato jejunare non valet.--8. A Domino jejunandi fortitudinem impetrat.--9. Mater Silvia ei consuetudinaliter legumina mandat.--10. Duabus vicibus ab angelo Dei tentatur, tertia vero liberalissimus comprobatur.--11. Frater furtum faciens a daemonio vexatur, et a Gregorio liberatur.--12. Fugiturus frater caecatus, et a nigri canis morsibus liberatur.--13. Frater fugam molitus a daemone corripitur, a Gregorio liberatur.--14. Fratrum latebra immobilitate caballorum cognoscitur.--15. Frater Justus pro re peculiari severiter in morte punitur.--16. Ejus anima de inferni cruciatibus liberatur.--17. Dimissis peccatis Antonius mori jubetur. --18. Gerontius cum quibusdam fratribus se asserit moriturum.--19. Frater Merulus albis floribus se somniat coronatum.--20. Joannes ab apostolo sanatus a defuncto vocatur.--21. De venalibus Anglorum pueris percontatur.--22. Pro convertendis Anglis Britanniam petiturus absolvitur.--23. A praesule tribus sententiis consternato redire jubetur.--24. Per locustam se cognoscit continuo reversurum.--25. A monasterio tractus, diaconus consecratur. --26. Constantinopolim apocrisiarius destinatur.--27. Pro exponendo libro beati Job enixe rogatur.--28. Cum Eutychio disputans, victor agnoscitur.--29. Liber Eutychii ab Augusto ignibus deputatur.--30. Eutychius moriens pellem manus suae tenebat, dicens se in ea veraciter resurrecturum.--31. Apocrisiariatus Gregorii qualitas declaratur.--32. Epistola Pelagii papae Gregorio mittitur.--33. Maximianus cum fratribus a naufragio liberatur.--34. Romana urbs diluvio Tiberis inundatur.--35. Athesis fluvius mirabiliter solidatur.--36. Dracone cum bestiis in mari necato, aer corrumpitur.--37. Sagittis coelestibus cladem ferentibus, Pelagius praesul exstinguitur.--38. Theodorus a dracone liberatus, convertitur.--39. Gregorius ad pontificatum nolens eligitur.--40. Pontificatum subterfugere gestiens, imperatori litteras latenter mittit.--41. Pro concione poenitentiam praedicat.--42. Septiformem litaniam localiter ordinat.--43. Octoginta homines pestilentia prosternuntur.--44. Ab Urbe diffugiens, indicio coelesti monstratur: et reductus, primae sedis pontifex consecratur.--45. Noluisse summum sacerdotium, veraciter demonstratur.--46. Discretionis ejus perfecta qualitas indicatur.--47. Conabatur extra mundum, et extra carnem fieri, et ad speciem anhelare.--48. Condoluit ruinae suae gemitum renovari.--49. Ex scriptis Anastasii patriarchae quasi beatitudinis requiem, salutem accipiens, fontem sitiens, umbram aestuans invenit.--50. Ab. Andreae illustris charitate et animo non recessit.--51. Joannis exconsulis bona excellentiae est expertus.--52. Leandro Hispalensi episcopo respondere noluit, epistolis ad se transmissis.--53. Cum magno angore animi summum sacerdotium suscepit.--54. Investigare superna judicia nullus homo sufficere potest.
23
1. (0063A)Gregorius genere Romanus, arte Philosophus, Gordiani, viri clarissimi, et beatae Silviae filius, praefuit Romanae sedi annis tredecim, mensibus sex, diebus decem, temporibus Tiberii Mauricii, et Phocae Augustorum. Iste, senatoria stirpe progenitus, tam nobilissimam quam etiam religiosissimam genealogiam duxit, ita ut quartus Felix sedis apostolicae pontifex, vir magnae in Christi Ecclesia reverentiae, qui basilicam sanctorum Cosmae et Damiani martyrum via sacra juxta templum Romuli, sicut hactenus cernitur, venustissime fabricavit, ejus atavus fuerit, et beata virgo Tharsilla, quae moritura promissionis coelestis audivit harmoniam, et Jesum Christum ad se recipiendam videre meruit, amita nihilominus ejus exstiterit (Beda lib. II, cap. 1, Histor. Angl.; Greg. Tur. lib. X Hist.; Lib. IV, Dial. c. 16; Hom. (0063B)38 in Evang.
2. Quam Gregorius geminae nobilitatis lineam piis moribus extulit, probis actibus exornavit, adeo ut praesagio quodam Graece Γρηγόριος, quod Latine vigilantius (0064A)resonat, vocaretur. Nam recta quae docturus erat, dum vivis operibus adimplevit, sibimet ipsi utique se vigilasse perdocuit; dum vero recta quae faciebat docendo quoque disseruit, vigilasse dignoscitur, non solum sui, sed etiam futuri temporis Christianis.
3. Siquidem inerant ei, cum acerba aetate, matura jam studia; et auditurus incognita, religiosis senibus indagator solertissimus adhaerebat: sumptaque doctrinae semina, tenaci memoriae ruminanda, quae post in populos mellito declamaret gutture congerebat. Denique docilis adolescens, cum, transmisso communiter stylo surgentis infantiae, ad bivium Pythagoricae litterae pervenisset, incunctanter sinistrum ramum cum saeculi voluptate relinquere, et ad dextrum (0064B)coepit cum coelesti desiderio totis viribus anhelare.
4. Sed, dum conversionis suae gratiam longius protrahens, tutius se Christo famulaturum putaret, si sub praetoris urbani habitu mundo specie tenus serviret, coeperunt multa contra eum ex ejusdem saeculi (0065A)cura succrescere; ita ut non jam, sicut proposuerat, specie, sed in eo retineretur et mente.
5. Tandem patre orbatus, ubi liberam disponendarum rerum suarum nactus est facultatem, sex monasteria in Sicilia fabricans, sufficientibus fratribus 24 cumulavit, quibus tantum praediorum contulit, quantum posset ad victum quotidianum Deo illic militantium sine indigentia suffragari (Gregor. Tur. lib. X Histor. cap. 1).
6. Septimum, intra Romanae urbis moenia, sub honore sancti Andreae apostoli, juxta basilicam sanctorum Joannis et Pauli ad clivum Scauri, monasterium in proprio domate fabricavit. In quo, relictis sericis, auro gemmisque radiantibus togis, simulque supellectilibus reliquis in usum pauperum praerogatis, ex (0065B)hujus mundi naufragio nudus evasit, diuque desideratum monachicum capiens indumentum, primo sub Hilarionis deinde sub Maximiani, venerabilium Patrum, regimine, multis sibi sociatis fratribus, regulari tramite militavit. Post vero cum subesse mallet, fratrum votiva concordia imminente, praeesse non renuit, sicut in consequentibus apparebit.
7. Erat ei abstinentia tanta ciborum, sedulitas oratiorum et jejuniorum, studiositas tam desiderata sacrorum librorum, ut infirmato stomacho lacessitus vix subsistere procul dubio videretur. Nam cum quodam tempore incisionem vitalium, quam Graeci συγκοπὴν dicunt, pateretur, crebrisque angustiis per horarum momenta ad exitum propinquaret, ac nisi eum fratres frequenter cibo reficerent, vitalis ei spiritus (0065C)funditus intercipi videretur, paschalis supervenit dies. Et dum sacratissimo Sabbato, in quo omnes, etiam parvuli pueri, jejunant, ipse jejunare non posset, coepit plus moerore quam infirmitate deficere (Lib. III Dialog., cap. 33).
8. Mox accersito viro sanctissimo Eleutherio, dudum penes Spoletum multis praeposito, tunc vero ejusdem sui monasterii monacho, a quo videlicet audierat mortuum fuisse suscitatum, oratorium petiit, seseque cum lacrymis, ut saltem die illo ad jejunandum sibi virtus daretur, in orationem dedit. Et post paululum, completa oratione, digressus, tantam virtutem suum stomachum percepisse cognovit, ut ei cibus et morbus de memoria funditus tolleretur. Coepit secum mirari quis esset, quis fuerit; et cum ad (0065D)animum redibat infirmitas, nihil in se ex his quae meminerat recognoscere praevalebat. Cumque in dispositione monasterii occupata mens esset, obliviscebatur funditus aegritudinis suae. Si vero rediret aegritudo ad memoriam, cum tam fortem se esse sentiret, mirabatur si non 25 comedisset. Qui veniens ad vesperum, cognovit sibi tantam fortitudinem permanere, (0066A)ut ad diem alterum jejunium transferre potuisset. Verum quanquam pene quotidiano languore tabesceret, nullam tamen corpori suo cupiebat commodare quietem, quo minus aut oraret, aut legeret, aut scriberet, aut dictaret.
9. In hujus sacri monasterii penetralibus idem vir omnipotentis Dei Gregorius, a matre Silvia, tunc temporis juxta portam beati Pauli apostoli, loco qui dicitur Cella nova, quo hactenus oratorium nomini ejus dedicatum est, et famosum sancti Babae confessoris Christi monasterium, cujus laus in sexta et septima synodo, constitutum videtur, degente, crudis leguminibus pascebatur.
10. Ubi hunc de more quaedam scribentem angelus Dei reperiens, misereri sibi flebiliter sub habitu naufragi (0066B)postulabat. Cui Gregorius ex intimo corde compatiens, bis ternis numismatibus datis, abire praecepit (Inf. lib. II, c. 23). Nec multo post, eadem die idem naufragus rediit, seque multa perdidisse, pauca vero suscepisse perhibuit. A quo, pari modo senis numismatibus sumptis, laetabundus abscessit. Sed die tertia rediens, identidem adjutorium naufragus importunis vocibus requirebat. Cui liberalissimus Pater, accersito vestiario, alia sex numismata dari praecipiens, cognovit in vestiario nihil numismatum unde posset consolari naufragum remansisse. Quid faceret nesciebat. Aestuabat Deo devoti pectoris pietas, non sufferens vacuam proximi reliquisse miseriam. Rursus vestiarium suum, si forte vas quodlibet aut vestimentum haberet, interrogans, audivit nil penitus remansisse (0066C)praeter matris argenteam, quae cum infusis leguminibus mitti solita erat, scutellam. Mox alacrior factus, Ergo, inquit, frater, hanc defer, ne tristis abeat qui consolari quaerit pauper. Itaque delatam scutellam, Gregorio satis hilariter largiente, pauper, qui putabatur, laetus amplectitur, non jam ad expetenda, sed ad conferenda suffragia rediturus. A quo videlicet angelicae visitationis tempore tantis miraculis, tantis est virtutibus publicatus, ut omnibus secum viventibus, et exemplo fuerit, et terrori, quippe qui non solus, sed socialiter cum beato Andrea apostolo, suo monasterio, signis evidentibus, sit praefuisse putatus.
11. Nam ut pauca de multis loquar, quadam die duos exinde fratres misit, qui aliquid emere pro ejusdem monasterii utilitate debuissent, unus junior, qui (0066D)prudentior videbatur, alter senior, qui custos junioris esset. Perrexerunt utrique; et de pretio, quod acceperunt, ipse qui custos missus fuerat, nesciente altero, furtum fecit. Qui mox ut in monasterium sunt reversi, atque ante oratorii limen venerunt, arreptus a daemonio is qui furtum fecerat, cecidit. Dimissus autem a daemonio is, concurrentibus monachis, abbatis (0067A)jussu requisitus est ne forte de eo quod acceperat furtum fecisset. Negavit, et iterum vexatus est. Dimissus, atque iterum requisitus, negavit, atque iterum vexatus est. Octo itaque vicibus negavit, octo vicibus vexatus est. Post octavam vero negationem, Gregorio interrogante, confessus est quod nummos furto abstulerat, eique prostratus se peccasse 26 testatus est, perceptaque poenitentia, ulterius ad eum daemonium non accessit.
12. Alio quoque tempore, dum in die natalitio ejusdem apostoli jam meridianis horis fratres quiescerent, subito quidam frater, apertis oculis caecatus, coepit tremere, voces ingentes emittere, quibus vocibus testabatur ferre se non posse quod patiebatur. Concurrerunt fratres, viderunt caecum apertis oculis trementem (0067B)et clamantem, et a praesentibus alienum, nihilque quod foris agi poterat sentientem. Hunc in manibus levarunt, atque ante altare sancti Andreae apostoli, jussu Gregorii, projecerunt, ipsique pro eo in orationem prostrati sunt. Qui statim ad se reversus, confessus est quia senex quidam ei apparuit, et canem nigrum ad eum dilacerandum dimisit, dicens: Quare fugere voluisti de monasterio isto? Cumque evadere de canis morsibus nullo modo potuissem, venerunt quidam monachi, et eumdem senem pro me rogaverunt, qui statim jussit canem abscedere, et ipse ad me reversus sum. Hic etiam saepe confessus est postea, dicens quod eo die quo ista pertulerat, consilium habuerit de monasterio fugiendi.
13. Alius quoque monachus discedere ex eodem (0067C)monasterio latenter voluit; cumque hoc mente tractasset, oratorium ingredi voluit, sed daemone corripiente nequivit. Relinquebatur a daemone quamdiu extra oratorium stabat; si ingredi conabatur, statim maligno spiritui traditus, vexabatur. Hoc dum saepius fieret, tandem, Gregorio inquirente, se de monasterio fugere voluisse confessus est, ejusque per triduum simul cum fratrum precibus ita pietate divina curatus est, ut ad eum postmodum malignus spiritus nunquam accedere tentavisset.
14. Alio quoque tempore duo fratres ex ejusdem Patris monasterio fugerunt, qui aliqua prius colloquendo fratribus signa dederant, quod per Appiam descendentes, Jerosolymam tenderent. Hi exeuntes diverterunt de itinere, et ut a sequentibus inveniri (0067D)minime possent, retrusas cryptas juxta Flaminiam portam invenientes, in eis se occultaverunt. Cum vero vespertinis horis jussu Gregorii requisiti, minime in congregatione inventi fuissent, ascensis caballis, eos quidam fratres secuti sunt, per Metronii portam exeuntes, ut eos in Latinam vel Appiam viam sequerentur: subito eis consilium ortum est ut eos in Salariam viam extra civitatem requirere debuissent. (0068A)Igitur pergentes deflexerunt iter, et in Salaria eos veteri non invenientes, per portam Flaminiam decreverunt redire. Cumque reverterentur, mox ut equi ante cryptas illas venerunt in quibus se monachi absconderant, fixerunt gradum; pulsati et compulsi, passum movere noluerunt. Consideraverunt equites rem talem sine mysterio esse non posse, attenderunt ad cryptas, viderunt earum aditus missa maceria praedamnatos: sed caballis suis nusquam ire volentibus, descenderunt, et lapides qui in ora cryptarum compositi fuerant deponentes, ingressi sunt, eosque in eisdem tenebrosis latibulis consternatos terrae invenerunt. Qui ad monasterium reducti, tam stupore miraculi quam exhortatione 27 venerabilis Patris Gregorii sic meliorati sunt, ut eis multum profuerit (0068B)ad parvum temporis de monasterio recessisse.
15. Alio quoque tempore quidam monachus, Justus nomine, medicinae arte imbutus, beato Gregorio sedule obsequi, atque in assiduis aegritudinibus ejus excubare consueverat. Hic itaque corporis languore praeventus, ad extrema deductus est, cui in ipsa molestia frater germanus, Copiosus nomine, serviebat (Lib. IV Dialog., cap. 55). Sed praedictus Justus, cum jam se ad extrema parvenisse cognosceret, eidem Copioso fratri suo quia occultos tres aureos haberet innotuit. Quod nimirum fratribus celari non potuit, qui subtiliter indagantes, atque illius medicamenta omnia perscrutantes, eosdem tres aureos invenerunt in medicamine absconditos. Quod mox ubi Gregorio nuntiatum est, tantum malum de fratre qui secum (0068C)communiter vixerat aequanimiter ferre non valuit, quippe quia eidem monasterio jam dudum regulam constituerat, ut cuncti fratres ita communiter viverent, quatenus eis singulis nulla habere propria liceret. Tunc Gregorius, nimio moerore percussus, cogitare coepit, vel quid ad purgationem morientis faceret, vel quid ad exemplum viventibus provideret. Pretioso igitur ejusdem monasterii praeposito ad se accersito, dixit: « Vide ut nullus ex fratribus se ad eum morientem jungat, nec sermonem consolationis ex cujuslibet eorum ore percipiat, sed cum in morte constitutus fratres exquisierit, ei suus frater carnalis dicat, quia pro solidis quos occulte habuit, a cunctis fratribus abominatus sit; ut saltem in morte de culpa sua mentem illius amaritudo transverberet, atque a (0068D)peccato quod perpetravit purget. Cum vero mortuus fuerit, corpus illius cum fratrum corporibus non ponatur; sed quolibet in sterquilinio fossam facite, et in ea corpus projicite, ibique super eum tres aureos quos reliquit jactate, simul omnes clamantes: Pecunia tua tecum sit in perditionem, et sic eum terra cooperite. » In quibus utrisque rebus solertissimus Pater Gregorius unam morienti, alteram vero viventibus (0069A)prodesse voluit, ut et illum amaritudo mortis a culpa solubilem faceret, et istos avaritiae tanta damnatio misceri talibus prohiberet, atque a culpa prohiberet. Quod ita factum est. Nam cum idem monachus pervenisset ad mortem, atque anxie se quaereret fratribus commendari, nullusque fratrum ei applicari vel loqui tentaret, ei carnalis frater, cur ab omnibus esset abominatus aperuit. Ille protinus ut audivit, de reatu suo vehementer ingemuit, atque in ipsa tristitia e corpore exivit. Qui ita est sepultus, ut Gregorius jusserat. Sed fratres omnes eadem ejus sententia conturbati, coeperunt singuli extrema quaeque et vilia, et quae eis regulariter semper habere licuerat, ad medium proferre, vehementerque formidare ne quid apud se esset unde reprehendi potuissent.(0069B)
16. Cum vero post mortem fratris triginta jam essent dies evoluti, coepit animus Gregorii misericorditer ei compati, ejusque cum gravi moerore supplicia pensare, et si quod esset ereptionis ejus 28 remedium quaerere. Tunc evocato ad se eodem Pretioso, monasterii sui praeposito, tristis dixit: « Diu est quod frater Justus, qui defunctus est, in igne cruciatur; debemus ei aliquid caritatis impendere, et ei, inquantum possumus, ut eripiatur, adjutorium commodare. Vade itaque, et ab hodierna die continuis triginta diebus offerre pro eo sacrificium stude, ut nullus omnino praetermittatur dies quo pro absolutione illius salutaris hostia non mactetur. » Qui protinus abscessit, et dictis paruit. Gregorio autem curante, atque evolutos dies minime numerante, (0069C)idem frater qui defunctus fuerat nocte quadam fratri suo Copioso per visionem apparuit. Quem ille cum vidisset, inquisivit, dicens: Quid est frater? Quomodo es? Cui ipse respondit: Nunc usque male fui, sed jam modo bene sum, quia hodie communionem recepi. Quod idem Copiosus pergens protinus in monasterio fratribus indicavit. Fratres vero sollicite computaverunt dies, et ipsum diem fuisse invenerunt quo pro eo trigesima oblatio fuerat completa; cum et Copiosus nesciret quid pro eo fratres, auctore Gregorio, agerent, et fratres ignorarent quid de eo Copiosus vidisset, uno eodemque tempore dum agnoscit ille oblationem, illi audiunt somnium, trigesimumque diem cognoscunt; concordante simul visione et sacrificio, res aperte claruit, quia frater quem sub (0069D)animadversione sententiae Gregorius mori permiserat, per salutarem hostiam a supplicio liberarat (Lib. IV Dial., c. 55).
17. Sed quia idem venerabilis Pater quemadmodum fratribus terrori fuerit, ex parte jam tetigi, qualiter ejus exemplis iidem profecerint, breviter indicandum putavi. Frater quidam in eodem monasterio, nomine Antonius, beato Gregorio sedulus adhaerebat, (0070A)qui, tanti Patris verbis exemplisque commonitus, multis quotidianisque lacrymis ad gaudia patriae coelestis anhelabat. Cumque studiosissime cum magno fervore desiderii, duce Gregorio, sacra eloquia scrutaretur, non in eis verba scientiae, sed fletum compunctionis inquirebat, quatenus per haec incitata mens ejus inardesceret, et ima deserens ad contemplationem patriae coelestis pervolaret. Huic per nocturnam visionem dictum est: Paratus esto, et quia Dominus jussit, migra. Cumque ille non habere se sumptus ad migrandum diceret, responsum protinus audivit, dicens: Si de peccatis tuis agitur, dimissa sunt. Quod cum semel audisset, et magno adhuc metu trepidaret, nocte quoque alia in eisdem est verbis admonitus. Post quinque vero dies febre correptus, cunctis (0070B)fratribus orantibus flentibusque, defungitur (Lib. IV Dial., cap. 47).
18. In eodem monasterio frater quidam Gerontius dicebatur, qui dum gravi molestia corporis fuisset depressus, in visione nocturna albatos viros et clari omnimodo habitus in hoc ipsum monasterium descendere de superioribus aspexit. Qui dum coram lecto jacentis assisterent, unus eorum dixit: Ad hoc venimus, ut de monasterio Gregorii quosdam fratres in militiam mittamus; atque alteri praecipiens, adjunxit: Scribe Marcellum, Valentinianum, 29 Agnellum, atque alios, quorum cognitionem ego non habeo. Quibus expletis addidit, dicens: Scribe et hunc ipsum qui nos aspicit. Ex qua visione Gerontius certus effectus, facto mane, innotuit fratribus quot et (0070C)qui essent ex eodem monasterio morituri, seque illos continuo secuturum. Cum die alio praedicti fratres mori coeperunt, atque sub eodem ordine se in mortem secuti sunt quo fuerant in descriptione nominati, ad extremum vero et ipse obiit, qui eosdem fratres morituros praevidit.
19. Alius etiam frater in eodem monasterio Merulus dicebatur, vehementer lacrymis atque eleemosynis, ex Gregorii viri venerabilis doctrina, intentus: psalmodia vero ex ore illius pene nullo tempore cessare consueverat, excepto cum aut alimentum corpori, aut membra dedisset sopori. Huic nocturna visione apparuit quod ex albis floribus corona de coelo in caput illius descendebat, qui mox molestia corporis occupatus, cum magna securitate animi atque (0070D)hilaritate defunctus est. Ad cujus sepulcrum, dum, post annos quatuordecim, Petrus, qui pontificatus istius Gregorii tempore monasterio eidem praefuit, sibi sepulturam facere voluisset, tanta de eodem sepulcro fratris Meruli fragrantia suavitatis emanavit, ac si illic florum omnium fuissent odoramenta congesta. Ex qua re manifeste patuit quia verum fuit (0071A)quod per nocturnam visionem tanti Patris discipulus vidit (Dialog. lib. IV, cap. 47).
20. Alius quoque in eodem monasterio Joannes dictus est, magnae indolis adolescens, qui aetatem suam intellectus et humilitatis dulcedine, et gravitate morum, imminente Gregorio, transcendebat. Huic aegrotanti, atque ad extremum deducto, per nocturnam visionem sub habitu senis beatus apostolus Andreas apparuit, et hunc virga tetigit, eique dixit: Surge; ex hac enim molestia modo minime morieris, sed paratus esto, quia longum tempus hic facturus non eris. Qui dum jam esset a medicis desperatus, repente sanatus est atque convaluit. Rem quam viderat narravit, seque per biennium in Dei servitio, sicut praedixi, ultra aetatis suae annos exhibuit: Evolutis autem duobus annis, cum quidam frater fuisset (0071B)mortuus, atque in monasterii ejusdem coemeterio a Gregorio fratribusque sepultus, cunctis inde discedentibus, idem Joannes, sicut postmodum pallens et tremens Gregorio et fratribus indicavit, solus inventus, ab eodem fratre qui sepultus fuerat de sepulcro vocatus est. Quod mox etiam subsequens finis ostendit. Nam post dies decem correptus febribus, moriendo vocantem secutus est. Verum quia longum est et multa restant quae de hujus viri sanctimonia certis possunt attestationibus praedicari, quae etiam ex relatione majorum, scriptisve priorum compererim, his inserenda decrevi.
21. Quadam die, cum advenientibus nuper negotiatoribus, multa venalia in foro Romanae urbis fuissent proposita, multique ad emendum undique (0071C)confluxissent, contigit et Gregorium virum Deo dignissimum praeterire: qui cernens inter alia pueros corpore candidos, forma pulcherrimos, vultu 30 venustos, capillorum quoque nitore perspicuos esse venales, interrogavit mercatorem de qua patria illos attulisset. Ille respondit: De Britanniae insula, cujus incolarum omnium facies simili candore fulgescit. Gregorius dixit: Christiani sunt iidem insulani, an adhuc paganis tenentur erroribus implicati? Mercator respondit: Non sunt Christiani, sed paganis tenentur laqueis irretiti. Tunc Gregorius acriter ingemiscens: Heu! proh dolor! inquit, quam splendidas facies princeps tenebrarum nunc possidet, tantaque frontis species vacuam ab interna Dei gratia mentem gestat. Rursum interrogavit quod esset vocabulum (0071D)gentis illius. Mercator respondit: Angli vocantur. At ille: Bene, inquit, Angli, quasi angeli, quia et angelicos vultus habent, et tales in coelis angelorum decet esse concives. Iterum ergo interrogavit quod nomen haberet ipsa provincia. Mercator respondit: Provinciales illi Deiri vocantur. Et Gregorius: (0072A)Bene, inquit, Deiri, quia de ira sunt eruendi, et ad Christi gratiam convocandi. Rex, ait, illius provinciae quomodo nuncupatur? Mercator respondit: Aelle vocatur. Et Gregorius alludens ad nomen, dixit: Bene, quia rex dicitur Aelle. Alleluia etenim in laude Creatoris in partibus illis oportet decantari (Bed. lib. II, c. 1, Hist. Angl.).
22. Mox itaque accedens ad Benedictum, apostolicae sedis pontificem, coepit vehementer expetere ut in Britanniam aliquos verbi ministros mitteret. Quo cum neminem ire velle cognosceret, semetipsum quoque non dubitavit ingerere, dummodo sibi pontifex licentiam commodaret. Qui licet cum magna cunctatione totius cleri ac populi Gregorium sponte proficisci cupientem abire permisit, imprecatus ei divinitus (0072B)prospera ministrari.
23. De cujus absentia Romani plurimum perturbati, deliberato consilio, trifarie per loca viae contigua unde pontifex ad beati Petri basilicam profecturus erat, partiuntur, eumque turmatim taliter alloquuntur: Petrum offendisti, Romam destruxisti, quia Gregorium dimisisti. Quibus sententiis omnino papa perterritus, misit continuo nuntios, qui virum Domini revocarent Gregorium. Quod ipse sibi commeantibus jam praedixerat fore futurum.
24. Jamque trium dierum itinere profligato, ad quemdam locum requieturi, forte diverterant, quo singulis quiescentibus, Gregorius lectitabat. Quem locusta superveniens coegit paululum a legendo quiescere, et ex consideratione sui nominis docuit (0072C)eum in eodem loco se stare debere. [ Tunc fertur dixisse: Locusta, inquit, dici potest, quasi loco sta.] Statimque comites adhortatus, festinantius ire certabat; sed praevenientibus apostolicis nuntiis, licet magnopere tristaretur, redire tamen ad proprii compulsus est monasterii curam.
25. Denique cernens Benedictus, venerabilis pontifex, virtutum gradibus Gregorium ad alta conscendere, violenter eum a quiete monasterii sui abstrahens, ecclesiastici ordinis officio sublimavit, levitamque septimum ad suum adjutorium consecravit. 31 In quo venerabilis levita Gregorius tanta humilitate viguit, tanta solertia ministravit, ut in ecclesiasticae hierarchiae ministerio videretur divinis angelis non solum nitore habitus, verum etiam claritate morum (0072D)probabilium quodammodo coaequari.
26. Nec multo post pro responsis ecclesiasticis ad urbem Constantinopolim a Pelagio praesule destinatur, ubi quamvis in terreno conversaretur palatio, vitae coelestis non intermisit propositum. Secuti namque sunt eum multi ex suo monasterio fratres, germana devincti charitate. Quod divina factum dispensatione (0073A)conspicitur, ut eorum videlicet exemplo ad orationis placidum littus quasi anchorae fune stringeretur, et dum causarum saecularium continuatis vertiginibus fluctuaret, ad illorum consortium, velut ad tutissimi portus sinum, refugeret. Ac licet illud eum ministerium a monasterio abstractum a pristinae quoque quietis vita mucrone suae occupationis exstinxerat, inter eos tamen per studiosae lectionis alloquium quotidianae aspiratio compunctionis animabat (Bed. lib. II, c. 1, Histor. Angl.).
27. Horum ergo consortio non solum a terrenis est munitus incursibus, verum etiam ad vitae coelestis exercitia magis magisque succensus. Nam ab eisdem fratribus enixe rogatus, maximeque a Leandro Hispalensi episcopo, qui pro causis wisigothorum legatus eodem tempore Constantinopolim venerat, (0073B)compulsus est ut librum beati Job, multis involutum mysteriis, enodaret (Epist. in expos. B. Job, cap. 1). Neque ille negare potuit opus quod sibi amor fraternus multis utile imponebat futurum, sed eumdem librum quomodo juxta litteram intelligendus, qualiter ad Christi et Ecclesiae sacramenta referendus, quo sensu unicuique fidelium sit aptandus, per trifarias intelligendi species miranda ratione perdocuit: in quibus tamen ita de virtutibus vitiisque disseruit, ut non solum videatur eadem verbis exponere, sed formis quodammodo visibilibus seu palpabilibus demonstrare. Unde non est dubium perfectionem ipsarum eum consecutum fuisse virtutum, quarum tam efficaciter valuit indicare profectus.
28. Praeterea venerabilis levita Gregorius in eadem (0073C)urbe regia constitutus, nascentem novam haeresim de statu nostrae resurrectionis cum ipso quo orta est initio, juvante gratia catholicae veritatis, attrivit (Lib. XIV Mor. n. 72 et seq. Beda lib. I, c. 1, Histor. Anglic.). Siquidem Eutychius, ejusdem civitatis episcopus, libro de Resurrectione mortuorum confecto, dogmatizabat corpus nostrum in illa resurrectionis gloria impalpabile, ventis aereque subtilius esse futurum. Quod Gregorius audiens, et ratione veritatis, et exemplo dominicae resurrectionis probavit hoc dogma orthodoxae fidei omnimodo esse contrarium. Catholica etenim fides habet quod corpus nostrum in illa immortalitatis gloria sublimatum, subtile quidem sit per effectum spiritualis potentiae, sed palpabile per veritatem naturae, juxta exemplum (0073D)dominici corporis, de quo a mortuis resuscitato dicit ipse discipulis: Palpate et videte, quia spiritus carnem et ossa non habet, sicut me videtis habere (Luc. XXIV, 39). Cumque hoc 32 evangelicae veritatis testimonium Gregorius protulisset, Eutychius ait: « Idcirco hoc Dominus fecit, ut dubitationem resurrectionis (0074A)suae de discipulorum cordibus amoveret. » Cui Gregorius dixit: « Mira res est valde quam astruis, ut inde nobis dubietas surgat unde discipulorum corda fuerunt a dubietate sanata. Quid enim deterius dici potest quam ut hoc nobis de ejus vera carne dubium fiat, per quod discipuli ejus ad fidem ab omni dubietate sunt reparati? Si enim hoc non habuisse astruitur quod ostendit, unde fides discipulorum ejus est confirmata, inde nostra destruitur. » Eutychius ait: « Corpus palpabile habuit, quod ostendit; sed post confirmata corda palpantium, omne illud in Domino quod palpari potuit in subtilitatem est aliquam redactum. » Ad haec Gregorius respondit: « Scriptum est: Christus resurgens a mortuis, jam non moritur, mors illi ultra non dominabitur (Rom. VI, 9). Si quid ergo (0074B)in ejus corpore post resurrectionem potuit mutari contra veridicam Pauli sententiam, Dominus rediit in mortem post resurrectionem. Quod quis dicere vel stultus praesumat, nisi qui veram carnis ejus resurrectionem denegat? » Tunc Eutychius objecit, dicens: « Cum scriptum sit: Caro et sanguis regnum Dei possidere non possunt (I Cor. XV, 50), qua ratione credendum est resurgere veraciter carnem? » Cui Gregorius respondit: « In sacro eloquio aliter caro dicitur juxta naturam, atque aliter juxta culpam, vel corruptionem. Caro quippe dicitur juxta naturam, sicut scriptum est: Hoc nunc os ex ossibus meis, et caro de carne mea (Gen. II, 23). Et: Verbum caro factum est, et habitavit in nobis (Joan. I, 14). Caro vero juxta culpam, sicut scriptum est: Non permanebit spiritus meus in hominibus istis, eo quod sunt (0074C)caro (Geues. VI, 3). Et sicut Psalmista ait: Memoratus est quia caro sunt: spiritus vadens, et non rediens (Psal. LXXVII, 39). Unde et discipulus Paulus dicebat: Vos autem in carne non estis, sed in spiritu (Rom. VIII, 9); neque enim in carne non erant quibus epistolas transmittebat; sed quia passiones carnalium desideriorum vicerant, jam liberi per virtutem spiritus in carne non erant. Quod ergo Paulus apostolus dicit: Quia caro et sanquis regnum Dei possidere non possunt (I Cor. XV, 50), carnem secundum culpam intelligi voluit, non carnem secundum naturam. Unde et mox quia carnem secundum culpam diceret, ostendit, subdens: Neque corruptio incorruptelam possidebit. In illa ergo coelesti gloria caro secundum naturam erit, sed secundum passionis (0074D)desideria non erit, quia devicto mortis aculeo, in aeterna incorruptione regnabit. » Quibus auditis, Eutychius consentire se protinus respondit; sed tamen adhuc corpus palpabile resurgere posse denegabat: qui etiam in libello quem de resurrectione scripserat, Pauli quoque testimonium indiderat, dicentis: Tu (0075A)quod seminas non vivificabitur, nisi prius moriatur; et quia non corpus quod futurum est seminas, sed nudum granum (I Cor. XV, 36). Hoc nimirum ostendere festinans, quia caro vel palpabilis, vel ipsa non erit, dum sanctus Apostolus de resurrectionis agens gloria, non corpus quod futurum est seminari dixerit, sed nudum granum. Sed ad haec Gregorius respondit: « Paulus apostolus dicens: 33 Non corpus quod futurum est seminas, sed nudum granum, hoc insinuat quod videmus, quia videlicet granum cum culmo et foliis nascitur, quod sine culmo et foliis seminatur. Ille itaque in augmento gloriae resurrectionis non dixit grano seminis deesse quod erat, sed adesse quod non erat. Tu autem dum verum corpus resurgere denegas, nequaquam dicis adesse quod deerat, (0075B)sed deesse quod erat. »
29. Tunc itaque Gregorius Romanus diaconus et Eutychius Constantinopolitanus episcopus, hac de re in longam contentionem perducti, gravissima coeperunt ab invicem simultatione resilire. Tum piae memoriae Tiberius Constantinus imperator, secreto utrumque suscipiens, quid inter eos discordiae versaretur agnovit, et utriusque partis allegationem subtiliter pensans, eumdem librum quem Eutychius de resurrectione conscripserat suis quoque allegationibus destruens, deliberavit ut flammis cremari debuisset. A quo videlicet piissimo imperatore ut simul egressi sunt, post longissimae disputationis conflictum pariter aegrotantes in lectulum deciderunt.
30. Cum ergo Gregorius validissimis febribus aestuaret, Eutychius, cum morte confligens, pellem (0075C)manus suae tenebat coram omnibus, dicens: Confiteor quia omnes in hac carne resurgemus. Post quam catholicae fidei confessionem defunctus est; quo mortuo, quia pene nullus erat qui ejus dicta sequeretur, Gregorius dissimulavit coepta persequi, ne in favillas videretur verba jaculari.
31. Quanta autem auctoritate ministerium sui apocrisiariatus impleverit, quantae reverentiae apud Augustos exstiterit, quantaque sollicitudine afflictae Italiae succurri saepius fecerit, si quis plenius nosse desiderat, epistolas antecessoris sui papae Pelagii ad cum super multimodis Ecclesiae Dei necessitatibus destinatas, quae hactenus in scrinio sanctae sedis apostolicae studiosissime conservantur, percurrat, ex quarum multitudine hic unam intersero, quatenus et (0075D)illius ministerii qualitas, et reliquarum quoque consequentia cognoscatur. Quae ita se habet:(0076A)
32. « Pelagius episcopus dilecto filio Gregorio venerabili diacono. Omnia quidem quae necessaria fuerunt, per Honoratum notarium tibi curavimus indicare: quem cum fratre et coepiscopo Sebastiano ad dilectionem tuam direximus, ut quia illis in partibus ad Ravennam usque nunc cum viro glorioso domno Decio patricio fuit, ipse sua relatione te ex omnibus studeat informare; vel si qua necessaria judicaveritis, possit domno imperatori suggerere. Quia tantae calamitates ac tribulationes nobis a perfidia Langobardorum illatae sunt, contra suum proprium jusjurandum, ut nullus possit ad referendum sufficere. Praedictum autem fratrem Sebastianum quo modo susceperimus, vel in quali apud nos, te suggerente, fuerit charitate, ipsius poteris relatione cognoscere. (0076B)Qui etiam 34 promisit nobis necessitates vel pericula totius Italiae piissimo domno imperatori suggerere. Loquimini ergo et tractate pariter, quo modo nostris possitis celeriter subvenire periculis: quia ita hic coangustata est respublica, ut nisi Deus piissimi in corde principis inspiraverit ut insitam sibi misericordiam suis famulis largiatur, et super illa diacoposin, vel unum magistrum militum, et unum ducem dignetur concedere, in omni simus angustia destituti, quia maxime partes Romanae omni praesidio vacuatae videntur, et exarchus nullum nobis posse remedium facere scribit, quippe qui nec ad illas partes custodiendas se testatur posse sufficere. Imperet ergo illi Deus nostris velociter periculis subvenire, antequam nefandissimae gentis exercitus loca quae (0076C)adhuc a republica detinentur, Deo sibi contrario, quod absit, praevaleant occupare. Presbyterum autem ad nos, Deo juvante, retransmittere festina, quia et in monasterio tuo, et in opus cui eum praeposuimus, necessarius esse omnino cognoscitur. Data quarto nonarum Octobrium, indictione tertia (Concil. tom. V, epist. 3). »
33. Huic suo cujus hic papa Pelagius monasterio meminit, Siculus Maximianus, qui postea Syracusanus episcopus exstitit, eodem tempore praefuit. Qui ad venerabilem levitam Gregorium in ejusdem regiae urbis palatio pro responsis ecclesiasticis desudantem, visitationis gratia, cum fratribus venit (Lib. III, Dialog., cap. 36); et dum ad monasterium sibi quoque commissum Romam rediret, in mari Adriatico (0076D)nimia tempestate deprehensus, inaestimabili ordine atque inusitato miraculo erga se, cunctosque qui secum aderant omnipotentis Dei et iram cognovit et (0077A)gratiam. Nam cum in eorum morte ventorum nimietatibus fluctus elevati saevirent, ex navi clavi perditi, arbor abscissa est, vela in undis projecta, totumque vas navis nimiis quassatum fluctibus ab omni fuerat sua compage dissolutum. Rimis itaque patentibus, intravit mare, atque usque ad superiores tabulas implevit; ita ut non magis navis inter undas quam undae jam intra navim esse viderentur. Tunc in eadem navi residentes, non jam ex mortis vicinia, sed ex ipsa ejus praesenti visione turbati, omnes sibimetipsis pacem dederunt, corpus et sanguinem Redemptoris acceperunt, Deo se singuli commendantes, ut eorum animas benigne susciperet, quorum corpora ita pavendae morti tradidisset. Sed omnipotens Deus, qui eorum mentem mirabiliter terruit, eorum quoque (0077B)vitam per meritum Gregorii famuli sui, pro cujus speciali amore venerant, mirabilius reservavit. Nam diebus octo navis eadem usque ad superiores tabulas aquis plena, iter proprium peragens, enatavit. Nono autem die ad Chotronensis castri portum deducta est. Ex qua exierunt omnes incolumes, qui cum praedicto Maximiano viro venerabili navigabant. Cumque post eos ipse quoque fuisset egressus, mox in ejusdem portus profundum navis demersa est, ac si illis 35 egredientibus pro pondere sublevatione caruisset; et quae plena hominibus in pelago aquas portaverat atque natarat, Maximiano cum fratribus recedente, aqua sine hominibus in portu nec portare valuit nec natare; ut hinc omnipotens Deus ostenderet quia per meritum Gregorii, quem fratres visitaverant, (0077C)hanc onustam sua manu tenuerat, quae ab hominibus vacua permanere non potuit super aquas.
34. Igitur postquam Romam Gregorius venerabilis levita reversus est, aliquanto interjecto tempore, tanta inundatione Tiberis fluvius alveum suum egressus est, tantumque excrevit, ut ejus unda super muros urbis influeret, atque in ea regiones maximas occuparet, et antiquarum aedium plurima monimenta dejiceret, ecclesiastica quoque horrea violenter subverteret, in quibus nonnulla modiorum tritici millia periere.
35. Tunc siquidem apud Veronensem urbem fluvius Athesis, ut idem Gregorius refert (Lib. III Dialog., cap. 19), excrescens, ad beati Zenonis (0077D)martyris atque pontificis ecclesiam venit. Cujus ecclesiae dum essent januae apertae, aqua in eam minime intravit. Quae paulisper crescens usque ad fenestras ecclesiae, quae erant tectis proximae, pervenit; sicque stans aqua ecclesiae januam clausit, ac si illud elementum liquidum in soliditatem parietis fuisset mutatum [ Al. immutatum]. Cumque essent multi interius inventi, sed aquarum magnitudine circumdata omni Ecclesia, qua possent egredi non haberent, (0078A)ibique se fame et siti deficere formidarent, ad Ecclesiae januam veniebant, ad bibendum hauriebant aquam, quae usque ad fenestras excreverat, et tamen intra ecclesiam ut aqua nullo modo diffluebat. Stans autem ante januam, ad ostendendum cunctis meritum martyris, et aqua ad adjutorium erat, et aqua non erat ad occupandum locum. Quod nimirum miraculum Babylonici illius ignis miraculo non dissimile poterit aestimari, qui trium puerorum et vestimenta non tetigit, et vincula incendit (Dan. III).
36. Tunc etiam innumerabilis multitudo serpentium cum magno dracone, in modum trabis validae per Tiberini fluminis alveum, in mare descendit; sed suffocatae bestiae inter salsos maris turbidissimi fluctus sine mora in littore deciderunt suaque putredine (0078B)totum aerem corruperunt (Gregor. Tur., l. X Hist. c. 1).
37. Secuta est e vestigio clades inguinaria, quae Romanam urbem adeo vehementi pestilentia laniavit, ut etiam corporali visu sagittae coelitus venire, et singulos quosque percutere viderentur. Quae in mense undecimo veniens, primum omnium, juxta illud quod in Ezechiele propheta legitur: A sanctuario meo incipite (Ezech. IX, 6), Pelagium papam perculit, et sine mora exstinxit. Quo defuncto, ita in reliquum vulgus desaevit, ut, subtractis habitatoribus, domos in urbe plurimas vacuas omnino reliquerit.
38. Eodem tempore in monasterio venerabilis levitae Gregorii puer inquietus valde, Theodorus nomine, (0078C)cum fratre religioso magis necessitate quam voluntate degebat, cui nimium gravis erat si quis ei pro sui salute quidquam dicebat. Bona autem non solum facere, sed etiam audire non poterat. Nunquam se ad sanctae conversationis habitum venire, jurando, irascendo, ac deridendo testabatur: qui tamen ejusdem pestilentiae clade percussus 36 in inguine, est perductus ad mortem. Cumque extremum spiritum ageret, convenerunt cum Gregorio fratres, ut egressum illius orando protegerent. Jam corpus ejus ab extrema fuerat parte praemortuum, in solo tantummodo pectore vitalis adhuc calor anhelabat. Cuncti autem fratres qui aderant, tanto pro eo coeperunt enixius orare, quantum eum jam videbant sub celeritate discedere, cum repente coepit eisdem (0078D)fratribus assistentibus clamare, atque cum magnis vocibus orationes eorum interrumpere, dicens: « Recedite, ecce draconi ad devorandum datus sum, qui propter vestram praesentiam me devorare non potest. Caput meum in suo ore jam absorbuit; date locum, ut me amplius non cruciet, sed faciat quod facturus est. Si ei ad devorandum datus sum, quare propter vos moras patior? » Tunc fratres cum Gregorio coeperunt ei dicere: « Quid est quod loqueris, frater? (0079A)signum tibi sanctae crucis imprime. » Respondit ille cum magnis clamoribus, dicens: « Volo me signare, sed non possum, quia squammis hujus draconis premor. » Cumque hoc fratres audirent, una cum levita Dei Gregorio in terram prostrati, cum lacrymis coeperunt pro ereptione illius vehementius Dominum deprecari. Et ecce subito coepit aeger cum magnis vocibus clamare, dicens: « Gratias Deo, ecce draco qui me ad devorandum susceperat fugit, orationibus vestris expulsus stare non potuit. Pro peccatis meis modo intercedite, quia converti et saecularem vitam relinquere funditus sum paratus. » Homo ergo qui, sicut jam dictum est, ab extrema parte fuerat praemortuus, Gregorii precibus et morte corporis caruit, et salutem animae acquisivit (Lib. IV Dial. cap. 38).(0079B)
39. Sed pestilentia supra modum saeviente, quia Ecclesia Dei sine rectore esse non poterat, Gregorium, licet totis viribus renitentem, clerus, senatus populusque Romanus sibi concorditer pontificem delegerunt. Quem ille apicem totis viribus evitare decernens, sese indignum omnino tali honore clamitabat; videlicet metuens ne mundi gloria, quam prius abjecerat, ei sub ecclesiastici colore regiminis aliquo modo subrepere potuisset.
40. At ubi decretum generalitatis evadere nequivit, consensurum se tandem aliquando simulavit, et imperatori Mauricio, cujus filium ex lavacro sancto susceperat, latenter litteras destinavit, adjurans, et multa prece deposcens, ne unquam assensum populis praeberet ut se hujus honoris gloria sublimaret. Sed praefectus urbis, Germanus nomine, ejus nuntium (0079C)anticipavit, comprehensumque ac, diruptis epistolis, consensum quem populus fecerat imperatori direxit. At ille gratias agens Deo pro amicitia diaconi, eo quod locum deferendi ei honoris, ut cupierat, reperisset, data praeceptione ipsum ordinari praecepit.
41. Interim dum ab urbe regia imperatorius praestolaretur assensus, et lues ipsa populum vehementius devastaret, venerabilis levita Gregorius verbum ad plebem exorsus est, dicens: « Oportet, fratres charissimi, ut flagella Dei, quae metuere ventura debuimus, saltem praesentia et experta timeamus. Conversionis nobis aditum dolor aperiat, et cordis nostri duritiam ipsa jam quam patimur poena dissolvat. Ut enim propheta teste praedictum est: 37 Pervenit (0079D)gladius usque ad animam (Jerem. IV, 10). Ecce etenim cuncta plebs coelestis irae mucrone percutitur, et repentina singuli caede vastantur; nec languor mortem praevenit, sed languoris moras, ut cernitis, mors ipsa praecurrit. Percussus quisque ante rapitur quam (0080A)ad lamenta poenitentiae convertatur. Pensate ergo qualis ante conspectum districti Judicis pervenit, cui non licet flere quod fecit. Et habitatores quidem non ex parte subtrahuntur, sed pariter corruunt. Domus vacuae relinquuntur, filiorum funera parentes aspiciunt, et sui eos ad interitum haeredes praecedunt. Unusquisque ergo nostrum ad poenitentiae lamenta confugiat, dum flere ante percussionem vacat. Revocemus ante oculos mentis quidquid errando commisimus, et quod nequiter egimus, flendo puniamus. Praeveniamus faciem ejus in confessione (Psal. XCIV, 2), et, sicut propheta admonet, levemus corda nostra cum manibus ad Deum (Thren. III, 41). Ad Deum quippe corda cum manibus levare, est orationis nostrae studium cum merito bonae operationis erigere. (0080B)Dat profecto, dat tremori nostro fiduciam, qui per prophetam clamat: Nolo mortem peccatoris, sed ut convertatur et vivat (Ezech. XXXIII, 11). Nullus autem de iniquitatum suarum immanitate desperet. Veternosas namque Ninivitarum culpas triduana poenitentia abstersit (Jonae III, 10), et conversus latro vitae praemia etiam in ipsa sententia suae mortis emeruit (Luc. XXIII). Mutemus igitur corda, et praesumamus nos jam percepisse quod petimus. Citius ad precem Judex flectitur, si a pravitate sua petitor corrigatur. Imminente ergo tantae animadversionis gladio, nos importunis precibus insistamus. Ea namque quae ingrata esse hominibus solet importunitas, Judici veritatis placet, quia pius ac misericors Deus vult a se precibus veniam exigi, quia quantum meremur (0080C)non vult irasci. Hinc etenim per Psalmistam dixit: Invoca me in die tribulationis tuae; eripiam te, et magnificabis me (Psal. XLIX, 15). Ipse ergo sibi testis est quia invocantibus misereri desiderat, qui admonet ut invocetur. Proinde, fratres charissimi, contrito corde, et correctis operibus crastina die, primo diluculo, ad septiformem litaniam, juxta distributionem inferius designatam, devota cum lacrymis mente veniamus. Nullus vestrum ad terrena opera in agros exeat; nullus quodlibet negotium agere praesumat, quatenus ad sanctae genitricis Dei ecclesiam convenientes, qui simul omnes peccavimus, simul omnes mala quae fecimus deploremus, ut districtus Judex dum culpas nostras nos punisse considerat, ipse a sententia propositae damnationis (0080D)parcat. ( Exstat haec oratio post homil. )
42. « Litania clericorum exeat ab ecclesia sancti Joannis Baptistae; litania virorum ab ecclesia sancti martyris Marcelli; litania monachorum ab ecclesia sanctorum martyrum Joannis et Pauli; litania ancillarum Dei ab ecclesia beatorum martyrum Cosmae et (0081A)Damiani; litania feminarum conjugatarum ab ecclesia beati primi martyris Stephani; litania viduarum ab ecclesia martyris Vitalis; litania pauperum et infantium ab ecclesia beatae Caeciliae martyris. » (Gregor. Tur. lib. X Hist., c. 1.)
43. Igitur dum magna multitudo omnis aetatis, sexus 38 atque professionis, juxta praeceptionem levitae Gregorii, die constituta, Dominum rogatura venisset, in tantum lues ipsa judicio divino desaevit, ut intra unius horae spatium, dum voces plebs ad Dominum supplicationis emitteret, octoginta homines ad terram corruentes spiritum exhalarent. Sed nequaquam destitit facundissimus rhetor populo praedicare, ne ab oratione cessarent, donec miseratione divina pestis ipsa quiesceret.(0081B)
44. Enimvero, cum adhuc futurus antistes putaret se principem a consensu consecrationis suae penitus avertisse, cognovit tandem suas litteras a Germano praefecto urbis interceptas fuisse. Cujus rei gratia imperiale responsum, quod videlicet voluntati suae contrarium rebatur, praeveniens, quia palam egredi portas civitatis non poterat, a negotiatoribus exponendum se, dissimulato, ut fertur, habitu, callidus impetravit, silvarum saltus expetiit, cavernarum latibula requisivit. In quibus dum ab omnibus summa sollicitudine quaereretur, indicio columnae fulgidae, super se jugiter a coelo dependentis, agnoscitur, capitur, trahitur, et apud beati Petri apostolorum principis templum summus pontifex consecratur.
45. Verum, quia sunt nonnulli Langobardorum (0081C)perfidi, qui Gregorium appetisse magis pontificium autument quam fugisse, operae pretium reor pauca de multis inserere, quibus eum, in quantum sine pertinaciae vitio potuit, noluisse pontificium, imo quasi pondus importabile penitus cavere voluisse, luce clarius manifestem. Ait enim pene in ipso consecrationis suae principio, in epistola Paulo scholastico: « Quidquid mihi ex honore sacerdotalis officii extranei arrident, non valde penso: de vobis autem mihi hac in re arridentibus, non minimum doleo, qui desiderium meum plenissime scitis, et tamen profecisse me creditis. Summus enim mihi profectus fuerat, si potuissem implere quod volui, si voluntatem meam, quam dudum cognitam habetis, perficere optatae quietis perceptione valuissem. At quia honoris (0081D)nunc hujus vinculis in civitate teneor Romana religatus, habeo aliquid quod etiam vestrae gloriae exsultem, quia viro excellentissimo domno Leone exconsule veniente, vos in Sicilia remanere non suspicor; et cum ipse quoque tuo honore religatus Romae retineri coeperis, quid moeroris, quid amaritudinis ego patiar, agnosces. Veniente autem viro magnifico domno Maurentio Chartulario, ei, quaeso, (0082A)in Romanae urbis necessitate concurrite, quia hostilibus gladiis foris sine cessatione confodimur, sed seditione militum interno periculo gravius urgemur. » (Lib. I, ep. 3.)
46. Item Gregorius Joanni patriarchae Constantinopolitano: « Si charitatis virtus in proximi dilectione consistit, si sic diligere proximos sicut nos jubemur, quid est quod me beatitudo vestra non ita ut se diligit? Quo enim ardore, quo studio episcopatus pondera fugere volueritis scio, et tamen haec eadem episcopatus pondera ne mihi deberent imponi non restitistis. Constat ergo quia non me sicut vos diligitis, quia illa me voluistis 39 onera suscipere quae vobis imponi noluistis. Sed quia vetustam navim, vehementerque confractam indignus ego infirmusque suscepi; (0082B)undique enim fluctus intrant, et quotidiana ac valida tempestate quassatae putridae naufragium tabulae sonant, per omnipotentem Dominum rogo ut in hoc mihi periculo orationis tuae manum porrigas, quia tanto enixius potestis exorare, quanto et a confusione tribulationum quas in hac terra patimur longius statis. » (Lib. I, ep. 4.)
47. Item Gregorius Theoctistae sorori imperatoris: « Mens mea vestrae venerationi quanta devotione substernitur explere verbis nequeo; nec tamen me prodere laboro, quia et me tacente, in vestro corde legitis quid de mea devotione sentiatis. Miror autem quod in me collatas dudum continentias vestras ex hac moderna pastoralis officii continentia distraxistis, in qua sub colore episcopatus ad saeculum sum (0082C)reductus, in qua tantis terrae curis inservio, quantis me in vita laica nequaquam deservisse reminiscor. Alta enim quietis meae gaudia perdidi, et intus corruens, ascendisse exterius videor, unde me a Conditoris mei facie longe expulsum deploro. Conabar namque quotidie extra mundum, extra carnem fieri, cuncta phantasmata corporis ab oculis mentis abigere, et superna gaudia incorporaliter videre, et non solum vocibus, sed totis medullis cordis ad Dei speciem anhelans, dicebam: Tibi dixit cor meum: Quaesivi vultum tuum, vultum tuum, Domine, requiram (Psal. XXVI, 8). Nihil autem in hoc mundo appetens, nihil pertimescens, videbar mihi in quodam rerum vertice stare, ita ut in me pene impletum crederem quod, pollicente Domino, ex propheta didicissem: (0082D)Sustollam te super altitudines terrae (Isai. LVIII, 14). Super altitudines etenim terrae sustollitur, qui et ipsa quae alta et gloriosa praesentis videntur saeculi, per mentis despectum calcat. Sed repente a rerum vertice tentationis hujus turbine impulsus, ad timores pavoresque corrui, quia et si mihi nihil timeo, eis tamen qui mihi commissi sunt multum formido. Undique causarum fluctibus quatior, ac tempestatibus (0083A)deprimor, ita ut recte dicam: Veni in altitudinem maris, et tempestas demersit me (Psal. LXVIII, 3). Redire post causas ad cor desidero; sed vanis ab eo cogitationum tumultibus exclusus, redire non possum. Et hoc ergo mihi longe factum est, quod intra me est, ita ut obedire nequeam propheticae voci, qua dicitur: Redite, praevaricatores, ad cor (Isai. XLVI, 8). Sed, stultis pressus cogitationibus, solummodo exclamare compellor: Cor meum dereliquit me (Psal. XXXIX, 13). Contemplativae vitae pulchritudidinem velut Rachelem dilexi sterilem, sed videntem ac pulchram; quae etsi per quietem suam minus generat, lucem tamen subtilius videt. Sed quo judicio, nescio, Lia mihi in nocte conjuncta est, activa videlicet vita fecunda, sed lippa, minus videns, quamvis amplius pariens. Sedere ad pedes Domini cum Maria (0083B)festinavi, verba oris ejus percipere; et ecce cum Martha compellor in exterioribus ministrare, atque erga multa satagere. Expulsa a me, ut credidi, legione daemonum, volui oblivisci quos novi, et ad Salvatoris pedes quiescere; et ecce mihi nolenti atque compulso dicitur: Revertere in 40 domum tuam, et annuntia quanta tibi fecerit Dominus (Marc. V, 19). Sed quis inter tot terrenas curas valeat Dei miracula praedicare, cum jam mihi difficile sit saltem recolere? Pressus namque in hoc honore tumultu saecularium negotiorum, ex eis me esse video de quibus scriptum est: Dejecisti eos, dum allevarentur (Psal. LXXII, 18). Neque enim dixit: dejecisti eos postquam allevati sunt, sed dum allevarentur, quia pravi quique dum, temporali honore suffulti, foris (0083C)videntur surgere, intus cadunt. Allevatio ergo ipsa ruina est, quia dum gloria falsa subnixi sunt, a vera gloria vacuantur. Hinc iterum dicitur: Deficientes ut fumus deficient (Psal. XXXVI, 20). Fumus quippe ascendendo deficit, et sese dilatando evanescit. Sic videlicet fit, cum peccatoris vitam praesens felicitas comitatur, quia unde ostenditur ut altus sit, inde agitur ut non sit. Hinc rursum scriptum est, Deus meus, pone illos ut rotam (Psal. LXXXII, 14). Rota quippe ex posteriori parte attollitur, et in anterioribus cadit. Posteriora autem nobis sunt bona praesentis mundi quae relinquimus; anteriora vero sunt aeterna et permanentia, ad quae vocamur, Paulo attestante, qui ait: Quae retro sunt oblitus, in ea quae sunt priora extendens me (Philip. III, 13). Peccator (0083D)ergo cum in praesenti vita profecerit, ut rota ponitur, quia in anterioribus corruens, ex posterioribus elevatur. Nam cum in hac vita gloriam percipit quam reliquit, ab illa cadit quae post hanc venit. Et quidem multi sunt qui sic exteriores provectus regere sciunt, ut per eos nequaquam interius corruant. Unde scriptum est: Deus potentes non abjicit, cum et (0084A)ipse sit potens (Job. XXXVI, 5). Et per Salomonem dicitur: Et intelligens gubernacula possidebit (Prov. I, 5). Sed mihi haec difficilia sunt, quia et valde onerosa; et quod mens voluntarie non recipit, congrue non disponit. Ecce serenissimus Dominus imperator fieri simiam leonem jussit. Et quidem pro jussione illius vocari leo potest, fieri autem leo non potest. Unde necesse est ut omnes culpas ac negligentias meas non mihi, sed suae pietati deputet, qui virtutis ministerium infirmo commisit. » (Lib. I, ep. 5).
48. Item Gregorius Narsae patricio: « Dum contemplationis dulcedinem alte descripsistis, ruinae meae mihi gemitum renovastis, quia audivi quid intus perdidi, dum foris ad culmen regiminis immeritus ascendi. Tanto autem me percussum moerore cognoscite, ut vix loqui sufficiam; oculos enim mentis meae (0084B)doloris tenebrae obsident, triste est quidquid aspicitur; quidquid delectabile creditur, cordi meo lamentabile apparet. Penso enim, ab alto quietis meae culmine corruens, ad quam dejectum exterioris provectus culmen ascendi, et pro culpis meis in occupationis exsilium a facie dominantis missus, quasi destructae Judaeae vocibus cum propheta dico: Qui consolabatur me, longe recessit a me (Thren. I, 16). Quod vero, causae et nominis similitudinem faciendo per Scripturam, clausulas declamationesque formatis, certe, frater charissime, simiam leonem vocas. Quod eo modo vos agere conspicimus, quo scabiosos saepe catulos, pardos, vel tigres vocamus. Ego enim, bone vir, quasi filios perdidi, quia per terrenas curas recta opera amisi. Nolite ergo me vocare Noemi (0084C)(Ruth. I, 20), id est pulchram, 41 sed vocate me Maria, quia amaritudine plenus sum. » (Lib. I, ep. 6).
49. Item Gregorius Anastasio patriarchae Antiocheno: « Scripta vestrae beatitudinis, ut fessus requiem, salutem aeger, fontem sitiens, umbram aestuans inveni. Neque enim illa verba per linguam carnis videbantur expressa, quia sic spiritalem erga me amorem suum quem gestabat aperuit, ac si mens per semetipsam loqueretur. Sed durum valde fuit quod secutum est, quia amor vester terrena me portare onera praecepit, et quem prius spiritualiter diligebatis, post ut aestimo, temporaliter amantes, usque ad terram me, superposito onere, depressistis, ita ut omnem mentis rectitudinem funditus perdens, (0084D)contemplationisque aciem amittens, non per prophetiae spiritum, sed per experimentum dicam: Incurvatus sum, et humiliatatus sum usquequaque (Psal. CXVIII, 107). Tanta quippe me occupationum onera deprimunt, ut ad superna animus nullatenus erigatur. Multis causarum fluctibus quatior; et post illa quietis otia, tumultuosae vitae tempestatibus affligor, ita ut (0085A)recte dicam: Veni in altitudinem maris, et tempestas demersit me (Psal. LXVIII, 3). Periclitanti igitur mihi orationis vestrae manum tendite vos, qui in virtutum littore statis. Quod vero me os Domini, quod lucernam dicitis, quod loquendo multis prodesse, multisque posse lucere perhibetis, aestimationem mihi meam fateor in dubietatem maximam perduxistis. Considero namque qui sum, et nihil in me ex hujus boni signo deprehendo. Considero autem qui estis, et vos mentiri posse non arbitror. Cum ergo credere volo quod dicitis, contradicit mihi infirmitas mea; cum disputare volo quod in laude mea dicitur, contradicit mihi sanctitas vestra. Sed, quaeso, vir sancte, nobis aliquid de hoc certamine nostro conveniat, ut et si non quod dicitis ita est, sit ita quia dicitis. » (0085B)(Lib. I, ep. 7.)
50. Item Gregorius Andreae illustri: « Omnipotens Deus dulcissimo cordi vestro indicet quia et absens corpore, a charitate vestra animo non recessi. Bona enim vestra, etiam si volo, oblivisci non valeo. Hoc autem quod me ad episcopatus ordinem cognoscitis pervenisse, si me diligitis, plangite, quia tantae hic hujus mundi occupationes sunt, ut per episcopatus ordinem pene ab amore Dei me videam esse separatum, quod incessanter defleo, atque ut pro me Dominum exoretis, rogo. » (Lib. I, ep. 30.)
51. Item Gregorius Joanni exconsuli et quaestori atque patricio: « Bona vestrae excellentiae expertus, anto erga vos amore constringor, ut vestra memoria de meo pectore aboleri nullatenus possit. Sed (0085C)contra amorem non modice contristor, quia quietem me quaerere cognovistis, et ad inquietudinem perduxistis. Vobis quidem omnipotens Deus, quia hoc bono animo fecistis, bona aeterna retribuat; sed me a tanto loci hujus periculo, qualiter voluerit, absolvat, quia sicut peccata mea merebantur, non Romanorum, sed Langobardorum episcopus factus sum, quorum synthichiae spathae sunt, et gratia poena. Ecce ubi me vestra patrocinia perduxerunt. Gemo quotidie occupationibus 42 pressus, et respirare non valeo. Sed vos qui adhuc valetis, mundi hujus occupationes fugite, quia quanto in eo quisque profecerit, tanto ut video, ab amore Dei amplius decrescit. »
52. Gregorius Leandro Hispalensi episcopo. « Respondere epistolis vestris tota intentione voluissem, (0085D)nisi pastoralis curae ita me labor attereret, ut mihi magis flere libeat quam aliquid dicere. Quod vestra quoque reverentia in ipso litterarum mearum textu vigilanter intelligit, quando ei negligenter loquor, quem vehementer diligo. Tantis quippe in hoc loco hujus mundi fluctibus quatior, ut vetustam ac putrescentem navim, quam regendam occulta Dei dispensatione suscepi, ad portum dirigere nullatenus possim. Nunc ex adverso fluctus irruunt, nunc ex latere cumuli spumosi maris intumescunt, nunc a (0086A)tergo tempestas insequitur: interque haec omnia turbatus, cogor modo in ipsam clavum adversitatem dirigere, modo curvato navis latere, minas fluctuum ex obliquo declinare. Ingemisco, quia sentio quod, negligente me, crescit sentina vitiorum, et tempestate fortiter obviante, jamjamque putridae naufragium tabulae sonant. Flens reminiscor quod perdidi meae placidum littus quietis, et suspirando terram conspicio, quam tamen rerum ventis adversantibus tenere non possum. Si ergo me, frater charissime, diligis, tuae mihi orationis in his fluctibus manum tende, ut quo laborantem me adjuvas, ex ipsa vice mercedis in tuis quoque laboribus valentior existas. » (Lib. I, ep. 31.)
53. Sed quia Gregorium non solum declinare voluisse, (0086B)quin etiam cum magno angore animi summum sacerdotium suscepisse satis, ut opinor, probatum est, qua discretione id fecerit, videtur breviter indicandum, ne scilicet tantus vir, aut pertinaciae, aut pusillanimitatis vitio saltem leviter succubuisse putetur.
54. Ait enim in epistola Anastasio Corinthiorum episcopo: « Judicia Dei quanto sunt investigabilia, tanto debent esse humanis sensibus metuenda: ut quia ea ratio mortalis comprehendere non valet, his se necesse est humili cordis cervice substernat, quatenus quo eam regentis voluntas duxerit, illic obedientis mentis gressibus prosequatur. Ego autem considerans infirmitatem meam ad apostolicae sedis culmen non posse pertingere, onus hoc malui declinare, ne in pastorali regimine imparis administrationis actione (0086C)succumberem. Sed quia contraire non est Domini disponentis arbitrio, obedienter secutus sum quod misericors de me regentis manus voluit operari. Nam fraternitati vestrae, et si praesens non eveniret occasio, necessario fuerat indicandum quod, licet indignum, me apostolicae sedi Dominus praeesse dignatus est. » (Lib. I, ep. 27). Item de eadem re Philippo comiti excubitorum. « In quantum homo discutere et investigare judicia superna non sufficit, in tantum sub eis debet cervicem cordis inflectere, ut quia id quod sibi tribuitur quo judicio disponatur ignorat, nec ad appetendum locum procax insistere, nec ad repellendum contumax debet inveniri. Unde 43 indignus ego ad suscipienda episcopatus onera, jussioni omnipotentis Dei vestraeque (0086D)voluntati me subdidi, cui me praeesse largitate magis gratiae quam judicii aestimatione voluistis. Potens est enim Deus, propter quem me indignum diligitis, hanc vobis in perpetuum recompensare mercedem, ut gratiam 44 quam indignis famulis ejus impenditis, apud eum multiplicius invenire valeatis. » (Lib. I, ep. 32.)
At ego hic a deflorationis opere paululum respiro, ut quae specialiter de pontificio dicenda sunt, in libello alio suffragante Domino referantur.
LIBER SECUNDUS. Quo exponitur qualiter sanctus Gregorius in pontificatu vixerit.
ARGUMENTUM (0087)
ARGUMENTUM.--1. Gregorius servum servorum Dei se scribens, mediocribus vestimentis amicitur.--2. Fidei suae irreprehensibile symbolum dictat.--3. Patriarchalibus thronis suam synodicam dirigit.--4. Quinque concilia se venerari fatetur.--5. Collecta synodo, pravas consuetudines damnat.--6. Antiphonarium centonizans, cantorum constituit scholam.--7. Cur Occidentales dulcedinem cantilenae corrumpant.--8. Per Joannem Romanum cantorem correcti sunt.--9. Carolus rex dissonantia cantus offensus, duos clericorum suorum crudiendos Romae dimisit.
--10. Idem dissonantia cantus offensus, duos Romanos cantores ab Adriano rursus percepit.--11. Gregorius, pulsis laicis, familiares sibi clericos elegit.--12. Talem Ecclesiam Romanam exhibuit, qualis primo sub apostolis fuit.--13. Quanta et qualia tunc Romae studia reflorebant.--14. Quod non divites, sed sapientes ad consilium convocabat.--15. Quamobrem laici primo coeperint tonsurari.--16. Laicos non ad ecclesiasticum officium admittit, sed tantum ad monachicum habitum.--17. Codicem Gelasianum coarctat.--18. Stationes constituens, tractatus Evangeliorum declamat.-- 19. Cum verbi pabulo pauperibus alimenta ministrat.--20. Consuetudines novas inducit.--21. Murmurantibus pro eisdem humiliter satisfacit.--22. Pro hospite Dominum recipit.--23. Duodecim invitatis, tertium decimum angelum sibi deputatum divinitus recognoscit.--24. Quater in anno distribuendum per polyptychum censet.--25. Aureos et peregrina vestimenta largitur.--26. Calendatim diversas species erogat.--27. Tribus millibus ancillis Dei octoginta libras annualiter praestat.--28. Diatim per veredarios coacta stipendia destinat.--29. Pro paupere mortuo vehementissime lamentatur.--30. Quot et qualium remunerandorum nomina in scrinio teneantur.--31. Arianorum basilicam in Suburra Domino dedicat.--32. Quot et qualia miracula ibi divinitus sint ostensa.--33. Pro convertendis Anglis Saxonibus Augustinum cum aliis mittit.--34. Sine profectu redire volentes ad proficiscendum hortatur.--35. Praedicantes miracula faciunt, multosque convertunt.--36. Augustinus episcopus consecratus postulat adjutores.--37. Ei Gregorius Pallium, et diversa necessaria, simulque nonnulla responsa transmittit.--38. De consanguinitatibus percunctatus, ponit pacifice rationem.--39. Quanta et qualia de conversione Saxonum, signisque discipulorum suorum Gregorius praeconetur.--40. Augustinum monet, ne pro miraculis tumeat.--41. Panis frustum in carnem, carnis rursus in panis primordia reformavit.--42. Pannum pupugit, et sanguis effluxit.--43. Maleficos caecitate multavit.-- 44. Qualiter intelligi debet, Gregorium Trajani animam de inferni cruciatibus liberasse.--45. Monachum sub excommunicatione defunctum mirabiliter solvit.--46. Paganos pueros comparat, ut Christianos efficiat.--47. Pro paganis rusticis, episcopis comminatur.--48. Judaeos conversos a pensionibus levigat.--49. Baptizandis vestimenta largitur. --50. Pueris Arianorum subveniri praedicat.--51. Singulis diaconiis vel xenodochiis rectores constituit.--52. Jerosolymis xenodochium constituens, et ibi et in monte Sina monachis annualia stipendia assignavit.--53. Singulis patrimoniis singulos rectores constituit.--54. Uni personae duo ministeria nullomodo committenda definit.--55. Eleemosynas localiter ac personaliter ordinat.--56. Quod omni petenti se voluntarie tribuit.--57. Quod etiam non petenti necessaria ministravit.--58. Liberalitatis ejus innocentia comprobatur.--59. Pro faciendis eleemosynis frumenta comparat quinquaginta libris auri.--60. Quale de eo somnium Eremita cognoverit.
1. (0087A)45 Age jam nunc, quoniam athletae Christi Gregorii, viriliter in gymnasio sanctae ipsius Ecclesiae desudantis, praelato libello, torosa membra descripta sunt, qualiter in palaestra quoque conflixerit, aspirante Domino, proferatur. Si quidem mox ut summum pontificium felicissimae Romanae urbis, Christo mortalibus consulente, sortitus est, superstitiosum Universalis vocabulum, quod Joannes Constantinopolitanus episcopus insolenter sibi tunc temporis usurpabat, more antecessorum suorum pontificum, sub districtissimae interminationis sententia refutavit, et primus omnium se in principio epistolarum suarum servum servorum Dei scribi satis humiliter definivit, cunctisque suis successoribus documentum suae humilitatis tam in hoc quam in mediocribus pontificalibus (0087B)indumentis, quod videlicet hactenus in sancta Romana Ecclesia conservatur, haereditarium reliquit.
2. Denique in specula sanctae universalis Ecclesiae, vir totius humilitatis, auctoritatis, ac orthodoxiae, unde videri et audiri clarius evangelicus praeco valeret, consistens, oris sui divinissimo gladio et rectam fidem munivit et cunctas haereses uno symbolo dissipavit. Quod videlicet sacrae confessionis symbolum ita se habet: Credo in unum Deum omnipotentem, Patrem, et Filium, et Spiritum sanctum, tres (0088A)personas, unam substantiam: Patrem ingenitum, Filium genitum, Spiritum vero sanctum, nec genitum, nec ingenitum, sed coaeternum, de Patre et Filio procedentem. Confiteor unigenitum Filium consubstantialem, et sine tempore natum de Patre, omnium visibilium et invisibilium Conditorem, lumen ex lumine, Deum verum de Deo vero, splendorem gloriae, figuram substantiae; qui manens Verbum ante saecula, perfectus homo creatus est juxta finem saeculorum, conceptus et natus ex Spiritu sancto et de Maria virgine, qui naturam nostram suscepit absque peccato; et sub Pontio Pilato crucifixus est, et sepultus tertia die resurrexit a mortuis; die autem quadragesimo ascendit in coelum, et sedet ad dexteram Patris. Unde venturus est judicare vivos et mortuos, positurus (0088B)ante oculos omnium omnia occulta singulorum, daturus sanctis perpetua praemia regni coelestis, iniquis autem supplicia ignis aeterni, innovaturus saeculum per ignem in carnis resurrectione. Confiteor unam fidem, unum baptisma, unam apostolicam, et universalem Ecclesiam, in qua sola possunt laxari peccata in nomine Patris, et Filii, et Spiritus sancti.
3. Synodicam quoque suam Gregorius, secundum priscum decessorum suorum morem, Joanni Constantinopolitano, Eulogio Alexandrino, Gregorio Antiocheno, (0089A)Joanni Jerosolymitano, et Anastasio patriarchae Antiocheno destinavit, quae ita 46 se habet: « ' Consideranti mihi quod impar meritis ac toto animo renitens pastoralis curae pondera portare compulsus sim, caligo moeroris occurrit, et triste cor nihil aliud nisi eas quae videri nil sinunt tenebras videt. Nam quid antistes ad Dominum, nisi pro delictis populi intercessor eligitur? Qua itaque fiducia ad eum pro peccatis alienis intercessor venio, apud quem de propriis securus non sum? Si fortasse quispiam apud potentem virum, qui et sibi iratus, et mihi esset incognitus, intercessorem suum me fieri quaereret, protinus responderem: Ad intercedendum venire nequeo, quia ejus notitiam ex sedula familiaritate non habeo. Si igitur recte homo apud hominem, de quo minime praesumpsissem, fieri intercessor erubescerem, quantae (0089B)hoc audaciae est quod apud Deum pro populo locum intercessoris obtineo, cui familiarem me esse per vitae meritum non agnosco? Qua in re est mihi adhuc aliud gravius formidandum, quia sicut cuncti liquido cognovimus, cum is qui displicet ad intercedendum mittitur, irati animus ad deteriora provocatur, et valde pertimesco ne commissa mihi plebs fidelium reatus mei additamento depereat, cujus nunc usque Dominus aequanimiter delicta tolerabat. Cum vero utcunque hunc timorem supprimo, et consolatam mentem ad pontificalis operis studia accingo, considerata ipsa rei immensitate, deterreor. Perpendo quippe quod omni cura vigilandum est ut rector cogitatione sit mundus, operatione praecipuus, (0089C)discretus in silentio, utilis in verbo, singulis compassione proximus, prae cunctis contemplatione suspensus, bene agentibus per humilitatem socius, contra delinquentium vitia per zelum rectitudinis erectus, » et caetera quae post in libro Pastorali prosequitur.
4. « Praeterea quia corde, inquit, creditur ad justitiam, ore autem confessio fit ad salutem (Rom. X), sicut sancti Evangelii quatuor libros, sic quatuor concilia suscipere et venerari me fateor: Nicaenum scilicet, in quo perversum Arii dogma destruitur; Constantinopolitanum quoque, in quo Eunomii et Macedonii error convincitur; Ephesinum etiam primum, in quo Nestorii impietas judicatur; Chalcedonense vero, in quo Euthycetis, Dioscorique pravitas reprobatur, tota devotione complector, integerrima (0089D)approbatione custodio, quia in his velut in quadrato lapide sanctae fidei structura consurgit; et cujuslibet vitae atque actionis norma existat, quisquis eorum soliditatem non tenet, etiam si lapis esse cernitur, tamen extra aedificium jacet. Quintum quoque concilium pariter veneror, in quo epistola quae Ibae dicitur, (0090A)erroris plena, reprobatur, et Theodorus personam Mediatoris Dei et hominum in duobus subsistentiis separans, ad impietatis perfidiam cecidisse convincitur. Scripta 47 quoque Theodoriti, per quae beati Cyrilli fides reprehenditur, ausu dementiae prolata refutantur. Cunctas vero quas praefata veneranda concilia personas respuunt respuo; quas venerantur amplector. Quia dum universali sunt consensu constituta, se et non illa destruit, quisquis praesumit aut solvere quos religant, aut ligare quos solvunt. Quisquis ergo aliud sapit, anathema sit. » (Lib. I, cap. 25.)
5. Hoc modo, postquam Gregorius fundamentum suae fidei secundum priscum praedecessorum suorum pontificum morem, luculenter apostolicis thronis exposuit, (0090B)animadvertens se ideo a Domino super gentes et regna summum pontificem constitutum, ut, juxta illud propheticum (Jerem. I), vitiorum radices evelleret, destrueret atque disperderet, sicque demum aedificaret, plantaretque virtutes, omnes consuetudines quas contra priscam traditionem apostolicam noviter pullulasse cognoverat, videlicet de ministris cantoribus, de laicis pontifici familiariter adhaerentibus, de titulandis praejudicialiter quibuslibet rebus, de contegendo dalmaticis apostolico feretro, de pastillatico, et de non admittendis passim laicis ad ecclesiastici juris officium, pro pallio vel consecratione pontificum, primo quidem a Romanae Ecclesiae, postmodum vero collectis circumquaque positarum provinciarum episcopis, a totius sanctae universalis Ecclesiae (0090C)corpore segregavit, eaque sub interpositione terribilis anathematis, tam generaliter quam perpetualiter condemnavit.
6. Deinde in domo Domini, more sapientissimi Salomonis, propter musicae compunctionem dulcedinis, Antiphonarium centonem cantorum studiosissimus nimis utiliter compilavit; scholam quoque cantorum, quae hactenus eisdem institutionibus in sancta Romana Ecclesia modulatur, constituit; eique cum nonnullis praediis duo habitacula, scilicet alterum sub gradibus basilicae beati Petri apostoli, alterum vero sub Lateranensis patriarchii domibus fabricavit, ubi usque hodie lectus ejus, in quo recubans modulabatur, et flagellum ipsius, quo pueris minabatur, veneratione congrua cum authentico Antiphonario reservatur, (0090D)quae videlicet loca per praecepti seriem sub interpositione anathematis ob ministerii quotidiam utrobique gratiam subdivisit.
7. Hujus modulationis dulcedinem inter alias Europae gentes Germani seu Galli discere crebroque rediscere insigniter potuerunt, incorruptam vero tam (0091A)levitate animi, quia nonnulla de proprio Gregorianis cantibus miscuerunt, quam feritate quoque naturali, servare minime potuerunt. Alpina siquidem corpora, vocum suarum tonitruis altisone perstrepentia, susceptae modulationis dulcedinem proprie non resultant, quia bibuli gutturis barbara feritas, dum inflexionibus et repercussionibus mitem nititur edere cantilenam, natarali quodam fragore, quasi plaustra per gradus confuse sonantia rigidas voces jactat, sicque audientium animos, quos mulcere debuerat, exasperando magis ac obstrependo conturbat.
8. Hinc est quod hujus Gregorii tempore cum 48 Augustino tunc Britannias adeunte, per Occidentem quoque Romanae institutionis cantores dispersi, barbaros insigniter docuerunt. Quibus defunctis Occidentales (0091B)Ecclesiae ita susceptum modulationis organum vitiarunt, ut Joannes quidam Romanus cantor cum Theodoro aeque cive Romano, sed Eburaci archiepiscopo, per Gallias in Britannias Vitalliano sit praesule destinatus, qui circumquaque positarum Ecclesiarum filios ad pristinam cantilenae dulcedinem revocans, tam per se, quam per suos discipulos multis annis Romanae doctrinae regulam conservavit.
9. Sed et Carolus noster patricius, rex autem Francorum, dissonantia Romani et Gallicani cantus Romae offensus, cum Gallorum procacitas cantum a nostratibus quibusdam naeniis argumentaretur esse corruptum, nostrique e diverso authenticum Antiphonarium probabiliter ostentarent, interrogasse fertur quis inter rivum et fontem limpidiorem aquam conservare (0091C)soleret? Respondentibus fontem prudenter adjecit: Ergo et nos qui de rivo corruptam lympham usque hactenus bibimus, ad perennis fontis necesse est fluenta principalia recurramus. Mox itaque duos suorum industrios clericos Adriano tunc episcopo dereliquit, quibus tandem satis eleganter instructis, Metensem metropolim ad suavitatem modulationis pristinae revocavit, et per illam, totam Galliam suam correxit. Sed cum multa post tempora, defunctis his qui Romae fuerant educati, cantum Gallicanarum Ecclesiarum a Metensi discrepare prudentissimus regum vidisset, ac unumquemque ab alterutro vitiatum cantum jactantem adverteret: Iterum, inquit, redeamus ad fontem. Tunc regis precibus, sicut hodie quidam veridice (0091D)astipulantur, Adrianus papa permotus, duos in Galliam cantores misit, quorum judicio rex omnes quidem corrupisse dulcedinem Romani cantus levitate quadam cognovit, Metenses vero sola naturali feritate paululum quid dissonare praevidit. Denique usque hodie quantum Romano cantui Metensis cedit, tantum Metensi Ecclesiae cedere gallicanarum Ecclesiarum Germaniarumque cantus, ab his qui meram (0092A)veritatem diligunt comprobatur. Haec ergo per anticipationem retulerim, ne indiscussam Gallorum levitatem videar praeteriisse
11. Caeterum prudentissimus rector Gregorius, remotis a suo cubiculo saecularibus, clericorum sibi prudentissimos consiliarios familiaresque delegit, inter quos Petrum Diaconum coaetaneum suum, cum quo postea disputans, quatuor Dialogorum libros composuit; Aemilianum quoque notarium, qui quadraginta homilias Evangelii cum sociis suis excepit; Paterium aeque notarium, qui ab eo secundicerius factus, ex libris ipsius aliqua utillima defloravit; et Joannem defensorem, qui ejus jussu in Hispanias cognitor destinatus, Januarium episcopum civitatis Malacitanae, ab episcopis suis compatriotis depositum, (0092B)sedi propriae restauravit, et depositores ejus cum eo qui in locum ejus obrepserat pari sententia condemnavit. Monachorum vero sanctissimos sibi familiares elegit, 49 inter quos Maximianum, monasterii sui abbatem, quem postea Syracusis episcopum fecit, eique per Siciliam vices suas commisit; Augustinum ejusdem monasterii sui praepositum, et Mellitum, per quos Anglorum gentes ad Christianismi gratiam convocavit; Marinianum ejusdem monasterii sui monachum, quem in Ravennati metropoli episcopum consecravit; Probum, quem subito abbatem spiritu revelante constituens, pro construendo xenodochio Jerosolymam destinavit; simulque Claudium Classitanae civitatis abbatem, qui de Proverbiis, de Canticis canticorum, de Prophetis, de libris Regum, deque (0092C)Heptateucho, papa disputante, multa, licet non eodem sensu, composuit (Lib. XII, epist. 24).
12. Cum quibus Gregorius diu noctuque versatus, nihil monasticae perfectionis in palatio, nihil pontificalis institutionis in Ecclesia dereliquit. Videbantur passim cum eruditissimis clericis adhaerere pontifici religiosissimi monachi, et in diversis professionibus habebatur vita communis, ita ut talis esset tunc sub Gregorio penes urbem Romam Ecclesia, qualem hanc fuisse sub apostolis Lucas, et sub Marco evangelista penes Alexandriam Philo commemorat.
13. Tunc rerum Sapientia Romae sibi templum visibiliter quodammodo fabricabat, et septemplicibus artibus, veluti columnis nobilissimorum totidem lapidum, apostolicae sedis atrium fulciebat. Nullus pontifici (0092D)famulantium, a minimo usque ad maximum, barbarum quodlibet in sermone vel habitu praeferebat, sed togata, Quiritum more, seu trabeata Latinitas suum Latium in ipso Latiali palatio singulariter obtinebat. Refloruerant ibi diversarum artium studia, et qui, vel sanctimonia, vel prudentia forte carebat, suo ipsius judicio subsistendi coram pontifice fiduciam non habebat.(0093A)
14. Arcessebantur pontificalibus profundis consiliis prudentes viri, quos perhibui, potius quam potentes; et paupere philosophia intrinsecus quid potius aut potissimum in unoquoque negotio sequendum putaretur artificiosis argumentationibus rationabiliter inquirente, dives inertia, quae modo se de sapientibus pari sorte ulciscitur, prae cubiculi foribus despicabilis remanebat. Sola deerat interpretandi bilinguis peritia, et facundissima virgo Cecropia, quae quondam suae mentis acumina, Varrone caelibatum suum auferente, Latinis tradiderat, imposturarum sibi praestigia, sicut ipse in suis epistolis queritur, vindicabat.
15. Nemo laicorum, quodlibet palatii ministerium, vel ecclesiasticum patrimonium procurabat, sed omnia ecclesiastici juris munia ecclesiastici viri subibant, (0093B)nimirum laicis ad armorum solam militiam, vel agrorum curam continuam deputatis. Ob hoc se nonnulli procerum sub obtentu religionis primo tonsurare coeperunt. Quorum tergiversationi Mauricius imperator prudenter occurrens, data per Longinum Stratorem lege, praecepit ut quisquis fuisset publicis administrationibus implicatus, ei ad ecclesiasticum venire officium non liceret. Quam legem Gregorius super hoc valde laudavit, dicens: « Qui saecularem habitum deserens, ad ecclesiactica 50 officia venire festinat, non relinquere cupit saeculum, sed mutare. » (Lib. III, ep. 65.)
16. Verum, dum ad clericalem professionem tam ex ecclesiastica, quam ex saeculari quoque militia diversis occasionibus, quotidie pene innumerabilis (0093C)multitudo conflueret, pastor ad omnia providus, nequaquam eos ad ecclesiastici decoris officium, sed ad capiendum solummodo monachicum propositum suscipiendos esse censebat, dicens: « Multos ex ecclesiastica seu saeculari militia novimus ad omnipotentis Dei servitium festinare, ut, ab humana servitute liberi, in divino servitio videantur familiarius in monasteriis conversari. Quod si passim dimittimus, omnibus fugiendi ecclesiastici vel saecularis juris dominium occasionem praebemus. Si vero festinantes ad omnipotentis Dei servitium incaute retinemus, illi invenimus negare quaedam, qui dedit omnia. Unde necesse est ut quisquis ex juris ecclesiastici vel saecularis militiae servitute ad Dei servitium converti desiderat, probetur prius in laico habitu constitutus, (0093D)et si mores ejus atque conversatio bono desiderio illius testimonium ferant, absque ulla retractatione servire in monasterio omnipotenti Deo permittatur, ut ab humano servitio liber recedat, qui in divino obsequio districtiorem subire appetit servitutem. Si autem et in monachico habitu secundum Patrum regulas (0094A)irreprehensibiliter fuerit conversatus, post praefixa sacris canonibus tempora, licenter jam ad quodlibet ecclesiasticum officium provehatur, si tamen illis non fuerit criminibus maculatus, quae in Testamento Veteri morte mulctantur. »
17. Sed, et Gelasianum Codicem de missarum solemniis, multa subtrahens, pauca convertens, nonnulla vero superadjiciens, pro exponendis evangelicis lectionibus in unius libri volumine coarctavit. In canone apposuit: « Diesque nostros in tua pace dispone, atque ab aeterna damnatione nos eripi, et in electorum tuorum jubeas grege numerari. »
18. Stationes per basilicas vel beatorum martyrum coemeteria, secundum quod hactenus plebs Romana quasi eo vivente certatim discurrit, sollicitus ordinavit: (0094B)per quas et ipse simul discurrens, dum adhuc eloqui praevaleret, viginti homilias Evangelii coram Ecclesia diverso tempore declamavit; reliquas vero ejusdem numeri dictavit quidem, sed, lassescente stomacho languore continuo, aliis pronuntiandas commisit.
19. Sequebatur exercitus Domini ultra citraque Gregorium praeeuntem, et auditurae verbum doctrinae innumerabiles undique diversi sexus, aetatis ac professionis, voluntariae confluebant cohortes, quibus ille, utpote doctor coelestis militiae, cunctis duntaxat arma spiritalia suggerebat, pauperibus vero et advenis, qui pro conditione temporum Romam influxerant, quotidiana stipendia ministrabat.
20. Super corpora beatorum Petri et Pauli apostolorum (0094C)missarum solemnia celebrari decrevit, acquisitis numerosissimis olivetis, quorum summam in tabulis marmoreis prae foribus ejusdem basilicae 51 annotavit. Luminaria superaddidit, officia sedula deputavit. De sepultura juxta Ecclesiam, commodum sperare prohibuit. Septem ex defensoribus honore regionario decorandos indixit. Alleluia extra Pentecostes tempora dici ad missas fecit. Subdiaconos exspoliatos procedere statuit. Kyrie eleison cantari praecepit, et orationem Dominicam mox post canonem super hostiam censuit recitari.
21. De quibus cum postea quosdam murmurare sentiret, tanquam qui Constantinopolitanae Ecclesiae consuetudines sequeretur, piissimus Pater non dedignatus est reddere rationem, dicens: « Nos in nullo (0094D)horum aliam Ecclesiam secuti sumus. Nam ut Alleluia hic diceretur, de Jerosolymorum Ecclesia ex beati Hieronymi traditione, tempore beatae memoriae Damasi papae, traditur tractum; et ideo magis in hac sede illam consuetudinem amputavimus, quae hic a Graecis fuerat tradita. Subdiaconos autem, ut spoliatos (0095A)procedere facerem, antiqua consuetudo Ecclesiae fuit, sed placuit cuidam nostro pontifici, nescio cui, qui eos vestitos procedere praecepit. Nam Siciliae Ecclesiae, nunquid traditionem a Graecis acceperunt? Unde ergo habent hodie ut subdiaconi in lineis tunicis procedant, nisi quia hoc a matre sua Romana Ecclesia perceperunt? Kyrie eleison autem nos neque diximus neque dicimus, sicut a Graecis dicitur, quia in Graecia omnes simul dicunt, apud nos vero a clericis simul dicitur, a populo respondetur. Et totidem vicibus etiam Christe eleison dicitur, quod apud Graecos nullomodo dicitur. In quotidianis autem missis alia quae dici solent tacemus, tantummodo Kyrie eleison, et Christe eleison dicimus, ut in his deprecationis vocibus paulo diutius occupemur. Orationem (0095B)vero Dominicam idcirco mox post precem dicimus, quia mos apostolorum fuit ut ad ipsam solummodo orationem oblationis hostiam consecrarent. Et valde mihi inconveniens visum est ut precem quam scholasticus composuerat super oblationem diceremus, et ipsam traditionem quam Redemptor noster composuit super ejus corpus et sanguinem non diceremus. Sed et Dominica oratio apud Graecos ab omni populo dicitur, apud nos vero a solo sacerdote cantatur. In quo ergo Graecorum consuetudines secuti sumus, qui aut veteres nostras reparavimus, aut novas et utiles constituimus, in quibus tamen alios non probamur imitari? Ergo vestra charitas, cum occasio dederit ut ad Catanensem civitatem pergat, vel in Syracusana Ecclesia, eos quos credit aut intelligit, quia de hac (0095C)re murmurare potuerunt, facta collocutione, doceat, et quasi alia ex occasione eos instruere non desistat. Nam de Constantinopolitana Ecclesia quod dicunt, quis eam dubitet sedi apostolicae esse subjectam? Quod et piissimus dominus imperator, et frater noster ejusdem civitatis episcopus assidue profitentur; tamen si quid boni, vel ipsa, vel altera Ecclesia, habet, ego et minores meos, quos ab illicitis prohibeo, in bono imitari paratus sum. Stultus est enim qui in eo se primum existimat, ut bona quae viderit discere contemnat. » (Lib. IX, ep. 12.)
22. Tantae hospitalitatis Gregorius in ipso etiam patriarchio permansit, ut exceptis his quos, tam per diversas regiones quam Romae quoque Langobardorum 52 perfidiae gladios fugientes, ecclesiastica stipe (0095D)misericorditer nutriebat, ad mensam suam quotidie peregrinos quoslibet invitaret. Inter quos die quadam unus accessit, in cujus manibus dum ipse ex humilitatis ministerio aquam fundere vellet, conversus urceum accepit, sed repente eum in cujus manibus aquam fundere voluerat non invenit. Cumque hoc factum secum ipse miraretur, eadem nocte Dominus ei per visionem dixit: « Caeteris diebus me in membris meis, hesterno autem die me in memetipso suscepisti. »(0096A)
23. Alio quoque tempore idem Gregorius, juxta consuetudinem suam, praecepit sacellario ut duodecim peregrinos ad prandium invitaret. Qui pergens jussa complevit, eosque ad mensam pariter ordinavit. Dum autem simul discumberent, intuens papa, tredecim numeravit; et accersito sacellario, cur contra jussionem suam tertium decimum invitare praesumpserit inquisivit. Ille obstupefactus, convivantes peregrinos curiosius numeravit, et duodecim solos inveniens, veluti securus respondit: « Crede mihi, honorabilis Pater, non sunt nisi duodecim, sicut ipse jussisti. » Ergo dum convictus saepius duodecim identidem numeraret, ac tertium decimum quem solus papa videre poterat, non videret, animadvertit spiritualis Pater Gregorius virum propius discumbentem (0096B)vultus crebro convertere, et nunc adolescentem, nunc vero vetulum veneranda quadam canitie simulare. Finito convivio, duodecim quidem abire permisit; tertium decimum vero manu suscipiens, in cubiculum suum induxit, vehementer adjurans ut ei se nomenque suum simpliciter prodere dignaretur. Qui respondens, dixit: « Et cur interrogas de nomine meo, quod est mirabile? Verumtamen scito, memoria recognoscens, quia ego sum naufragus ille qui quondam veni ad te, quando scribebas in cella monasterii tui ad clivum Scauri, cui dedisti duodecim numismata, et argenteam scutellam, quam tibi miserat cum infusis leguminibus beata Silvia mater tua. Et hoc tibi pro certo sit cognitum, quia ab illo die quo mihi haec hilari animo tribuisti, destinavit te Dominus fieri (0096C)praesulem sanctae suae Ecclesiae, pro qua et proprium sanguinem fudit, et esse te successorem atque vicarium apostolorum principis Petri, cujus et virtutem imitatus es cum substantiam offerentium divideret, prout cuique opus erat. » Haec audiens Gregorius dixit: « Et tu quomodo nosti quod tunc me Dominus praeesse sanctae Ecclesiae suae destinarit? » At ille inquit: « Quoniam ego angelus ejus sum, et tunc ab eo ad tuum inquirendum propositum destinatus. » Tunc Gregorius, quia nondum manifeste viderat angelum, prorsus expavit, sibique hunc taliter dicentem audivit: « Ne timeas, neque formides, ecce enim misit me Dominus, ut sim tibi custos, quandiu fueris in isto mortali saeculo, quatenus quamcunque rem petieris, per me apud eum fiducialiter valeas impetrare. » (0096D)Illico Gregorius in faciem suam corruit, dicens: « Si propter pusillum meae parvitatis munusculum tanta mihi retribuit omnipotentissimus Dominus, ut et pontificem me sanctae suae Ecclesiae faceret, et custodem mihi suum angelum deputaret, quanta putem mihi restitui, si in praeceptis ejus totis viribus permanens, 53 plura studuero de pluribus erogare? »
24. Igitur incipiens tantum largior esse de collato temporali commodo, quantum certior de recipiendo praemio sempiterno, cunctorum patrimoniorum praediorumque (0097A)reditus ex Gelasiano polyptyco, cujus nimirum studiosissimus videbatur pedissequus, adaeravit, eorumque pensionibus in auro argentoque (collatis omnibus ordinibus ecclesiasticis, vel palatinis, monasteriis, ecclesiis, coemeteriis, diaconiis, xenodochiis urbanis, vel suburbanis) quot solidi singulis quater in anno distribuerentur, Pascha scilicet, natali apostolorum, natali sancti Andreae, natalitioque suo, per polyptychum quo hactenus erogatur indixit.
25. Extra quos primo Dominicae resurrectionis diluculo in basilica quondam doctissimi papae Vigilii, juxta quam consuetudinaliter habitabat, ad impertiendum pacis osculum residens, cunctis episcopis, presbyteris, diaconibus, aliisque axiomaticis aureos erogabat. Natalitio vero apostolorum, vel suo, mistos (0097B)solidos offerens, peregrina nihilominus vestimenta donabat.
26. Omnibus omnino Kalendis, pauperibus generaliter easdem species quae congerebantur ex reditibus erogabat: et suo tempore frumentum, suo vinum, suo caseum, suo legumen, suo lardum, suo manducabilia animalia, suo pisces vel oleum paterfamilias Domini discretissime dividebat. Pigmenta vero aliaque delicatiora commercia primoribus honorabiliter offerebat, ita ut nihil aliud quam communia quaedam horrea, communis putaretur Ecclesia.
27. Tribus millibus ancillis Dei, quas Graeci monastrias vocant, quindecim libras auri pro lectisterniis dedit, eisque pro quotidianis stipendiis octoginta (0097C)libras annualiter conferebat. De quibus Theoctistae patriciae scribens: « Harum, inquit, talis vita est, atque in tantum lacrymis et abstinentia districta, ut credamus quia si ipsae non essent, nullus nostrum jam per tot annos in loco hoc subsistere inter Langobardorum gladios potuisset. » (Lib. VI, ep. 26.)
28. Quotidianis quibusque diebus per omnium regionum vicos vel compita, infirmis seu qualibet corporis parte debilibus cocta stipendia per constitutos veredarios emittebat. Verecundioribus vero, antequam ipse cibum caperet, a mensa sua benedictionis apostolicae ostiatim dirigere curabat scutellam, ita ut neminem prorsus exciperet misericordissimi benevolentia provisoris, quem ad fidem traxerat omnipotentis cognitio Creatoris.(0097D)
29. Horum dum quemdam pauperem in angustis andronarum recessibus a vespillionibus inveniri mortuum contigisset, aestimans eum stipis inopia periisse, ita per aliquot dies, ut dicitur, a missarum celebratione vacando, tristatus est, tanquam (0098A)si eum propriis manibus, quod dictu nefas est, peremisset.
30. Exstat usque hodie in sacratissimo Lateranensis palatii scrinio hujus confectum temporibus chartaceum praegrande volumen, in quo communis sexus cunctarum aetatum ac professionum nomina tam Romae quam per suburbana civitatesve vicinas, necnon longinquas maritimas urbes degentium, 54 cum suis cognominibus, temporibus, et remunerationibus expressius continentur. Quorum summam, ne videlicet fastiditus transiliar, ego transferre diffugio, meique lectoris oculum ad illius venerandi scrinii plenitudinem, cujus ipse pene in cunctis auctoritatem, papa largiente, secutus sum, transmitto.
31. Praeterea cum Arianorum basilica in regione (0098B)urbis hujus quae Suburra dicitur clausa usque ad Gregorii pontificatus tempora remansisset, placuit ei ut in fide catholica, introductis illuc beati Sebastiani et sanctae Agathae martyrum reliquiis, dedicari debuisset, quod factum est. Nam cum magna populi multitudine Gregorius laudes canendo perveniens, basilicam praefatam ingressus est; cumque venerabilis pontifex jam missarum solemnia celebraret, ac propter ejusdem loci angustias populi se turba comprimerent, quidam ex his qui extra sacrarium stabant, porcum subito inter suos pedes, huc et illuc discurrere senserunt. Quem dum unusquisque sentiret, et juxta se stantibus indicaret, idem porcus ecclesiae januas petiit, et omnes, per quos transiit, in admirationem convertit; sed videri nil potuit, quamvis sentiri potuisset. (0098C)Quod idcirco divina pietas ostendit, ut cunctis patesceret quia veniente cum reliquiis sanctorum Gregorio, de loco eodem immundus habitator exiret.
32. Peracta igitur missarum celebratione, papa cum plebe recessit; sed adhuc nocte eadem magnus in ejusdem Ecclesiae tectis strepitus factus est, ac si in ea aliquis errando discurreret. Sequenti autem nocte gravior sonitus excrevit, cum subito tantus terror insonuit, ac si omnis ecclesia illa a fundamentis fuisset eversa, et protinus recessit, ac nulla illic ulterius inquietudo antiqui hostis apparuit; sed per terroris sonitum, quem fecit, innotuit a loco quem diu tenuerat quod per invocationem Gregorii coactus exibat. Post paucos vero dies in magna serenitate (0098D)aeris super altare ejusdem ecclesiae nubes coelitus descendit, suoque illud velamine operuit, omnemque ecclesiam tanto terrore ac suavitate odoris implevit, ut, patentibus januis, nullus illic praesumeret intrare, et sacerdotes atque custodes, vel hi qui ad celebranda missarum solemnia venerant, et rem videbant, (0099A)ingredi minime poterant, et suavitatem mirifici odoris trahebant. Die vero alia in ea lampades sine lumine sunt accensae. Post paucos iterum dies cum, expletis missarum solemniis, exstinctis lampadibus, custos ex eadem ecclesia egressus fuisset, post paululum intravit, et lampades quas exstinxerat lucentes reperit, quas negligenter exstinxisse se credidit, atque eas jam sollicitius exstinxit, qui exiens ecclesiam clausit. Sed post horarum trium spatium regressus, lucentes lampades quas exstinxerat invenit, ut videlicet ex ipso lumine aperte claresceret, quia per beatum Gregorium locus ille de tenebris ad lucem venisset.
33. Sed cum Gregorius pro convertendis Anglis Saxonibus, quemadmodum in monachatu suo proposuerat, assiduis cogitationum fluctibus urgeretur, (0099B)mox ubi, Ecclesiae statu composito, quartum 55 sui pontificatus annum intravit, Augustinum cum aliis domus suae monasterii monachis in Britanniam evangelizandi gratia destinavit. Qui susceptae peregrinationis, post dies aliquot, inerti taedio praegravati, redire domum potius quam barbaram, feram, incredulamque gentem, cujus ne linguam quidem intelligerent, adire decreverunt. Nec mora, Augustinum, quem eis episcopum consecrandum, si ab Anglis exciperentur, indixerat, Romam remittunt, summum praesulem deprecantes ut tam laboriosam, tam incertam, tamque periculosam peregrinationem sibi nuper impositam removeret, et ad suos reverti permitteret. Quibus ille rescripsit, dicens:(0099C)
34. « Gregorius episcopus, servus servorum Dei, servis Domini nostri Jesu Christi. Quia melius fuerat bona non incipere, quam ab his quae coepta sunt cogitatione retrorsum redire, summo studio, dilectissimi Filii, oportet ut opus bonum quod coepistis, auxiliante Domino, compleatis. Nec labor vos ergo itineris, nec maledicorum hominum linguae deterreant, sed omni instantia, omnique fervore, quae inchoastis, Deo auctore, peragite, scientes quod laborem magnum major aeternae retributionis gloria consequetur. Remeanti autem Augustino praeposito vestro, quem et abbatem vobis constituimus, in omnibus humiliter obedite, scientes vestris animabus per omnia profuturum quidquid a vobis fuerit in ejus admonitione (0099D)completum. Omnipotens Deus sua vos gratia protegat, et vestri laboris fructum in aeterna me patria videre concedat, quatenus et si vobiscum laborare nequeo, simul in gaudio retributionis inveniar, quia laborare scilicet volo. » (Lib. VI, epist. 51.)
35. His exhortationibus Augustinus cum fratribus (0100A)roboratus, per Aetherii Arelatensis vatis, perque aliorum episcoporum Galliae, regumque quibus eos piissimus Pater propriis litteris commendarat, hospitia, Britanniam petiit, et ad Edelbertum regem Cantuariorum veniens, Dei cooperante gratia, non solum licentiam praedicandi, verum etiam victus et mansiones in civitate Dorovernensi, quae erat regni ejus metropolis, facile impetravit. Ad quam Augustinus cum sociis, praelata cruce, seu Salvatoris imagine, appropinquans cecinit, dicens: « Deprecamur te, Domine, in omni misericordia tua, ut auferatur furor tuus iraque tua a civitate ista, et a domo sancta tua, quoniam peccavimus. » Praedicantibus autem eis, et in nomine Jesu miracula facientibus, crediderunt multi, et baptizati sunt, mirantes innocentis vitae (0100B)simplicitatem, complectentesque dulcedinem coelestis doctrinae.
36. Quapropter Augustinus Arelas venit, et secundum Gregorii Jussionem ab Aetherio episcopus consecratus, in Britanniam remeavit; illicoque per Laurentium presbyterum, et Petrum monachum papae Gregorio conversionem gentis Anglorum, seque consecratum innotuit, suggerens ut sibi mitteret plurimos verbi ministros, eo quod messem quidem multam haberet, operarios autem paucos.
37. Quibus relationibus Gregorius in Christo laetificatus, misit Augustino plurimos verbi ministros, 56 in quibus praecipui erant Mellitus, Justus, Paulinus, et Rufinianus; et per eos universa quae ad cultum erant Ecclesiae necessaria, vasa videlicet (0100C)sacra, et vestimenta altarium, ornamenta ecclesiastica, vestimenta clericalia, apostolorum et multorum sanctorum reliquias, et Codices multos. Misit ei et pallium, jubens ut sub metropoli sua Cantiae duodecim episcopos ordinaret, ad Londoniam et Eburacam singulos episcopos mitteret, qui sub se duodecim nihilominus episcopos consecrantes, pallium ab apostolica sede perciperent, et post Augustini obitum ipse inter eos primus haberi debuisset, qui prius consecrari meruisset. Praecepit quoque ut in Anglorum gente idolorum fana non destrueret, sed sanctificatis aquis respersa in basilicas dedicaret. Et quia solebant Saxones in sacrificio daemonum boves multos occidere, jussit ut in die dedicationis, vel natalitiis sanctorum martyrum, quorum reliquiae illic ponerentur, (0100D)tabernacula sibi circa easdem ecclesias, quae ex fanis commutatae sunt, de ramis arborum facerent, et religiosis conviviis solemnitates debitas celebrarent. Et quia super quibusdam capitulis Augustinus eum interrogans, qualiter episcopus cum suis conversari deberet clericis, requisivit, doctor humillimus (0101A)inter caetera sic rescripsit: « Quia tua fraternitas, monasterii regulis erudita, seorsum vivere non debet a clericis suis, in Ecclesia Anglorum, quae nuper, auctore Deo, ad fidem perducta est, hanc debet conversationem instituere, quae in initio nascentis Ecclesiae fuit patribus nostris, in quibus nullus eorum ex his quae possidebant aliquid suum esse dicebat, sed erant illis omnia communia. » Cum una sit fides, cur super missarum celebratione Gallicana Ecclesia Romana discordet Augustino quaerenti Gregorius ait: « Novit tua fraternitas Romanae Ecclesiae consuetudinem, in qua se meminit enutritam. Sed mihi placet ut sive in Romana, sive in qualibet Ecclesia aliquid invenisti, quod plus omnipotenti Deo possit placere, sollicite eligas, et in Anglorum Ecclesia, quae adhuc nova est ad fidem, institutione praecipua (0101B)quae de multis Ecclesiis colligere potuisti, infundas. Non enim pro locis res, sed pro bonis rebus loca amanda sunt. Ex singulis ergo quibusque Ecclesiis, quae pia, quae religiosa, quae recta sunt, eligas, et haec quasi in vasculo collecta, apud Anglorum mensam in consuetudinem vertas. » Interrogatus etiam quomodo ea quae fures de ecclesiis abstulerint reddere debeant, mitissimus Pater: « Absit, inquit, ut ecclesia cum augmento recipiat quod de terrenis rebus videtur amittere, et lucra vana requirere. » Sane requisitus ab eodem Augustino usque ad quotam generationem fideles debeant copulari, Gregorius dispensatorie sic rescripsit: « Quaedam terrena lex in Romana republica permittit ut sive frater et soror, (0101C)seu duorum fratrum germanorum, vel duarum sororum filius et filia misceantur. Sed experimento didicimus ex tali conjugio sobolem non posse succrescere, et sacra lex prohibet cognationis turpitudinem revelare. Unde necesse est ut jam tertia, vel quarta generatione generatio fidelium licenter sibi jungi debeat. Nam in secunda, 57 quam praediximus, omnimodo debet abstinere. » (Lib. XI, epist. 64.)
38. Verum post multum temporis a Felice Messanae Siciliae praesule requisitus utrum Augustino scripsisset ut Anglorum quarta generatione contracta matrimonia minime solverentur, humillimus Pater Gregorius inter caetera talem reddidit rationem: « Quod scripsi Augustino, Anglorum gentis episcopo, alumno videlicet, ut recordatus es, tuo, de sanguinis conjunctione, (0101D)ipsi et Anglorum genti, quae nuper ad fidem venerat, ne a bono quod coeperat metuendo austeriora recederet, specialiter et non generaliter caeteris me scripsisse cognoscas. Unde et mihi testis omnis Romana civitas existit, nec ea intentione haec illis scriptis mandavi, ut postquam firma radice fuerint in fide solidati, si infra propriam consanguinitatem inventi fuerint, non separentur, aut infra affinitatis lineam, id est usque ad septimam generationem jungantur; (0102A)sed adhuc illos neophytos existentes, saepissime eos prius illicita docere vitare, et verbis ac exemplis instruere, et quae post de talibus egerint, rationabiliter ac fideliter excludere oportet. Nam juxta Apostolum, qui ait: Lac vobis potum dedi, non escam (I Cor. III, 2), ista illis modo, non posteris, ut praefixum est, temporibus tenenda indulsimus, ne bonum quod infirma adhuc radice plantatum erat erueretur, sed coeptum aliquantulum firmaretur, et usque ad perfectionem custodiretur. » (Lib. XIV, epist. ult.) Haec ergo idcirco perstringenda curavi, ut hi qui occasione novae dispensationis illicita matrimonia contrahunt, eruditissimum papam Gregorium non regulariter quartae generationis copulam censuisse, imo venialiter simulque temporaliter permisisse cognoscant. (0102B)Cujus nimirum precibus Deus omnipotens tantam Augustino ejusque sociis faciendorum signorum gratiam contulit, ut verbum vitae quod ore praedicabant signorum efficacia confirmarent. Unde factum est ut paucis elabentibus annis, etiam caeteri Saxoniae reges ad Christi Domini fidem per discipulos ejus accederent.
39. De cujus gentis conversione, simulque miraculorum prodigiis quae ibidem fiebant, ita Gregorius in libris Moralibus perhibet, dicens: « Ecce lingua Britanniae, quae nihil aliud noverat quam barbarum frendere, jamdudum in Dei laudibus Hebraea coepit verba resonare. Ecce quondam tumidus, jam substratus sanctorum pedibus servit Oceanus, ejusque barbaros motus, quos terreni principes edomare ferro (0102C)nequiverant, hos pro divina formidine sacerdotum ora simplicibus verbis ligant; et qui catervas pugnantium infidelis nequaquam metuerat, jam nunc fidelis humilium linguas timet. Quia enim perceptis coelestibus verbis, clarescentibus quoque miraculis, virtus ei divinae cognitionis infunditur, ejusdem divinitatis terrore refrenatur; ut prave agere metuat, ac totis desideriis ad aeternitatis gratiam pervenire concupiscat. » (Lib. XXVII Mor., n. 21.) Eulogio quoque, patriarchae Alexandrino, de doctrina suae Ecclesiae, conversione haereticorum, concordiaque fidelium plausibilia referenti, Gregorius ita rescripsit: « Quoniam in bonis quae agitis, scio quod et aliis congaudetis, vestrae quoque 58 gratiae vicem reddo, quia dum gens Anglorum, in mundi angulo posita, in (0102D)cultu lignorum ac lapidum perfida nunc usque remaneret, ex vestrae mihi orationis adjutorio placuit ut ad eam monasterii mei monachum in praedicationem transmittere, Deo auctore, debuissem; qui, data a me licentia, a Germaniarum episcopis episcopus factus, cum eorum quoque solatiis ad praedictam gentem in finem mundi perductus est. Et jam nunc de ejus salute et opere ad nos scripta pervenerunt, quia tantis miraculis, vel ipse, vel hi qui cum eo (0103A)transmissi sunt, in gente eadem coruscant, ut Apostolorum virtutes in signis quae exhibent imitari videantur. In solemnitate autem dominicae nativitatis, quae prima indictione transacta est, plusquam decem millia Angli ab eodem nuntiati sunt fratre et coepiscopo nostro baptizati. Quod idcirco narravi, ut cognoscatis quid in Alexandrino populo loquendo, et quid in mundi finibus agitis orando. Vestrae enim orationes sunt in loco ubi non estis, quarum operationes sanctae monstrantur in eo loco, ubi estis. » (Lib. VIII, epist. 30.)
40. Nihilominus eidem Augustino super eisdem miraculis inter alia scribit, inquiens: « Scio quia omnipotens Deus per dilectionem tuam in gentem, quam eligi voluit, magna miracula ostendit. Unde necesse est ut de eodem dono coelesti, et timendo (0103B)gaudeas, et gaudendo pertimescas: gaudeas videlicet, quia Anglorum animae per exteriora miracula ad interiorem gratiam pertrahuntur; pertimescas vero, ne inter signa quae fiunt infirmus animus in sui praesumptione se elevet, ut unde foras per honorem tollitur, inde per inanem gloriam intus cadat, etc. » (Lib. XI, epist. 28.)
41. Quae autem de Gregorii miraculis penes easdem Anglorum Ecclesias vulgo leguntur. omittenda non arbitror, ne studiosi lectoris animus, aut defraudasse pertinaciter, aut negligenter praeteriisse me cognitionem congruam suspicetur. Matrona quaedam beato Gregorio, per stationes publicas missarum solemnia celebranti, solitas oblationes obtulerat. Cui post mysteria traditurus, cum diceret: Corpus Domini (0103C)nostri Jesu Christi conservet animam tuam, lasciva subrisit. Ille continuo dexteram ab ejus ore convertens, partem illam dominici corporis super altare deposuit. Expletis vero missarum solemniis, matronam coram populo inquisivit quam ob rem corpus dominicum susceptura ridere praesumpserit. At illa diu mussitans, tandem prorupit, quia panem, inquiens, quem propriis manibus me fecisse cognoveram, tu corpus dominicum perhibebas. Tunc Gregorius, pro incredulitate mulieris, cum tota plebe se in orationem prostravit; et post paululum surgens, particulam panis quam super altare posuerat, carnem factam reperit: quam coram cunctis incredulae matronae demonstrans, ad credulitatis gratiam tam illam revocare potuit, quam totum populum confirmare (0103D)curavit. Rursus itaque in orationem cum eisdem prostratus, carnis frustum in panis primordia reformavit.
42. Alio quoque tempore vir Dei Gregorius, miraculum pene huic simile perpetravit. Nam cum, petentibus quibusdam occidentalibus per legatos, 59 in singulis pyxidibns sub nominibus petitorum martyrum brandeum solito more concludens, desuper (0104A)sigillasset, legatis largitus est. Illi susceptas reliquias veneratione congrua deferentes, postquam quaedam itineris milliaria consumpserunt, stulte se tantum viaticum confecisse murmurare coeperunt, si nesciant utrum sanctorum ossa an magis carnes a Romano pontifice suscepissent. Itaque communi consilio, remoto pontificali signaculo, reseratisque pyxidibus, particulas brandei repererunt. Mox ad urbis moenia cum furore nimio revertentes, per archidiaconum a Gregorio delusos fuisse, ut pro reliquiis vilem pannum susciperent, flebiliter querebantur, dicentes dominos suos pulcherrimis palliis abundare, ac per hoc Romanorum vilibus brandeis non egere. Forte tunc Gregorius missarum solemnia celebrabat. Quibus expletis, ab eisdem legatis brandeum coram (0104B)cunctis recipiens, super altare composuit, seque cum omnibus in orationem dedit, ut Deus omnipotens utrum quod a liminibus apostolorum de more transmissum est pro reliquiis martyrum venerari deberet quantocius indicaret. Deinde ab oratione surgens, incredulos legatos propius astare praecepit. Cultellum petiit, more sanctissimi papae Leonis, brandeum pupugit, de cujus punctionibus sanguis protinus emanavit. Quo miraculo tam legati confusi, quam omnes qui aderant tremefacti, jussu Gregorii cum eo terrae prostrati sunt, nec ante ab oratione cessaverunt, quam cuncta brandeorum foramina divinitus clauderentur.
43. Quidam praeterea divitum Romanorum, relicta conjuge, fuerat a Romano pontifice communione (0104C)privatus. Quod ille molestissime ferens, et auctoritatem tanti pontificis evacuare non praevalens, magorum suffragia requisivit. Qui, magnis muneribus persuasi, posse se suis carminibus agere ut, immisso daemone, tandiu caballus pontificis vexaretur quousque cum sessore suo periclitaretur, fiducialiter promiserunt. Hac incestus judex pollicitatione laetatus, magos juxta viam qua pontifex ad stationem profecturus erat in edito stare permisit, ut videre transeuntes, non videri a transeuntibus possent. Cumque magi ex planetatorum mappulatorumque processionibus magnum pontificem cognovissent, immisso daemone, tam fortiter ejus equum vexari fecerunt, ut nunquam a sessore sive a stratoribus teneri posse putaretur. Tunc Gregorius, revelante Spiritu sancto, daemoniacam submissionem cognoscens, sancto crucis (0104D)signaculo, tam caballum a praesenti rabie liberavit, quam maleficos ex latente culmine jubens deponere, perpetua caecitate multavit. Quos reatum suum suggestione incesti judicis confitentes, ac post multum temporis ad sacri baptismatis gratiam venientes, luminibus quidem, ne magica relegerent, reddere noluit, eos tamen ecclesiastica stipe nutriri praecepit.
44. Legitur etiam penes easdem Anglorum Ecclesias, (0105A)quod Gregorius per forum Trajani, quod ipse quondam pulcherrimis aedificiis venustarat, procedens, judicii ejus quo viduam consolatus fuerat recordatus atque miratus sit: quod scilicet sicut a prioribus traditur, ita se habet. Quodam 60 tempore, Trajano ad imminentis belli procinctum festinanti vehementissime, vidua quaedam processit flebiliter dicens: Filius meus innocens, te regnante, peremptus est; obsecro ut, quia eum mihi reddere non vales, sanguinem ejus legaliter vindicare digneris. Cumque Trajanus, si sanus reverteretur a praelio, hunc se vindicaturum per omnia responderet, vidua dixit: Si tu in praelio mortuus fueris, quis mihi praestabit? Trajanus dixit: Ille qui post me imperabit. Vidua dixit: Et tibi quid proderit, si alter mihi justitiam fecerit? Trajanus respondit: Utique nihil. Et (0105B)vidua: Nonne, inquit, melius tibi est ut tu mihi justitiam facias, et tu pro hoc mercedem tuam recipias, quam alteri hanc transmittas? Tunc Trajanus ratione pariter pietateque commotus, equo descendit, nec ante discessit quam judicium viduae per semet imminens profligaret. Hujus ergo mansuetudinem judicis asserunt Gregorium recordatum ad sancti Petri apostoli basilicam pervenisse; ibique tandiu super errore tam clementissimi principis deflevisse, quousque responsum sequenti nocte cepisset, se pro Trajano fuisse auditum, tantum pro nullo ulterius pagano preces effunderet. Sed cum de superioribus miraculis Romanorum sit nemo qui dubitet, de hoc quod apud Saxones legitur, hujus precibus Trajani animam ab inferni cruciatibus liberatam, ob id vel maxime dubitari (0105C)videtur, quod tantus doctor nequaquam praesumeret pro pagano prorsus orare; qui quarto Dialogorum suorum libro docuerit eamdem causam esse cur non oretur a sanctis in futuro judicio pro peccatoribus aeterno igne damnatis; quae nunc etiam causa est ut non orent sancti homines pro hominibus infidelibus impiisque defunctis; non advertentes quia non legitur pro Trajano Gregorium exorasse, sed tantum flevisse. Sic enim cum non oraverit Gregorius, plangendo potuit exaudiri, sicuti Moyses cum dolendo taceret, potuit clamasse videri, cui Dominus tacenti labiis: Quid clamas, inquit, ad me (Exod. XIV, 15)? Nimirum Deus omnipotens corda renesque scrutatur, et frequenter ea misertus concedit, quae homo quamvis ut carnalis desideret, tamen petere non praesumit. (0105D)Unde Psalmista: Desiderium pauperum exaudivit Dominus, et desideria cordis eorum audivit auris tua (Psal. IX, 17). Et notandum quia non legitur Gregorii precibus Trajani anima ab inferno liberata, et in paradiso reposita, quod omnino incredibile videtur (0106A)propter illud quod scriptum est: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu sancto non intrabit in regnum coelorum (Joan. III, 3); sed simpliciter dicitur, ab inferni solummodo cruciatibus liberata. Quod videlicet potest videri credibile quippe cum ita valeat anima in inferno existere, et inferni cruciatus per Dei misericordiam non sentire, sicuti unus gehennae ignis valet omnes peccatores pariter detinere, sic per Dei justitiam cunctos non valet aequaliter exurere. Nam uniuscujusque quantum meruit culpa, justo Dei judicio tantum sentietur et poena.
45. Nihilominus ex libro qui a Graecis λειμὼν dicitur, a Latinis vero intelligitur campus, vel pratum, praeceptor meus inter alia toto orbe jam diffamata miracula interpretatus est, mihi scribens: 61 Enarravit (0106B)nobis presbyter, nomine Petrus, de sancto Gregorio papa Romano (illinc enim erat reverendissimus hic presbyter): Is, inquit (Prat. spirit. c. 192), effectus papa, aedificavit monasterium virorum magnum, et dedit mandatum ut nullus monachorum proprium aliquid haberet usque ad unum obolum. Frater ergo de monasterio habebat fratrem saecularem, et postulavit eum, dicens: Casulam non habeo, sed fac charitatem, eme mihi. Dicit ei saecularis frater: Ecce tria numismata suscipiens, compara, qualis tibi placet. Acceptis itaque monachus tribus numismatibus, habet ea apud se. Alius autem frater videns eum habentem tria numismata, pergens nuntiavit abbati. Abbas vero audiens, retulit beatissimo papae. Beatissimus autem Gregorius discens hoc ab abbate, segregavit eum a communione, tanquam eum (0106C)qui solverat regulam monasterii. Igitur post modicum temporis moritur frater segregatus, nesciente papa. Post duos ergo aut tres dies pergens abbas nuntiavit ei quia frater requievit. In hoc itaque non mediocriter tristatus est, quia antequam exiret de hac vita, non solvit eum ab excommunicationis epitimio; et scribens orationem in pyctatio, dedit uni diaconorum suorum, jubens ei ire, et super fratrem legi eam. Erat autem oratio solvens ab excommunicatione defunctum. Vadit ergo diaconus, sicut praeceptum ei fuerat, et super tumulum fratris legit pyctatium, habens orationem. Et ipsa nocte vidit abbas fratrem illum defunctum, et dixit ei: Non es mortuus, frater? Ille respondit, etiam. Et iterum interrogavit eum abbas: Ubi eras usque hodie? Respondit frater? (0106D)Vere, domine, in custodia, et usque heri non sum absolutus. Notum itaque factum est omnibus quia in hora qua diaconus orationem dixit super sepulcrum, in ea hora absolutus est ab excommunicatione, et liberata est a dominatione anima ejus.(0107A)
46. Igitur Gregorius non solum Saxones in propriis sedibus commanentes Christo Domino dedicavit, verum etiam pueros eorum per exteras regiones diffusos, suis pretiis comparans annualiter, ad cognitionem fidei deducebat. Unde Candidum presbyterum commonet, dicens: « Pergens, auxiliante Domino Deo nostro Jesu Christo, ad patrimonium quod est in Galliis gubernandum, volumus ut dilectio tua ex solidis quos acceperit vestimenta pauperum, vel pueros Anglos, qui sunt ab annis decem et septem, vel decem et octo, ut in monasteriis dati Deo proficiant, comparet, quatenus solidi Galliarum, qui in terra nostra expendi non possunt, apud locum proprium utiliter expendantur. Si quid vero de pecuniis redituum, quae dicuntur ablatae, recipere potueris, ex his quoque (0107B)vestimenta pauperum comparare te volumus; vel, sicut praefati sumus, pueros qui in omnipotentis Dei servitio proficiant. Sed quia pagani sunt, qui illic inveniri possunt, volo ut cum eis presbyter transmittatur, ne quid aegritudinis contingat in via, ut quos morituros conspexerit debeat baptizare. » (Lib. VI, ep. 7.)
47. 62 Sardiniae quoque rusticos mitissimus rector Gregorius in errore vetustatis adeo permanere condoluit, ut Januarium Caralitanum episcopum pro negligentiis increpando, inter caetera scribat: « Accidit aliud valde lugendum, quia ipsos rusticos, quos habet Ecclesia nunc usque in infidelitate remanere negligentia fraternitatis vestrae permisit. Et quid vos admoneo ut ad Dominum extraneos adducatis, qui vestros ab infidelitate negligitis corrigere? Unde necesse (0107C)est vos per omnia in eorum conversione vigilare. Nam si cujuslibet episcopi in Sardinia insula paganum rusticum invenire potuero, in eodem episcopo fortiter vindicabo. Jam vero si rusticus tantae fuerit perfidiae et obstinationis inventus, ut ad Dominum venire minime consentiat, tanto pensionis onere gravandus est, ut ipsa exactionis suae poena compellatur ad rectitudinem festinare. » (Lib. IV, ep. 26.)
48. Quod cum Gregorius fructuose simulque salubriter in Sardiniae rusticos processisse cognosceret, etiam in Judaeos patrimoniorum suorum rusticos non dissimiliter est conatus extendere. Unde Cypriano diacono scribit, dicens: « Pervenit ad me esse Hebraeos in possessionibus nostris, qui converti ad Deum nullatenus volunt. Sed videtur mihi ut per (0107D)omnes possessiones in quibus ipsi Hebraei esse noscuntur, epistolas transmittere debeas, eis ex me specialiter promittens quod quicunque ad verum Dominum Deum nostrum Jesum Christum ex eis conversus fuerit, onus possessionis ejus ex aliqua parte imminuetur. Quod ita quoque fieri volo, ut si quis ex eis conversus fuerit, si solidi pensionem habet, tremissis (0108A)ei relaxari debeat; si tres vel quatuor, unus solidus relaxetur; si quid amplius, jam juxta eumdem modum debet relaxatio fieri, vel certe juxta quod dilectio tua praevidet, ut et ei convertitur onus relevetur, et ecclesiastica utilitas non gravi dispendio prematur. Nec hoc inutiliter facimus, si pro levandis pensionum oneribus eos ad Christi gratiam perducimus, quia et si ipsi minus fideliter veniunt, hi tamen qui de eis nati fuerint, jam fidelius baptizantur. Aut ipsos ergo, aut filios eorum lucramur, et ideo non est grave quidquid de pensione pro Christo dimittimus. » (Lib. V, epist. 8.)
49. Enimvero tam levigationibus dationum quam promissionibus regni coelorum Judaei per diversa loca ad Christum, quem patres eorum negaverant, venire (0108B)coeperunt. Quibus cum salute animae vestimenta quoque baptizandis habilia conferebat. Unde Fantino defensori: « Domina, inquit, abbatissa monasterii sancti Stephani, quod in Agrigentino est territorio constitutum, indicante, comperimus multos Judaeorum ad christianam fidem, divina gratia inspirante, velle converti, sed esse necessarium ut aliquis illuc ex nostro mandato debeat proficisci. Proinde hujus tibi auctoritatis tenore praecipimus ut, omni excusatione summota, ad praedictum locum pergere, et desiderium eorum tuis, Deo propitio, adhortationibus adjuvare festines. Quibus tamen si longum vel triste 63 videtur solemnitatem sustinere paschalem, et eos nunc ad baptisma festinare cognoscis, ne, quod absit, longa dilatio eorum retro possit animos revocare, (0108C)cum episcopo loci ipsius loquere, ut poenitentia ac abstinentia quadraginta dierum indicta, aut die Dominico, aut si celeberrima festivitas fortassis occurrerit, eos, omnipotentis Dei misericordia protegente, baptizet; quia et temporis qualitas propter eam quae sibi imminet cladem impellit ut desideria eorum nulla debeant dilatione differri. Quoscunque vero ex eis pauperes, et ad vestem sibi emendam non sufficere posse cognosces, te eis vestem, quam ad baptismum habeant, comparare volumus ac praebere, in quibus pretium quod dederis tuis noveris rationibus imputandum. Si vero sanctum Pascha elegerint exspectare, iterum cum episcopo loquere ut modo quidem catechumeni fiant, atque ad eos frequenter accedat, geratque sollicitudinem et animos eorum admonitione (0108D)suae adhortationis accendat; ut quanto quae exspectatur elongatur festivitas, tanto se praeparare et eam desiderio ferventi debeant sustinere. » (Lib. VIII, epist. 23.) Item Petro, episcopo Corsicae, inter alia: « Tansmisimus, ait, fraternitati tuae quinquaginta solidos ad vestimenta eorum qui baptizandi sunt comparanda. » (Lib. VIII, ep. I.)(0109A)
50. Nihilominus pro Arianorum parvulis fidei catholicae sociandis, Gregorius pastoralis curae sollicitudinem prorsus extendit. Quapropter universis episcopis Italiae scribens, ait: « Quoniam nefandissimus Autharith in hac quae nuper expleta est Paschali festivitate Langobardorum filios in fide catholica baptizari prohibuit, pro qua culpa eum divina Majestas exstinxit, ut solemnitatem Paschae alterius non videret, vestram fraternitatem decet cunctos per loca vestra Langobardos admonere, ut quia ubique gravis mortalitas imminet, eosdem filios suos in Ariana haeresi baptizatos ad catholicam fidem concilient, quatenus iram super eos omnipotentis Dei placent. » Item Praejecto, episcopo Narniensi: « Pervenit ad nos, peccatis imminentibus, in civitate vestra (0109B)mortalitatem omnino grassari, quae res nos nimis addixit. Quamobrem salutantes fraternitatem tuam, instantissime suademus ut a Langobardorum, sive Romanorum, qui in eodem loco degunt, admonitione nulla ratione cessetis, et maxime a gentilium et haereticorum, ut ad veram rectamque fidem catholicam convertantur. Sic enim aut divina misericordia pro sua forsan eis conversione, et in hac vita subveniet, aut si eos migrare contigerit, a suis, quod et magis optandum est, transeunt facinoribus absoluti. » (Lib. II, ep. 2.)
51. Igitur prudentissimus paterfamilias Christi Gregorius singulis diaconiis vel xenodochiis viros idoneos deputavit, quos etiam, ut securius, imo sagacius in opere pietatis ac misericordiae laborarent, hujusmodi privilegiis muniendos esse decrevit: « Licet (0109C)eos qui pia intentione sollicitudinis curam debilibus ac egenis impendunt, 64 sua apud omnes valeat tueri devotio, melius tamen est si pro quiete sua de his fuerint muniti quae gesserint, ne inde eis inquietudinis occasio unde magis laudandi sunt oriatur. Quia igitur te virum religiosum, intentionis tuae studio provocati, mensis pauperum exhibendae diaconiae elegimus praeponendum, ne qua tibi ex hac nascatur administratione dubietas, hac te munitione prospeximus fulciendum, constituentes ut de hoc quod ad mensas pauperum vel diaconiae exhibitionem percepisti, sive subinde perceperis erogandum, nulli unquam hominum, quolibet modo seu ingenio, cogaris ponere rationem, vel aliquam debeas molestiam sustinere. Sed quia ita humanis te omnibus esse volumus (0109D)rationibus absolutum, ut Deo nostro de his quae tibi commisimus rationem te noveris positurum, hortamur ut fidei in te sinceritas vigeat, sit mens in rebus intentior, cura propensior, studium vigilantius, devotio clarior, exhibitio efficacior, quatenus dum, divino jutus auxilio, hoc opus solerter impleveris, et illi pro quibus sollicitudinem geris studii tui solatio utiliter consolentur, et tu mercedis tuae bonum in (0110A)aeterna vita Redemptoris nostri gratia compensante recipias. » (Lib. XI, ep. 27.)
52. Haec quidem Gregorius intra vel extra urbem studio pietatis exercuit. Caeterum Probum religiosum abbatem cum multis pecuniis Jerosolymam destinavit, cujus instantia venerabile xenodochium constituit, et, tam ibi quam in monte Sina penes Arabiam, Dei famulis sub regimine Palladii constitutis, quotidiani victus et vestimenti copiam quandiu vivere potuit annualiter mittere procuravit.
53. Nihilominus per diversas provincias pro custodia sacrae religionis, rebusque pauperum strenue gubernandis, Ecclesiae suae viros industrios, rectores patrimoniorum ascivit. In quibus Cyprianum diaconum patrimonii Siculi, Pantaleonem notarium Syracusani, (0110B)Fantinum defensorem Panormitani, Sergium defensorem Calabritani, Romanum notarium Apuli, Benenatum defensorem Samnitici, Anthemium subdiaconum Neapolitani, Petrum subdiaconum Campani, Candidum defensorem Tusci, Urbicum defensorem Sabini, Optatum defensorem Nursini, Benedictum notarium defensorem Carseolani, Felicem subdiaconum Appiae, Castorium chartularium Ravennatis, Castorium notarium Histriani, Antonium subdiaconum Dalmatiani, Joannem notarium Illyricani, Symmachum defensorem Sardiniae, Bonifacium notarium Corsicani, Pantaleonem notarium Liguriae, Hieronymum defensorem Alpium Cottiarum, Hilarium notarium Germaniciani, et Candidum presbyterum Gallicani. Haec autem prudentissimus Pater Gregorius, (0110C)non solum in Romana, sed et per diversas Ecclesias perpetualiter observanda censebat. Unde Januario Caralitano episcopo inter caetera scribit, dicens: « Indicatum est nobis quod, laicis quibusdam curam vestri patrimonii committentes, postmodum 65 in rusticorum vestrorum depraedationibus, atque per hoc exfatigationibus, fuerint deprehensi, et reddere res quas indecenter retinent, habitas quasi suae ditionis, quippe vestrae non suppositi curationi postponunt, vobisque despiciant actuum suorum reddere rationem. Quod si ita est, districte a vobis discuti convenit, atque inter eos Ecclesiaeque vestrae rusticos causam examinari subtilius, ut quidquid in eis fuerit fraudis inventum cum poena legibus statuta reddere compellantur. De caetero vero cavendum a fraternitate vestra (0110D)est, ne saecularibus viris, atque non sub regula nostra degentibus, cujuslibet res Ecclesiae committantur, sed probatis de vestro officio clericis; in quibus si quid reperiri poterit pravitatis, ut in subditis emendare quod illicite gestum fuerit valeatis, quos videlicet apud vos habitus sui officium magis conveniat quam excuset. » (Lib. X, ep. 65.)
54. Singula ecclesiastici juris officia, singulis quibusque (0111A)personis singillatim committi debere jubebat, asserens quia sicut in uno corpore multa membra habemus, omnia autem membra non eumdem actum habent (Rom. XII), ita in Ecclesiae corpore, secundum veridicam Pauli sententiam, in uno eodemque spiritu, alii conferendum est hoc officium, alii committendum est istud; neque uni, quantumlibet exercitatae personae, uno tempore duarum rerum officia committenda sunt, quia si totum corpus oculus, ubi auditus? Sicut enim varietas membrorum per diversa officia et robur corporis servat, et pulchritudinem repraesentat, ita varietas personarum per diversa nihilominus officia distributa, et fortitudinem, et venustatem sanctae Dei Ecclesiae manifestat. Et sicut indecorum est ut in corpore humano alterum membrum alterius fungatur (0111B)officio, ita nimirum noxium simulque turpissimum, si singula rerum ministeria personis totidem non fuerint distributa. Hinc est quod quibusdam ambitiosis, sicut in suis litteris, quas ego studio brevitatis omisi, poterit inveniri, moderationis frena frequenter imposuit. Unde Anthemio subdiacono pro Paschasio episcopo, qui per semetipsum sibimet major domus, et vicedominus permanebat, inter caetera praecepit, dicens: « Volumus autem ut frater noster Paschasius et vicedominum sibi ordinet, et majorem domus, quatenus possit, vel hospitibus supervenientibus vel causis, quae eveniunt, idoneus et paratus existere. Si vero vel negligentem eum prospicis, vel ea quae dicimus implere differentem, omnis clerus ejus adhiberi debet, ut communi consilio ipsi eligant (0111C)quorum personae ad ea quae praediximus valeant ordinari. » (Lib. XI, ep. 71.) Item Ravennatibus clericis, ad monasteriorum regimina importune tendentibus, restitit, Joanni Ravennati episcopo scribens: « Pervenit ad me quod in Ecclesiis fraternitatis tuae aliqua loca dudum monasteriis consecrata nunc habitacula clericorum, aut etiam laicorum facta sunt, dumque hi qui sunt in Ecclesiis fingunt se religiose vivere, monasteriis praeponi appetunt, et per eorum vitam monasteria destruuntur. Nemo etenim potest, et ecclesiasticis obsequiis deservire, 66 et in monachica regula ordinate persistere, ut ipse districtionem monasterii teneat qui quotidie in ministerio ecclesiastico cogitur permanere. Proinde fraternitas tua hoc quolibet in loco factum est, emendare festinet, quia (0111D)ego nullo modo patior ut loca sacra per clericorum ambitum destruantur. » (Lib. V, ep. 1.) Item Mariniano episcopo Ravennae: « Dudum ad nos multorum relatione pervenerat monasteria in Ravennae partibus constituta omnino clericorum vestrorum dominio praegravari, ita ut occasione quasi regiminis ea, quod dici grave est, velut in proprietate possideant. (0112A)Quibus non modicum condolentes, decessori vestro litteras misimus, ut hoc emendare per omnia debuisset. Sed quoniam vitae est termino citius occupatus, ne hoc onus monasteriis remaneret, fraternitati vestrae eadem nos scripsisse recolimus. Et quia, ut comperimus, in hujus rei hactenus correctione cessatum est, haec ad vos iterum praevidimus scripta dirigere. Hortamur ergo ut, omni mora omnique excusatione submota, ita monasteria ipsa ab ejusmodi studeatis gravamine relevare, quatenus nullam deinceps in eis clerici, vel hi qui in sacro sunt ordine constituti, ob aliud habeant, nisi orandi tantummodo causa, accedendi licentiam, aut si forte ad peragenda sacra missarum fuerint invitati mysteria. Sed ne, vel pro cujuslibet monachi aut abbatis promotione (0112B)onus aliquod fortasse sustineant, studendum nobis est ut si quispiam abbatum aut monachorum ex quocunque monasterio ad clericatus officium vel ordinem sacrum accesserit, non illic aliquam habeat, ut diximus, ulterius potestatem, ne monasteria, hujus occasionis velamine, ea quae prohibemus sustinere onera compellantur. Haec ita ue omnia vigilanti cura emendare jam secundo commonita sanctitas vestra non differat, ne si post hoc negligentes vos esse, quod non credimus, senserimus, aliter monasteriorum quieti prospicere compellamur. Nam notum vobis sit quia tantae necessitati servorum Dei congregationem amplius subjacere non patimur. » (Lib. VII, ep. 43.) Item Maximiano episcopo Syracusano post aliqua: « Presbyteros, diaconos, caeterosque cujuslibet (0112C)ordinis clericos, qui in Ecclesiis quoquo modo militant, abbates fieri per monasteria non permittas; sed aut omissa clericatus militia, monachicis promoveantur ordinibus; aut si in abbatis loco permanere decreverint, clericatus nullatenus permittantur habere militiam. Satis enim incongruum est si cum unum ex his pro sui magnitudine diligenter quis non possit explere, ad utrumque judicetur idoneus, sicque invicem et ecclesiasticus ordo vitae monachiae, et ecclesiasticis utilitatibus regula monachatus impediatur. » (Lib. IV, ep. 11.)
55. Qualiter sane Gregorius per procuratores ecclesiasticorum patrimoniorum, velut Argus quidam luminosissimus, per totius mundi latitudinem suae pastoralis sollicitudinis oculos circumtulerit, non ab re (0112D)forsitan duxerim perstringendum. Ait enim in epistola Anthemio subdiacono: « Discenti tibi mandavimus, et postmodum praeceptis 67 discurrentibus injunxisse me memini, ut curam pauperum gereres, et si quos illic egere cognosceres, scriptis recurrentibus indicares; et vix de paucis haec facere curasti. Volo autem ut domnae Pateriae, thiae meae, mox ut (0113A)praesentem jussionem susceperis, offeras ad calciarium puerorum solidos quadraginta et tritici modios quadringentos; domnae Palatinae, relictae Urbici, solidos viginti et tritici modios trecentos; domnae Vivianae, relictae Felicis, solidos viginti et tritici modios trecentos qui omnes simul octoginta solidi in tuis rationibus imputentur. Summam vero pensionis sub festinatione adducito, et ad paschalem diem, Domino auxiliante, occurrito. » (Lib. I, ep. 39.) Item eidem: « Insinuatum nobis est ancillas Domini quasdam Nolanae civitatis, in Aboridana domo commanentes, nimiam victus vestitusque penuriam sustinere. Quibus ex praecepto Dei subvenire nos convenit, et inopiam earum, quantum possumus, donante Domino, sublevare. Propterea experientiae tuae praesenti jussione mandavimus ut hac (0113B)praesenti nona indictione quadraginta in auro eis solidos dare debeas, et deinceps succedentibus indictionibus annuos viginti solidos ministrare, qui tuis possint rationibus imputari. Praeterea Paulino, presbytero monasterii sancti Erasmi, quod in latere montis Soractis situm est, sed et duobus monachis in oratorio sancti Archangeli servientibus, quod in Lucullano castro juxta sancti Petri basilicam esse dignoscitur, binos te tantummodo solidos dare praecipimus, qui et ipsi tuis rationibus imputentur. Ita ergo fac ut impensae mercedis tu quoque participium sortiaris. » (Lib. I, ep. 24.) Item eidem: « Si in proximorum necessitatibus, habita compassione, benigna mente concurrimus; nostris proculdubio petitionibus clementem Dominum reperimus. Palatina siquidem, illustris (0113C)femina, continua hostilitate insinuavit se plurimis necessitatibus subjacere. Propterea experientiae tuae praesenti auctoritate praecipimus ut ei pro sustentatione ejus annuos solidos triginta dare non differat, qui tuis possint postmodum rationibus imputari. Ita ergo fac ut et tu bene ministratae mercedis commodum percipias, et nostra ad perfectum praecepta perducas. » (Lib. I, ep. 67, indict. 9.) Item Petro subdiacono: « Insinuatum nobis est Marcellum Barunitanae Ecclesiae, ibidem in civitate Panormitana in monasterio sancti Adriani, in poenitentiam deputatum, non solum victus necessitatem pati, sed et nuditatis nimiam sustinere molestiam. Pro qua re necesse habemus strenuitati tuae praesenti jussione praecipere, ut ipsi pro victu ac vestimento, stratoque (0113D)ad continentiam, pueroque ejus annonam, quantam prospexeris satis esse, constituas, ut inopia nuditas que ejus tali providentia possint habere consultum, et ea quae eidem viro deputaveris, tuis postmodum possint rationibus imputari. Ita ergo fac ut et nostram jussionem impleas, et tu quoque hoc ipsum bene disponendo, hac ipsa possis participari mercede. » (Lib. I, ep. 18, indict. 9.) Item eidem: « Monasterium sancti Archangeli, quod in Tropaeis est (0114A)constitutum, indicante praesentium portitore, victus habere necessitatem didicimus. Ideoque experientia tua 68 diligenter invigilet, ut si ejusdem loci monachos bene se tractare cognoveris, in quibus eos necessitatem habere manifesta veritate patuerit, eis subvenire, hac auctoritate suffultus, modis omnibus festinabis, sciturus tuis esse rationibus quidquid nostra praeceptione praebueris imputandum. Sed et terrulam Ecclesiae nostrae vicinam sibi, quam solidum unum et tremisses duos pensitam asserunt, si ita est, libellario nomine ad summam tremissis unius habere concede. Studii ergo tui sit haec omnia ita complere, si, sicut diximus, ejus monachi in Dei servitio, sicut decet, solertes perstiterint. » (Lib. II, ep. 1.) Item eidem: « Divina praecepta nos admonent diligere proximos (0114B)sicut nosmetipsos; et cum hac eos praecipiamur charitate diligere, quanto magis debemus his in subsidiis necessitatum carnalium subvenire, ut eorum angustias si non ex omnibus, saltem aliquibus sustentaculis sublevemus? Quoniam ergo filium viri dignissimi non solum amissione visus, sed etiam inopia victus egestatem pati conspeximus, necessarium duximus, in quantum possibilitas suppetit, ei praebere consultum. Propterea experientiae tuae praesenti jussione praecipimus, ut annis singulis viginti quatuor modios tritici, fabae quoque modios duodecim, et vini decimatas viginti pro sustentatione vitae debeas ministrare, quod tuis postmodum possit rationibus imputari. Ita ergo fac ut praesentium lator nullas de percipiendis Domini donis moras sustineat [ Al., mihi (0114C)nuntiet moras], et tu in die Domini bene dispensatae mercedis possis particeps inveniri. » (Lib. I, ep. 46.) Item Gregorius, Cypriano diacono: « Cosmas ex variis periculorum necessitatibus, multis se dicit debitis obligatum, ita ut pro eis a creditoribus suis suos dicat filios detineri. Quae res, si ita est, nos omnino commovit. Quamobrem hortamur dilectionem tuam ut quia de rebus pauperum dandis agitur, causam ejus cum subtilitate summa perquiras; et si inveneris eum praedictis debitis veraciter ita involutum, ut non sit substantia unde possit haec ipsa persolvere, praedictos creditores ejus videas, et propter recolligendos filios ejus, quanta cognoveris quantitate, componas. Et quia ipse, sicut dicit, non habet unde restituat, de rebus pauperum ex praesenti nostra auctoritate (0114D)persolve, sciens quidquid illic, te providente, datum fuerit, patrimonii nostri pensionibus esse reputandum. » (Lib. III, ep. 58.) Idem eidem: « Zeno, frater et coepiscopus noster, quosdam in civitate sua alimoniorum necessitatem innotuit sustinere. Quibus quoniam, ut possibile est, aliquod desideramus ferre consultum, idcirco dilectionem tuam antedicto fratri nostro mille modios tritici, aut, si plus levare potuerit, usque ad duo millia scriptis te dare praesentibus (0115A)deputamus. Hortamur ergo ut in his praebendis nullam moram aut excusationem adducas, quatenus, dum tempus sinit, et hic cum Dei adjutorio sine periculo ad propria remeare, et citius necessitatem patientibus valeat subvenire. » (Lib. VI, ep. 4, indict. 14.) Item Gregorius Eusebio, religioso abbati: « Credat mihi charitas tua, quia valde contristatus sum de tristitia tua, et caetera. Praeterea centum solidos per Petrum subdiaconum 69 dilectioni tuae dari fecimus, peto quos ut absque injuria suscipias. » (Lib. II, ep. 36, indict.
10.) Item Gregorius Candido defensori: « Necessitatem patientibus pontificale convenit adesse subsidium. Pro qua re experientiae tuae praesenti auctoritate praecipimus, quatenus Albino, privato luminibus, filio quondam Martini (0115B)coloni, singulis annis duos tremisses sine aliqua dilatione praestare non desinat, non dubitatura suis hoc sine dubio rationibus imputari. » (Lib. IV, ep. 28.) Item Gregorius Fantino defensori: « Lator praesentium Cosmas Syrus in negotio quod agebat debitum se contraxisse perhibuit, quod et multis aliis, et lacrymis ejus attestantibus verum esse credimus. Et quia centum quinquaginta solidos debebat, volui ut creditores illius cum eo aliquid paciscerentur, quoniam et lex habet quod homo liber nullatenus pro debito teneatur, si res defuerint quae possint eidem debito addici. Creditores ergo suos, ut asserit, ad octoginta solidos consentire possibile est. Sed quia multum est ut a nil habente homine octoginta solidos petant, sexaginta tibi solidos per notarium tuum (0115C)transmisimus, ut tu cum eisdem creditoribus subtiliter loquaris et rationem reddas, quia filium ejus quem tenere dicuntur, secundum leges tenere non possunt. Et si potest fieri, ad aliquid minus quam nos dedimus condescendant; et quidquid de eisdem sexaginta solidis remanserit, ipsi trade, ut cum filio suo exinde vivere valeat. Si autem nil remanet, vel ad eamdem debitum ejus summam incidere stude, ut possit sibi libere postmodum laborare; hoc tamen solerter age, ut, acceptis solidis, ei plenarium munitionem scripto conficiant. » (Lib. IV, ep. 45.) Item Gregorius Castorio diacono, et chartulario Ravennae, inter caetera: « Valerianum monachum, quem emendatum in monasterio beati Joannis in Classe posito tradidisti, in eo eum monasterio sine dubio volumus permanere. (0115D)Praeterea, ne quam necessitatem in expensis tua experientia patiatur, de reditibus sanctae Romanae Ecclesiae, qui illic, te providente, aggregati sunt, omnes expensas tuas te facere volumus; et si quid superfuerit, nobis, cum veneris, defer. » (Lib. V, ep. 28.) Item Gregorius Romano defensori: « Divinorum nos admonent eloquia praeceptorum necessitatem patientibus ecclesiasticum praebere subsidium. Quia ergo dilectissimus filius noster Cyprianus diaconus (0116A)Gaudiosum defensorem sedis nostrae, qui Syracusis degere comprobatur, paupertatis asseruit inopia constringi, idcirco experientiae tuae praesentium auctoritate mandamus, ut a praesenti secunda indictione sex solidos annis singulis ei dare non differas; ut et ille hujus remedii solatio potiatur, et tu quod dederis tuis sine dubio noveris rationibus imputandum. » (Lib. IX, ep. 39. indict. 2.) Item Gregorius Libertino expraetori: « Quanta vos saeculi hujus premat angustia, incognitum non habemus. Sed quia in summa tribulatione positis sola est consolatio misericordia Creatoris, in eum spem vestram ponite, ad ipsum vos tota mente convertite, qui et juste quem vult permittit affligi, et confidentem in se misericorditer liberabit. Ipsi ergo gratias agite, et patienter quaecunque (0116B)illata sunt sustinete. 70 Nam rectae mentis est Deum non solum in prosperis benedicere, sed etiam in adversitatibus collaudare. In his igitur quae patimini nullum contra Dominum murmur cordi vestro subrepat, quia ad quid hoc Creator noster operetur, ignotum est. Forsitan enim, magnifice Fili, aliquid illum in prosperis positus offendisti, unde te clementi amaritudine vult purgari. Et ideo nec temporalis te frangat afflictio, nec rerum damna discrucient, quia si in adversis gratias referens, Deum tibi patientia feceris esse placabilem, et quae amissa sunt, multiplicata reddentur, et super haec gaudia aeterna praestantur. Peto autem ne injuriosum ducatis quod viginti annuos vestitus ad pueros vestros per Romanum defensorem scripsimus praeberi, quia de beati (0116C)Petri Apostoli rebus, quamvis parva sint quae offerantur, pro magna benedictione suscipienda sunt semper, quoniam et hic vobis majora valebit impendere, et apud omnipotentem Deum beneficia aeterna praestare. » (Lib. X, ep. 31.) Item Gregorius Philippo presbytero: « Suscepi epistolas dilectionis tuae, in quibus mihi innotescere curasti quod vir venerabilis Andraeas presbyter de hac luce migraverit. De cujus ereptione gavisus sum, quia ad ea quae semper expetiit gaudia aeterna pervenit. De solidis vero, qui pro faciendo xenodochio a filio nostro Probo abbate Jerosolymis relicti sunt, hoc quod deliberatum fuerat ut fieri debuisset immutare non potui, sed benedictionem parvulam sanctitati vestrae quinquaginta solidos transmisi. » (Lib. XIII, ep. 29.)(0116D)
56. Longum est nimisque difficile, si eleemosynarum ejus saltem hujusmodi prosequar actiones; hoc breviter assero, quia et non petentibus ultro distribuit, et omnibus sibi petentibus hilariter ministravit. Unde Eliae presbytero et abbati provinciae Isauriae: « Evangelia, inquit, sicut mandastis, transmisimus. » Et post pauca. « Solidos autem vobis voluistis pro necessitatibus cellae quinquaginta transmitti quos multum esse existimantes, ex eis nobis decem (0117A)donastis, ut quadraginta mitteremus. Sed ne forsitan et hoc grave esset, alios nobis ex eis adhuc dignati estis largiri. Sed quia vos valde in continentia vestra benignos invenimus, eidem benignitati vice simili respondentes, quinquaginta transmisimus. Et ne forsitan minus esset, alios decem superaddimus. Ne vero et hoc adhuc minus esset, alios duodecim jungi fecimus. In hoc autem cognoscimus charitatem vestram, quia de nobis ita praesumitis, sicut vos praesumere debetis. » (Lib. V, ep. 37.)
57. Item Juliano: « Gloriae vestrae scripta suscipiens, legenda laetus aperui, sed tristis perlecta replicavi. In eis quippe dicebatur quod pudoris causa fuerit mihi vos ea quae dicenda erant tempore multo tacuisse. Et certum est quia minus amatur, qui adhuc (0117B)erubescitur. Absque modo constristatus sum, quia me a vobis comperi minus quam aestimaveram amari. In hoc autem valde me continetis si mercedis causas mihi assidue providendo studiose requiritis. Nec debet esse verecundiae ei aliquid de eleemosynis importune dicere, quem constat non suas, sed ad dispensandum res pauperum habere. De causis itaque 71 mercedis, apud episcopum libere agere debuistis, etiamsi meum animum qualis in amore vestro existeret nesciretis. Postquam enim et nos omnino gloriam vestram diligimus, et dispensationis locum in rebus, sicut scitis, pauperum tenemus, vestra, fateor, verecundia valde accusabilis fuit. Quam ideo tot verbis increpando insequor, ut hanc a corde vestro funditus repellam, et in mercedis causas magnum solatium (0117C)vestrae provisionis habeam. Monasterio itaque vestro, quod a vobis in Catanensi urbe constructum est, per Adrianum, notarium et rectorem patrimonii, emissa praecepti pagina, decem annuos solidos dari deputavimus. Quos petimus sine injuria suscipi, quia non haec vobis nostra oblatio, sed sancti Petri apostolorum principis benedictio offertur. » (Lib. XIII, ep. 19.)
58. Sane, quia sunt nonnulli qui ea quidem quae habent tribuunt, sed aliena quae non habent rapere non desistunt, et dum valde videri munifici appetunt, violenter ab habentibus auferunt, quae quasi misericorditer non habentibus largiantur, duas hic Gregorii epistolas insero, quibus liberalitatis ejus innocentia (0117D)mirabiliter doceatur. Ait enim in epistola Pantaleoni notario: « Experientia tua, quod vel quale apud sacratissimum corpus beati Petri apostoli jusjurandum praebuerit, memor est. Unde nos quoque securi discussionis ei causas in patrimonio partis Syracusanae commisimus. Oportet ergo te fidem tuam et ejusdem beati Petri apostoli timorem semper ante oculos habere, atque ita agere ut neque in praesenti vita ab hominibus, neque ab omnipotenti Deo in extremo judicio valeas reprehendi. Valerio siquidem (0118A)chartulario nostro narrante, cognovimus quia modium cum quo coloni Ecclesiae frumenta dare compellebantur viginti et quinque sextariorum inveneris, quod omnimodo exsecrati sumus, atque eamdem discussionis causam te tarde fecisse doluimus. Quia vero eumdem modium te fregisse, et justum fecisse commemoras, gavisi sumus. Sed quia praedictus chartularius summam quoque nobis indicare studuit quae de fraudibus conductorum apud experientiam tuam jam de duobus territoriis est collecta, sicut te studiose fecisse, fracto injusto modio, gaudemus; quia in futuro nobis etiam ita de peccatis praeteritis cogitamus, ne si ea quae fraudulenter conductores a rusticis abstulerunt, ad nos perveniant, peccata quae ab ipsis perpetrata sunt ad nos (0118B)trahantur. Et ideo volumus cum omni fide, omnique puritate, considerato timore omnipotentis Dei reducta ad memoriam districtione beati Petri apostoli, per unamquamque massam colonos pauperes et indigentes experientiam tuam describere, atque ex eis pecuniis quae in fraudibus sunt inventae vaccas, oves porcosque comparare, et singulis colonis pauperibus eas distribuere. Quod facere te cum consilio viri reverendissimi domni Joannis episcopi atque Adriani chartularii nostri et rectoris volumus. Si autem necesse propter consilium fuerit, etiam filius meus domnus Julianus debet adhiberi, ita ut nullus alius hoc cognoscat, sed omnino secretum sit. 72 Vos igitur apud vos pertractate utrum in auro, an certe pecuniis, eisdem colonis pauperibus dari eadem continentia (0118C)debeat. Quidquid vero communiter steterit, prius descriptionem, sicut praedixi, facito, et postmodum singulis juxta qualitatem suae paupertatis distribuere stude. Ego enim, sicut Magister gentium testatur, habeo omnia, et abundo, nec pecunias, sed mercedem quaero (Phil. IV). Ita ergo age, ut in die judicii de eadem causa mercedis quae experientiae tuae commissa est mihi fructum quem feceris ostendas. Quod si pure et fideliter ac strenue egeris, et hic illum in filiis tuis recipies, et postmodum retributionem plenariam in aeterni judicis examine habebis. » (Lib. XI, ep. 3.) Item idem Petro subdiacono: « Quod responsalem tuum tarde dimisimus, paschalis festivitatis occupationibus implicati, eum relaxare citius minime valuimus. (0118D)Causas vero in quibus indicandum curasti omnes subtiliter perquirentes, qualiter disposuimus inferius agnosces. Cognovimus rusticos Ecclesiae vehementer in frumentorum pretiis aggravari, ita ut instituta summa eis in comparatione abundantiae tempore non servetur. Et voluimus ut juxta pretia publica in omni tempore sive minus, sive amplius frumenta nascantur, in eis comparationis mensura teneatur. Frumenta autem quae naufragio pereunt per omnia volumus reputari, ita tamen, ut a te negligentia (0119A)ad transmittendum minime fiat, ne dum transmittendi tempus negligitur, damnum ex vitio vestro generetur. Valde autem iniquum et injustum esse perspeximus ut a rusticis Ecclesiae de sextariaticis aliquid accipiatur, et ad majorem modium dare compellantur quam in horreis Ecclesiae infertur. Unde praesenti admonitione praecipimus ut plus quam decem et octo sextariorum modium nunquam a rusticis Ecclesiae frumenta debeant accipi, nisi forte si quid est quod nautae juxta consuetudinem super accipiunt, quod minui ipsi in navibus attestantur.
« Cognovimus etiam in aliquibus locis mansisve Ecclesiae exactionem valde injustissimam fieri, ita ut a septuaginta ternis semis, quod dici nefas est, conductores exigantur. Et adhuc neque hoc sufficit, (0119B)sed insuper aliquid ex usu jam multorum annorum exigi dicuntur. Quam rem omnino detestamur, et amputari de patrimonio funditus volumus. Sed tua experientia sive in hoc, quod per libram amplius, sive in aliis minutis oneribus, et quod ultra rationis aequitatem a rusticis accipitur, penset, et omnia in summam pensionis redigat, et prout vires rusticorum portant, pensionem integram et pensantem ad septuagena vina persolvant, et neque siliquas extra libras, neque libram majorem exigere debeant, sed per aestimationem tuam, prout virtus sufficit, in summam pensionis crescat, et sic turpis exactio nequaquam fiat. Ne vero post obitum meum haec ipsa onera quae super pensum illata subtrahimus, et in capite pensionis fecimus crescere, iterum in quolibet (0119C)addantur, et inveniatur summa pensionis augeri, et onera adjectionis insuper rustici persolvere compellantur, volumus ut securitatis libellos ita de pensionibus facias, quatenus in primis 73 dicas tantam pensionem unumquemque persolvere debere, inibi abjectis siliquis, oleribus, vel granaticis. Quod autem ex his minutis in usum rectoris accedebat, volo ut hoc ex praesenti jussione in usum tuum veniat. Ante omnia hoc te volumus sollicite attendere, ne injusta pondera in exigendis pensionibus ponantur; sed si qua talia inveneris, frange, et nova, et recta constitue; quia et filius meus Servusdei diaconus jam talia invenit quae ipsi displicerent, sed licentiam haec immutandi non habuit. Super justa ergo pondera, praeter excepta et vilia cibaria, nihil aliud (0119D)volumus a colonis Ecclesiae exigi.
« Praeterea cognovimus quod prima illatio burdationis rusticos nostros vehementer angustet, ita ut priusquam labores suos venundare valeant, compellantur tributa persolvere. Quae dum de suo, unde dare non habent, ab auctionariis publicis mutua accipiunt, et gravia commoda ex eodem beneficio (0120A)persolvunt. Ex qua re fit ut dispendiis gravibus coangustentur. Unde praecipimus praesenti admonitione ut plus quam decem et octo sextariorum nunquam exigatur, et omne quod mutuum pro eadem causa ab extraneis accipere poterant, a tua experientia ex publico detur, et a rusticis Ecclesiae paulatim, ut habuerint, accipiatur; ne, dum in tempore coangustantur, quod eis postmodum sufficere poterat in inferendum, prius compulsi, vilius vendant, et hoc eis minime sufficiat.
« Pervenit etiam ad nos quod de nuptiis rusticorum immoderata commoda percipiantur. De quibus praecipimus ut omne commodum nuptiarum unius solidi summam nullatenus excedat. Si qui sunt pauperes, etiam minus dare debent. Si qui autem divites, (0120B)praefati solidi summam nullatenus transgrediantur. Quod nuptiale commodum nullatenus volumus in nostra ratione redigi, sed utilitati conductorum proficere.
« Cognovimus etiam quod, quibusdam conductoribus morientibus, parentes sui non permittuntur succedere, sed res eorum ad usus Ecclesiae pertrahuntur. De qua re definimus ut parentes morientium qui in possessione Ecclesiae degunt haeredes eis succedere debeant, nec aliquid de substantia morientium subtrahatur. Si vero filios parvulos aliquis reliquerit, quousque ad aetatem talem veniant ut substantiam suam regere valeant, personae eligantur cautae quibus parentum eorum res tradi debeant ad custodiendum.
« Cognovimus etiam quod si quis ex familia culpam (0120C)fecerit, non in ipso, sed in ejus substantia vindicatur. De qua re praecipimus ut quisquis culpam fecerit, in ipso quidem, ut dignum est, vindicetur, a commodo autem ejus omnino abstineatur, nisi forte parum aliquid, quod in usum exsecutoris qui ad eum transmissus fuerit proficere possit.
« Cognovimus etiam quia quoties conductor aliquid a colono suo injuste abstulerit, hoc quidem a conductore exigitur, sed ei non redditur a quo ablatum est. De qua re praecipimus ut 74 quidquid violenter cuilibet ex familia ablatum fuerit, ipsi restituatur cui ablatum est, et utilitati nostrae non proficiat, ne nos ipsi auctores esse violentiae videamur.
« Praeterea volumus ut si quando eos qui sunt in obsequio experientiae tuae in aliquibus causis quae (0120D)sunt extra patrimonium transmittis, parva quidem ex eis commoda accipiant, sed tamen ita in eorum utilitatem proficiant, ut nulla sibi exinde lucri commoda sub specie nostrae utilitatis requirant, quia nos sacculum Ecclesiae ex lucris turpibus nolumus inquinari.
« Jubemus etiam ut hoc experientia tua summopere custodiat, ut per commodum conductores in massis (0121A)Ecclesiae nunquam fiant, ne dum commodum quaeritur, conductores frequenter immutentur. Ex qua mutatione quid aliud agitur, nisi ut ecclesiastica praedia nunquam colantur? Sed et ipsa etiam libellatica, prout summa pensionis fuerit, moderentur. Per cellas et cellaria non plus de massis Ecclesiae te accipere volumus, nisi quantum consuetudo est. Te autem quae comparare jussimus, ab extraneis comparentur.
« Pervenit autem ad nos tres libras auri Petro conductori de Subpatriana injuste ablatas: de qua causa Fantinum defensorem subtiliter require, et si manifeste, injuste et incompetenter ablatae sunt, sine aliqua tarditate restitue.
« Cognovimus etiam rusticos burdationem quam jam (0121B)ab eis exactam Theodosius minime persolverat, iterum dedisse, ita ut in duplo exacti sint. Quod ideo factum est, quia ejus substantia ad debitum Ecclesiae non sufficiebat. Sed quoniam per filium nostrum Servumdei diaconum edocti sumus quod ex rebus substantiae ejus possit hoc ipsum damnum sufficienter resarciri, volumus quingentos septem solidos eisdem rusticis sine aliqua imminutione restitui, ne in duplo videantur exacti. Si autem supra damnum rusticorum etiam quadraginta solidi de rebus Theodosii remanent, quos et apud te diceris habere, volumus ut filiae ejus reddantur, ut res suas, quas in pignore dederat, recipere debeat. Cui etiam batiolam patris sui restitui volumus.
« Campanianus, gloriosus magister militum, duodecim (0121C)solidos annuos Joanni notario suo reliquerat ex massa Varroniana: quos dare te annis singulis sine aliqua dubitatione praecipimus nepti Eupli conductoris, quamvis omne mobile ejusdem Eupli perceperit, exceptis duntaxat solidis. Dare etiam de solidis illius te volumus solidos viginti quinque. Suppositorium aliquod argenteum pro uno solido dicitur esse appositum, et calix pro sex solidis dicitur esse appositus. Interrogato Dominico secretario, vel aliis qui scire possunt, debitum recipe, et vascula praefata restitue.
« Agimus autem gratias sollicitudini tuae, quia de causa fratris mei praecepi tibi ut argentum illius retransmittere debuisses, et sic oblivioni mandasti, ac si tibi aliquid ab extremo mancipio tuo diceretur. (0121D)Quod jam, vel modo non experientia, 75 sed negligentia tua studeat implere, vel quidquid ejus apud Antoninum fuisse cognoveris, sub omni velocitate retransmitte.
« De causa Salpingi Judaei epistola aliqua est inventa, quam tibi fecimus transmitti, ut eam relegens, et subtiliter causam ejus, vel viduae cujusdam, quae in eodem negotio dicitur implicata, cognoscens, de quinquaginta uno solidis qui redhiberi noscuntur, sicut justum tibi visum fuerit, responsum facias, ita (0122A)ut res alienae injuste nullo modo a creditoriis defraudentur.
« Antonino medietas legati sui data est, medietas redimetur: quam medietatem ex communi substantia ei volumus adimpleri; et non solum ei, sed etiam defensoribus, et peregrinis, quibus legati titulo aliquid dereliquit, et familiae legatum persolvi volumus, quod tamen ad nos pertinet. Collecta ergo ratione, pro nostra parte, id est, pro novem unciis persolve.
« De solidis Ecclesiae Canusinae volumus ut aliquid clericis ejusdem Ecclesiae largiaris, quatenus, et ii qui nunc inopiam patiuntur, sustentationem aliquam habeant, et si illic Deus voluerit ordinari episcopum, habeat unde subsistat.
« De lapsis sacerdotibus vel quolibet ex clero observare (0122B)te volumus ut in rebus eorum nulla contaminatione miscearis, sed pauperrima regularia monasteria require, quae secundum Deum vivere sciunt; et in eisdem monasteriis ad poenitentiam lapsos trade, et res lapsorum in eo loco proficiat in quo agere poenitentiam traduntur, quatenus ipsi ex rebus eorum subsidium habeant, qui de correctione eorum sollicitudinem gerunt. Si vero parentes habent, res eorum legitimis parentibus dentur, ita autem ut eorum stipendium, qui in poenitentiam dati fuerint, sufficienter debeat procurari. Si qui vero ex familia ecclesiastica sacerdotes, vel levitae, vel monachi, vel clerici, vel quilibet alii lapsi fuerint, dari eos in poenitentiam volumus, sed res eorum ecclesiastico juri non subtrahi, ad usum tamen suum accipiant, unde ad poenitendum subsistant; ne si nudentur, locis in quibus dati fuerint (0122C)onerosi sint. Si quos parentes in possessione habent, ipsis res eorum tradendae sunt, ut ab ipsis juri Ecclesiae conserventur.
« Ante triennium subdiaconi omnium Ecclesiarum Siciliae prohibiti fuerant ut more Romanae Ecclesiae suis uxoribus nullatenus miscerentur. Quod mihi durum atque incompetens videtur; ut qui usum ejusdem continentiae non invenit, neque castitatem ante proposuit, compellatur a sua uxore separari, atque per hoc, quod absit, deterius cadat. Unde videtur mihi ut a praesenti die episcopis omnibus dicatur ut nullum facere subdiaconum praesumant, nisi qui se victurum caste promiserit, quatenus et praeterita, quae proposito mentis appetita non sunt, violenter non (0122D)exigantur, et futura caute caveantur. Qui vero post eamdem prohibitionem, quae ante triennium facta est, continenter cum suis conjugibis vixerunt, laudandi atque remunerandi sunt, et ut in bono suo permaneant exhortandi. Eos autem qui post prohibitionem factam se a suis uxoribus continere noluerunt, pervenire ad sacrum ordinem nolumus, quia nullus debet ad ministerium altaris 76 accedere, nisi cujus castitas ante susceptum ministerium fuerit approbata.
« Liberato negotiatori, qui se Ecclesiae commendavit, qui habitat in massa Cinciana, annuam continentiam (0123A)a te volumus fieri. Cujus continentiae summam ipse aestima qualis esse debeat, ut renuntiata nobis, in tuis rationibus possit imputari. De praesenti vero Indictione jam a filio nostro Servodei diacono percepi quod Fantinum defensorem Joannes quidam monachus moriens in sex uncias haeredem dimisit. Cui hoc quidem quod dimissum est trade, sed contestare eum ut hoc facere ulterius non praesumat, sed pro labore suo statue quod accipiat, ut ei vacuus labor suus esse non debeat; et hoc meminerit, ut qui Ecclesiae stipendiis subsistit, ad lucra propria non anhelet. Si quid vero sine peccato et sine appetitu concupiscentiae per eos qui causas Ecclesiae agunt ad Ecclesiam venerit, dignum est ut ipsi vacui ex labore suo esse non debeant, sed nostro servetur judicio (0123B)qualiter debeant remunerari.
« De argento Rusticiani causam subtiliter require, et quod tibi justum videtur exsequere. Alexandrum virum magnificum admone, ut causam suam cum sancta Ecclesia decidere debeat. Quod si forte facere neglexerit, eamdem causam cum timore Dei, honestate servata, ut potes, exsequere. In qua re etiam largiri aliquid te volumus, et, si potes fieri, quod aliis dandum est, ipsi relaxetur, dummodo causam quam nobiscum habet perexeat.
Donationem ancillae Dei quae lapsa est, et in monasterio data, omni postposita tarditate, restitue, quatenus ipse locus, ut superius dixi, rerum ejus stipendia habeat qui ejus sollicitudinis labores portat. Sed et quidquid ab aliis ex ejus substantia tenetur (0123C)recollige, et monasterio praefato trade.
« Pensiones xenodochiis de via nova, quantas mihi indicasti, quia [ Al. quas] apud te habes, nobis dirige. Actionario autem, quem in eodem patrimonio deputasti, prout tibi videtur, aliquid largire.
« De ancilla Dei quae cum Theodosio fuit, Extranea nomine, videtur mihi ut ei continentiam facias, si utile conspicis, aut certe donationem quam fecit reddas. Domum monasterii quam Antonius, datis triginta solidis, a monasterio tulerat, receptis solidis, omni postposita tarditate, restitue. Amulas onychinas, requisita subtiliter veritate, restitue, quas per portitorem praesentium retransmisi.
« Saturninum, si vacat et occupatus apud te non est, ad nos dirige. Felix, conductor domnae Campanae, (0123D)quem liberum reliquerat, aut quem indiscussum esse jusserat, dixit sibi a Maximo subdiacono septuaginta duos solidos tultos; pro quibus dandis asseruit quia omnes res suas quas in Sicilia habuit vel venundedit vel apposuit. Sed scholastici dixerunt quia de fraudibus indiscussus esse non potest; dum tamen ad nos de Campania reverteretur, facta tempestate, mortuus est. Cujus te volumus uxorem et filios requirere, et quidquid vel apposuerat vel vendiderat, apposita absolve, de venditis pretium restitue; et insuper eis (0124A)aliquod alimentum praebe, quia Maximus eum in Siciliam miserat, et ibi ei quae asserebat abstulerat. Cognosce ergo quae ablata sunt, 77 et uxori filiisque ejus sine aliqua mora restitue. Haec omnia sollicite relege, omnemque illam familiarem tuam negligentiam postpone. Scripta mea ad rusticos quae direxi, per omnes massas fac relegi, ut sciant quid contra violentias suas ex auctoritate nostra defendere debeant, eisque vel authentica vel exemplaria eorum dentur. Vide ut omnia absque imminutione custodias, quia de his quae tibi pro servanda justitia scribo, ego absolvor, et tu si negligis, obligaris. Terribilem Judicem venientem considera, et de adventu illius nunc tua consideratio contremiscat, ne tunc sine causa jam timeat, cum coram illo coelum et terra tremuerint. (0124B)Audisti quid volo, vide quid agas. » (Lib. I, ep. 44.)
59. Hactenus de Gregorianae liberalitatis innocentia me retulisse sufficiat. Caeterum, quia, famis tempore, ut videlicet haberet unde Christi pauperibus subveniret, frumenta comparare studebat, nullo modo praetermittam. Ait enim in alia epistola eidem Petro subdiacono inter caetera: « Quinquaginta auri libris nova frumenta ab extraneis comparata, et in Sicilia in locis in quibus non pereant repone, ut mense Februario illuc naves quantas possumus dirigamus, ut eadem ad nos frumenta deferantur. Sed et si nos transmittere cessamus, ipse naves provide, et ad nos, auxiliante Domino, haec eadem frumenta Februario mense transmitte, exceptis duntaxat frumentis quae nunc mense Septembrio vel Octobrio juxta consuetudinem (0124C)transmitti praestolamur. Ita ergo tua experientia faciat, ut sine alicujus vexatione coloni ecclesiastici frumenta congregentur, quia tam [ Al., in tantum] hic parva nativitas fuit, ut, nisi, auxiliante Deo, de Sicilia frumenta congregentur, 78 fames vehementer immineat. » (Lib. I, ep. 72.) 60. Hujus liberalitatis multitudinem quidam eremitarum, vir magnae virtutis, qui nihil in mundo possidebat praeter unam gattam, quam, blandiens crebro, quasi cohabitatricem in suis gremiis refovebat, cognoscens, orasse fertur ad Dominum ut sibi ostendere dignaretur quam futurae remunerationis mansionem sperare debuisset, qui pro illius amore saeculum deserens, nil ex ejus divitiis possideret. Cumque nocte quadam dormiret, cognoscit sibi revelatum (0124D)fuisse ut cum Gregorio Romano pontifice mansionem sibi praeparandam sperare debuisset. At ille fortiter ingemiscens parum sibi profuisse voluntariam rerum inopiam, tantaque suae remotionis jejunia putabat, si cum eo mansionem reciperet qui tantis mundialibus divitiis redundaret. Cum vero Gregorianas divitias suae paupertati die noctuque suspirando conferret, alia nocte quiescens, audivit sibi Dominum in somnis dicentem: « Quando divitem non possessio divitiarum faciat, sed cupido, cur audes (0125A)paupertatem tuam Gregorii divitiis comparare, qui magis illam gattam quam habes, quotidie palpando, nullique conferendo, diligere comprobaris, quam ille qui tantas divitias non amando, sed contemnendo, cunctisque liberaliter largiendo, dispergit? » Ita Solitarius increpatus Deo gratias retulit; (0126A)et qui meritum suum decrevisse putaverat, si Gregorio conferretur, orare vehementius coepit ut cum eo mansionem quandoque percipere mereretur. Sed istius jam secundi libri finis adveniat, ut quae secutura sunt, auxiliante Domino, tertius prosequatur.
LIBER TERTIUS. Quo exponitur, quemadmodum sancti Gregorii vita doctrinae responderit.
ARGUMENTUM (0125)
ARGUMENTUM.--1. Quibus Gregorius studiis commissam sibi regebat Ecclesiam.--2. Quantis auctoritatibus contra si moniacam et Neophytorum haereses dimicarit.--3. Pro eisdem fieri synodum jussit.--4. Contra easdem totis viribus non pugnantes, cum Simone mago portionem habituros praedixit.--5. Quam sapienter etiam pastellaticum pro usu Pallii, vel consecratione pontificis, dari sive accipi prohibuerit.--6. Tria genera simoniacae dationis notavit.--7. In ordinandis episcopatibus, neque cardinalibus Ecclesiae suae, neque monachis pepercit.--8. Violenter neminem omnino promovit.--9. Violenter promotos in pristinum gradum reduxit.--10. Ab aliis calumniose dejectos in ordines suos restituit.--11. Cardinales in forensibus parochiis promotos ad cardinem revocavit.--12. Undecunque meliores eligere potuerat, episcopos consecrabat; et quanta districtione consecrandos examinaret.--13. Etiam alterius dioecesis episcopos ad regendas suae dioecesis Ecclesias invitabat.--14. Quemadmodum episcopatuum sedes unieret.-- 15. Vacantes episcopos, vacantibus incardinavit Ecclesiis.--16. Inthronizatis episcopis expulsos praesules junxit.-- 17. Sedium loca mutavit.--18. Nulla occasione pontificem ab una in aliam Ecclesiam, aut mutavit, aut mutari permisit.--19. Alterius parochianum sibi cardinalem sacravit.--20. Qualiter alterius Ecclesiae clericos, aliis incardinari permiserit.--21. Nunquam prioribus clericis posterius ordinatos praetulit.--22. Qualiter defunctorum episcoporum Ecclesias vicinis visitatoribus committebat.--23. Pro inventario faciendo, nihil accipiendum decrevit.-- 24. Consuetudines dationum, vel xeniorum repulit.--25. Episcopos ad Urbem Romanam, nisi semel in quinquennio venire statuit.--26. Etiam rerum pretia suscipere recusavit.--27. Suffraganeis suis episcopis necessaria praerogavit. --28. Quam curiose ab eisdem sanctitatem, sapientiam, et liberalitatem quaerebat.--29. Marinianum episcopum pro avaritia notat.--30. Serentum episcopum, pro confractis imaginibus arguit.--31. Januarium episcopum suas injurias vindicantem deterret.--32. Eumdem pro exaratione messis exasperat.--33. Desiderium episcopum pro lectione librorum gentilium corripit.--34. Natalem episcopum de negligentia simulque conviviis reprehendit.--35. Quam facetissime eumdem propriis assertionibus obligat.--36. Episcopos ab Ecclesia sua deesse vetuit.--37. Episcopos per diversa loca non vagari censuit.--38. Lapsum propriae amitae non dubitavit memoriae commendare.--39. Vitalianum episcopum, pro femina, quae religiosum habitum mutaverat, arguit.--40. Sergium defensorem pro negligentia reprehendit.--41. Paschasium episcopum pro fabrica navis et sui utilitate compescuit.--42. Campanorum episcoporum et Victoris Panormitani negligentias increpat.--43. Quam moderate Andream episcopum pro concubina dijudicat. --44. A pravis consiliariis abstinendum censuit.--45. Lapsos vel criminosos ab episcoporum familiaritate repulit. --46. Restringendam praepositorum iram, et unius culpam alii non esse nocivam statuit.--47. Liberos homines verberari, vel includi vetuit.--48. Qualiter judicum vitia redarguens publicarit.--49. Instigante diabolo judices contra eum saevierunt.--50. Mauricio imperatori, pessimam legem ferenti, viriliter contradicit.--51. De hypocrisi Joannis Constantinopolitani episcopi se universalem fatentis.--52. Augustales litteras pro eo supplicantes redarguit. --53. Tempora Mauricii moresque deturpat.--54. Superbiam hypocritae sapienter enervat.--55. Constantiam suam demonstrans, asserit se pro imperatore fidem nullatenus perditurum.--56. Quamobrem postulatas reliquias imperatrici non dederit.--57. Usque ad illa tempora Romanus pontifex pro reliquiis brandeum conferebat.--58. Quantis miraculis vestes sancti Joannis claruerint.--59. Quid sit de ejusdem vestibus sentiendum.--60. Gregorius pestem universalis nominis a totius Ecclesiae universitate repulit.
1. (0125B)79 Talibus venerabilis papa Gregorius commissam sibi divinitus Ecclesiam studiis efficaciter gubernabat. Jam Ligures, Venetos, Iberos, aliosque a schismate sub libello confessos, Chalcedonensem synodum venerari compellens, ad unitatem sanctae Ecclesiae revocarat. Jam Barbaricinos, Sardos, et Campaniae rusticos tam praedicationibus, quam verberibus emendatos, a paganizandi vanitate removerat. Jam Donatistarum haeresim penes Africam, Manichaeorum penes Siciliam, Arianorum penes Hispaniam, Agnoetarum vero penes Alexandriam, scriptorum suorum validissimis auctoritatibus importunissimisque legationibus, Domino suffragante, a corpore totius sanctae matris Ecclesiae sequestrarat.
2. (0125C)Sola penes Galliam Neophytorum haeresis, quot (0126B)simoniacis muneribus, quasi tot radicibus pullulans, longe lateque prorsus excreverat, et manabat. Contra quam venerabilis Pater apud Brunichildem reginam, Theodericum quoque, et Theodebertum Francorum reges, fortiter expugnavit, 80 donec, collecta generali synodo, hanc sub anathemate damnandam penitus impetraret. Nec ante, Syagrio episcopo Augustodunensi, regina et regibus, multis precibus flagitantibus, pallium dedit, quam, praesente Cyriaco suo abbate, ipsi quod de propellendis haeresibus moniti fuerant adimplerent. Nam pro his Brunichildi reginae inter caetera scribit, dicens: « Sacerdotale officium in tantam illic, sicut didicimus, ambitionem perductum est, ut sacerdotes subito, quod grave nimis est, ex laicis ordinentur. Sed quid (0126C)isti acturi, quid populo praestaturi sunt, qui non ad (0127A)utilitatem, sed fieri ad honorem, episcopi concupiscunt? Hi ergo, qui necdum quod docere debeant didicerunt, quid aliud agunt, nisi ut paucorum provectus illicitus fiat multis interitus, et in confusionem ecclesiasticae moderationis observantia deducatur, quippe ubi nullus regularis ordo servatur? Nam qui ad ejus regimen improvidus vel praecipitatus accedit, qua admonitione subjectos aedificet, cujus exemplum non rationem docuit, sed errorem? Pudet 81 profecto, pudet aliis imperare, quod ipse nescit custodire. Nec illud quidem, quod simili emendatione radendum est, praeterimus, sed omnino exsecrabile et esse gravissimum detestamur, eoquod sacri illic ordines per simoniacam haeresim, quae prima contra Ecclesiam orta, et districta maledictione damnata est, (0127B)conferantur. Hinc ergo agitur ut sacerdotis dignitas in despectu, et sanctus sit honor in crimine. Perit utique reverentia, adimitur disciplina, quia qui culpas debuit emendare, committit, et nefaria ambitione honorabilis sacerdotii ducitur in depravationem censura. Nam quis denuo veneretur quod venditur? Aut quis non vile putet esse quod emitur? Unde valde contristor, et terrae illi condoleo, quia dum Spiritum sanctum, quem per manus impositionem omnipotens Deus hominibus largiri dignatur, divino munere habere despiciunt, sed praemiis assequuntur, sacerdotium illic subsistere diu non arbitror. Nam ubi dona supernae gratiae venalia judicantur, ad Dei servitium non vita quaeritur, sed magis contra Deum pecuniae venerantur. » (Lib. IX, indict. 2, ep. 100.)
(0127C)Idem de eisdem Theoderico et Theodeberto regibus Francorum post aliqua: « Fertur simoniaca haeresis, quae prima contra Dei Ecclesiam diabolica plantatione subrepsit, et in ipso ortu suo telo apostolicae ultionis percussa atque damnata est, in regni vestri finibus dominari; cum in sacerdotibus fides sit eligenda cum vita, si vita deest, fides meritum non habet, beato Jacobo attestante, qui ait: Fides sine operibus, mortua est (Jac. II, 26). Quae enim opera esse valeant sacerdotis qui honorem tanti sacramenti convincitur obtinere per praemium? Ex qua re agitur ut ipsi quoque qui sacros ordines appetunt, non vitam corrigere, non mores componere studeant, sed divitias, quibus sacer honor emitur, congregare satagant. Hinc fit etiam ut insontes et pauperes a sacris (0127D)ordinibus prohibiti despectique resiliant, et dum innocentia pauperis displicet, dubium non est quod praemium illic delicta commendet, quia ubi aurum placet, et vitium. Hinc igitur non solum in ordinatoris et ordinati animam lethale vulnus infligitur, verum etiam excellentiae vestrae regnum, episcoporum vestrorum culpa, quorum magis intercessionibus juvari debuerat, praegravatur. Si enim is dignus sacerdotio creditur, cui non actionis merita, sed praemiorum (0128A)copia suffragatur, restat ut nihil sibi in honores ecclesiasticos gravitas, nihil defendat industria, sed totum auri profanus amor obtineat; et dum vitia honore munerantur, in locum ultoris is qui fortasse fuerat ulciscendus adducitur, atque hinc sacerdotes non proficere, sed perire potius indicantur. Vulnerato namque pastore, quis curandis ovibus adhibeat medicinam? Aut quando populum orationis clypeo tueatur, qui jaculis se hostium feriendum exponit? Aut qualem de se fructum producturus est, cujus gravi poste radix infecta est? Major ergo metuenda est locis illis fore calamitas [ Al., metuenda locis illis foret calamitas], ubi tales intercessores ad locum regiminis adducuntur, qui 82 Dei in se magis iracundiam provocent, quam per semetipsos populis placare (0128B)debuerant.
« Nec hoc quoque malum sollicitudo nostra patitur negligenter omittere, quod quidam, instinctu gloriae inanis electi, ex laico repente habitu sacerdotii honorem arripiunt, et, quod dicere pudet et tacere grave est, regendi, rectores, et qui docendi sunt, doctores, nec erubescunt videri, nec metuunt. Ducatum animarum impudenter assumunt, quibus via omnis ignota ductoris est, et quo vel ipsi gradiantur, ignari sunt. Quod quam pravum, quamve sit temerarium, saeculari etiam ordine et disciplina monstratur. Nam dum dux exercitus non nisi labore et sollicitudine expertus eligitur, quales animarum duces esse debeant qui episcopatus culmen immatura cupiunt festinatione conscendere? Hujus saltem rei se comparatione considerent, (0128C)et aggredi repente inexpertos labores timeant, ne caeca honoris ambitio, et ipsis in poenam sit, et aliis pestifera erroris semina jaciant, quippe qui non didicere quod ipsi doceant. Proinde paterno salutantes affectu, petimus, praecellentissimi Filii, ut hoc tam detestabile malum de regni vestri studeatis finibus prohibere, et nulla apud vos excusatio, nulla contra animam vestram suggestio locum inveniat, quia facientis procul dubio culpam habet, qui quod potest corrigere negligit emendare. » (Lib. IX, indict. 2, ep. 100.)
Item pro eisdem haeresibus Syagrio, episcopo Augustodunensi, et aliis episcopis: « Nuntio apud nos olim discurrente, vulgatum est quod in Galliarum partibus sacri ordines per simoniacam haeresim (0128D)conferantur. Et vehementi taedio moeroris afficimur, si in ecclesiasticis officiis quemquam habet locum pecunia, et fit saeculare quod sacrum est. Quicunque ergo hoc pretii studet datione percipere, sacerdos non esse, sed dici tantummodo, inaniter concupiscit. Quid scilicet, quid per hoc aliud agitur, nisi ut nulla de actu probatio, nulla sollicitudo de moribus, nulla sit de vita discussio, sed ille solummodo dignus qui dare pretium suffecerit aestimetur? Ex qua re si recti (0129A)ibraminis examinatione pensetur, dum improbe ad inanem gloriam locum festinat utilitatis arripere, eo ipso magis quod honorem quaerit, indignus est. Sicut autem is qui invitatus renuit, quaesitus refugit, sacris est altaribus admovendus; sic qui ultro ambit, vel importune se ingerit, est procul dubio repellendus. Nam qui sic nititur ad altiora conscendere, quid aliud agit nisi ut crescendo decrescat, et, ascendendo exterius, interius ad profunda descendat? Itaque, frater charissime, in sacerdotibus ordinandis sinceritas vigeat, sit simplex sine venalitate consensus, pura praeferatur electio, ut ad summam sacerdotii non suffragio venditorum provectus, sed Dei credatur esse judicio. Nam quia grave omnino sit facinus, Dei donum vel pretio comparare, vel vendere, evangelica (0129B)est testis auctoritas. Templum enim Dominus et Redemptor noster ingressus, cathedras vendentium columbas evertit (Matth. XXI). Quid aliud est columbas vendere, nisi pretium de manus impositione percipere, et 83 sanctum Spiritum, quem omnipotens Deus hominibus tribuit, venundare? Quorum sacerdotium ante Dei oculos cadere, cathedrarum utique patenter eversione signatum est; et tamen exerit adhuc nequitiae pravitas vires suas. Nam cogit vendere, quos decepit ut emerent. Et dum non attenditur quod divina voce praecipitur: Gratis accepistis, gratis date (Matth. X, 8), agitur ut crescat, et geminata fiat in uno eodemque delicti contagio, ementis scilicet et vendentis. Et cum liqueat hanc haeresim ante omnes radice pestifera surrepsisse, atque in ipsa sua (0129C)origine apostolica esse detestatione damnatam, cur non cavetur, cur non perpenditur quia benedictio illi in maledictionem convertitur, qui ad hoc ut fiat haereticus promovetur?
« Plerumque igitur adversarius animarum, dum non potest in his quae ad faciem sunt prava subripere, callide specie quasi pietatis injecta, nititur supplantare; suadetque forsitan debere ab habentibus accipi, ut sit quod possit non habentibus erogari, dummodo vel sic venena mortifera eleemosynae celata obumbratione transfundat. Nam nec venator feram, nec avem auceps deciperet, vel piscem piscator caperet, si aut ille laqueum in aperto proponeret, aut ille hamum esca absconditum non haberet. Omnino ergo metuenda et cavenda est hostis astutia, ne quos (0129D)aperta nequit tentatione subvertere, latente telo saevius valeat trucidare. Neque enim eleemosyna reputanda est, si pauperibus dispensetur quod ex illicitis rebus accipitur, quia qui hac intentione male accipit, ut quasi bene dispenset, gravatur potius quam juvatur. Eleemosyna Redemptoris nostri oculis illa placet, quae de non illicitis rebus et iniquitate congeritur, sed quae de rebus concessis et bene acquisitis impenditur. Unde etiam illud certum est, quia et si monasteria, aut xenodochia, vel quid aliud de pecunia quae pro sacris ordinibus datur construatur, mercedi non proficit, quoniam dum perversus et emptor honoris in locum transmittitur, et alios ad sui similitudinem (0130A)sub commodi datione constituit, plura male ordinando destruit, quam ille potest aedificare, qui ab eo pecuniam ordinationis accepit. Ne ergo sub obtentu eleemosynae cum peccato aliquid studeamus accipere, aperte sacra Scriptura nos prohibet, dicens: Hostiae impiorum abominabiles Domino, quae offeruntur ex scelere (Prov. XXI, 27). Quidquid enim in Dei sacrificio ex scelere offertur, omnipotentis Dei iracundiam non placat, sed irritat. Hinc rursus scriptum est: Honora Dominum de tuis justis laboribus (Prov. III, 9). Qui ergo male tollit ut quasi bene praebeat, constat sine dubio quia Dominum non honorat. Hinc quoque per Salomonem dicitur: Qui offert sacrificium de substantia pauperis, ac si victimet filium in conspectu patris (Eccli. III, 4, 24). Quantus autem dolor patris (0130B)sit, perpendamus, si in ejus conspectu filius victimetur; et hinc facile cognoscimus quantus apud Deum dolor exasperatur quando ei sacrificium ex rapina tribuitur. Nimis ergo declinandum est, dilectissime frater, sub obtentu eleemosynae, peccata simoniacae haereseos perpetrare. Nam aliud est propter peccata eleemosynas facere, aliud propter eleemosynas peccata committere.
« Hoc quoque ad nos pervenisse non dissimili 84 dignum detestatione complectimur, quod quidam, desiderio honoris inflati, defunctis episcopis, tonsurantur, et fiunt repente ex laicis sacerdotes, atque inverecunde religiosi propositi ducatum arripiunt, qui nec esse adhuc milites didicerunt. Quid putamus, quod isti subjectis praestaturi sunt, qui antequam (0130C)discipulatus limen attingant, tenere locum magisterii non formidant? Qua de re necesse est ut quamvis inculpati quisque sit meriti, ante tamen per distinctos ordines ecclesiasticis exerceatur officiis. Videat quod imitetur, discat quod doceat, informetur quod teneat, ut postea non debeat errare, qui eligitur viam erranti demonstrare. Diu ergo religiosa meditatione poliatur, ut placeat, et sic lucerna super candelabrum posita luceat, ut adversa ventorum vis irruens, conceptam eruditionis flammam non exstinguat, sed augeat. Nam cum scriptum sit, ut prius, Quis probetur, et sic ministret (I Tim. III, 10), multo amplius ante probandus est, qui populi intercessor assumitur, ne fiant causa ruinae populis sacerdotes mali. Nulla igitur contra hoc excusatio, nulla potest esse defensio, quia cunctis (0130D)liquido notum est quae sit in hujus rei diligentia sancti et egregii sollicitudo doctoris, qui neophytum ad ordines vetat sacros accedere. Sicut autem tunc neophytus dicebatur, qui initio in sanctae fidei erat eruditione plantatus, sic modo neophytus habendus est, qui repente in religionis habitu plantatus, ad ambiendos honores sacros irrepserit. Ordinate ergo ad ordines ascendendum est. Nam casum appetit qui ad summa loci fastigia, postpositis gradibus, per abrupta quaerit ascensum. Et cum idem Apostolus doceat inter alia sacri ordinis instituta discipulum, manum non esse cuiquam citius imponendam, quid hoc celerius, quidve praecipitatius, quam ut exoriatur (0131A)a summitate principium, et antequam esse incipiat discipulus, sit magister? Quisquis igitur sacerdotium non ad elationis pompam, sed ad utilitatem adipisci desiderat, prius vires suas cum eo quod est subiturus onere metiatur, ut et impar abstineat, et ad id cum metu etiam qui se sufficere existimat accedat.
« Ab re autem non facimus, si ad argumentum rationabile, usum rerum irrationabilium colligamus. Apta namque aedificationibus de silvis ligna succiduntur, nec tamen adhuc viridibus aedificii pondus imponitur, nisi eorum viriditatem multorum dierum mora siccaverit, et apta ad necessarium usum effecerit. Quae si observantia forte negligitur, citius superimposita mole franguntur, et gignit ruinam ad auxilium (0131B)res provisa. Hinc etenim medici, qui corporum curam gerunt, quaedam adjutoria recenti adhuc confectione formata indigenti non offerunt, sed maceranda temporibus derelinquunt. Nam si immature quis dederit, dubium non est quia fit causa periculi res salutis. Discant itaque, discant in officio suo sacerdotes, quibus animarum credita est cura, servare quod diversarum artium homines docente ratione custodiunt, et a praecipiti se ambitione, et si non metu, saltem pudore contineant. Sed ne forsan adhuc pravae se consuetudinis quisquam velit objectu defendere, fraternitatis tuae discretio rationis eos freno coerceat, 85 et labi in illicitis non permittat: quia quidquid ultione dignum est, non ad imitationis sed potius ad exemplum debet correptionis adduci. » Et post (0131C)pauca:
3. « De his itaque quae superius dicta sunt, fraternitatem vestram, auctore Deo, volumus synodum congregare: atque in ea reverendissimo fratre nostro Aregio, episcopo, et dilectissimo filio nostro Cyriaco abbate mediantibus, omnia quae sanctis canonibus, sicut praediximus, sunt adversa, districte sub anathematis impositione damnentur: id est, ut nullus pro adipiscendis ecclesiasticis ordinibus dare aliquod commodum praesumat, vel pro datis accipere, neque ex laico habitu quisquam repente audeat ad locum sacri regiminis pervenire, neque ut aliae mulieres cum sacerdotibus habitent nisi eae quae sacris canonibus sunt permissae. »
4. Has pestiferas haereses cernens prudentissimus (0131D)doctor Gregorius, per sacerdotum conniventiam, sive taciturnitatem magis magisque diffusis muneribus, quasi pestifer cancer, non solum infirma posse corrodere, verum etiam fortia membra mucrone pulcherrimarum rerum corrumpere, divino zelo commotus, Victori episcopo generalem sententiam protulit, dicens: « Quisquis ad hoc facinus (videlicet simoniae, ac neophytorum haeresim) emendandum, officii sui consideratione vehementer non arserit, cum ipso se habere non dubitet portionem, a quo prius hoc piaculare (0132A)flagitium sumpsit exordium. « (Regist. lib. XII, ep. 29.)
5. Cum vero quosdam cognosceret, ad evitanda simoniacae haeresis crimina, pestiferae negotiationis munera pastellaticum callide vocitare, ac hujusmodi mutato nomine, suae cupiditatis avaritiam velle contegere, prudentissimus doctor Gregorius sententiam, quam in primordio sui pontificatus coram synodo promulgaverat, iterato protulit, dicens: « Antiquam Patrum regulam sequens, nulli unquam quidquam de ordinationibus accipiendum esse constituo: neque ex datione Pallii, neque ex traditione chartarum, neque ex ea, quam nova per ambitionem simulatio invenit, appellatione pastelli. Quia enim in ordinando episcopo pontifex manum imponit, Evangelii vero lectionem (0132B)minister legit, confirmationis autem ejus epistolam notarius scribit: sicut pontificem non decet manum, quam imponit, vendere; ita minister, vel notarius non debet in ordinatione ejus vocem suam, vel calamum venundare. Pro ordinatione ergo, vel usu pallii, seu chartis, atque pastellis eumdem qui ordinandus est vel ordinatur, omnino aliquid dare prohibeo. Ex quibus praedictis rebus si quis hinc aliquid commodi appellatione exigere, vel petere forte praesumpserit, in districto Dei omnipotentis examine reatui subjacebit. » (Rom. Synodus c. 5, ad calcem Epistolarum.)
6. Item Joanni, episcopo Corinthiorum, post multa: « Novit, inquit, fraternitas vestra, quia prius pallium, nisi dato commodo, non dabatur. Quod quoniam incongruum (0132C)erat, facto concilio ante corpus beati Petri, apostolorum principis, tam de hoc quam de ordinationibus aliquid accipere 86 sub districta interdictione vetuimus. Oportet ergo ut neque per commodum, neque per gratiam, aut quorumdam supplicationem, aliquos ad sacros ordines consentiatis vel permittatis adduci. » (Regist. l. V, ep. 57.) Sed astuta turpissimae cupiditatis iniquitas non sufferens tantis se commodis, licet turpissimis, imo periculosissimis angustari, commentum satis artificiosum reperit: quo scilicet illos sacerdotio sublimaret, qui sibi post consecrationem tanto subjectiores esse debuissent, quanto non divino, quin potius humano judicio se fuisse promotos ipsi proculdubio reputarent. Quapropter omnipotentis Dei praeco Gregorius in Evangeliorum tractatibus, ut scilicet frequentius (0132D)legi vel audiri potuisset, disputat, inquiens: « Sunt nonnulli, qui quidem nummorum praemia ex ordinatione non accipiunt, et tamen sacros ordines pro humana gratia largiuntur: atque de largitate eadem, laudis solummodo retributionem quaerunt. Hi nimirum, quod gratis acceperunt, gratis non tribuunt: quia de impenso officio sanctitatis, expetunt nummum favoris. Unde bene cum justum virum describeret propheta, ait: Qui excutit manus suas ab omni munere (Isai. XXXIII, 15). Neque enim dixit: (0133A)Qui excutit manus suas a munere, sed adjunxit, ab omni: quia aliud est munus ab obsequio, aliud munus a manu, aliud munus a lingua. Munus quippe ab obsequio, est subjectio indebite impensa; munus a manu, pecunia; munus a lingua, favor. Qui ergo sacros ordines tribuit, tunc ab omni munere manus excutit, quando in divinis rebus non solum nullam pecuniam, sed etiam humanam gratiam non requirit. » (Hom. 4 in Evang.)
Hae sunt Gregorii super simoniacis, et illicitis ordinationibus doctissimi papae sententiae, quas ipse summo cultu servasse docetur, in eo quod ab ipso suae consecrationis exordio per omnem dioecesim suam, episcopos undecunque meliores invenire potuit, studiosissime ordinavit. Et si quando necessitas ordinandi sacerdotis obrepsit, neque cardinales Ecclesiae (0133B)suae neque monachos monasterii sui penitus excusavit, quo minus illis Ecclesiam regendam committeret, qui exemplis et verbis pariter illam aedificare melius potuissent. Nam, ut pauca de multis contingam, ex presbyteris cardinalibus Ecclesiae suae consecravit episcopos, Bonifacium Rhegii, Habentium Perusii, et Donum Messanae Siciliae. Ex subdiaconibus vero, Gloriosum Istriae, Festum Capuae, Petrum Trecas, et Castorium Arimini. At vero ex monachis monasterii sui, Marinianum Ravennae, Maximianum Syracusis, et Sabinum Callipoli praesules ordinavit. Sed et Augustinum penes Anglos a Galliarum episcopis ordinari praecepit. Per quem nihilominus ad episcopatum in eadem gente monachi ejusdem patris, (0133C)tempore diverso, provecti sunt: Mellitus, Justus, Laurentius et Paulinus. Solis diaconibus apostolicae sedis super hac quodammodo parte parcebat: quorum cum decem et novem plenitudine redundaret, ipse Bonifacium, Florentium, et 87 Epiphanium consecravit. Nec quemquam eorum ab officio, nisi Laurentium archidiaconum pro superbia reliquisque criminibus, in basilica Lateranensi, quae dicitur aurea, ubi mox Honoratum archidiaconum constituit, sequestravit.
8. Cumque Gregorius percepta occasione suae Ecclesiae cardinales, si tamen consentirent, satis voluntarie proveheret: neminem prorsus, quantacunque necessitate coactus, violenter promovere certabat: ne sub hujusmodi occasione quemquam eliminando (0133D)deponere videretur. Unde Scholastico, Judici Campaniae, scribens, ait: « Dum de Neapolitanae civitatis cura, destitutae sacerdotis solatio, vehementius angeremur, supervenientes praesentium latores cum decreto in Florentium subdiaconum nostrum confecto, aliquid nobis in tanto cogitationis pondere relevationis invenerant: sed dum praefatus subdiaconus noster refugiens civitatem ipsam, ordinationem suam lacrymabiliter evitasset: quasi ex majori quadam desperatione, nostram cognoscite crevisse moestitiam. (0134A)Atque ideo salutantes, hortamur magnitudinem vestram ut invocantes priores, vel populum civitatis, de electione alterius cogitetis, qui dignus possit eum Christi solatio ad sacerdotium promoveri. In quo, decreto solemniter facto, atque ad hanc urbem transmisso, ordinatio illic tandem, Christo auxiliante, proveniat. » (Regist. lib. III, ep. 15.)
9. Ab aliis quoque violenter promotos, in gradus pristinos revocabat. Unde Antonino subdiacono scribens, ait: « Honoratus, archidiaconus Ecclesiae Salonitanae, a sanctae memoriae decessore meo, missa supplicatione, poposcerat ut ab antistite suo invitus provehi ad fortioris gradus ordinem, contra morem, nullatenus cogeretur. Hoc enim fieri sibi non provehendi gratia, sed causa ingratitudinis perhibebat. Pro qua re tunc jam sanctae memoriae decessor noster, (0134B)scriptis suis Natali, fratri coepiscopoque nostro interdixerat ne praedictum Honoratum archidiaconum invitum proveheret, neve dolorem conceptae ingratitudinis diutius in corde retineret. Cumque et a me haec eidem summopere fuerint interdicta: non solum mandata Dei negligens, sed et scripta nostra contemnens, praefatum archidiaconum, quasi ad fortiorem honorem provehens, conatus est arte callide degradare. Unde actum est ut eodem archidiaconatus loco summoto, alium accersiret, qui ejus obtemperare moribus potuisset. Quem Honoratum archidiaconum arbitramur antistiti suo aliunde displicere non potuisse, nisi quod eum vasa sacra suis dare parentibus prohibebat. Quam causam subtiliter voluimus, et tunc sanctae memoriae decessor meus, et nunc (0134C)ego, indagatione discutere. Sed ipse suorum actuum conscius, personam ad judicium postposuit destinare. Proinde experientiam tuam praesentis praecepti auctoritate duximus fulciendam, quatenus conveniens in Salonam Natalem, fratrem coepiscopumque nostrum saltem tot scriptis admonitum studeat adhortari, ut supra memoratum archidiaconum in suo statim loco suscipiat. Quod si hoc facere 88 contumaciter, ut consuevit, forte distulerit, usum ei pallii, qui ab hac sede concessus est, ex auctoritate sedis apostolicae contradicito. Quem si, etiam amisso pallio, adhuc in eadem perseverare pertinacia, perspexeris, Dominici quoque corporis ac sanguinis eumdem antistitem participatione privabis. Eum vero, qui contra (0134D)justitiae regulam ad locum alterius provehi consensit, ab ejusdem archidiaconatus honore deponi praecipimus: quem, si ulterius in loco eodem ministrare praesumpserit, communionis sacrae participatione privamus. Aequum enim est ut asperos de justitia sentiat, quos erga se positos in caritate contemnit. Restituto ergo loco suo Honorato archidiacono, instructam personam supradictus antistes, te compellente, dirigat, quae intentionem ejus esse vel fuisse justam suis mihi allegationibus possit ostendere. Sed (0135A)et eumdem archidiaconum ad nos venire praecipimus, ut quidquid justum, quidquid omnipotenti Deo placitum fuerit, cognitis assertionibus partium decernamus. Nos enim nullum pro personali amore defendimus, sed auctore Deo, normam justitiae, postposita cujuslibet acceptione personae, servamus. » (Regist. l. II, ep. 20.)
10. Item Honorato Salonitano, jam ex presbytero in diaconatum reducto: « Dudum quidem decessoris nostri nostraque praeceptio ad dilectionem tuam cucurrerat, in qua, et de objectis tibi calumniose capitulis fueras absolutus, et in tui gradus ordinem sine aliqua instituimus altercatione restitui. Sed quia rursus ante non multum temporis spatium, ad Romanam civitatem veniens, de quibusdam illic actis incongrue, (0135B)et de sanctorum es conquestus alienatione vasorum: atque, dum pro hac re, quae tuis objectionibus respondere potuisset, sustineremus in hac civitate personas, Natalis, episcopus tuus, de hac luce migravit: necessarium judicavimus easdem praeceptiones tam decessoris nostri, quam nostras, quas dudum ut dictum est, pro tua absolutione transmisimus, praesentibus deinceps apicibus confirmare. Quamobrem a cunctis tibi objectis capitulis te plenius absolventes, in tui te ordinis gradu sine aliqua volumus altercatione permanere: ut nihil tibi penitus mota a praefato viro quaestio, qualibet occasione praejudicet. » (Regist. lib. III, ep. 32.) Item in alia Epistola post multa: « Sed etiam nunc dico, aut easdem personas, videlicet Joannem (0135C)Chalcedonensem, et Athanasium Isaurios presbyteros in suis ordinibus suscipe, eisque quietem praebe: aut, si hoc fortasse nolueris, omni altercatione postposita, de eorum causa statuta majorum, aut canonum terminos custodi. Sin vero, nos quidem inferre rixam nolumus: sed tamen venientem a vobis non devitamus. Quid autem de episcopis, qui verberibus timeri volunt, canones dicant, bene fraternitas vestra novit. Pastores etenim facti sumus, non percussores. Et egregius praedicator dixit: Argue, obsecra, increpa cum omni patientia, et doctrina (III Tim. IV, 2). Nova vero, atque inaudita est praedicatio, quae verberibus exigit fidem. » (Regist. lib. III, ep. 53.)
11. Item cardinales violenter in parochiis ordinatos 89 forensibus, in pristinum cardinem Gregorius (0135D)revocabat. Quapropter Joanni, episcopo Syracusano scribens ait: « Quorumdam ad nos relatione pervenit Cosmam, qui ex monacho monasterii sanctae Luciae, a decessore tuo venerandae memoriae Maximiano in Ecclesia Syracusana subdiaconus factus, atque a te postea in possessione, quae Juliana vocatur, presbyter dicitur ordinatus, ita nimia tristitia, et loci qualitate vehementer afflictum, ut vitam sibi poenam existimet, (0136A)et contritioni suae, fugae quaerat auxilium. Et ideo, quia tales erga subjectos nostros debemus existere, quales nos, si subjecti fuissemus, nostros volueramus esse praepositos: magnae benignitatis est si eum in Ecclesiam, ubi subdiaconatus est functus officio, sanctitas tua reducere, atque illic presbyterum studuerit constituere cardinalem. Quod et facere, quantum arbitramur, debes, si nihil est quod juste contra ipsum animum tuum exasperet. Si vero aliqua culpa est, suis nobis hoc epistolis fraternitas tua, ut scire possimus, insinuet. » (Regist. lib. XIII, ep. 28.)
12. Quanta curiositate Gregorius idoneos quosque ad regimen destitutarum quaesierit plebium, breviter indicabo: ut tantus vir non solum doctrinis, quin (0136B)et operibus verus paterfamilias fuisse gregis Dominici probabiliter colligatur. Ait enim in epistola Maximiano, Syracusano episcopo: « Felix, vir clarissimus praesentium lator, edocuit nos, esse quemdam in illis partibus presbyterum, qui ad episcopatus ordinem provehi probatae vitae merito dignus appareat. Hunc ergo fraternitas tua coram se deduci faciat: eumque sicut certus sum, propter animae periculum diligenter examinet. Quem si ad hunc provehi gradum dignum esse perspexerit, ad nos studeat destinare, ut eum, Domino disponente, loco, cui praeviderimus, possimus ordinare pastorem. » (Regist. lib. II, ep. 24, indict. 10.) Item Cypriano, diacono: « Amarissimas Dilectionis tuae epistolas de Domni Maximiani obitu, mense (0136C)Novembri suscepi. Et quidem ille ad praemia desiderata pervenit; sed infelix populus Syracusanae civitatis lugendus est, qui pastorem talem diu habere non meruit. Proinde dilectio tua sollicitudinem gerat ut in eadem Ecclesia talis debeat ad ordinandum eligi, qui post Domnum Maximianum, ejusdem regiminis locum non indignus videatur aut immeritus sortiri. Et quidem credo quod Trajanum, presbyterum, maxima pars eligat, qui, ut dicitur, bonae mentis est; sed, quantum suspicor, ad regendum locum illum idoneus non est. Tamen si melior inveniri non valet, et ipse nullis criminibus tenetur involutus, condescendi ad eum, cogente nimia necessitate, potest. Si autem mea voluntas ad hanc electionem quaeritur, tibi secreto indico quod volo: quia nullus mihi in (0136D)eadem Ecclesia, post Domnum Maximianum, tam dignus videtur, quam Joannes, archidiaconus Catanensis Ecclesiae. Qui, si fieri potest ut eligatur, credo quod apta valde persona inveniatur. Sed ipse quoque prius de criminibus, quae impedire possunt, a te secreto requirendus est: a quibus si liber inventus fuerit, eligi jure potest. Quod si actum fuerit, etiam frater et coepiscopus noster Leo ei cessionem facere (0137A)debebit, ut liber ad ordinandum valeat inveniri. » (Regist. lib. IV, ep. 17.)
90 Item Clementinae, Patriciae: « Amandum, presbyterum, a Surrentinis ad episcopatum, gloriosa filia, electum esse cognoscas. Quem quia huc scripsimus debere transmitti, contristari de ejus absentia non debetis, quia nec abscedere creditur, qui mente vobiscum est. Et quoniam pastorem quaerentibus, is qui vobis olim placuit, gratus est: omnipotentem Deum benedicentes, Christiana magis in hoc devotione gaudete. Et ut ad nos celerius aliis profuturus venire debeat, hilariter studete: quia sincerae charitatis est exsultare, quando is qui diligitur, ad hoc vocatur ut crescat. » (Lib. X, ep. 18.)
Item Passivo episcopo: « Bene novit fraternitas (0137B)vestra quam longo tempore Aprutium pastorali sit sollicitudine destitutum. Ubi diu quaesivimus quis ordinari, debuisset, et nequaquam potuimus invenire. Sed quia Opportunus mihi in moribus suis, in psalmodiae studio, in amore orationis valde laudatus, religiosam vitam omni modo agere dicitur: hunc volumus ut fraternitas vestra ad se faciat venire, et de anima sua admoneat, quatenus in bonis studiis crescat. Et si nulla ei crimina, quae per legis sacrae regulam morte mulctata sunt, obviant, tunc hortandus est ut vel monachus, vel a nobis subdiaconus fiat: et post aliquantum temporis, si Deo placuerit, ipse ad pastoralem curam debeat promoveri. » (Lib. XII, ep. 12.)
Item Venantio, patricio Panormitano, petenti sibi (0137C)quemdam presbyterum episcopum consecrari, rescribit inter caetera, dicens: « Hunc presbyterum dare omnino nobis excellentia vestra sciat esse difficile: quia personarum nos necessitas, ad ordinanda alia loca pastoribus destituta, non levis angustat. » (Lib. XIII, ep. 15.)
Sed quia necessitate ordinandarum se angustatum meminit personarum: ne indiscusse quemquam promovisse putetur, uno exemplo videtur esse docendum. Ait enim in epistola Joanni episcopo: « Ne incauta eorum ordinatio, qui ad episcopatum eliguntur, valeat provenire, vigilanti de eorum personis est sollicitudine requirendum. Indicatum siquidem nobis est Florentium, archidiaconum Ecclesiae Anconitanae, qui ad episcopatum electus fuerat, Scripturae quidem (0137D)sacrae scientiam habere, sed ita aetatis esse senio jam confectum, ut ad regiminis officium non possit assurgere; adjicientes etiam ita illum tenacem existere, ut in domum ejus amicus ad charitatem nunquam introeat. Rusticus autem, diaconus ejusdem Ecclesiae, qui similiter electus fuerat, vigilans quidem homo dicitur, sed, quantum asseritur, Psalmos ignorat. Florentium vero, diaconum Ecclesiae Ravennatis, qui electus ab omnibus memoratur, sollicitum esse novimus, sed qualis sit interius, omnino nescimus. Ideoque fraternitas tua, una cum fratre et coepiscopo (0138A)nostro Armenio suprascriptae Anconitanae Ecclesiae visitatore illuc festinet accedere, et diligenter de vita ac moribus singulorum requirere: vel si de nullo sibi sunt crimine conscii, quod eos ad hoc officium vetet accedere. Pariter etiam requirendum est si hoc, quod de praefato archidiacono dictum est quia nunquam amicus domum ejus ingressus est, ita se veritas habeat: et utrum ex necessitate, an ex tenacia talis sit: 91 aut si ita senex est, ut ad regendum non possit assurgere: vel si tactis sacrosanctis Evangeliis, sicut nobis nuntiatum est, jusjurandum praebuit nunquam se ad episcopatum accedere. Sed et de Rustico, diacono, quantos psalmos minus teneat, scrutandum est. Florentio autem, diacono Ravennati, si nullum, sicut diximus, crimen est quod obsistat, (0138B)apud episcopum ejus agi necesse est ut ei debeat cessionem concedere: non tamen ex nostro mandato vel dicto, ne contra suam voluntatem eum concedere videatur. » (Lib. XIV, ep. 11.)
13. Et quidem Gregorius, prudenter cognoscens totum corpus Ecclesiae tam per bonos episcopos feliciter stare, quam per malos infeliciter cadere: non solum diversarum gentium diversi ordinis clericos, verum etiam vacantes episcopos, in suae dioeceseos episcopatus invitabat. Unde Sebastiano Sirmiensi episcopo inter caetera scribit, dicens: « Debitum salutationis alloquium solvens, indico quod ad me, Bonifacio defensore referente, pervenerit quia vir sanctissimus frater noster domnus Anastasius, patriarcha, in una suarum civitatum regendam vobis (0138C)Ecclesiam committere voluit, et consentire noluistis. Quem sensum et sapientiam vestram valde ego libenter amplexus sum, et laudavi vehementer: et vos felices, me infelicem esse deputavi, qui tali hoc tempore regimen Ecclesiae suscipere consensi. Si tamen animus vester fortassis fratribus condescendendo, et misericordiae operibus intentus, ad hoc unquam consentire decreverit; peto ut amori meo alium minime praeponatis. Sunt enim in Sicilia insula Ecclesiae vacantes episcopis: et si vobis placet, auctore Deo, Ecclesiam regere, juxta beati Petri apostoli limina, cum ejus adjutorio melius potestis. Si vero non placet, feliciter state, et pro nobis infelicibus exorate. » (Regist. lib. V, ep. 42.)
14. Interea Gregorius locis munitis, episcopis (0138D)constitutis, dissipatas Ecclesias adunabat. Quapropter Bacaudae, Formiensi episcopo, scribit, dicens: « Et temporis necessitas nos perurget, et imminutio personarum exigit ut destitutis Ecclesiis, salubri ac provida debeamus dispositione succurrere. Et ideo quoniam Ecclesiam Minturnensem funditus tam cleri, quam plebis destitutam desolatione cognovimus: tuamque pro ea petitionem, quatenus Formianae Ecclesiae, in qua beati Erasmi martyris corpus requiescit cuique fraternitas tua praesidet, adjungi debeat, piam esse ac justissimam providentes: necessarium (0139A)duximus, consulentes tam desolationi loci illius, quam tuae Ecclesiae paupertati, reditus supradictae Ecclesiae Minturnensis vel quidquid ei antiquo modernoque jure vel privilegio potuit potestve qualibet ratione competere, ad tuae Ecclesiae jus potestatemque hac praecepti nostri auctoritate migrare, ut a praesenti tempore sicuti de propria Ecclesia debeas cogitare, eique competentia tua provisione disponere, quatenus deinceps quod perire nuncusque potuit, pauperum Ecclesiae tuae utilitatibus clerique proficiat. » (Regist. lib. I, ep. 8.) Item Benenato episcopo: « Et temporis qualitas, et vicinitas nos locorum invitat, ut Cumanam atque Misenatium unire debeamus Ecclesias: quoniam hae non longo a se itineris intervallo sejunctae 92 sunt; (0139B)nec, peccatis facientibus, tanta populi multitudo est, ut singulos, sicut olim fuit, habere debeant sacerdotes. Quia igitur Cumani castri sacerdos vitae hujus cursum explevit, utrasque nos Ecclesias praesentis auctoritatis pagina unisse tibique commisisse cognosce, propriumque utrarumque Ecclesiarum scito te esse pontificem; et quaecunque tibi de earum patrimonio vel cleri ordinatione promotioneve juxta canonum statuta visa fuerint ordinare atque disponere, habebis, ut proprius revera sacerdos, liberam ex nostrae auctoritatis consensu atque permissione licentiam. Ubi vero commodius aut utilius esse prospexeris, habitato: ita sane ut alteram Ecclesiam, a qua corporaliter ad praesens absens es, sollicita providentique cura disponas, quatenus divina illic mysteria (0139C)solemniter, auxiliante Domino, peragantur. Fraternitas ergo tua tanto in adhortationibus lucrandisque animabus sollicitiore cura semper invigilet, quanto se unitarum Ecclesiarum gubernationis onera suscepisse cognoscit. » (Lib. II, ep. 45.)
15. At vero civitatum desolatarum pontifices Gregorius vacantibus civitatibus incardinare curabat. Unde Martino, episcopo Corsicae, inter caetera scribens: « Quoniam, inquit, Ecclesia Tamitana, in qua dudum fuerat honore sacerdotali tua fraternitas decorata, ita est, delictis facientibus, hostili feritate occupata et diruta, ut illuc ulterius spes remeandi nulla remanserit: in Ecclesiam te Aleriensem, quae jam diu est pontificis auxilio destituta, cardinalem, secundum petitionis tuae modum, hac auctoritate (0139D)constituimus sine dubio sacerdotem. Ita ergo studio vigilanti cum Dei amore secundum canonum praecepta cuncta dispone et ordina, ut, et fraternitas tua suis desideriis se gaudeat esse potitam, et Ecclesia Dei alterno gaudio repleatur, cardinalem te suscepisse pontificem. » (Regist. lib. I, ep. 79.) Item Joanni episcopo Squillacino: « Pastoralis officii cura nos admonet, destitutis Ecclesiis proprios constituere sacerdotes, qui gregem Dominicum pastorali debeant sollicitudine gubernare. Propterea te Joannem ab hostibus captivatum Lisitanae civitatis episcopum in Squillacina cardinalem necesse duximus (0140A)constituere sacerdotem: ut et susceptam semel animarum curam intuitu futurae retributionis impleas; et licet a tua, hoste imminente, depulsus sis, aliam quae pastore vacat, debeas Ecclesiam gubernare: ita tamen, ut si civitatem illam hostibus liberam effici, et Domino protegente, ad priorem statum contigerit revocari, in eam in qua et prius ordinatus es Ecclesiam revertaris. Si autem praedicta civitas continua captivitatis calamitate premitur, in hac in qua a nobis ordinatus es, debeas Ecclesia permanere. » (Regist. lib. II, ep. 37.)
Item Joanni, episcopo Velitrano: « Postquam hostilis impietas diversarum civitatum, ita peccatis facientibus, desolavit ecclesias, ut reparandi eas spes nulla, populo deficiente, remanserit: majori valde (0140B)cura constringimur, ne defunctis earum sacerdotibus, reliquiae plebis, nullo pastoris moderamine gubernatae, per invia fidei, hostis callidi rapiantur, quod absit, invidia. Hujus ergo rei sollicitudine saepe commoniti, hoc 93 nostro sedit corde consilium, ut vicinis eas mandaremus pontificibus gubernandas. Ideoque fraternitati tuae curam gubernationemque trium tabernarum ecclesiae praevidimus committendam, quam tuae ecclesiae aggregari unirique necesse est: quatenus utrarumque ecclesiarum sacerdos et rector, Christo adjutore, possis existere; et quaecunque tibi de ejus patrimonio, vel cleri ordinatione seu promotione, vigilanti ac canonica visa fuerint cura disponere, quippe ut pontifex proprius liberam habebis ex praesenti nostra permissione licentiam. » (0140C)(Regist. lib. II, ep. 50.)
Item Gratioso Numentano episcopo curam gubernationemque sancti Anthemii ecclesiae, in Curium civitatis Sabinorum territorio constitutae incardinando conjunxit. Item Agnello episcopo Fundano post aliqua: « Quoniam propter cladem hostilitatis, nec in civitate, nec in ecclesia tua est cuiquam habitandi licentia: ideo hac te auctoritate nostra Terracinensis ecclesiae cardinalem constituimus sacerdotem. » (Lib. III, ep. 20.) Et post pauca: « Illud quoque fraternitatem tuam scire necesse est, quoniam sic te praedictae Terracinensis ecclesiae cardinalem esse constituimus sacerdotem, ut et Fundensis ecclesiae pontifex esse non desinas, nec curam gubernationemque praetereas. » (Ibid., ep. 23.)
(0140D) 16. Sed et expulsos episcopos, quos tam cito Gregorius, vel incardinare non poterat, vel quorum reditum ad sedes proprias contingere posse sperabat, aliis episcopis, qui tunc videlicet in locis suis degebant, interim pro sustentatione ac stipendiis praesentis vitae jungebat, generaliter, dicens: « Fratres et coepiscopos nostros, quos et captivitatis diversarumque necessitatum angustiae comprimunt, studete consolandos, convivendosque vobiscum in ecclesiasticis sustentationibus libenter suscipere: non quidem ut per communionem episcopalis throni dignitas dividatur, sed ut ab Ecclesia juxta possibilitatem sufficientia (0141A)debeant alimenta percipere. Sic enim et proximum in Deo, et Deum in proximo diligere comprobamur. Nullam quippe eis nos in vestris ecclesiis auctoritatem tribuimus, sed tantum vestris solatiis eos contineri summopere hortamur. » (Regist. lib. I, ep. 45.)
17. Loca quoque sedium prudentissimus pontifex accepta justa occasione mutabat. Unde Joanni, episcopo Vellitrano scribit, dicens: « Temporis qualitas admonet, episcoporum sedes antiquitus certis civitatibus constitutas, ad alia quae securiora putamus ejusdem dioecesis loca transponere, quo, et habitatores nunc degere, et barbaricum possint periculum facilius declinare. Propterea te Joannem fratrem coepiscopumque nostrum Vellitrensis civitatis, sedemque (0141B)tuam in loco qui appellatur Arenata ad sanctum Andream apostolum, praecipimus exinde transmigrare: quatenus et ab hostilitatis incursu liberior existere valeas, et illic consuetudinum solemnium festa disponas. » (Regist. lib. II, ep. 14.)
18. Et notandum quod Gregorius, licet monasteria et episcopatus unierit, atque vacantes episcopos vacantibus civitatibus incardinare studuerit, nunquam tamen episcopum ab integritate suae Ecclesiae, vel ipse in aliam commutavit, vel sub quacunque occasione migrare consensit. 94 Nam postquam Demetrium Neapolitanum episcopum super criminibus manifestis deposuit: cum ab eisdem Neapolitanis incardinari sibi Paulum Nepesinum episcopum magnopere quaereretur: discretissimus pontifex, visitatione (0141C)civitatis Nepesinae Joanni episcopo delegata, eumdem quidem Paulum visitatorem illis tribuit: cardinalem vero constituere tam primo dispensatorie distulit, quam postea penitus recusavit. Cui postmodum licentiam revertendi ad suam dioecesim concedens, centum solidos de Neapolitana ecclesia, et unum puerulum orphanum, qualem ipse de familia ejusdem ecclesiae voluisset, dari praecepit.
19. Aliarum parochiarum clericos sibi et aliis discretissimus pontifex discretissime incardinare curabat. Quapropter Heliae presbytero et abbati provinciae Isauriae post aliqua scribens: « Filium, inquit, vestrum Epiphanium mandastis, ut ad sacrum ordinem provehere deberemus, vobisque retransmittere. Sed in uno vos audivimus, in altero vero audire minime potuimus. Diaconus quidem factus est; sed (0141D)quisquis semel in hac ecclesia sacrum ordinem acceperit, egrediendi ex ea ulterius licentiam non habet. Si ergo videre vos non potui, hac ex re consolationem habeo, quia in filio vestro requiesco. » (Regist. lib. V, ep. 37.)
20. Item Maximiano, episcopo Syracusano: « Praesentium lator Felix, diaconus, cum nullatenus in haereticorum dogmata lapsus sit, nec a catholica fide discesserit, pravis illectus adversus Constantinopolitanam synodum suspicionibus, in Istricorum se separatione removerat. Qui cum Romam venisset, recepta a nobis, juvante Domino, ratione, excessum (0142A)suum recepta Dominici corporis communione correxit. Quia ergo, ut dictum est, non in haeresim incidit, sed a sacris generalis Ecclesiae ministeriis, quasi rectae studio intentionis erravit, imbecillitati ejus atque necessitatibus consulentes, maximeque sustentationi ejus, pietatis intuitu providentes, in tua Syracusana ecclesia eum praevidimus cardinandum. » (Regist. lib. IV, ep. 14.) Item Fortunato, episcopo Neapolitano: « Fraternitatem tuam a nobis petisse recolimus, ut Gratianum, ecclesiae Venafranae diaconum, tuae concederemus ecclesiae cardinandum. Et quoniam nec episcopum, cui obsecundare, nec propriam habet ecclesiam, hoste scilicet prohibente, quo suum debeat ministerium exhibere: petitionem tuam non praevidimus (0142B)differendam. Idcirco scriptis tibi praesentibus eum necessario duximus concedendum, habituro licentiam diaconum illum, nostra interveniente auctoritate, ecclesiae tuae, Deo propitio, constituere cardinalem. » (Regist. lib. VI, ep. 11.)
Item Cypriano diacono: « Sicut Dilectio tua studiose laboravit pro persona fratris et coepiscopi nostri Joannis, ut in Syracusana ecclesia, auctore Deo, debuisset ordinari: ita nunc necesse est ut per dilectionis tuae studia ei quoque regiminis solatia ministrentur. Quemdam enim presbyterum proprium habuisse se perhibet, qui tamen a fratre et coepiscopo nostro Leone in Catanensi ecclesia dicitur ordinatus. Et quia in novam ecclesiam vadit, et suos illic proprios homines habere necesse est, ut, dum causarum (0142C)tumultibus premitur, in secreto suo inveniat ubi requiescat, 95 praedicto fratri et coepiscopo nostro Leoni blande et dulciter persuadere debes ut ei praefatum presbyterum cedere debeat, ne quem tam benignus ad ordinandum cessit, ordinatum destituere fortasse videatur. » (Regist. lib. VI, c. 20.)
21. Antiquissimum ecclesiasticae consuetudinis ordinem Gregorius ab apostolis traditum et ad sua usque tempora solemniter conservatum adeo studiosissime retinebat, ut nullum, quantalibet sanctitate, sapientia, nobilitateve polleret, anterioribus clericis in conventu, consessu, statione, sive subscriptione praeponeret. Unde Januario, Caralitano episcopo, scribens: « Liberatus, inquit, de quo nobis tua fraternitas indicavit, qui diaconi fungi perhibetur officio, (0142D)si a decessore tuo non factus est cardinalis, ordinatis a te diaconis nulla debet ratione praeponi: ne eos, quos consecrando probasse cognosceris, reprobare supponendo quodam modo videaris. Praedictum itaque Liberatum, quem reprimendus ambitionis infiat spiritus, omni instantia ab intentus sui pravitate compesce, et ultimum inter diaconos stare constitue: ne, dum se illicite praeferri contendit, immeritus loco in quo nunc situs est judicetur. Cujus tamen si obedientia fueris invitatus, et eum post hoc facere cardinalem volueris, nisi pontificis sui cessionem solemni more meruerit, abstinendum ab ejus incardinatione (0143A)memineris: quoniam aequitati convenire non ambigis, ut aliis servare non differas, quod ipse quoque tibi servare desideras. » (Regist. lib. I, ep. 83.)
22. Hujus videlicet antiquissimae consuetudinis ordine Gregorius provocatus, defunctorum Episcoporum Ecclesias pro faciendo inventario, et eligendo legitimae opinionis episcopo, vicinis episcopis commendabat, hoc modo scribens Joanni Squillacino: « Obitum illius antistitis directa relatio patefecit. Quapropter visitationis destitutae ecclesiae, fraternitati tuae operam solemniter delegamus: quam ita te convenit exhibere, ut nihil de provectionibus clericorum, reditu, ornatu, ministeriisque vel quidquid illud est, in patrimonio ejusdem a quoquam praesumatur ecclesiae. Et ideo fraternitas tua ad praedictam ecclesiam ire properabit, et assiduis adhortationibus (0143B)clerum plebemque ejus admonere festinet: ut remoto studio, uno eodemque consensu talem sibi praeficiendum expetant sacerdotem, qui et tanto ministerio dignus valeat reperiri, et a venerandis canonibus nullatenus respuatur. Qui dum fuerit postulatus, cum solemnitate decreti omnium subscriptionibus roborati, et dilectionis tuae testimonio litterarum, ad nos veniat consecrandus: commonentes etiam fraternitatem tuam ut nullum de altera eligi permittas ecclesia, nisi forte inter clericos earumdem civitatum in quibus visitationis impendis officium, nullus ad episcopatum dignus, quod evenire non credimus, potuerit inveniri: provisurus ante omnia ne ad cujuslibet conversationis meritum laicae personae aspirare praesumant, et tu periculum ordinis tui, quod absit, (0143C)incurras. Monasteria autem, si qua sunt in ipsius parochia constituta, sub tua cura dispositioneque, quousque illic proprius fuerit episcopus ordinatus, esse concedimus: ut sollicitudinis tuae vigilantia proposito suo 96 congrua, Deo adjuvante, actione respondeat. » (Regist. l. II, ep. 38.) Item clero, ordini et plebi: « Vestri antistitis obitum cognoscentes, curae nobis fuit destitutae ecclesiae visitationem fratri et coepiscopo nostro Joanni solemniter delegare: cui dedimus in mandatis ut nihil de provectionibus clericorum, reditu, ornatu, ministeriisque a quoquam usurpari patiatur, cujus vos assiduis adhortationibus convenit obedire; quatenus in ecclesiastico obsequio sacerdos exquiratur, qui a venerandis canonibus nulla discrepet ratione. (0143D)Qui dum fuerit postulatus cum solemnitate decreti omnium subscriptionibus roborati, et visitatoris pagina prosequente, ad nos veniat ordinandus: provisuri ante omnia ne cujuslibet vitae vel meriti laicam personam praesumatis eligere: nam non solum talem ad episcopatus apicem nulla ratione provehendum, verumetiam vos nullis intercessionibus veniam promereri posse cognoscite; sed omnes quos ex vobis de laica persona aspirasse constiterit, ab officio et a communione alienos faciendos proculdubio noveritis. » (Regist. lib. II, ep. 29.)
23. Nulla occasione Gregorius quidquam de donariis (0144A)sive praediis quarumlibet ecclesiarum patiebatur auferri. Idcirco Maximiano, Syracusano episcopo, inter alia scribit, dicens: « Charitatem tuam commonere curavimus ut si quispiam episcoporum de hac luce migraverit, vel, quod absit, pro suis fuerit remotus excessibus, convenientibus hierarchicis, cunctisque cleri prioribus, atque in sui praesentia inventarium ecclesiae rerum facientibus, omnia quae reperta fuerint subtiliter describantur; nec, sicut antea fieri dicebatur, species quaedam, aut aliud quodlibet de rebus ecclesiae, quasi pro faciendi inventarii labore, tollatur. Sic namque ea quae ad munitionem facultatis pauperum pertinent, desideramus expleri, ut nulla penitus in rebus eorum ambitiosis hominibus venalitatis relinquatur occasio. Visitatores ecclesiarum, clerici quoque eorum, qui cum ipsis per (0144B)non suae civitatis parochias fatigantur, aliquod laboris sui capiant, te disponente, subsidium. Justum namque est ut illic consequantur stipendium, qui pro tempore suum commodare reperiuntur obsequium. » (Regist. lib. IV, ep. 1.)
24. Consuetudines dationum vel xeniorum a suis episcopis accipere Gregorius, quasi pondus quoddam pestiferum toto mentis conamine detrectabat. Unde Felici, episcopo Messanensi: « Consuetudines, inquit, quae ecclesiis noscuntur gravamen inducere, nostra nos decet consideratione remittere, ne illud aliqua cogantur inferre, unde sibi inferenda debeat potius exspectare. Clericis quidem tuis, vel aliorum consuetudinem te oportet illibatam servare, eisque, annis singulis, quae sunt consueta transmittere: nobis (0144C)vero de caetero, ne quid transmitti debeat, inhibemus. Et quoniam non delectamur xeniis, palmatianas quas tua direxit fraternitas cum gratiarum actione suscepimus; sed eas, ne quod exinde sentire potuisses dispendium, digno fecimus pretio venundari, et id tuae fraternitati transmisimus sigillatum. Sed quia charitatem tuam ad nos velle venire cognovimus, scriptis praesentibus admonemus, 97 ut ad veniendum non debeas laborem assumere; sed ora pro nobis, ut quanto nos itineris intervalla dissociant, tanto animis nostris ad invicem, Christo adjuvante, simus in charitate conjuncti; quatenus alterna nos obsecratione juvantes, susceptum officium venturo integrum Judici resignemus. » (Regist. lib. I, ep. 66, ind. 9.) (0144D)Item Joanni, episcopo primae Justinianae, cui et pallium mittit, et vices suas committit, post multa scribit: « Xenia autem vestrae sanctitatis suscipere omnino nolueram, quia valde esset incongruum, ut a praedatis atque afflictis fratribus munera percepisse videremur; sed responsales vestri alio me argumento vicerunt, ad eum illa deferentes, a quo non possent vestrae fraternitatis oblationes repelli. » (Lib. II, ep. 23.)
25. Hinc est quod Gregorius episcoporum neminem ad urbem fatigare delectans, Maximiano Syracusano episcopo, vices suas per Siciliam totam commisit; (0145A)praecipiens ut omnes episcopi semel in quinquennio Romam venirent. (Regist. lib. II, ep. 7.) Unde Cypriano diacono scribens: « Novit, ait, dilectio tua hanc olim consuetudinem tenuisse, ut fratres et coepiscopi nostri Romam semel in triennio de Sicilia convenirent; sed nos eorum labori consulentes, scias constituisse ut suam hic semel in quinquennio praesentiam exhiberent, » et caetera. (Regist. lib. VII, ep. 22.) Ubi notandum quia si beatus Gregorius xenia, quod credi nefas est, anhelaret, non episcoporum adventus a triennio in quinquennium protelaret, immo a triennio in biennium proculdubio festinaret.
26. Sed quando xenia grate susciperet, qui quamvis dispensandas alterius eleemosynas recusare timeret, (0145B)eas tamen et timendo suscipiebat, et cautissime dispensabat: quique adeo sua dare, et aliena non accipere consueverat, ut etiam rerum quarumdam pretia penitus refutaret. Unde Eulogio patriarchae Alexandrino inter caetera scribit, dicens: « De lignis quod scribitis quia brevia fuerint, navis per quam transmissa sunt qualitas fecit: quia si major navis venisset, potuissem ligna etiam majora transmittere. Quod autem dicitis, quia si majora transmittamus, pretium datis: largitati quidem gratias agimus, sed accipere pretium, Evangelio interdicente, prohibemur. Nos enim ea quae transmittimus ligna, non emimus: et quomodo possumus pretium accipere, cum scriptum sit: Gratis accepistis, gratis date? Nunc ergo juxta modum navis per nauclerum parva ligna transmisimus: (0145C)sequenti vero anno, si omnipotenti Deo placuerit, majora praeparamus. » (Regist. lib. VIII, ep. 29.)
27. Non mirum si liberalissimus pontifex nullas consuetudines a suis suffraganeis, nulla xenia capiebat, quibus ipse, si qua necessaria videbantur, satis hilariter ministrabat. Unde Venantio episcopo Perusino scribit, dicens: « Fratrem et coepiscopum nostrum Ecclesium frigore omnino laborare cognovimus, pro eo quod hyemalem vestem non habeat. Et quia aliquid sibi a nobis petiit debere transmitti, fraternitati tuae ad hoc per latorem praesentium transmisimus amphimallum, tunicam et pectorale, ut ad te ei debeant sine mora transmitti. Et ideo ad praedictum fratrem nostrum sub omni illud celeritate stude (0145D)transmittere; atque nobis hoc ipsum, quia transmiseris, 98 tuis renuntiare epistolis non omittas, sed ita fac, ut ad transmittendum, quia vehemens frigus est, moram aliquam minime facias. » (Regist. lib. X, ep. 53, indict. 5.) Item eidem Ecclesio Clusino episcopo: « Scripta fraternitatis vestrae suscipientes, contristati sumus quod vos per ea et graviter infirmatos et adhuc debiles esse cognovimus. Et licet sanctitatem vestram videndi desiderium haberemus, bene tamen fecistis isto vos illic tempore continere: ne venientes huc, de aegritudinis vestrae molestia recidivam nobis tristitiam faceretis. » Et post pauca: « Unum autem caballum (0146A)vobis, qualem invenire potuimus, de benedictione sancti Petri transmisimus, ut habeatis cum quo post infirmitatem vectari possitis. » (Regist. lib. X, ep. 45, indict. 3.)
28. Tali patrono tunc illius temporis pontifices ampliati, tam novas ecclesias a fundamentis construentes ornare, quam veteres quoque splendidissime renovare coeperunt. Nam Gregorius nihil in suis episcopis magis, quam sanctitatem, sapientiam et liberalitatem curiosissime quaeritabat. Quod ut significantius elucescat, quasdam epistolarum ejus adhibebo, quarum testimonio lector meus quorumdam episcoporum vitia reprehensa cognoscat. Ait enim in epistola Secundo, servo Dei, inter caetera, sic:
29. « Fratrem nostrum Marinianum, episcopum, (0146B)verbis quibus vales excita, quia eum obdormisse suspicor. Nam venerunt quidam ad me in quibus erant quidam senes mendicantes, qui a me discussi sunt a quibus et quid acceperint, et per singula retulerunt quanta eis et a quibus in itinere data sint. Quos, dum sollicite de praedicto fratre requirerem quid eis dedisset, responderunt se eum rogasse, sed ab eo se omnino nihil accepisse, ita ut neque panem in via acceperint, quod dare omnibus illi ecclesiae semper familiare fuit. Dixerunt enim: Respondit nobis dicens: Non habeo quod vobis dare possim. Et miror si is qui vestes habet, argentum habet, cellaria habet, quod pauperibus debeat dare non habet. Dic ergo illi ut cum loco mutet mentem. Non sibi credat solam lectionem et orationem sufficere, ut remotus (0146C)studeat sedere et de manu nihil fructificare; sed largam manum habeat, necessitatem patientibus concurrat, alienam inopiam suam credat: quia si haec non habet, vacuum episcopi nomen tenet. » (Regist. lib. VI, ep. 30.)
30. Item Sereno, episcopo Massiliensi, post aliqua: « Perlatum ad nos fuerat, quod inconsiderato zelo succensus, sanctorum imagines, sub hac quasi excusatione, ne adorari debuissent, confregeris. Et quidem, quia eas adorari vetuisses, omnino laudavimus: fregisse vero reprehendimus. Dic, frater, a quo factum sacerdote aliquando, vel auditum est, quod fecisti? Si non aliud, vel illud te non debuit revocare, ut, despectis aliis fratribus, solum te et sanctum esse crederes et sapientem. Aliud est enim picturam adorare, aliud per picturae historiam, quid (0146D)sit adorandum addiscere. Nam quod legentibus scriptura, hoc idiotis praestat pictura cernentibus: quia in ipsa ignorantes vident quod sequi debeant, in ipsa legunt, qui litteras nesciunt. Unde et praecipue gentibus pro lectione pictura est. Quod magnopere a te, qui inter gentes habitas, attendi decuerat: ne dum recto zelo incaute succenderis, 99 ferocioribus animis scandalum generales. Frangi ergo non debuit quod non ad adorandum in Ecclesiis, sed ad instruendas solummodo mentes fuit nescientium collocatum. Et quia in locis venerabilibus sanctorum depingi historias non sine ratione vetustas admisit, si zelum discretione condiisses, sine dubio, et ea quae (0147A)intendebas, salubriter obtinere, et collectum gregem non dispergere, sed dispersum potius poteras congregare: ut pastoris in te meritum nomen excelleret, non culpa dispersoris incumberet. Haec autem dum in hoc animi tui incauto nimis motu exequeris, ita tuos scandalizasse filios perhiberis, ut maxima eorum pars a tua se communione suspenderet. Quando ergo ad ovile Dominicum errantes oves adduces, qui quas habes, retinere non praevales? Proinde hortamur ut vel nunc studeas esse sollicitus, atque ab hac te praesumptione compescas: et eorum animos, quos a tua disjunctos unitate cognoscis, paterna ad te dulcedine omni annisu omnique studio revocare festines. » (Regist. l. XI, ep. 13.)
31. Januario quoque Caralitano episcopo, post (0147B)aliqua scribit, dicens: « Inter querelas multiplices, Isidorus vir clarissimus, a fraternitate tua frustra se excommunicatum anathematizatumque conquestus est. Quod quam ob rem factum fuerit, dum a clerico tuo, qui praesens erat, voluissemus addiscere, pro nulla alia causa, nisi pro eo quod te injuriaverat, factum innotuit. Quae res nos vehementer afflixit, quia si ita est, nil te ostendis de coelestibus cogitare, sed terrenam te conversationem habere significas: dum pro vindicta propriae injuriae, quod sacris regulis prohibetur, maledictionem anathematis invexisti. Unde de caetero omnino esto circumspectus atque sollicitus, et talia cuiquam pro defensione injuriae tuae inferre denuo non praesumas. Nam si tale aliquid feceris, in te scias postea vindicandum. » (Regist. (0147C)lib. XI, ep. 49.)
32. Item eidem: « Praedicator omnipotentis Dei Paulus apostolus praecipit, dicens: Seniorem ne increpaveris (I Tim. V, 1). Sed haec ejus regula in eo servanda est, cum culpa senioris exemplo suo non trahit ad interitum corda juniorum. Ubi enim senior juvenibus exemplum ad interitum praebet, ibi districta increpatione feriendus est. Nam scriptum est: Laqueus juvenum omnes vos (Isai. XLII, 22). Et rursum propheta dicit: Peccator centum annorum maledictus est (Isai. LXV, 20). Tanta autem nequitia ad aures meas de tua senectute pervenit, ut eam nisi adhuc humanitus pensaremus, fixa jam maledictione feriremus. Dictum quippe mihi est quod Dominico die priusquam missarum solemnia celebrares, ad exarandam (0147D)messem latoris praesentium perrexisti; et post exarationem ejus missarum solemnia celebrasti. Post missarum solemnia etiam, et terminos possessionis illius eradicare minime timuisti. Quod factum quae poena debuit insequi, omnes qui audiunt, sciunt. Dubii autem de tanta hac perversitate fueramus; sed filius noster Cyriacus abbas, a nobis requisitus dum esset Caralis, ita se cognovisse perhibuit. Et quia adhuc canis tuis parcimus, hortamur, aliquando resipisce senex, atque a tanta levitate morum et operum perversitate compesce: quia quanto morti vicinior efficeris, tanto fieri sollicitior atque timidior debes. Et quidem pene sententia in te fuerat jaculanda; (0148A)sed quia simplicitatem tuam cum senectute novimus, interim tacemus. » (Lib. IX, ep. 1.)
33. Omnes omnino pontifices a lectione librorum 100 gentilium Gregorius inhibebat. Quapropter Desiderio Galliarum episcopo, pallium postulanti, scribit, inquiens: « Cum multa nobis bona de vestris fuissent studiis nuntiata, ita cordi nostro est nata laetitia, ut negare ea, quae sibi fraternitas vestra concedenda poposcit, minime pateremur. Sed post haec pervenit ad nos, quod sine verecundia memorare non possumus, fraternitatem tuam grammaticam quibusdam exponere. Quam rem moleste suscepimus, ac sumus vehementius aspernati, ut ea quae prius dicta fuerunt in gemitum et tristitiam verteremus, quia in uno se ore cum Jovis laudibus Christi laudes non capiunt. (0148B)Et quam grave nefandumque sit episcopos canere, quod nec laico religioso conveniat, ipse considera. Nam quamvis dilectissimus filius noster Candidus, presbyter, postmodum veniens, hac de re subtiliter inquisitus, negaverit, atque vos conatus fuerit excusare, de nostro tamen adhuc animo non recessit; quia quantum execrabile est hoc de sacerdote narrari, tanto utrum ne ita sit, districta et veraci oportet satisfactione cognosci. Unde si post hoc evidenter haec quae ad nos perlata sunt falsa esse claruerint, neque vos nugis et saecularibus litteris studere constiterit; et Deo nostro gratias agemus, qui cor vestrum maculari blasphemis nefandorum laudibus non permisit, et de concedendis quae poscitis, securi jam et sine aliqua dubitatione tractabimus. » (Regist. (0148C)lib. XI, ep. 54.)
34. Nihilominus Natali, Salonitano episcopo, scribit, dicens: « Multis ab urbe tua venientibus, frater charissime, didici, pastorali cura derelicta, solis te conviviis occupatum. Quae audita non crederem, nisi haec actionum tuarum experimentis approbarem. Nam quia nequaquam lectioni studeas, nequaquam exhortationi invigiles, sed ipsum quoque usum ecclesiastici ordinis ignores, hoc est in testimonio, quod eis sub quibus es positus servare reverentiam nescis. » (Regist. lib. II, ep. 18.)
35. Sed cum Natalis per inanem philosophiam scriptis propriis se niteretur inculpabilem demonstrare, mitissimus doctor Gregorius ita rescripsit: « In conviviorum defensionem vestra fraternitas (0148D)Abrahae convivium memorat, in quo, testo sacro eloquio, tres angelos suscepisse perhibetur. Sed hoc exemplo de convivio, neque nos beatitudinem vestram reprehendimus, si hanc suscipere angelos in hospitalitatem cognoscimus. Rursum narrat tua fraternitas Isaac satiatum, filio benedictionem dedisse. Quae utraque veteris Testamenti, quia ita sunt gesta per historiam, ut tamen signarent aliquid per allegoriam, utinam valeamus sic res gestas legendo percurrere, ut possimus etiam gerendas praevidendo sentire. Ille quippe in tribus angelis unum salutans, Trinitatis subsistentias unius substantiae esse declaravit. Iste vero satiatus benedicit filium: quia qui divinis epulis repletur, illius sensus in prophetiae virtutem extenditur. (0149A)Divinae autem epulae sacri eloquii verba sunt. Si igitur assidue legitis, si exemplum ab exterioribus trahentes, interna penetratis, quasi de agri venatione satiati, mentis ventrem repletis, ut anteposito filio, suscepto videlicet populo, possitis ventura nuntiare. Sed jam in hoc saeculo caligat, qui de Deo aliquid prophetat: quia profecto dignum est ut hic jam per concupiscentiam minus videat, cujus sensus per intelligentiam intus coruscat. Haec ergo ad vosmetipsos 101 trahite; et si vos tales agnoscitis, nihil est quod de nostra aestimatione dubitetis. Gaudere quoque Beatitudinem vestram invenio, si voracis nomen cum rerum auctore sustineat. Quod ego breviter expono, quia si de vobis falsum dicitur, nomen hoc veraciter cum rerum auctore sustinetis. Si vero de vobis verum (0149B)est, hoc de illo falsum fuisse quis dubitet? Absolvere vos non valet par nomen, quorum dispar est causa. Nam cum eo crucem etiam periturus latro suscepit; sed quem reatus proprius tenuit, par crucifixio non absolvit. » (Regist. l. II, ep. 52.) Ego tamen, quanti valeo precibus deposco, ut sancti simam fraternitatem vestram auctori nostro Deo non solum nomen, sed etiam causa conjungat. Convivia autem quae ex intentione impendendae charitatis fiunt, recte vestra sanctitas in suis epistolis laudat; sed tamen sciendum est quia tunc veraciter ex charitate prodeunt, cum in eis nulla absentium vita mordetur, nullus ex irrisione reprehenditur; et non in eis inanes saecularium negotiorum fabulae, sed verba sacrae lectionis audiuntur, cum non plus quam necesse (0149C)est servitur corpori, sed sola ejus infirmitas reficitur, ut ad usum exercendae virtutis habeatur. Haec itaque si vos in vestris conviviis agitis, abstinentium fateor magistri estis. Quod ergo Pauli apostoli ad me testimonium posuistis, in quo ait: Qui non manducat, manducantem non judicet (Rom. XIV, 3), omnino existimo incongruum fuisse: quia neque ego non comedo, neque ob hoc a Paulo apostolo dictum est, ut membra Christi, quae in ejus corpore, id est in Ecclesia, invicem sibi charitatis compage connexa sunt, nullam de se ullo modo curam gerant. Sed si neque ego ad te, neque tu aliquid pertineres ad me, jure tacere compellerer, ut eum non reprehenderem qui emendari non posset. Haec ergo sententia propter eos solummodo dicta est qui illos judicare student (0149D)quorum cura sibi commissa non est. At postquam nos, auctore Deo, unum sumus, si ea quae nobis corrigenda sunt tacemus, valde delinquimus.
36. Neminem sane pontificum a parochia sua saltem parumper absque inevitabili prorsus necessitate discedere Gregorius permittebat: quos nimirum in causis mundialibus occupari vehementissime prohibebat. Unde Romano, defensori, scribit, dicens: « Perlatum est ad nos, reverendissimum fratrem nostrum Basilium episcopum, velut unum de laïcis in causis saecularibus occupari, et praetoriis inutiliter deservire. Quae res, quoniam et ipsum vilem reddit, et reverentiam sacerdotalem annihilat, statim ut experientia tua hoc praeceptum, (0150A)susceperit, eum ita ad revertendum districta executione compellat, quatenus ei illic, te insistente, quinque diebus sub qualibet excusatione immorari non liceat: ne si quolibet modo eum ibidem amplius moram habere permiseris, cum ipso apud nos graviter incipias esse culpabilis. » (Regist. lib. X, ep. 10.)
37. Item Anthemio subdiacono: « Pervenit ad nos Pimenium, Amalfitanae civitatis episcopum, in ecclesia sua residere non esse contentum, sed foras per loca diversa vagari. Quod videntes alii, nec ipsi in castro se retinent, sed ejus exemplum sequentes, foris magis eligunt habitare. Et quia sic agentes, ipsi potius ad suam hostes depraedationem invitant, idcirco hac tibi auctoritate praecipimus ut 102 supradicto episcopo interminari non desinas, quatenus hoc de caetero facere non praesumat, sed in Ecclesia sua, sacerdotali (0150B)more, resideat. Quem si forte non emendari post tuam interminationem cognoveris, in monasterio eum deputare et nobis curabis modis omnibus indicare, ut quid facere debeas nostra iterum praeceptione cognoscas. » (Regist. l. VI, ep. 23.)
38. Non mirum si Gregorius ex ministerio sibi credito curabat vitia quorumlibet praepositorum verbis salubribus increpare, qui lapsum propriae amitae non dubitaverit ad instructionem populi posterorum memoriae commendare. Siquidem Evangelica sententia qua dicitur: Multi sunt vocati, pauci vero electi (Matth. XXII, 14), volens multorum vocationem a paucorum electione formis exemplorum discernere, perhibet, dicens: « Pater meus tres sorores habuit, (0150C)quae cunctae sacrae virgines fuerunt: quarum una Tharsilla, alia Gordiana, alia Aemiliana dicebatur. Uno omnes amore conversae, uno eodemque tempore sacratae, sub districtione regulari degentes in domo propria, socialem vitam ducebant. Cumque essent diutius in eadem conversatione, coeperunt quotidianis incrementis in amorem Conditoris sui Tharsilla et Aemiliana succrescere, et, cum solo hic essent corpore, quotidie animo ad aeterna transire. At contra Gordianae animus coepit ab amore caloris intimi per quotidiana decrementa tepescere, et paulisper ad hujus saeculi amorem redire. Crebro autem Tharsilla dicere Aemilianae sorori suae cum magno gemitu solebat: Video Gordianam sororem nostram de nostra sorte non esse. Perpendo enim quia foras defluit, et (0150D)cor ad quod proposuit non custodit. Quam curabant blanda quotidie redargutione corripere, atque a levitate morum ad gravitatem sui habitus reformare. Quae quidem resumebat vultum subito gravitatis inter verba correptionis; sed cum ejusdem correptionis hora transisset, transibat protinus et superducta gravitas honestatis, moxque ad levia verba redibat. Puellarum gaudebat societate laïcarum, eique persona valde onerosa erat, quaecumque huic mundo dedita non erat. Quadam vero nocte huic. Tharsillae amitae meae, quae inter sorores suas virtute orationis continuae, afflictionis studiosae, abstinentiae singularis, gravitate vitae venerabilis, in honore et culmine (0151A)sanctitatis excreverat, sicut ipsa narravit, per visionem atavus meus Felix, hujus Romanae Ecclesiae antistes, apparuit, eique mansionem perpetuae claritatis ostendit, dicens: Veni, quia in hac te lucis mansione suscipio. Quae subsequenti mox febre correpta, ad diem pervenit extremum. Et sicut nobilibus feminis virisque morientibus, multi conveniunt qui eorum proximos consolentur, eadem hora ejus exitum praestolantes viri ac feminae lectulum circumsteterunt, inter quas mater quoque mea adfuit. Cum subito sursum illa respiciens, Jesum venientem vidit, et cum magna animadversione coepit circumstantibus clamare, dicens: Recedite, recedite, Jesus venit. Cumque in eum intenderet quem videbat, sancta illa anima carne soluta est; tantaque subito fragrantia miri odoris (0151B)aspersa est, ut ipsa quoque suavitas cunctis ostenderet illic auctorem suavitatis venisse. Cumque corpus ejus ex more mortuorum 103 ad lavandum esset nudatum, longae orationis usu in cubitis ejus et genibus, camelorum more, inventa est obdurata cutis excrevisse; et quid vivens ejus spiritus semper egerit, mortua caro testabatur. Haec autem gesta sunt ante Dominici natalis diem. Quo transacto, mox Aemilianae sorori suae per visitationem nocturnae visionis apparuit, dicens: Veni, ut quia Natalem Dominicum sine te feci, sanctum Theophaniae jam tecum faciam. Cui illa protinus de Gordianae sororis suae salute sollicita, respondit: Et si sola venio, sororem nostram Gordianam, cui dimitto? Cui tristi vultu iterum dixit: Veni, Gordiana etenim soror nostra inter laicas deputata (0151C)est. Quam visionem mox molestia corporis est secuta; atque ita ut dictum fuerat, ante Dominicae apparitionis diem, eadem molestia ingravescente, defuncta est. « Gordiana autem mox ut solam remansisse se reperit, ejus pravitas excrevit; et quod prius latuit in desiderio cogitationis, post effectu pravae actionis exercuit. Nam oblita Dominici timoris, oblita pudoris et reverentiae, oblita consecrationis, conductorem postmodum agrorum suorum maritum duxit. Ecce omnes tres uno prius ardore conversae sunt, sed non omnes in uno eodemque studio permanserunt, quia juxta Dominicam vocem: Multi sunt vocati, pauci vero electi (Matth. XXII, 14). » (Homil. 38 in Evang.)
39. Subditorum quoque negligentias Gregorius, et (0151D)subtiliter inquirebat et districtissimis redargutionibus emendabat. Unde Vitaliano, episcopo Sipontino, scribens: « Si custos, inquit, religiosi habitus fuisses, aut esse nosses episcopus, filiam gloriosae memoriae Tulliani, magistri militiae, te illic posito, nec projectis religiosis vestibus ad saecularem reverti habitum, nec ad nos licuisset perversam epistolam destinare. Sed quia nimia desidia nimioque torpore deprimeris, in tuo dedecore res ad praesens illicita impune commissa est. Nam si, ut praefati sumus, sollicitus extitisses, prius ad nos ultio mulieris pravissimae, quam culpa, debuit pervenire. Quia ergo tantum hebes, tantumque es negligens, ut nisi canonicam in te fueris (0152A)coercitionem expertus, in aliis disciplinae districtionem nescias custodire, qualiter debeas esse sollicitus, congruo tibi, si Domino placuerit, tempore demonstrabimus. » (Regist. lib. VIII, ep. 8.)
40. Item Sergio defensori: « Si homo esses, aut discretionem [ Al. districtionem] aliquam habuisses, ita regularis disciplinae debuisti custos existere, ut ea quae illic illicite committuntur, ante vindicta corrigeret, quam ad nos eorum nuntius perveniret. Sed dum nimia te facit stultitia negligentem, non solum de illis offendimur, sed etiam ad ulciscendam desidiam tuam nihilominus provocamur. » (Regist. lib. VIII, ep. 9.)
41. Item Anthemio, subdiacono Campaniae: « Pervenit ad nos fratrem et coepiscopum nostrum Paschasium (0152B)ita desidem negligentemque in cunctis existere, ut in nullo quia est episcopus agnoscatur, adeo ut neque ecclesia ipsius, neque monasteria, sive filii ecclesiae, vel oppressi, vel pauperes, ejus erga se dilectionis studium sentiant, nec aliquam supplicantibus sibi iis, in quibus justum est, opem defensionis accommodet; et quod adhuc dici gravius est, consilia sapientium et recta suadentium nulla patiatur ratione suscipere, ut quod ipse per se nequit attendere, ab alio saltem possit addiscere, sed, rebus quae ad 104 Pastoris curam pertinent praetermissis, ad fabricandam navim toto se studio inutiliter occupet. Unde, sicut fertur, contigit quadringentos aut eo amplius illum jam solidos perdidisse. Hoc quoque ejus culpis adjungitur, quod ita quotidie despectus (0152C)cum uno aut duobus clericis dicitur ad mare descendere, ut et apud suos in fabula sit, et extraneis sic vilis et despicabilis videatur, ut nihil in se habere episcopalis ingenii vel reverentiae judicetur. Quod si ita est, non sine culpa tua esse cognoscas, qui eum objurgare atque coërcere ut dignum est distulisti. Quia ergo hoc totum non solum illum reprobat, sed etiam ad sacerdotalis officii pertinere probatur opprobrium, volumus ut eum coram aliis sacerdotibus, vel quibusdam de filiis suis nobilibus, contestari debeas ac hortari, ut vitio torporis excusso, deses esse non debeat, sed in ecclesiae suae ac monasteriorum cura sit vigilans; paternam filiis suis charitatem exhibeat; in defensione pauperum sit alacer cum discretione; in quibus justitia suaserit, sit erectus; consilia (0152D)sapientium libenter suscipiat: quatenus, et civitas illa ejus queat sollicitudine consolari, et ipse desidiae suae culpas valeat operire. Si vero, quod non credimus, post hanc adhortationem nostram, solito adhuc more negligens esse tentaverit, ad nos est modis omnibus transmittendus: ut hic positus discere possit, quid vel qualiter secundum Dei timorem agere conveniat sacerdotem. » (Lib. XIII, ep. 26.)
42. Item eidem: « Quoties illa de fratribus coepiscopisque nostris audimus quae et illos reprehensibiles ostendere, et nobis tristitiam valeant generare, de eorum nos emendatione non mediocriter cogit necessitas cogitare. Quia ergo nuntiatum nobis est (0153A)Campaniae episcopos ita negligentes existere, ut immores honoris sui, neque erga ecclesias, neque erga filios suos paternae vigilantiae curam exhibeant, vel monasteriorum sollicitudinem gerant, seu in oppressorum pauperum se tuitionem impendant: ideo hac tibi auctoritate praecipimus ut eis ad te convocatis, ex nostro illos mandato, districte commoneas quatenus desides ulterius esse non debeant, sed sacerdotalem se habere zelum, et sollicitudinem opere doceant; atque ita in his quae eos juste secundum Deum agere convenit, vigilantes existant, ut nullum nos de eis denuo murmur exasperet. Si quem vero eorum post haec negligentem cognoveris, ad nos eum sine aliqua excusatione transmitte, ut, quam sit grave nolle ab his quae reprehensibilia et valde vituperanda sunt (0153B)corrigi, regulari in se valeat districtione sentire. » (Regist. lib. XIII, ep. 27.) Item Victori, episcopo Panormitano, post aliqua: « Cujus, inquit, jam culpae sis intelligis, ut ego tam longe positus, quae in civitate tua aguntur, agnoscam, et tot curis occupatus, quae fieri debeant, disponam. » (Regist. lib. V, ep. 6.)
43. Notandum sane, quia sicut manifesta crimina discretissimus praesul Gregorius, aut vix, aut nunquam sine vindicta laxabat: ita nimirum in rebus dubiis nunquam aliquando certam sententiam proferebat. Quapropter Andreae Tarentino, episcopo, scribit dicens: « Tribunal judicis aeterni securus aspiciet, quisquis, reatus sui conscius, digna eum modo poenitentia placare contendit. Habuisse siquidem te concubinam (0153C)manifesta veritate 105 comperimus, de qua etiam contraria est quibusdam nata suspicio. Sed quia in rebus ambiguis absolutum non debet esse judicium, hoc tuae conscientiae elegimus committendum. Qua de re, si in sacro ordine constitutus, ejus te permixtione esse recolis maculatum, sacerdotii honore deposito, ad ministrandum nullo modo praesumas accedere: sciturus in animae tuae periculo ministrare, et Deo nostro te sine dubio reddere rationem, si hujus sceleris conscius, in eo quo es ordine, celans veritatem permanere volueris. » (Regist. l. III, ep. 45.)
44. Ob hoc sollicitissimus Ecclesiae Dei custos Gregorius, uniuscujusque consiliarios arguens, quantum in se erat, omnes omnino salvare certabat. Unde Venantio, (0153D)exmonacho patricio, post aliqua scribens, ait: « Scio quia cum epistola mea suscipitur, protinus amici conveniunt, litterati clientes vocantur, et de causa vitae consilium a fautoribus mortis quaeritur: qui dum non te, sed res tuas diligunt, nulla tibi, nisi quae ad tempus placeant, loquuntur. Tales enim fuerunt, sicut ipse reminisceris, dudum consiliarii, qui te ad tanti facinus perduxerunt delicti. Et, ut tibi aliquid saecularis auctoris loquar (Seneca ep. 5), cum amicis omnia tractanda sunt, sed prius de ipsis. Si vero in causa tua hominem consiliarium quaeris, consiliarium rogo me suscipe. Nullus tibi fidelior esse ad consilium potest, quam qui non tua, sed te diligit. » (Regist, lib. I, ep. 34.) (0154A)Item Joanni, Constantinopolitano episcopo, post nonnulla: « Ego beatissimo viro domno Joanni scripseram; sed credo quia mihi familiaris ille vester juvenculus rescripsit, qui adhuc de Deo nihil didicit, qui viscera charitatis nescit, qui in scelestis rebus ab omnibus accusatur, qui insidiari quotidie diversorum mortibus per occulta testamenta, nec Dominum metuit, nec homines erubescit. Mihi crede, frater charissime, si zelum veritatis perfecte habes, ipsum prius corrige, ut ex his qui vobis vicini sunt, etiam hi qui vicini non sunt, exemplo melius emendentur. Illius linguam noli recipere. Ille ad consilium vestrae sanctitatis debet dirigi, non autem vestra sanctitas ad verba illius inflecti. Si enim illum audit, scio quia pacem cum suis fratribus habere non poterit. » (Regist. (0154B)lib. III, ep. 53.)
Item Januario, Caralitano episcopo: « Eos, inquit, quorum consiliis messem alterius exarasti, et eradicare terminos minime timuisti, in duobus mensibus excommunicatos esse decernimus; ita ut si quid eis intra duorum mensium spatium humanitus evenerit, benedictione viatici non priventur. Deinceps autem ab eorum consiliis cautus existe, teque sollicite custodi: ne, si eis in malo discipulus fueris, quibus magister in bono esse debuisti, nec simplicitati tuae ulterius, nec senectuti parcamus. » (Regist. lib. IX, ep. 1.)
Item Callinico, exarcho Italiae, post nonnulla: « Illud vero cognoscite, quia me non modice contristavit quod major domus, qui petitionem episcopi volentis (0154C)a schismate reverti suscepit, eam se perdidisse professus est, et postmodum ab advesariis Ecclesiae tenebatur. Quod ego non negligentia, sed venalitate ejus, factum arbitror. Unde miror quia in eo culpam hanc minime vestra excellentia vindicavit; sed tamen quia hoc miratus sum memetipsum citius reprehendi. Nam ubi domnus Justinus consilium praebet, qui pacem cum catholica Ecclesia non habet, ibi non 106 possunt haeretici addici. Praeterea sancti Petri, apostolorum principis, natalitium diem in Romana civitate vos facere velle perhibetis; et oramus omnipotentem Dominum, ut sua vos misericordia protegat, et vota vestra vos implere concedat. Sed praedictus vir eloquentissimus peto ut simul veniat; qui si non venerit, a vestris obsequiis recedat: vel certe (0154D)si vestra excellentia fortasse, emergentibus causis, venire nequiverit, ipse tamen sanctae Ecclesiae unitati communicet. Bonum enim virum audio, si pessimi non esset erroris. » (Regist. l. IX, ep. 9.)
45. Item Sereno, Massilitano episcopo, post multa: « Pervenit ad me, quod dilectio tua libenter malos homines in societate sua vel consilio recipiat, adeo ut presbyterum quemdam, qui, postquam lapsus est, et in suae adhuc dicitur iniquitatis pollutione versari, familiarem habeat. Quod quidem nos ex toto non credimus, quia qui talem recipit, scelera non corrigit, sed magis aliis talia perpetrandi videtur dare licentiam. Sed, ne forte aliqua tibi surreptione vel dissimulatione, ut a te reciperetur atque adhuc (0155A)haberetur gratus suaserit, non solum hunc a te longius expellere, verum etiam excessus ipsius sacerdotali te zelo modis omnibus convenit resecare; alios vero, qui pravi esse memorantur, paterna adhortatione a sua pravitate compesce, et ad viam stude rectitudinis revocare. Quod si, quod absit, salubri monitu eos videris in nullo proficere, et hos quoque curabis a te procul abjicere, ne pravitates eorum ex eo quod recipiuntur displicere minime videantur, et non solum ipsi inemendati remaneant, sed etiam eorum receptione alii corrumpantur. Et considera quam et hominibus execrabile et periculosum ante Dei sit oculos, si per eum a quo plectenda sunt crimina, nutriri vitia videantur. Haec igitur, dilectissime frater, diligenter attende, et ita agere stude, ut pravos (0155B)salubriter corrigas, et scandalum de malorum societate, filiorum tuorum animis non inducas. » (Regist. lib. XI, ep. 13.)
46. Pro unius culpa vindicari alium rectissimus judex Gregorius minime permittebat. Ideoque Gudiscalco, duci Campaniae, scribens, ait: « Illa praepositorum sollicitudo utilis, illa est cautela laudabilis, in qua totum ratio agit, et furor sibi nihil vindicat. Restringenda ergo sub ratione potestas est, nec quidquam agendum prius quam concitata ad tranquillitatem mens redeat. Nam commotionis tempore, justum omne putat ira quod fecerit. Pervenit itaque ad nos magnitudinem tuam usque ad hoc esse impetu furoris impulsam, ut non solum frangi januas monasterii sancti Archangeli, verum etiam diripi exinde quod ibi inventum est feceris. Insuper autem sic (0155C)contra abbatem ejusdem monasterii diceris exarsisse, ut nisi occultans se iracundiae tuae tempore latuisset, non leve discrimen incurrisset; denique, ut metu tuo perterritus, de domo in qua se olim receperat, exire hucusque non audeat. Quod ne frustra fecisse forsitan videreris, fugam monachi ipsius qui ad hostes abiit, ad ejus quantum ad nos perlatum est crimen impingis, asserens quod illius voluntate fugerit. Quod si ita est, contristamur, et valde sapientiam vestram miramur. Nam si licitum putatis, ut aliorum culpa aliis sit nociva, multi huic possunt crimini subjacere. Diversorum enim nobilium servi, multarum ecclesiarum 107 clerici, diversorum monasteriorum monachi, multorum judicum homines (0155D)saepe se hostibus tradiderunt. Ergo si hoc creditur, servorum utique domini, clericorum episcopi, monachorum abbates, diversorum fugacium judices, omnes sub culpa sunt et crimine constituti. Nunquid et diebus magnitudinis tuae multi de civitate in qua consistis ad Langobardorum milites fuga non lapsi sunt? Et quis tantae indiscretionis tantaeque possit stultitiae reperiri, ut eorum iniquitatem tibi aestimet applicandam? » (Lib. X, ep. 11.)
47. Libertatem uniuscujusque hominis Gregorius contra judicum insolentias liberis nihilominus vocibus defendebat. Unde Leontio, exconsuli, post aliqua, scribens, ait: « Si Libertinus in ista causa cautionis culpabilis invenitur, de aliis causis quid pro se alleget, nescio: unum tamen hoc bene atque constanter (0156A)novi, quia, et si quam rebus publicis fraudem fecit, substantia ejus caedi debuit, non libertas. Nam in hoc quod liberi homines caeduntur vel includuntur, ut taceam quod omnipotens Deus offenditur, ut taceam quod vestra opinio vehementer gravatur, piissimi tamen imperatoris nostri omnino tempora fuscantur. Hoc enim inter reges gentium et imperatores Romanorum distat, quod reges gentium Domini servorum sunt, imperator vero Romanorum dominus liberorum. Unde et vos quidquid agitis, prius quidem servata justitia, deinde custodita per omnia libertate, agere debetis. Scriptum est enim: Quod tibi non vis fieri, vide ne alteri facias (Tob. IV, 16). Et per semetipsam Veritas dicit: Quae vultis ut faciant vobis homines, et vos eadem facite illis (Matth. (0156B)VII, 12). In libertate ergo eorum qui vobis in discussionem commissi sunt, vestram specialiter attendere debetis: et si ipsi a majoribus vestris injuriari libertatem vestram non vultis, subjectorum vestrorum libertatem honorando custodite. Scimus enim qui dixit: Coelum et terra transibunt, verba autem mea non transibunt (Matth. XXIV, 35). Cujus quia verba non transeunt, sed per omnia implentur, metuamus quod iterum dicit: In qua mensura mensi fueritis, in ea remetietur vobis (Matth. VII, 2). Quid autem gloria vestra existimat, quia si superbe, si crudeliter agimus, despecto Deo, nobis hominem placamus? Nullo modo. Nam ipse qui despicitur, eum contra nos, quem despecto Deo placare volumus, irritat. Curemus ergo per omnia placare Deum, qui potens est et iratos homines ad mansuetudinem reducere. Nam, sicut (0156C)dixi, etiam mansueti homines, indignante Deo, ad iracundiam provocantur. Si autem dicitur, quia sine verberibus atque terroribus fraudes publicae inveniri non possunt, hoc admittere poteram, si in ratiociniorum causa domnus Leontius non venisset. Nam verum est quia illi solent manibus excedere, qui in sensu et lingua deficiunt. » (Regist. lib. X, ep. 51.)
48. Cunctorum judicum cupiditates, vel scelera Gregorius quasi camo frenoque pontificii sui, validissimis auctoritatibus restringebat, et si quos dulciter a pravitate corrigere non valebat, scriptorum suorum redargutionibus publicabat. Unde Romano, exarcho Italiae, residenti Ravennae, scribit, inquiens: « Apud excellentiam vestram, pravorum audacia correptionis debet aculeos magis quam defensionis invenire (0156D)solatium. Nam satis grave est ut contingat illic habere pravam actionem refugium, unde disciplinae decet prodire 108 censuram. Pervenit itaque ad nos Speciosum quemdam, presbyterum, qui, causa poscente, in monasterio a Joanne, fratre et coepiscopo nostro, fuerat deputatus, contra sui pastoris exinde voluntatem exiisse, et ecclesiasticae constitutionis vigore despecto, antedicto episcopo vestra fretum tuitione resistere. Quod, quia excellentiae vestrae sine dubio pulsat invidiam, necesse est ut ab ejus vos, habita discretione, debeatis tuitione suspendere: ne si nominis vestri occasione pastori suo inobediens vel contumax fuerit ad tempus vestros contra vos judices defensare, atque excellentiam vestram hac (0157A)ex re cogatur offendere, et nos pariter de vestra discordia contristari. « Comperimus praeterea, quod dici nefas est, quasdam mulieres, quae nunc usque in religioso atque monachico habitu permanserunt, religiosam vestem et suam velaturam deponere, et conjugibus, quod sine gravi dolore referre non possumus, sociari. Sed hoc quidem, ut dicere vel attentare praesumant, favoris vestri patrocinio fulciri dicuntur. Quod nos credere perversitatis ipsius acerbitas non permittit. Petimus ergo ut in tanto vos peccato miscere nullatenus debeatis. Nam hujusmodi iniquitatem impunitam propter Deum nullo modo patimur remanere. Unde iterum quaesumus ut excellentia vestra in talium se causarum defensione non misceat: ne et (0157B)Deus suam defendat injuriam, et inter nos aliorum pariat culpa discordiam. » (Regist. l. V, ep. 24.)
Item Venantio, exmonacho, patricio: « Multi hominum stulti putaverunt quod si ad ordinem episcopatus eveherer, te alloqui ac per epistolas frequentare recusarem. Sed non ita est, quia ipsa jam loci mei necessitate compellor ut tacere non debeam. » Et post pauca. « Hac igitur consideratione compulsus, velis an nolis, locuturus sum, quia omni virtute, aut te cupio salvari, aut de tua morte me eripi. In quo enim habitu fueris recolis, et supernae districtionis animadversione postposita, ad quid sis delapsus agnoscis. Culpam ergo tuam pensa dum vacat, districtionem futuri Judicis dum vales exhorresce, ne tunc illam amaram sententiam audias cum eam (0157C)jam nullis fletibus evadas. » Et infra: « Teste Evangelio (Matth. XII), scis quia divina severitas de otioso sermone nos arguit, et de verbo inutili rationes subtiliter exquirit. Pensa ergo quid factura est de perverso opere, si quosdam in judicio suo reprobat de sermone. Ananias Deo pecunias voverat, quas post diabolica victus persuasione subtraxit (Act. V); sed qua morte mulctatus est, scis. Si ille igitur mortis periculo dignus fuit, qui eos quos dederat nummos Deo abstulit, considera quanto periculo in divino judicio dignus eris, qui non nummos, sed temetipsum, omnipotenti Deo, cui te sub monachico habitu devoveras, subtraxisti. Quapropter, si correctionis meae verba secuturus audieris, quam sint blanda et dulcia in fine cognosces. Ecce, fateor, moerens loquor, (0157D)et facti tui tristitia addictus, edere verba vix valeo: et tamen animus tuus, actionis suae conscius, vix sufficit ferre quod audit; erubescit, confunditur, adversatur. Si ergo ferre non valet verba pulveris, quid facturus est ad judicium Conditoris? Fateor tamen quia supernae gratiae misericordiam esse maximam credo, quod te effugere vitam conspicit, et tamen adhuc ad vitam reservat: quod superbientem 109 te videt et tolerat. » (Regist. l. I, ep. 34.) Cumque Venantius, in eadem apostasia permanens, obortis quibusdam simultatibus, oblationes suas a Joanne, Syracusano episcopo, execratas cognosceret, (0158A)contra episcopum hostili more commotus est, eumque non timuit Gregorio accusare. Cui ipse rescribit, dicens: « Multum nos ea quam direxistis jam contristatos invenit epistola, quod inter vos et Joannem, fratrem et coepiscopum nostrum, de quorum desiderabamus gaudere concordia, scandalum prodiisse cognovimus. Quaevis enim causa fuisset, non usque ad hoc debuit furor erumpere, ut armati homines vestri, sicut audivimus, in episcopium irruerent, et diversa hostili more mala committerent, atque vos haec res a paterna interim charitate divideret. Nunquid non poterat, si quaelibet contentio fuit, tranquille disponi, ut nec partium utilitas detrimentum, nec sentiret gratia laesionem? cujus autem gravitatis, cujus sanctitatis, cujus mansuetudinis suprascriptus (0158B)frater noster sit, non habemus incognitum. Ex qua re colligimus, quia nisi vis eum doloris nimia coegisset, ad hanc rem, de qua vos contristatos asseritis, ejus fraternitas nullatenus pervenisset. Nos autem, ut hoc eo scribente comperimus, illico ei scripsimus, admonentes ut et oblationes vestras, sicut ante susciperet, et missas in domo vestra non solum celebrari permitteret, sed si velitis, etiam ipse perageret, » et caetera (Regist. lib. VI, ep. 43.) Verum Venantius cum episcopo in concordiam rediens, cum per undecim annos a Gregorio multiplicibus litteris exhortatus redire ad monachicum propositum detrectaret, in gravissimam aegritudinem cecidit. Quod a Joanne Syracusano episcopo Gregorius audiens rescripsit, dicens: « Fraternitatis vestrae scripta suscepi, (0158C)quae mihi de dulcissimi filii mei domni Venantii aegritudine loquebantur, et cuncta erga eum qualiter acta sunt enarrabant. Sed uno tempore auditis, et illum desperare ac graviter aegrotare, et in rebus orphanorum, filiarum ejus scilicet, homines iniquos insistere, vix se in corde meo dolor capere poterat. Sed in hoc fuit solatium, quod lacrymae mihi per gemitus erumpebant. Vestra igitur sanctitas primam quam decet curam negligere non debet, ut de anima ejus cogitare debeat, exhortando, rogando, Dei terribile judicium proponendo, ineffabilem ejus misericordiam promittendo; ut ad habitum suum redire, vel in extremis, debeat: ne ei reatus tantae culpae in aeterno judicio obsistat. » (Regist. lib. XI, ep. 36.)
Si quos tamen judicum a suis pravitatibus inconvertibiles (0158D)Gregorius advertebat, eos scriptis propriis penes principes denotabat. Unde Constantinae Augustae queritur, dicens: « Dum in Sardinia insula multos esse gentilium cognovissem, eosque adhuc pravae gentilitatis more idolorum sacrificiis deservire, et ejusdem insulae sacerdotes ad praedicandum Redemptorem nostrum torpentes existere: unum illuc ex Italiae episcopis misi, qui multos gentilium ad fidem, Domino cooperante, perduxit. Sed quidam rem mihi sacrilegam nuntiavit, quia hi qui in ea idolis immolant judici praemium persolvunt, ut hoc eis facere liceat. Quorum dum quidam baptizati essent, (0159A)et jam immolare idolis desivissent, adhuc 110 ab eodem insulae judice, etiam post baptismum, praemium illud exigitur quod dari prius pro idolorum immolatione consueverat. Quem cum praedictus episcopus increparet, tantum se suffragium promisisse respondit, ut nisi de causis etiam talibus impleri non possit. Corsica vero insula tanta nimietate exigentium, et gravamine premitur exactionum, ut ipsi qui in illa sunt, eadem quae exiguntur complere vix filios suos vendendo sufficiant. Unde fit ut derelicta pia republica, possessores ejusdem insulae ad nefandissimam Langobardorum gentem cogantur effugere. Quid enim gravius, quid crudelius pati possunt a barbaris, quam ut constricti atque compressi suos filios vendere compellantur? In Sicilia autem insula Stephanus (0159B)quidam marinarum partium chartularius tanta praejudicia tantasque oppressiones operari dicitur, invadendo loca singulorum, atque sine dictione causarum per possessiones ac domos titulos ponendo, ut si velim acta ejus singula quae ad me pervenerunt dicere, magno volumine haec explere non possem. Quae omnia serenissima domina solerter aspiciat, et oppressorum gemitus compescat. » Et post pauca: « Quae enim mentes, qualia viscera parentum esse possunt, perpendite, quando filios suos distrahunt, ne torqueantur. Qualiter autem miserendum sit filiis aliorum, hoc bene sciunt qui habent proprios. Unde mihi breviter haec suggessisse sufficiat, ne si ea quae in his partibus aguntur, pietas vestra non cognosceret, me apud districtum judicem silentii mei culpa mulctaret. » (0159C)(Regist. lib. V, ep. 41.)
49. Hinc est quod hujus Gregorii tempore tot sacerdotes et laici per diversas regiones miraculis coruscasse, Dialogo teste, probantur, quot nunquam sub posterioribus pontificibus inveniri postea potuerunt. Tantis igitur Ecclesiae Dei felicitatibus hostis humani generis invidens, nonnullos pontificum simulque saecularium judicum, ad ejus invidiam conflagravit. Super quorum afflictione Joanni Revennati episcopo, inter caetera queritur, dicens: « Peccatis meis hoc reputo, quia iste, qui nunc interest (haud dubium quin Romanus exarchus), et pugnare contra inimicos nostros dissimulat, et nos facere pacem vetat: quamvis jam modo, etiamsi velit, facere omnino non possumus: (0159D)quia Ariulphus exercitum Autarith et Nordulfi habens, eorum sibi dari precaria desiderat, ut vobiscum loqui aliquid de pace dignetur. » (Regist. lib. II, ep. 46.)
Item Sebastiano, episcopo Sirmiensi, post aliqua: « Quae, sanctissime frater, de amici vestri domni Romani persona in hac terra patimur, loqui minime valemus: breviter tamen dico quia ejus in nos malitia gladios Langobardorum vicit, ita ut benigniores videantur hostes, qui nos interimunt, quam reipublicae judices, qui nos malitia sua, rapinis atque fallaciis in cogitatione consumunt. Et uno tempore curam episcoporum, atque clericorum, monasteriorum quoque, et populi gerere, contra hostium insidias (0160A)sollicitum vigilare, contra ducum fallacias atque malitias suspectum semper existere: cujus laboris, cujus doloris sit, vestra fraternitas tanto verius pensat, quanto me, qui haec patior, purius amat. » (Regist. lib. V, ep. 42.)
Item Anastasio patriarchae post multa: « Quae 111 mala barbarorum gladiis, quae a perversitate judicum patimur, beatitudini vestrae narrare refugio, ne ejus gemitum augeam, quem minuere consolando debueram. » (Regist. lib. IV, ep. 39.)
Item Palladio, presbytero de monte Sina, post plurima: « Peto ut pro me orare debeas, quatenus omnipotens Deus, et a malis me spiritibus, et a perversis hominibus custodire dignetur: quia in hac vitae meae peregrinatione mala me simul et multa (0160B)circumdant, ita ut cum Psalmista jure dicam: In me transierunt irae tuae, et terrores tui conturbaverunt me. Circumdederunt me sicut aqua tota die, circumdederunt me simul (Psal. LXXXVII, 17 et 18). » (Regist. lib. XI, ep. 2.)
50. Porro Mauritio tunc avarissimo simulque rapacissimo principi, suggestionibus inimicorum suorum funestissimam legem ferenti, ut nulli militum, qui videlicet in manu signatus fuisset, liceret converti, inter caetera sic respondit: « Ad hoc potestas super omnes homines pietati dominorum meorum coelitus data est, ut qui bona appetunt, adjuventur, ut coelorum via largius pateat, ut terrestre regnum coelesti regno famuletur. Et ecce aperta voce dicitur, ut ei, qui semel in terrena militia signatus fuerit, nisi aut (0160C)expleta militia, aut pro debilitate corporis repulsus, Domino nostro Jesu Christo militare non liceat. At haec ecce per me, servum ultimum suum et vestrum, respondebit Christus, dicens: Ego te de notario comitem excubitorum, de comite excubitorum caesarem, de caesare imperatorem, nec solum hoc, sed etiam patrem imperatorum feci. Sacerdotes meos tuae manui commisi, et tu a meo servitio milites tuos subtrahis? Responde, rogo, piissime domine, servo tuo, quid venienti et haec dicenti responsurus es in judicio Domino tuo? » Et post pauca: « Requirat, rogo, Dominus meus, quis prior imperator talem legem dederit, et subtilius aestimet, si dari debuerit. » (Regist. lib. II, ep. 65.) Item Theodoro medico, post aliqua: « Peccatis, (0160D)inquit, meis facientibus, ex quorum suggestione vel consilio nescio transacto anno, talem in republica sua legem protulit imperator, ut nullus qui actionem publicam egit, nullus qui officio vel manu signatus, vel inter milites habitus est, ei in monasterio converti liceat, nisi forte militia ejus fuerit expleta. Quam legem primum, sicut hi dicunt, qui leges veteres noverunt, Julianus protulit, de quo scimus omnes, quantum a Deo aversus fuerit. » (Ibid. ep. 66.)
51. Confortabat insaniam judicum, sive fovebat Joannes, tunc ex monacho regiae urbis antistes, qui eo tempore, quo Gregorius a Pelagio praesule destinatus apocrisiarius penes Constantinopolim morabatur, (0161A)fugere se summum sacerdotium quasi humiliter finxit; sed eo suscepto, usque adeo in superbiam dolosae mentis excrevit, ut causa alia occasionem quaerens, synodum faceret, in qua se universalem appellare conatus est. Quod mox papa Pelagius ut agnovit, directis epistolis ex auctoritate sancti Petri apostoli, ejusdem synodi acta cassavit. Diaconum vero, qui juxta morem pro responsis ecclesiasticis faciendis imperatoribus adhaerebat, cum eo missarum solemnia celebrare prohibuit. Cujus sententiam beatus quoque Gregorius sequens, praedictum Joannem saepe commonitum acquiescere differentem, 112 sententia pari mulctaverat, omnibusque pontificibus sub interminatione proprii honoris mandaverat, ne unquam universalis profanum vocabulum aut scriberent, (0161B)aut scriptum susciperent, aut ubi fuisset scriptum, subscriberent. Quapropter Joannes multis fallaciis ad suam hypocrisim consensum avarissimi imperatoris redimens, obtinuit ut imperator Gregorio scriberet, quod sibi pacificus extitisset. Quapropter ipse imperatrici Constantinae inter aliqua scribit, dicens: Sabiniano, diacono responsali meo, scribente, cognovi, in causis beati Petri apostolorum principis, contra quosdam superbe humiles, ficte blandos, quanta se justitia vestra serenitas impendat. Unde adhuc peto ut nullius praevalere contra veritatem hypocrisim permittatis: quia sunt quidam qui, juxta egregii praedicatoris vocem, per dulces sermones et benedictiones seducunt corda innocentium (Rom. XVI); qui veste quidem despecti sunt, sed (0161C)corde tument, et quasi in hoc mundo cuncta despiciunt, sed tamen ea quae mundi sunt cuncta simul adipisci quaerunt; qui indignos se omnibus hominibus fatentur, sed privatis vocabulis contenti esse non possunt, quia illud appetunt, unde omnibus digniores esse videantur. » (Regist. lib. V, ep. 21). Et post pauca:
52. « Praeterea indico, quia piissimi domini scripta suscepi, ut cum fratre et consacerdote meo Joanne debeam esse pacificus. Et quidem sic religiosum Dominum decuit, ut sacerdoti ista praeciperet. Sed cum se nova praesumptione atque superbia idem frater meus universalem episcopum appellet, ita ut sanctae memoriae decessoris mei tempore adscribi se in synodo tali hoc superbo vocabulo faceret: quamvis (0161D)cuncta illius synodi, sede apostolica contradicente, soluta sint, triste mihi aliquid serenissimus dominus innuit, quod non eum corripuit qui superbit, sed me potius ab intentione mea declinare voluit, qui in hac causa Evangeliorum et canonum statuta humilitatis atque rectitudinis defendo veritatem. Qua in re a praedicto fratre et consacerdote meo contra Evangelicam sententiam, contra beatum quoque Petrum apostolum, et contra omnes ecclesias canonumque statuta agitur. Sed est omnipotens Deus, in cujus manu sunt omnia, de quo scriptum est: Non est sapientia, non est prudentia, non est consilium contra (0162A)Dominum (Prov. XXI, 30). Et quidem saepe praefatus sanctissimus frater serenissimo domino multa suadere conatur; sed bene novi quia tantae illae orationes ejus et lacrymae nil ei a quoquam contra rationem, aut animam suam subripi permittunt. Triste tamen valde est ut patienter feratur, quatenus, despectis omnibus, praedictus frater et coepiscopus meus solus conetur appellari episcopus. Sed in hac ejus superbia, quid aliud, nisi propinqua jam Antichristi tempora esse designantur? Quia illum videlicet imitatur, qui spretis in sociali gaudio angelorum legionibus, ad culmen conatus est singularitatis erumpere, dicens: Super astra coeli exaltabo solium meum, sedebo in monte Testamenti, in lateribus Aquilonis. Ascendam super altitudinem nubium: similis ero Altissimo (Isai. XIV, (0162B)13). Unde per omnipotentem Dominum rogo, ne pietatis vestrae tempora permittatis unius hominis elatione maculari: neque tam 113 perverso vocabulo ullum quoquo modo praebeatis assensum, atque in hac causa nequaquam me pietas vestra despiciat; quia et si peccata Gregorii tanta sunt ut pati talia debeat, Petri tamen apostoli peccata nulla sunt, ut vestris temporibus pati talia mereatur. Unde iterum atque iterum per omnipotentem Dominum rogo, ut sicut priores principes sancti Petri apostoli gratiam quaesiverunt, vos quoque hanc vobis et quaerere et conservare curetis, et propter peccata nostra, qui ei indigne servimus, ejus apud vos honor nullatenus minuatur, qui et modo vobis adjutor esse in omnibus, et postmodum vestra valeat peccata dimittere. Viginti (0162C)autem jam et septem annos ducimus, quod in hac urbe inter Langobardorum gladios vivimus: quibus quam multa ab Ecclesia quotidianis diebus erogantur, ut inter eos vivere possimus, suggerenda non sunt. Sed breviter indico quia, sicut in Ravennae partibus Dominorum Pietas apud primum exercitum Italiae saccellarium habet, qui, causis supervenientibus, quotidianas expensas faciat; ita et in hac urbe in causis talibus eorum saccellarius ego sum. Et tamen haec ecclesia, quae uno eodemque tempore clericis, monasteriis, pauperibus, populo atque insuper Langobardis tam multa indesinenter expendit, ecce adhuc ex omnium ecclesiarum afflictione premitur, quia de unius hominis superbia multi gemunt, etsi dicere nil praesumunt. » (Ibid.)(0162D)
53. Avarissimo quoque principi Gregorius voce libera contradicit, post aliqua scribens: « Ecce claves regni coelestis haud dubium est quin Petrus accepit, potestas ei ligandi atque solvendi tribuitur, cura ei totius Ecclesiae et principatus committitur, et tamen universalis apostolus non vocatur; et vir sanctissimus consacerdos meus Joannes vocari universalis episcopus conatur. Exclamare compellor, ac dicere: O tempora, o mores. Ecce cuncta in Europae partibus barbarorum juri sunt tradita: destructae urbes, eversa castra, depopulatae provinciae, nullus terram cultor inhabitat; saeviunt et dominantur quotidie (0163A)in necem fidelium cultores idolorum; et tamen Sacerdotes qui in pavimento et cinere flentes jacere debuerunt, vanitatis sibi nomina expetunt, et novis ac profanis vocabulis gloriantur. Nunquid ego hac in re, piissime Domine, propriam causam defendo? Nunquid specialem injuriam vindico, et non magis causam omnipotentis Dei, et causam universalis Ecclesiae? Quis est iste, qui contra statuta Evangelica, contra canonum decreta, novum sibi nomen usurpare praesumit? Utinam vel sine aliorum imminutione unus sit, qui vocari appetit universalis. Et certe multos Constantinopolitanae Ecclesiae in haereseos voraginem cecidisse novimus sacerdotes, et non solum haereticos, sed etiam haeresiarchas tactos. Inde quippe Nestorius, qui mediatorem Dei et hominum, (0163B)Christum Jesum, duas esse personas existimans, quia Deum hominem fieri potuisse non credidit, usque ad Judaicam perfidiam erupit. Inde quippe Macedonius, qui consubstantialem Patri et Filio, Spiritum sanctum, Deum esse denegavit. Si igitur illud nomen in ea ecclesia sibi quisquam arripuit, unde tot haeresiarchae prodiisse noscuntur: universa ergo Ecclesia, quod absit, a statu suo corruit, quando is qui appellatur universalis, cadit. Sed absit a Christianorum 114 cordibus nomen illud blasphemiae, in quo omnium sacerdotum honor adimitur, dum ab uno sibi dementer arrogatur. Certe pro beati Petri apostolorum principis honore, per venerandam Chalcedonensem synodum Romano pontifici oblatum est; sed nullus eorum unquam hoc singularitatis nomine uti (0163C)consensit, ne dum privatim aliquid daretur uni, honore debito sacerdotes privarentur universi. Quid est ergo quod nos hujus vocabuli gloriam, et oblatam, non quaerimus, et alter sibi hanc arripere etiam non oblatam praesumit? Ille ergo magis est piissimorum dominorum praeceptione flectendus, qui praeceptis canonicis obedientiam praebere contemnit. Ille coercendus est, qui sanctae universali Ecclesiae injuriam facit, qui corde tumet, qui gaudere de nomine singularitatis appetit, qui honori quoque vestri imperii se per privatum vocabulum superponit. Ecce omnes hac de re scandalum patimur. Ad viam igitur rectam revertatur auctor scandali, et omnia sacerdotum jurgia cessabunt. Ego enim cunctorum sacerdotum servus sum, inquantum ipsi sacerdotaliter (0163D)vivunt. Nam qui contra omnipotentem Deum per inanis gloriae tumorem, atque contra statuta Patrum, suam cervicem erigit, in omnipotente Domino confido, quia meam sibi, nec cum gladiis, flectet. Quid autem nuper in hac urbe ex hujus vocabuli auditu gestum sit, Sabiniano diacono ac responsali meo subtilius indicavi. » (Regist. lib. V, ep. 20.)
54. Item Joanni, episcopo Constantinopolitano: « Eo tempore quo fraternitas vestra in sacerdotalem honorem provecta est, quantam ecclesiarum pacem atque concordiam invenerit, recolit: sed quo ausu, quove tumore, nescio, novum sibi conata est nomen arripere, unde omnium fratrum corda potuissent ad scandalum pervenire. Qua in re vehementer admiror, (0164A)quia, ne ad episcopatum venire potuisses, fugisse te velle memini: quem tamen adeptum ita exercere desideras, ac si ad eum ambitioso desiderio concurrisses. Qui enim indignum te esse fatebaris, ut episcopus dici debuisses, ad hoc quandoque perductus es, ut, despectis fratribus, episcopus appetas solus appellari. » Et paulo post: « Vere enim flens dico, atque ex intimo viscerum dolore peccatis meis reputo, quod ille meus frater, nunc usque reduci ad humilitatem non valuit, qui ad hoc in episcopatus gradu constitutus est, ut aliorum animas ad humilitatem reducat: quod ille qui veritatem docet alios, semetipsum docere, nec, me quoque deprecante, consensit. » Item post aliqua: « Quis, rogo, in hoc tam perverso vocabulo, nisi ille ad imitandum proponitur, (0164B)qui despectis angelorum legionibus secum socialiter constitutis, ad culmen conatus est singularitatis erumpere, ut et nulli subesse, et solus praeesse omnibus videretur? Qui etiam dixit: In coelum conscendam, super astra coeli solium meum, sedebo in monte testamenti, in lateribus Aquilonis; ascendam super altitudinem nubium, similis ero Altissimo (Isai. XIV, 13). Quid enim fratres tui omnes Ecclesiae universalis episcopi, nisi astra coeli sunt; quorum vita simul et lingua inter peccata erroresque hominum quasi inter noctis tenebras lucent? Quibus dum cupis temetipsum vocabulo elato praeponere, eorumque nomen tui comparatione calcare, quid aliud dicis, nisi: In coelum conscendam, super astra coeli exaltabo solium meum? Annon universi episcopi (0164C)nubes sunt, qui 115 et verbis pluunt praedicationis, et bonorum operum luce coruscant? Quos dum vestra fraternitas despiciens sub se premere conatur, quid aliud dicit, nisi hoc quod ab antiquo hoste dicitur: Ascendam super altitudinem nubium? Quae cuncta ego cum flens conspicio, et occulta Dei pertimesco judicia, augentur lacrymae, et gemitus se in meo corde non capiunt: quod ille vir sanctissimus domnus Joannes, tantae abstinentiae atque humilitatis, familiarium seductione linguarum ad tantam superbiam erupit, ut in appetitu perversi nominis, illi esse conetur similis, qui dum superbe esse Deo similis voluit, etiam donatae similitudinis gratiam amisit, et ideo veram beatitudinem perdidit, quia falsam gloriam quaesivit. Certe Petrus, princeps apostolorum, membrum sanctae (0164D)et universalis Ecclesiae est; Paulus, Andreas, Joannes, quid aliud, quam singularum sunt plebium capita? Et tamen sub uno capite omnes membra sunt Ecclesiae. Atque, ut cuncta brevi cingulo locutionis adstringam, sancti ante legem, sancti sub lege, sancti sub gratia, omnes hi perficientes corpus Domini, in membris sunt Ecclesiae constituti, et nemo se unquam universalem vocari voluit. Vestra ergo sanctitas agnoscat, quantum apud se tumeat, quae illo nomine vocari appetit, quo vocari nullus praesumpsit, qui veraciter sanctus fuit. » Item post pauca: « Certe olim clamatur per apostolum: Filioli, novissima hora est (I Joan. II, 18). Et secundum quod Veritas praedixit, pestilentia et gladius (0165A)per mundum saevit; gentes insurgunt gentibus; terrae concutitur orbis, cum habitatoribus suis terra dehiscente sorbetur; omnia quae praedicta sunt, fiunt (Luc. XXI.) Rex superbiae prope est, et (quod dici nefas est) sacerdotum ei praeparatur exercitus: quia cervici militant elationis, qui ad hoc positi fuerant, ut ducatum praeberent humilitatis. Sed hac in re, etiamsi nostra lingua minime contradicat, illius virtus contra elationem erigitur, qui superbiae vitio per semetipsum specialiter adversatur. » Et infra: « Considerare vos convenit, ne qua radix amaritudinis sursum germinans impediat, et per illam coinquinentur multi: quod tamen si nos considerare negligimus, contra tantae elationis tumorem judicia superna vigilabunt. » (Regist. lib. V, ep. 19.) (0165B)Item eidem in alia epistola post multa: « Sed etiam nunc dico: aut easdem personas (videlicet Joannem Chalcedonensem et Athanasium, Isauriae presbyteros) in suis ordinibus suscipe, eisque quietem praebe; aut si hoc fortasse nolueris, omni altercatione postposita, de eorum causa, statuta majorum aut canonum terminos custodi. Si vero neutrum feceris, nos quidem rixam inferre nolumus, sed tamen venientem a vobis non devitamus. Quid autem de episcopis, qui verberibus timeri volunt, canones dicant, bene fraternitas vestra novit. Pastores etenim facti sumus non percussores. Et egregius praedicator dicit: Argue, obsecra, increpa cum omni patientia et doctrina. Nova vero atque inaudita est illa praedicatio, quae verberibus exigit fidem. » (0165C)(Lib. III, ep. 53.)
55. Item Sabiniano, diacono Constantinopolitano: « De causa fratris nostri viri reverendissimi Joannis, episcopi Constantinopolitani, duas epistolas facere nolui: sed una breviter facta est, quae utrumque habere videtur admixtum, id est et rectitudinem et blandimentum. Tua itaque dilectio eam epistolam, quam nunc direxi, propter 116 voluntatem imperatoris, ei dare studeat. Nam de insequenti talis alia transmittetur, de qua ejus superbia non laetetur. Ad hoc enim usque pervenit, ut sub occasione presbyteri Joannis gesta huc transmitteret, in quibus se pene per omnem versum oecumenicum patriarcham nominaret. Sed spero in omnipotentem Deum, quia hypocrisim illius superna majestas dissolvet. Miror (0165D)autem quod dilectionem tuam fallere potuit, ut permitteres domno imperatori persuaderi, quatenus ad me de hac causa sua scripta transmitteret in quibus admoneret ut cum eo pacem habere debuissem (qui si justitiam tenere vult, illum debuit admonere, ut se a superbo vocabulo compesceret), et protinus inter nos pax fieret. Tamen qua calliditate a praedicto fratre nostro Joanne factum sit, ut suspicor, minime pensasti. Idcirco enim hoc ille fecit, ut aut audiretur domnus imperator, et ille in sua vanitate confirmatus esse videretur; aut non a me audiretur, et ejus animus contra me irritaretur. Sed nos rectam viam tenebimus, nil in hac causa aliud, nisi omnipotentem Dominum, metuentes. Unde tua dilectio in nullo trepidet. Omnia quae in hoc saeculo videt alta esse (0166A)contra veritatem, pro veritate despiciat; et in omnipotentis Dei gratia atque beati Petri adjutorio confidat. Vocem Veritatis recolat, dicentis: Major est, qui in vobis est, quam qui in hoc mundo (I Joan. IV, 4). Et in hac causa, quidquid agendum est cum summa auctoritate agat. Postquam enim defendi ab inimicorum gladiis nullo modo possumus, postquam pro amore reipublicae argentum, aurum, mancipia, vestesque perdidimus, nimis ignominiosum est ut per eos etiam fidem perdamus. In isto enim scelesto vocabulo consentire, nihil est aliud quam fidem perdere. Unde sicut tibi jam transactis epistolis scripsi, numquam cum eo procedere praesumas. (Lib. V, ep. 19.)
56. At vero Joannes, novae praesumptionis inventor, (0166B)ubi Mauricium Deo adversum, Gregorio cum suis complicibus fecit infensum, cernens Constantinam imperatricem totis conatibus Romanae Ecclesiae servanda privilegia suadere, quantis valuit artibus, incitavit ut propter eam quam in honorem sancti Pauli apostoli in palatio aedificabat ecclesiam, a Gregorio caput ejusdem apostoli aut aliud quid de ipsius corpore sibi dirigi postularet. Quam calliditatem beatissimus papa cognoscens, imperatricis animo taliter satisfecit: « Dum illa mihi desiderarem imperari, de quibus facillimam obedientiam exhibens, vestram erga me gratiam potuissem amplius provocare, major me moestitia tenuit quod illa praecipitis quae facere nec possum nec audeo. Nam corpora sanctorum Petri et Pauli apostolorum tantis in ecclesiis suis (0166C)coruscant miraculis atque terroribus, ut neque ad orandum sine magno illuc timore possit accedi. Denique dum beatae recordationis decessor meus, quia argentum, quod supra sacratissimum corpus beati Petri apostoli erat, longe tamen ab eodem corpore fere quindecim pedum spatio, mutare voluit, signum ei non parvi terroris apparuit. Sed et ego aliquid similiter ad sacratissimi corpus sancti Pauli apostoli meliorare volui, et quia necesse erat ut juxta sepulcrum ejusmodi effodi altius debuisset, praepositus loci illius ossa aliqua (non quidem eidem sepulcro conjuncta) reperit, quae quoniam levare praesumpsit, atque in alium locum transponere, 117 apparentibus quibusdam tristibus signis, subita morte defunctus est. Praeter haec autem sanctae memoriae decessor meus idem, ad corpus sancti Laurentii martyris quaedam (0166D)meliorare desiderans, dum nescitur ubi corpus esset venerabile collocatum, effoditur exquirendo, et subito sepulcrum ipsius ignoranter apertum est; et hi qui praesentes erant atque laborabant monachi, et mansionarii, qui corpus ejusdem martyris viderunt, quod quidem minime tangere praesumpserunt, omnes intra decem dies defuncti sunt, ita ut nullus vitae superesse potuisset, qui sanctum et justum corpus illius viderat. « Cognoscat autem tranquillissima domina quia Romanis consuetudo non est, quando sanctorum reliquias dant, ut quidquam tangere praesumant de corpore, sed tantummodo in pyxide brandeum mittitur, atque ad sacratissima sanctorum corpora ponitur: (0167A)quod levatum in ecclesia quae est dedicanda, debita cum veneratione reconditur; et tantae per hoc ibidem virtutes fiunt ac si illic specialiter eorum corpora deferantur. Unde contigit ut beatae recordationis Leonis papae tempore, sicut a majoribus traditur, dum quidam Graeci de talibus reliquiis dubitarent, praedictus pontifex hoc ipsum brandeum allatis forficibus incidit, et ex ipsa incisione sanguis effluxit. In Romanis namque vel totius Occidentis partibus omnino intolerabile est atque sacrilegum, si sanctorum corpora tangere quisquam fortasse voluerit. Quod si praesumpserit, certum est quia haec temeritas impunita nullo modo remanebit. Pro qua re de Graecorum consuetudine, qui ossa levare sanctorum se asserunt, vehementer miramur, et vix credimus. Nam (0167B)quidam Graeci monachi huc ante biennium venientes, nocturno silentio juxta ecclesiam sancti Pauli corpora mortuorum in campo jacentia effodiebant, atque eorum ossa recondebant, servantes sibi, dum recederent. Qui cum tenti, et cur hoc facerent diligenter fuissent discussi, confessi sunt quod illa ossa ad Graeciam essent tamquam sanctorum reliquias portaturi. Ex quorum exemplo, sicut praedictum est, major nobis dubietas nata est utrum verum sit quod levari veraciter ossa sanctorum dicuntur. De corporibus vero beatorum apostolorum quid ego dicturus sum? Dum constet quia eo tempore quo passi sunt, ex Oriente fideles venerunt, qui eorum corpora, sicut civium suorum repeterent, quae ducta usque ad secundum urbis milliarium, in loco qui dicitur Catacumbas, (0167C)collocata sunt. Sed dum ea exinde levare omnis eorum multitudo conveniens niteretur, ita eos vis tonitrui atque fulguris terruit ac dispersit, ut talia denuo nullatenus tentare praesumerent. Tunc exeuntes Romani, eorum corpora, qui hoc ex Domini pietate meruerunt, levaverunt, et in locis quibus nunc sunt condita posuerunt. Quis ergo, serenissima domina, tam temerarius possit existere, ut haec sciens, eorum corpora non dico tangere, sed vel aliquatenus praesumat inspicere? Dum igitur talia mihi a vobis praecepta sunt de quibus parere nullatenus potuissem, quantum invenio, non vestrum est, sed quidam homines contra me pietatem vestram excitare voluerunt, ut mihi, quod absit, voluntatis vestrae gratiam subtraherent, et propterea quaesierunt capitulum de quo vobis quasi inobediens invenirer. Sed in omnipotente (0167D)Deo confido quia nullo modo benignissimae 118 vestrae voluntati surripitur, et sanctorum apostolorum virtutem, quos toto corde et mente diligitis, non ex corporali praesentia, sed ex protectione, semper habebitis. Sudarium vero, quod similiter transmitti jussistis, cum corpore ejus est: quod ita tangi non potest, sicut nec ad corpus illius accedi. Sed quia serenissimae dominae tam religiosum desiderium esse vacuum non debet, de catenis quas ipse sanctus Paulus apostolus in manibus et collo gestavit, ex quibus multa miracula in populo demonstrantur, partem vobis aliquam transmittere festinabo, si tamen hanc tollere limando valuero: quia, dum frequenter ex catenis eisdem multi veniunt, et benedictionem (0168A)petunt, ut parum quid ex limatura percipiant, assistit sacerdos cum lima, et aliquibus petentibus ita concite aliquid de catenis ejus excutitur, ut mora nulla sit; quibusdam vero petentibus, diu per catenas ipsas lima ducitur, et tamen ut aliquid exinde exeat non obtinetur. (Lib. IV, ep. 30.)
57. In quibus Gregorii veracibus utique verbis apparet, quia usque ad illa tempora pro reliquiis brandeum Romanus pontifex conferebat, cum posteriori tempore de vestibus quae sub altari sancti Joannis in basilica Constantiniana servantur, particulae coeperint pro sacris reliquiis petentibus dari.
58. « Quae quidem vestes usque hactenus tantis miraculis coruscare probantur, ut siccitatis tempore foras excussae pluviam conferant, inundationis vero (0168B)serenitatem reducant. Nam super haec, quae per singulas ecclesias faciunt, quae in oratorio domus meae in Suburra positae per eas Deus omnipotens fecerit, non celabo. Nuper Hadriani pontificis tempore visum mihi est, ut altare sanctae Dei Genitricis Mariae, quod extra oratorium sancti Joannis in apertissimo atrio positum, congruis luminaribus honorari non poterat, intra oratorium locari debuisset. Accersitus vero Gaudericus Velitrensis, qui adhuc superesse videtur, episcopus, cum hymnis et canticis ab altari veteri pyxidulas duas sigillatas excussit. Quarum alteram, me deprecante, nimium timoratus aperiens, de illis tunicis, quantum ex similitudine curiosis oculis potuit deprehendi, particulas reperit, quas solemniter sub novo altari deposuit. Ubi ex tunc, sicut multi norunt, qui adhuc superstites esse probantur, divinitus (0168C)accensae lampades frequentius solito patuerunt. Nam ista octava indictione in hebdomada ante Dominici Natalis diem, cum ego super hujusmodi parum quid dubitarem, completis matutinalibus hymnis, mansionarius candelam exstinxit. Quam post vesperum succendere cupiens, accensam reperit; eamque se negligenter exstinxisse perpendens, die altera sollicitius prorsus exstinxit; et obseratis januis, ad vesperum succensurus lampadem remeavit. Quam ubi nihilominus accensam reperit, ex conscientia servatae a se clavis, et miraculo non diminuti olei, profecto cognovit quia lampadem ille succenderat, qui, ne oleum in ea diurna succensione minui potuisset, divinitus ampliarat. »
59. Harum quidem vestium, sicut opinor, altera, (0168D)quae strictioribus manicis constat, veraciter sancti Joannis est tunica, quam beatus Gregorius suo tempore, quodam episcopo deferente, suscepit. Unde Joanni abbati inter caetera scribit, dicens: « De tunica sancti Joannis omnino grate suscepi, quia sollicitus fuisti mihi indicare. Sed studeat dilectio tua mihi ipsam tunicam, aut, 119 quod est melius, eumdem episcopum qui eam habet, cum clericis suis et cum ipsa, ad me transmittere: quatenus et benedictione tunicae perfruamur, et de eodem episcopo vel clericis mercedem habere valeamus. » (Lib. III, ep. 3.) Altera vero (quae largioribus manicis, non tunica, sed plane videtur esse dalmatica), nisi fallor, sancti Paschasii apostolicae sedis diaconi constat, qui juxta (0169A)quod idem beatus Gregorius in quarto Dialogorum libro (Cap. 40) meminit, cum temporibus Symmachi papae fuisset defunctus, ejus dalmaticam feretro superpositam daemoniacus tetigit, statimque salvatus est. Sed quamobrem ambae vestes sancti Joannis dicantur, ideo priscam consuetudinem obtinuisse crediderim, quod sub ejus altari consuetudinaliter recondantur. Nam quod earum altera Joannis Evangelistae, non autem Baptistae sit, nemo est qui dubitet, praesertim cum omnis sapiens noverit Baptistam camelorum pilis pro vestibus usum fuisse (Matth. III), Evangelistam vero, qui per tot annos post passionem Domini pontificium gerens, missarum solemnia frequentissime celebrabat, sine sacerdotalibus esse nequaquam vestibus potuisse. Si autem dicitur quod tunica (0169B)et dalmatica, quia pontificalia sunt indumenta, utraque sancti Joannis credi debeant, considerandum est quia Gregorius Joanni abbati non dalmaticam, sed tunicam nominarit: qui si dalmaticam quoque sancti Joannis fuisse sentiret, ejus tunicam quaerens, consequenter habere se ipsius dalmaticam non taceret. 60. Haec de sancti Joannis vestibus, de quibus a quamplurimis dubitatur, me utcunque in beati Gregorii gestis inseruisse sufficiat. Caeterum Joannes Constantinopolitanus hypocrita, qui ab universalis nominis ambitione converti multis tergiversationibus recusabat, juxta ejusdem Patris prophetiam judicia Domini super se vigilare cognoscens, post non multi temporis spatium subita morte defungitur; et cujus ambitiosam superbiam totus capere mundus vix poterat, in unius sepulcri angustia facile collocatur. Post cujus (0169C)paulatim discessum, cum Mauricius imperator, sacerdotum videlicet 120 Christi contemptor, pro Cyriaco, qui Joanni successerat, suaderet ne pro causa tam frivoli nominis Gregorius laboraret, ipse tandiu pontificatus sui auctoritatibus restitit, quousque (0170A)pestem universalis nominis ab ipsis etiam subdolis adulatorum labiis penitus abstulisset. Quapropter Eulogio, patriarchae Alexandrino, post aliqua scribens, ait: « Indicare vestra beatitudo studuit, jam se quibusdam non scribere superba vocabula, quae ex vanitatis radice prodierunt; et mihi loquitur, dicens: Sicut jussistis. Quod verbum jussionis, peto, a meo auditu removete: quia scio, qui sum, qui estis. Loco enim mihi fratres estis, moribus patres. Non ergo jussi, sed quae utilia sunt, indicare curavi. Non tamen invenio vestram beatitudinem hoc ipsum, quod memoriae vestrae intuli, perfecte retinere voluisse. Nam dixi nec mihi vos nec cuiquam alteri tale aliquid scribere debere; et ecce in praefatione epistolae, quam ad me ipsum, qui prohibui, direxistis, superbae appellationis (0170B)verbum, universalem me papam dicentes, imprimere curastis. Quod, peto, dulcissima mihi sanctitas vestra ultra non faciat, quia vobis subtrahitur quod alteri plusquam ratio exigit praebetur. Ego enim non verbis quaero prosperari, sed moribus; nec honorem meum esse deputo, in quo fratres meos honorem suum perdere cognosco. Meus namque honor est, honor universalis Ecclesiae. Meus honor est, fratrum meorum solidus vigor. Tunc ergo vere honoratus sum, cum singulis quibusque honor debitus non negatur. Si enim universalem me papam vestra sanctitas dicit, negat se hoc esse, quod me fatetur universum. Sed absit hoc. Recedant verba quae vanitatem inflant, charitatem vulnerant. Et quidem in sancta Chalcedonensi synodo, atque post a subsequentibus Patribus hoc decessoribus meis oblatum vestra sanctitas (0170C)novit: sed tamen nullus eorum uti hoc unquam vocabulo voluit, ut dum in hoc mundo honorem sacerdotum diligerent omnium, apud omnipotentem Deum custodirent suum. » (Lib. VIII, ep. 30.)
LIBER QUARTUS. Quo concluditur, quanta consideratione S. Gregorius recte docens, quotidie suam infirmitatem cognoverit.
ARGUMENTUM (0169)
ARGUMENTUM.--1. De temperantia Gregorii.--2. Joanni, Ravennati episcopo, usum pallii mappularumque subduxit.--3. Eidem suppliciter usum pallii repetenti quater in anno per plateas concessit.--4. Eidem pro diversis vitiis increpato, diem suae vocationis praedixit.--5. Joanne defuncto, Ravennatem ecclesiam visitatori committit; Mariniano, episcopo consecrato, pallii usum simili modo concedit.--6. Andreae supplicanti pro pallio praecipit jusjurandum.--7. Mariniano consuetudinem pallii, sicut convenerat, defendere non valente, Gregorius in sententia sua permansit.--8. Pro usurpatione campagorum diaconos Catanenses arguit.--9. De Maximo, Salonitanae ecclesiae pervasore.--10. Auctoritatem sui pontificatus contra tyrannum imperatorem defendit.--11. Contra votum imperiale Maximum cum suis complicibus excommunicans, episcopos ipsius ad ecclesiam reverti coegit.--12. Maximi causam Ravennae praecipit ventilari.--13. Maximus in terram procidens lacrymabiliter veniam petit.--14. Gregorius Maximo, coram sancti Apollinaris corpore satisfacienti, miserendum esse decernit.--15. Maximo, humiliter satisfacienti, communionis gratiam reddit, et pallium se daturum promittit.--16. Quam didascalicis responsionibus superbum imperatorem terruit.--17. Mauricio, in Gregorium saevienti, mors per gladium imminet.--18. Mauricius poenitens videt in somnis se divino judicio, cum uxore, et filiis Phocae militi tradi.--19. Seditione commota Mauricius, Phocae jussu, cum cuncta cognatione sua perimitur.--20. Imagine augustali suscepta, sapienter Mauricii vitia, Phocae imperatori dinumerat.--21. Ei Apocrisiarium more transmittit.--22. Pondere grandi remoto, imperiale jugum levius reddidisse fatetur.--23. Ex consuetudine synodicam suam direxit, et quod Orientales nullius in diptychis nomen suscipiant, donec synodicam fidei ejus cognoverint.--24. Susceptis decretis Mediolanensium, eis episcopum ordinari consensit.--25. Anastasium Antiochenum post multos annos throno reddidit.--26. Hadrianum, Thebanum episcopum, ordini suo restituens, dioecesim ipsius Larissaei episcopi potestati subduxit.--27. Exceptis manifestis criminibus, neminem deposuit, sed communione privavit.--28. Quanta districtione accusatorum lites tractaverit, et qualia de ordinibus judiciorum decreverit.--29. Aliorum auctoritates episcoporum sua auctoritate confirmabat, non minuebat.--30. Cunctis episcopis propria jura conservans, executores dari, et judices eligi ab accusatis voluit.--31. Falsarios delatores talione mulctavit.--32. Semel ingesta crimina indiscussa praeterire non passus est, et qualibus poenis peccatorum accusatores mulctaverit.--33. Consueta stipendia etiam infirmis clericis jussit ministrari.--34. Cautiones episcoporum suis clericis factas firmavit, eisque quartas pleniter dari jussit.--35. Ab aliis obligatos absolvit.--36. (0171)Ab haeresi se purgantes recepit.--37. Schismaticos ad suscipiendam satisfactionem Romam invitare curavit.--38. Severum Aquileiensem episcopum, Ravennam venire coegit: qui postquam ad unitatem rediit, denuo ad suum schisma recurrens, catholicosque sacerdotes affligens, causa perpetuae divisionis suae dioecesis effectus est.--39. Per aegritudinem corporis nemini successorem dedit, et quod renuntiantibus suis sedibus successores non denegavit, eisque de sumptibus ejusdem commoda ministrari praecepit.--40. Stupratam in uxorem a stupratore sumi jussit.--41. Virum jam tonsuratum conjugi reddi mandavit.--42. Vim nullam Judaeis inferendam statuit.--43. Christianos eis subjici, nulla occasione debere censuit.--44. Christianos eis violenter auferri jubebat, quorum si qui auferri non poterant, redimi sanciebat.--45. Eorum mancipia confugientia ad Ecclesiam reddi vetuit.--46. Pagana eorum mancipia venire ad fidem volentia, non reddenda statuit.--47. Judaeorum mancipia suos dominos ad fidem praecedentia, in eorum servitium nullatenus redigendos indixit: etiamsi ipsi eos ad baptismatis gratiam sequerentur.--48. Neminem circumcidi paganorum permisit.--49. A Judaeis munera non suscipienda decrevit.--50. Qualiter Judaei fuerint a Romanis pontificibus habiti.--51. Gregorius non observari sabbatum jussit, et lavari die Dominico permisit.--52. Quantae compassionis extiterit in infirmitatibus Castorii, Eulogii, et Mariniani episcoporum, sive Rusticianae patriciae.--53. Pro barbaricis incursionibus litaniam fieri voluit.--54. Spiritum prophetiae habuit.--55. Pejora prioribus futura praedixit.--56. Neminem injuste ab Ecclesia defendi permisit.--57. Confugientibus ad Ecclesiam sacramenta praestari jussit de servandis sibi justitiis.--58. Omnes sacerdotes, fratres et comministros; clericos autem caeteros, dilectissimos filios: utriusque vero sexus laicos, dominos vocavit.--59. Tam fideli Theudelindae, reginae, quam suo subdiacono satisfecit.--60. Se indignum memorat revelatione Dei.--61. Se presbytero comparans, illum superiorem melioremque pronuntiat.--62. Se indignum alieno favore fatetur.--63. Monacho sibi procidenti se in terram prostravit.--64. Accusatus, innocentiam suam exposuit.--65. Quid de fine saeculi senserit.--66. Qualia de incommoditate Urbis scripserit.--67. Barbaricis incursionibus ab exponendis libris destitit.--68. De ejus obitu, et fastigiis argenteis ab eo paratis, necnon sepulturae ipsius loco, vel titulo.--69. Qua ratione, aemulis libros ejus incendere molientibus, Petrus Diaconus moriendo defenderit.--70. Quanta Claudius ex verbis ejus noverit: et quod Gregorius multa dictaverit, quae nunc nequeant inveniri.--71. Duodecim epistolarum suarum libros reliquit, ex quibus Hadriani papae tempore duo volumina videntur excerpta.--72. In diaconatu suo Moralia coepit, et quomodo ea in episcopatu suo per libros digesserit, eaque Leandro, Hispalensi episcopo, roganti direxerit.--73. In episcopatus sui exordio, librum Regulae Pastoralis Joanni, episcopo Ravennati, exponens, imperitos compressit.--74. Per stationes discurrens, quadraginta lectiones dictavit, quas Secundo, servo Dei, petenti mandavit.--75. Dialogorum quatuor libros descripsit, quos postea Zacharias, apostolicae sedis episcopus, in Graecam linguam convertit.--76. Civibus suis petentibus, primam et ultimam Ezechielis prophetiae partes per homilias viginti duas tractavit.--77. Quam humilia ipse de suis tractatibus senserit, quae a posteris doctoribus facetissima praedicantur.--78. Libros suos in comparatione Augustini tractatuum furfures nominans, quousque vixit, legi vetuit.--79. Quanta consideratione quotidie infirmitatem cordis sui cognoverit.--80. Corpus ejus a Gregorio quarto papa translatum: et de antiquitate ipsius, vel mediocritate, ac regulari specialitate.--81. Graeca nesciens, falsos tractatus suo nomine titulatos invenit.--82. Monachi, qui ab eo in Saxoniam missi sunt, sancti Benedicti regulis fuerunt mancipati.--83. De formis et vestimentis patris et matris ejus.--84. De forma et habitu sive disticho ejus.--85. Saturninus, monachus, juxta ejus effigiem imagines apostolorum depinxit.--86. De Joanne, praeposito, qui cum diabolo coram Christo conflixit; et de revelatione atque terribili transitu ipsius.--87. De cruciatibus Andreae, conductoris, qui cum eodem praeposito monasterii chartulas se vendidisse professus est.--88. De praesagio mortis Athanasii oeconomi, qui consuetudines pauperum defraudavit.--89. De diabolo a monasterii claustro fugato, qui monachum jacentem percussit.--90. De visione monachi qui duodecim homines intra dies totidem morituros praevidit.--91. De Lucidi, Ficulensis episcopi, conversione et transitu.--92. De revelatione monachi, qui per excussionem lacrymarum cujusdam inclusi presbyteri fratris sui sanitatem reversionemque cognovit.--93. De daemone a fundo Barbiliano excusso, qui conductorem et bubulcos occidens, Caucum fuerat persecutus.--94. De visione Tergaudi, Trevirensis quondam episcopi, qui a beato Gregorio pulsus est a monasterio.--95. De increpatione Faraldi, qui a daemonibus tota nocte suspensus est.--96. De Indulpho desertore monasterii a sene percusso: et de revelatione clerici, et digressione Supponis.--97. De Cednico presbytero, qui Gregorianum fontem detexerat, ligato et verberato, ejusque miserabili transitu.--98. De modio monasterii, et diversitate ipsius redundationis, necnon miraculo multiplicati divinitus panis.--99. Quam frequenter in diversis locis Gregorius demonstretur.--100. De divisione scriptoris, qui ab aemulo terreri potuit, et a beato Gregorio meruit consolari.
1. (0171A)123 Haec est Gregorii, de refutatione nominis universalis, plena rationis humilitatisque sententia. Qui videlicet contra superbos prudenter uti noverat serpentis astutia, et a columbae simplicitate circa humiles minime recedebat. Quapropter suae temperantiae conscius, Dominico, Carthaginensi episcopo, post caetera: « De ecclesiasticis, inquit, privilegiis, quod vestra fraternitas scribit, hoc, postposita dubitatione, teneat: quia sicut nostra defendimus, ita singulis quibusque ecclesiis sua jura servamus. Nec cuilibet, favente gratia, ultra quam meretur, impartior; nec ulli hoc, quod sui juris est, ambitu stimulante, derogabo: sed fratres meos honorare per omnia cupio, sicque studeo honore singulos subveni, dummodo non sit quod alteri jure ab altero possit opponi. » (0171B)(Epist. lib. II, ep. 47.)
Item Eulogio, Alexandrino et Anastasio, Antiocheno patriarchis, scribit, dicens: « Cum praedicator egregius dicat: Quandiu quidem sum gentium apostolus, ministerium meum honorificabo (Rom. XI, 13), qui rursus alias dicit: Facti sumus parvuli in medio vestrum (I Thess. II, 7): exemplum procul dubio nobis sequentibus ostendit, ut et humilitatem teneamus in (0172A)mente, et tamen ordinis nostri dignitatem servemus in honore: quatenus nec in nobis humilitas timida, nec erectio sit superba, » et caetera. (Lib. V, ep. 43.) Quod Gregorius, sicut ex praecedentibus ac subsequentibus manifestissime colligi poterit, et fecit, et dixit.
2. Nam Joannem, Ravennatem episcopum, typo 124 superbiae pallium frequentantem, suosque presbyteros ac diaconos in mappulis procedere permittentem, primo per Castorium chartularium familiariter arguit; post, ex consuetudine, sive privilegio, sibi haec concessa pertinaciter defendentem tali sententia post nonnulla mulctavit. « Ut enim, inquit, ea quae superius dixi, breviter colligam, admoneo quatenus nisi decessorum meorum munificentia tibi haec per privilegium attributa docueris, uti in plateis ulterius non (0172B)praesumas: ne non habere et ad missas incipias, quod audacter et in plateis usurpas. De secretario autem, quod fraternitas tua resedisse cum pallio, et filios Ecclesiae suscepisse, se et fecit et excusavit, nunc interim nihil querimur: quia synodorum sententiam sequentes, minores culpas, quae negantur, ulcisci recusamus. Hoc tamen, quia semel et iterum sit factum, cognovimus, sed fieri ultra prohibemus. Fraternitas autem tua sit (0173A)omnino sollicita ne hoc, quod praesumptioni inchoanti adhuc ceditur, in proficiente deterius vindicetur. » Et post pauca: « Illud autem quod pro utendis a clero vestro mappulis scripsistis, a nostris est clericis fortiter obviatum, dicentibus nulli hoc unquam aliae cuilibet concessum ecclesiae fuisse; nec Ravennates clericos, vel illic, vel in Romana civitate tale aliquid cum sua conscientia praesumpsisse. Nec, si tentatum esset, ex furtiva usurpatione sibi praejudicium generari, sed etiamsi in qualibet ecclesia hoc praesumptum fuerit, asserunt emendandum; quod non concessione 125 Romani pontificis, sed sola surreptione praesumitur. Sed nos servantes honorem fraternitati tuae, licet contra voluntatem antedicti cleri nostri, tamen primis diaconis vestris, quos nobis (0173B)quidam testificati sunt etiam ante eis usos fuisse, in obsequio duntaxat tuo, mappulis uti permittimus. Alio autem tempore, vel alias personas hoc agere vehementissime prohibemus. » (Lib. III, ep. 56.) 3. Quam sententiam vir vanae gloriae cupidissimus, molestissime ferens, per quoscunque poterat, usum pallii sibi restitui magnopere flagitabat. Cui Gregorius ita scripsit: « Fraternitatem vestram valde invenio contristatam, pro eo quod in litaniis induere pallium rationis censura prohibetur, sed per excellentissimum Romanum patricium, et per eminentissimum praefectum, atque per alios civitatis suae nobiles viros importune expetit, ut hoc debeat concedi. Nos autem sollicite requirentes ab Adeodato, quondam diacono fraternitatis tuae, cognovimus quia nunquam (0173C)consuetudo fuerit decessoribus tuis, ut in litaniis pallio, nisi in solemnitate beati Joannis Baptistae, beati Petri apostoli et beati martyris Apollinaris, uterentur. Cui quidem nequaquam credere debuimus, quia multi apud civitatem fraternitatis vestrae responsales saepius fuerunt, qui se fatentur tale aliquid nunquam vidisse; et hac de re, multis potius credendum est, quam uni pro sua ecclesia aliquid attestanti. Sed quia nos fraternitatem vestram contristari nolumus, et petitionem filiorum nostrorum apud nos minime frustrari, usum pallii, donec subtilius veriusque aliquid cognoscamus, in litaniis solemnibus, id est die natalitio beati Joannis Baptistae, et beati Petri apostoli, et beati Apollinaris martyris, atque in ordinationis vestrae celebratione concedimus. In secretario vero secundum morem pristinum, (0173D)susceptis ac dimissis Ecclesiae filiis, induere vestra fraternitas pallium debeat, atque ad missarum solemnia ita proficisci, et nihil sibi amplius ausu temerariae praesumptionis arrogare: ne dum in exteriori habitu inordinate aliquid arripitur, ordinate etiam, quae licere poterant, amittantur. » (Lib. V, ep. 11.) 4. Sed idem Joannes ab inanis gloriae ambitione, freno apostolicae moderationis coercitus, ad detractionem pontificis totus convertitur. Unde prudentissimus pontifex sic eum admonet, dicens: « Primum me hoc contristat quia mihi fraternitas tua (0174A)duplici corde scribit, et alia blandimenta in epistolis suis exhibet, alia in lingua sua saeculariter ostendit. Deinde grave mihi est, quia irrisiones illas, quas habere notarii adhuc pueri solent, usque hodie frater meus Joannes in lingua sua retinet, mordaciter loquitur, et quasi de tali astutia laetatur. Amicis praesentibus blanditur, de absentibus obloquitur. Tertio grave mihi et omnino execrabile est, quia servis suis, qua hora furit, turpia crimina imponit, ut effeminati, et adhuc graviter hoc apertius vocentur. Post haec accessit quod disciplina ad vitam clericorum custodiendam nulla est, sed tantummodo se clericis suis dominum exhibet. Ultimum vero est, quod tamen pondere elationis primum, quia de usu pallii extra ecclesiam, quod temporibus decessorum meorum facere (0174B)nunquam quisquam praesumpsit, nunquam a decessoribus ejus praesumptum est, sicut responsales nostri testantur, excepto nisi reliquiae conderentur: quod tamen 126 de reliquiis unus tantummodo potuit inveniri qui diceret, meis diebus in despectum meum, cum summa audacia non solum faciebat, sed etiam frequentabat. Ex quibus omnibus invenio quia honor episcopatus vestri totus foras in ostensione est, non in mente. Et quidem ago omnipotenti Deo gratias, quia eo tempore, quo ad me hoc pervenit, quod ad aures decessorum meorum nunquam pervenerat, Langobardi inter me et Ravennatem civitatem positi fuerant. Nam ostendere forsitan hominibus habui, quantum scio esse districtus. Ne autem credas, quia ego ecclesiam tuam in aliquo gravari aut minui (0174C)volo, recordare in missarum Romanarum solemnibus, ubi Ravennas diaconus stabat, et require ubi hodie stat: et cognosces quia Ravennatem ecclesiam honorare desidero. Sed ut quicumque quodlibet ex superbia arripiat, hoc ego tolerare non possum: tamen hac de re jam diacono nostro Constantinopolim scripsi, ut per omnes qui sub se etiam tricenos et quadragenos episcopos habent, requirere debeat. Et sicubi iste usus est, ut in litaniis cum palliis ambulent, absit ut per me honor Ravennatis ecclesiae in aliquo imminui videatur. Haec ergo omnia, quae superius dixi, frater charissime, recogita; diem tuae vocationis attende; quas rationes de sarcina episcopatus redditurus es, considera. Emenda illos mores notarii; vide quid in lingua, quid in actu episcopum deceat. Esto totus purus fratribus tuis. Non aliud loquaris, (0174D)aliud in corde habeas; nec appetas ultra videri, quam es, ut possis ultra esse, quam videris. » (Lib. V, ep. 15.) 5. Haec quia Joannes emendare superbiae fastu despexit, eodem anno, juxta quod Gregorius ei praedixerat, diem suae vocationis, dum non attendit, incurrit; et ante tumidus crepuit, quam meruisset amictu pallii saturari. Cujus rei gratia Gregorius visitationem Ravennatis ecclesiae Severo, Ficulino episcopo, secundum consuetudinem priscam committens, Marinianum, monachum, familiarem suum Ravennatibus (0175A)episcopum consecravit; cui et Pallium dirigit, scribens: « Apostolicae sedis benevolentia, et antiquae consuetudinis ordine provocati, fraternitati tuae, quam in Ravennati ecclesia gubernationis constat suscepisse officium, pallii usum praevidimus concedendum; quo non aliter uti te memineris, nisi in propria tuae civitatis ecclesia, dimissis jam filiis procedens a salutatorio ad sacra missarum solemnia celebranda. Peractis vero missis, id in salutatorio rursum curabis deponere. Extra ecclesiam vero non amplius illo tibi, nisi quater in anno in litaniis, quas ad decessorem tuum Joannem expressimus, uti permittimus. (Lib. V, ep. 25; lib. V, ep. 56.) 6. Sed Marinianus, clericorum suorum suggestionibus delinitus, tam per Andream virum magnificum, (0175B)quam per quoscumque potuerat, restitui suae ecclesiae usum pallii flagitabat. Quapropter Gregorius Castorio chartulario inter caetera scribit, dicens: « Tua experientia nullius personam, nullius verba consideret: solum Dei timorem et rectitudinem ante oculos habeat; et seniores personas, et ejusdem ecclesiae archidiaconum, quem non suspicor pro alterius honore pejerare, et alios antiquiores, qui in sacris ordinibus ante Joannis episcopi tempora fuerant, requirat, vel si qui maturiores sunt extra sacros ordines, 127 et veniant ante corpus sancti Apollinaris, et tacto ejus sepulcro jurent, quae consuetudo ante Joannis episcopi tempora fuerit: quia, sicut scis, idem vir multum praesumptor exstitit, et multa sibi per superbiam conabatur arrogare; et quidquid (0175C)a fidelioribus viris et gravioribus juratum fuerit, secundum indiculum qui subter annexus est, hoc volumus in eadem ecclesia conservari. Sed vide ne negligenter agas, ne quis fidem aut devotionem tuam in hac causa corrumpat. Zelum enim tuum scio. Age sollicite, ita tamen ut praedicta ecclesia contra justitiam non gravetur; sed usus, qui ante Joannis episcopi tempora exstitit, ei conservetur. Personas autem non duas, vel tres ad satisfaciendum tibi, sed quantas antiquiores et graviores inveneris, require: ut neque quod usus fuit antiquior ejusdem ecclesiae denegemus, neque quod novo ausu appetitum est, concedamus. Sed omnia age blande et dulciter, ut et actio tua districta sit, et lingua mitis. » « Juro ergo N. per Patrem, et Filium, et Spiritum (0175D)sanctum, inseparabilis divinae potentiae Trinitatem, et hoc corpus beati Apollinaris martyris, me pro nullius favore personae, neque commodo aliquo interveniente, testari; sed haec scio, et per memetipsum cognovi, quia ante tempora Joannis quondam episcopi, Ravennas episcopus praesente apocrisiario sedis apostolicae illo atque illo, illis et illis diebus consuetudinem utendi pallio habuit: et non cognovi, quia hoc latenter vel absque apocrisiario usurpasset. » (Lib. VI, ep. 61.)
7. Hoc Gregorius per indictionem quartam decimam jusjurandum praeceperat. Quod quia, sicut rei (0176A)exitus manifestat, deficientibus testimoniis per tres continuos annos infectum remanserat, iterum Marinianus suorum suggestione compulsus, usum pallii, quem ex consuetudine sicut convenerat vendicare non poterat, importunitate precum se posse recipere confidebat. Quapropter Gregorius in eadem sententia permanens, eidem chartulario per indictionem secundam scribit, dicens: « Dum Florentius, Ravennatis ecclesiae diaconus, apud nos pro reverendissimo fratre et coepiscopo nostro Mariniano, de usu pallii ageret, requisitus a nobis quae esset antiqua consuetudo, respondit: quod in omnibus litaniis pallio Ravennas episcopus uteretur. Quod ita non esse, et ab aliis didicimus, et ex epistolis Joannis, quondam episcopi, quas ei ostendi fecimus, evidenter apparuit; sed hoc (0176B)asseruit, quod dicere jussus est. Nam tempore quo a te eidem Joannes, quondam episcopus, est inhibitus, ne pallio inordinate ac temere uti praesumeret, scripsit nobis hanc fuisse priscam consuetudinem, ut civitatis ipsius episcopus pallio in litaniis solemnibus uteretur: quarum tibi litterarum exemplaria pro tua informatione transmisimus. Adeodatus vero, praedictae ecclesiae diaconus, dum apud nos tempore quo hic fuit, similiter de ejusdem usu pallii agere enixius studeret, volentes cognoscere veritatem, eum similiter, quae esset consuetudo curavimus requirendum. Qui uti credi sibimet suaderet, atque a nobis valeret, quod petebat, exigere, sub jurejurando testatus est, antiquam consuetudinem fuisse, ut in quatuor aut quinque solemnibus litaniis pallio civitatis suae episcopus (0176C)uteretur. Experientia 128 ergo tua diligenter invigilet, et cum omni sollicitudine, quot litaniae solemnes ab antiquitate fuerint, requirat; nec eas solemnes nominando requirere studeat, sed majores: ut per hoc, quod nobis praefatus Adeodatus, diaconus, testatus est, et praedicti Joannis episcopi fatetur epistola, dum constiterit, quantae litaniae solemnes fuerint, quoties indui solebat in litaniis pallium cognoscentes, libentissime concedamus; sed hoc non ab illis perquirat, qui ab ecclesiasticis exhibentur, sed ab aliis quos sine favore partis esse cognoverit; et quae sollicita indagatione repererit, nobis subtiliter indicet: ut veritate, sicut diximus, cognita, fratris et coepiscopi nostri reverendissimi Mariniani animos relevemus. » (Lib. VII, ep. 77, nunc lib. VI, ep. 34.) (0176D)At quia prisca consuetudo a nostratibus subtiliter inquisita, a Ravennatibus probari nullo modo potuit, Gregorium in sua sententia permansisse procul dubio illud ostendit, quod neque ob hoc, quantum ex apicibus ejus dignoscitur, a quoquam sollicitatus exstitit, neque a semetipso commotus ulterius omnino rescripsit. 8. Non solum in magnis rebus Gregorius sollicitudinis suae oculos convertebat, verum etiam ne impune praesumerentur quandoque majora, hoc in rebus minimis curiosissime praecavebat. Unde Joanni, Syracusano episcopo, scribit, dicens: « Ecclesiastici vigoris (0177A)ordo confunditur, si aut temere illicita praesumantur, aut impune non concessa tententur. Pervenit itaque ad nos, diaconos ecclesiae Catanensis calceatos campagis procedere praesumpsisse. Quod nulli hactenus per totam Siciliam licuisse, nisi solis tantummodo diaconibus ecclesiae Messanensis, quibus olim a praedecessoribus nostris non dubitatur esse concessum, bene recolitis. Quia ergo tantae temeritatis ausus non est leviter attendendus, cum omni hoc fraternitas vestra subtilitate perquirat: et si ita, sicut ad nos pervenit, invenerit, utrum a se, vel alicujus auctoritate hoc praesumpserint, nobis subtiliter innotescat, ut cognita veritate, quid fieri debeat, disponamus. Nam si negligenter ea quae male usurpantur omittimus, excessus viam aliis aperimus. » (0177B)(Lib. VIII, ep. 27.) 9. Interea, Natali episcopo defuncto, cum Dalmatinorum generalitas Honoratum archidiaconum, quem ipse ex presbytero in diaconum converterat, sibi praeficiendum concorditer elegissent, eorumque decretum pontifex approbasset, factione Malchi episcopi, rectoris apostolici patrimonii, manuque militari Maximus multis criminibus involutus, episcopatum Salonitanae civitatis invasit. Quod Gregorius audiens, Dalmatinis et Jadertinis episcopis ne illi manus imponerent, sub magna interminatione probibuit. At vero Maximus, qui episcopatus sedem contra canones invaserat, etiam sacerdotium contra Deum per simoniacam haeresim ab episcopis duntaxat excommunicatis, pretio corruptis, non timuit promereri: (0177C)favente sibi occasione temporis ex cupiditate simul insolentiaque Augusti, quem dispergendo facultates invasae ecclesiae adeo defensorem scelerum suorum effecit, ut a Gregorio non solum frequenter postularet, quatenus indiscussam Maximi promotionem relinqueret, verum etiam Romam satisfacturum pro simoniaca haeresi 129 aliisque criminibus, venientem cum honore susciperet. 10. Gregorius vero faciem nullius contra veritatem custodiens, ipsum Maximum primo a missarum solemniis, post a communione corporis et sanguinis Domini nostri Jesu Christi, quousque suam praesentiam exhiberet, privavit. Maximus autem imperialibus militiis fultus, post excommunicationem, et missas cecinit, et sacramenta satis indignus accepit. Quapropter (0177D)Constantinae Augustae post multa alia scribit, dicens: « Salonitanae civitatis episcopus, me ac responsale meo nesciente, ordinatus est; et facta res est, quae sub nullis anterioribus principibus evenit. Quod ego audiens, ad eumdem praevaricatorem qui inordinate ordinatus est protinus misi, ut omnino missarum solemnia celebrare nullo modo praesumeret, nisi prius a serenissimis dominis cognoscerem, si hoc fieri ipsi jussissent. Quod ei sub excommunicationis interpositione mandavi: et contempto me atque despecto, in audacia quorumdam saecularium hominum, quibus, denudata sua ecclesia, praemia multa praebere dicitur, nunc (0178A)usque missas facere praesumit, atque ad me venire secundum jussionem dominorum, noluit. Ego autem praeceptioni pietatis eorum obediens, eidem Maximo, qui, me nesciente, ordinatus est, hoc quod in ordinatione sua me, vel responsalem praetermittere praesumpsit, ita ex corde laxavi, ac si me auctore fuerit ordinatus. Alia vero perversa illius, scilicet mala corporalia, quae cognovi, vel quia cum pecuniis est electus, vel quia excommunicatus missas facere praesumpsit, propter Deum irrequisita praeterire non possum; sed opto, et Dominum deprecor, quatenus nihil de eo, de his quae dicta sunt valeat, inveniri, et sine periculo animae meae causa ipsius terminetur: prius tamen quam haec cognoscantur, serenissimus dominus discurrente jussione praecepit ut eum venientem cum honore suscipiam. (0178B)Et valde grave est ut vir, de quo tanta et talia nuntiantur, cum ante requiri et discuti debeat, honoretur. Et si episcoporum causae mihi commissorum apud piisimos dominos aliorum patrocinio disponuntur, infelix ego in ecclesia ista quid facio? Sed ut episcopi mei me despiciant, et contra me refugium ad saeculares judices habeant, omnipotenti Deo gratias ago, peccatis meis deputo. Hoc tamen breviter suggero, quia aliquantulum expecto; et si ad me venire diu distulerit, exercere in eo districtionem canonicam nullo modo cessabo. In omnipotente autem Deo confido, quia longa piissimis dominis vita tribuetur, et nos sub manu vestra non secundum peccata nostra, sed secundum gratiae suae dona disponat. » (Lib. V, ep. 21.)(0178C) 11. Haec Gregorius dissimulatrici Augustae. Caeterum eodem Maximo in sua praesumptione manente, consecratores, atque omnes Dalmatinos et Jadertinos episcopos ab ejus communione sub excommunicatione disjunxit: adeo ut ne nomen quidem Maximi inter sacra missarum solemnia memorarent. Quo facto ita omnes consternati sunt animo, ut sub poenitentiae satisfactione, relicto Maximo, veniam postularent. Unde misericordissimus pontifex Sabiniano, Jadertino episcopo, scribens: « Sicut, inquit, perseveranti culpae debetur jure vindicta, ita resipiscentibus est venia concedenda. Nam ut res illa contra se merito iracundiam excitare, sic haec in sua prorsus dilectione 130 solet concordiam propagare. Et ideo, quia fraternitatem tuam a consortio et communione Maximi, (0178D)ubi te prius neglectus impulerat, in tantum postea gravitas sacerdotis ad animum reducta suspendit, ut ejus sola nullatenus patereris esse segregatione contentus, nisi et in monasterii te claustra recipiens, dudum commissa defleres: eapropter in nostra te gratia ac communione receptum esse non dubites. Nam quantum nos prius culpa tuae charitatis offenderat, tantum poenitentia mitigavit. » (Lib. VIII, ep. 10.) 12. Itaque Maximus cernens tandem aliquando durum esse contra stimulum calcitrare, relictis imperialibus adminiculis, per Callinicum exarchum satis (0179A)humiliter concedi sibi poenitentiam simulque veniam a Gregorio postulavit. Quem ipse Romam fatigari nolens, causam ejus discutiendam Ravennae commisit, Constantio, Mediolanensi episcopo, scribens: « Maximus, inquit, Salonitanae ecclesiae praevaricator, postquam per potestates majores saeculi obtinere nil valuit, ad minores se contulit: nobisque tam nimietate precum, quam attestatione bonorum operum praevalere contendit. Ex qua re inhumanum credidi, si is qui se quasi multum timere me dicit, in aliquo me temperatiorem minime invenire potuisset: et ideo decrevi ut reverendissimus frater et coepiscopus noster Marinianus ejus causam debeat in Ravennati urbe cognoscere. Si autem persona ejus suspecta forsitan habebitur, volumus ut vestra quoque fraternitas, (0179B)si ei laboriosum non est, ad eamdem civitatem fatigare se debeat, et cum praedicto fratre in eodem judicio pariter sedere. Quidquid autem vestrae utrorumque sanctitati placuerit, scitote mihi modis omnibus placiturum, et vestrum ego judicium meum deputo. » (Lib. IX, ep. 67.) 13. Inter haec praevaricator Maximus anno septimo excommunicationis suae post castigationes et flagella Gregorii, ad cor revertens, Ravennam petiit, et jactavit se tensus intra civitatem in medio silice, clamans et dicens: Peccavi Deo, et beatissimo papae Gregorio. Et agente eo poenitentiam tribus horis, cucurrit Callinicus exarchus, et Castorius, chartularius Ecclesiae Romanae, cum Mariniano episcopo, et elevaverunt eum de silice: qui etiam coepit ampliorem (0179C)poenitentiam coram eis agere. Quod Gregorius ut audivit, ad misericordiam protinus rediit, Mariniano episcopo inter caetera scribens: « Qualis de causa Maximi fraternitatis vestrae voluntas sit, ac magis petitio, praesentium latore Castorio, chartulario nostro, renuntiante, cognovimus. Ideoque, si idem Maximus coram vobis et praedicto chartulario nostro, de simoniaca haeresi praestito, se sacramento purgaverit, atque de aliis ante corpus sancti Apollinaris tantummodo requisitus, liberum se esse responderit: causam ipsius fraternitatis vestrae de eo, quod excommunicatus missarum solemnia agere praesumpsit, judicio committimus, qua debeat poenitentia talis culpa purgari. Et ideo quidquid vobis secundum Deum placet, securi disponite, nec aliquid de nobis dubium habeatis. Nam quidquid a vobis hac de causa (0179D)fuerit ordinatum, nos et grate suscipimus, et libenter admittimus. Hortamur tamen ut debeatis esse solliciti, et ita quae flenda conspicitis, temperetis, quatenus et illi, si ita videditur, communionem praestetis, et vigoris ecclesiastici genium congrua, ut oportet, dispensatione servetis. Suprascriptum vero portitorem in 131 praesenti quid vobis cum eo sit agendum instruximus: a quo cuncta subtiliter addiscentes, sic vos in omnibus exhibete, ut in vestra sollicitudine nostram fuisse praesentiam sentiamus. » 14. Item Castorio, et notario et chartulario Ravennae: « Quanto credi tibi et necessarias vides causas injungi, tanto te magis strenuum debes et sollicitum exhibere. Proinde si Maximus Salonitanus, praestito (0180A)sacramento, firmaverit se simoniaca haeresi non teneri, atque de aliis ante corpus sancti Apollinaris tantummodo requisitus, innoxium se esse responderit, et de inobedientia sua poenitentiam, sicut deputavimus, egerit: volumus ut ad consolandum illum epistolam quam ad eum scripsimus, ubi ei et gratiam nostram et communionem nos reddidisse signavimus, experientia tua dare debeat: quia sicut in contumacia persistentibus severos esse nos convenit, sic iterum humiliatis et poenitentibus negare locum veniae non debemus. » (Lib. IX, ep. 80.) 15. Cumque Maximus penes corpus beati Apollinaris secundum jussum Gregorii de cunctis humiliter satisfecisset, Castorius chartularius consolatoriam ei epistolam praebuit, verbis Gregorii adserentem: (0180B)« Quamvis culpabilibus ordinationis tuae primordiis grave malum per inobedientiae culpam addideris, nos tamen sedis apostolicae auctoritatem eo quo decuit moderamine temperantes, nunquam contra te usque adhuc ut causa poscebat, exarsimus; sed ut longius se ingratitudo nostra, quam tu tibi excitasti, produceret, credita nos sollicitudo vehementer angebat, ne quaedam illicita, quae de te audieramus, negligenter omittere videremur. Quae si bene consideres, ipse per te satisfacere differendo firmabas, atque ex hoc adversum te zelum nostrum acrius incitabas. At ubi salubri tandem consilio usus, jugo te obedientiae humiliter submisisti, et dilectio tua poenitentiam agens, digna se, ut deputavimus, satisfactione purgavit, redditam tibi gratiam fraternae charitatis intellige, atque in nostro te receptum consortio gratulare: quia sicut (0180C)perseverantibus in culpa districtos, ita resipiscentibus nos benignos decet esse ad veniam. Postquam ergo fraternitas tua apostolicae sedis communionem se reparasse cognoscit, personam ad nos transmittat, quae pallium tibi deferendum ex more percipiat. Nam quemadmodum illicita perpetrari non patimur, sic ea quae sunt consuetudinis non negamus. Licet autem ad haec concedenda dispensatio nos loci nostri vocaverit: multum tamen a nobis petitio dulcissimi atque excellentissimi filii nostri, domni Callinici exarchi, ut temperantius erga te ageremus, exegit; cujus charissimam voluntatem, nec pertulimus, nec potuimus contristare. » (Lib. IX, ep. 8.) 16. Praeterea cupidissimus ac tenacissimus imperator, qui consuetudinibus antiquissimis dationes, legionum (0180D)quoque milites frequentissime, sicuti Romanorum narrat historia, defraudabat, cernens Gregorium contra omnes mundi strepitus, augustalibus defensionibus, quarum suffragio ad arcem pontificatus hunc se provexisse jactabat, penitus non egere: imo canonicis auctoritatibus, sanctitatis ac prudentiae suae virtutibus, Christo propitio, cunctis alta sapientibus praevalere: ad odium detractionemque famae illius magis magisque conversus est, liberalitatem pontificis, quia famelicis 132 militibus tam ecclesiastica quam publica frumenta diviserat, subdolis assertionibus reprehendens. Cui Gregorius, utpote qui provectionem suam divino judicio, in cujus nimirum manu corda regum consistentia (Prov. XXI), quocumque (0181A)voluerit, inclinantur, non caducis humanis favoribus deputabat, voce libera contradicens, his eum responsionibus fregit, deturpavit, atque nonnulla de futuro Dei judicio disserendo deterruit: « In serenissimis, inquit, jussionibus suis dominorum pietas, dum me de quibusdam redarguere studuit, parcendo mihi minime pepercit. Nam in eis urbanae simplicitatis vocabulo me fatuum appellat. In Scriptura etenim sacra cum in bona intelligentia simplicitas ponitur, vigilanter saepe prudentiae aut rectitudini sociatur. Unde etiam de beato Job scriptum est: Erat vir simplex et rectus (Job. I, 1). Et beatus Paulus apostolus admonet, dicens: Estote simplices in malo, et prudentes in bono (Rom. XVI, 19). Et per semetipsam Veritas in Evangelio admonet, dicens: Estote prudentes (0181B)sicut serpentes, et simplices sicut columbae (Matth. X, 16), esse valde inutile judicans, si aut simplicitati prudentia, aut prudentiae simplicitas desit. Ut ergo servos suos ad cuncta eruditos efficeret, esse eos et simplices sicut columbas, et prudentes ut serpentes esse voluit, quatenus in eis et serpentis astutia columbae simplicitatem acueret, et columbae simplicitas serpentis astutiam temperaret. Ego igitur qui in serenissimis dominorum jussionibus ab Ariulphi astutia deceptus, non adjuncta prudentia simplex denuntior, constat proculdubio quia fatuus appellor, quod ita esse ego quoque ipse confiteor. Nam si hoc vestra pietas taceat, causae clamant. Ego enim, si fatuus non fuissem, ad ista toleranda quae inter Langobardorum gladios hoc in loco patior, minime venissem. In ea autem re quam de Ariulpho perhibui, (0181C)quia toto corde venire ad rempublicam paratus fuit, dum mihi non creditur, etiam mentitus esse reprehendor. Sed etsi sacerdos non sum, scio gravem esse hanc injuriam sacerdoti, ut veritati serviens, fallax credatur. Et dudum novi quoniam Nordulpho plus est creditum quam mihi, Leoni amplius quam mihi. Et nunc eis, qui esse ad medium videntur, plusquam meis assertionibus credulitas impenditur. Et quidem si terrae meae captivitas per quotidiana momenta non excresceret, de despectione mea atque irrisione laetus tacerem. Sed hoc me vehementer affligit, quia unde ego crimen falsitatis tolero, inde Italia quotidie ducitur sub Langobardorum jugo captiva; dumque meis suggestionibus in nullo creditur, (0181D)vires hostium immaniter excrescunt. Hoc tamen piissimo domino suggero, ut de me mala omnia quaelibet existimet; de utilitate vero reipublicae et causa ereptionis Italiae non quibuslibet facile pias aures praebeat, sed plus rebus quam verbis credat. Sacerdotibus autem non ex terrena potestate dominus noster citius indignetur, sed excellenti consideratione propter eum, cujus servi sunt, eis ita dominetur, ut etiam debitam reverentiam impendat. Nam in divinis eloquiis sacerdotes aliquando dii, aliquando angeli vocantur. Et per Moysen de eo qui ad juramentum deducendus est dicitur: Applica illum ad deos (Exod. XXII, 8), videlicet ad sacerdotes. Et rursum (0182A)scriptum est: Diis non detrahes (Ibid. XXVIII), scilicet sacerdotibus. Et propheta ait: Labia sacerdotis 133 custodiunt scientiam, et legem requirent ex ore ejus, quia angelus Domini exercituum est (Malach. II, 7). Quid ergo mirum si illos vestra pietas dignetur honorare, quibus in suo eloquio honorem tribuens, eos aut angelos, aut deos ipse etiam appellat Deus? Ecclesiastica quoque testatur historia, quia cum piae memoriae Constantino principi in scripto oblatae accusationes contra episcopos fuissent, libellos quidem accusationis accepit, et eosdem qui accusati fuerant episcopos convocans, in eorum conspectu libellos, quos acceperat, incendit, dicens: Vos dii estis a vero Deo constituti. Ite, et inter vos causas vestras disponite: quia dignum non est ut nos judicemus (0182B)deos. In qua tamen sententia, pie domine, sibi magis ex humilitate, quam illis aliquid praestitit ex reverentia impensa. Ante eum quippe pagani in republica principes fuerunt, qui verum Deum nescientes, deos ligneos et lapideos colebant, et tamen eorum sacerdotibus honorem maximum tribuebant. Quid igitur mirum, si Christianus imperator veri Dei sacerdotes dignetur honorare, dum pagani, ut praediximus, principes honorem impendere sacerdotibus noverunt, qui diis ligneis et lapideis serviebant? Haec ego pietati dominorum non pro me, sed pro cunctis sacerdotibus suggero. Ego enim peccator homo sum; et quia omnipotenti Deo incessanter quotidie delinquo, aliquod mihi apud tremendum examen illius esse remedium suspicor, si incessantibus quotidie plagis ferior. (0182C)Et credo quia eumdem omnipotentem Dominum tanto vobis amplius placatis, quanto ei me male servientem districtius affligitis. Multas enim jam plagas acceperam, et, supervenientibus dominorum jussionibus, inveni consolationem quam non sperabam. Si possum, has celeriter plagas enumero. Primo quod mihi pax subducta est, quam cum Langobardis in Tuscia positis sine ullo reipublicae dispendio feceram. Deinde, corrupta pace, de Romana civitate milites ablati sunt. Et quidem alii ab hostibus eccisi, alii vero Narniis et Perusio positi; et ut Perusium teneretur, Roma relicta est. Post haec plaga gravior fuit adventus Agilulphi, ita ut oculis meis cernerem Romanos more canum in collis funibus ligatos, qui ad Franciam ducebantur venales. Et quia nos, qui intra civitatem (0182D)fuimus, Deo protegente, manus ejus evasimus, quaesitum est unde culpabiles esse videremus, videlicet cur frumenta defuerint, quae in hac urbe diu multa servari nullatenus possunt, sicut in alia suggestione plenius indicavi. Et quidem de memetipso in nullo turbatus sum, quia teste conscientia fateor, adversa quaelibet pati paratus sum, dummodo haec omnia cum salute duntaxat animae meae evadam. Sed de gloriosis viris Gregorio, praefecto, et Castorio, magistro militum, non mediocriter sum afflictus: qui et omnia quae potuerunt fieri, nullo modo facere neglexerunt, et labores vigiliarum et custodiae civitatis in obsidione eadem vehementissimos pertulerunt; et (0183A)post haec omnia gravi dominorum indignatione percussi sunt. De quibus patenter intelligo quia eos non sua acta, sed mea persona gravat, cum qua, quia pariter tribulatione laboraverant, post laborem pariter tribulantur. 134 Quod autem dominorum pietas illud mihi pavendum et terribile omnipotentis Dei judicium intentat, rogo per eumdem omnipotentem Dominum, ne hoc ulterius faciat: nam adhuc nescimus quis ibi qualis sit; et Paulus egregius praedicator dicit: Nolite judicare ante tempus, donec veniat Dominus, qui et illuminabit abscondita tenebrarum, et manifestabit consilia cordium (I Cor. IV, 5). Hoc tamen breviter dico, quoniam peccator et indignus plus de venientis Jesu misericordia quam de vestrae pietatis justitia praesumo; et sunt multa quae de judicio (0183B)illius homines ignorant, quia fortasse quae vos laudatis ille reprehendet, et quae vos reprehenditis, ille laudabit. Inter ego omnia incerta, ad solas lacrymas redeo, petens ut idem omnipotens Deus piissimum dominum nostrum, et sua hic manu regat, et in illo terribili judicio liberum ab omnibus delictis inveniat; et me ita placere, si necesse est, hominibus faciat, ut aeternam ejus gratiam non offendam. » (Lib. V, ep. 40.) 17. Denique Mauricius imperator libertatem vocis tanti pontificis, reprehensionisque constantiam admiratus, quia de futuro Dei judicio se terruerat, ad exercendam in eum tyrannidem prodire nitebatur, cum protinus eodem anno vir quidam monachicis indutus vestimentis, divina quadam virtute commotus, (0183C)dextera spatham cepit, quam videlicet a foro usque ad aeneam statuam gladiatoris nudam circumferens, imperatorem gladio cunctis moriturum praedixit. Quod Mauricius ut audivit, a tyrannide Gregorio inferenda semet continuit, et judicium divinum quod ei minatus fuerat cito se subiturum tanto magis timuit, quanto Gregorium credidit non posse mentiri. 18. Mox itaque scripto preces compositas tam eidem quam cunctis patriarchis, episcopis et monachis civitatum sive solitudinum, pecunias multas, cereos et thymiamata destinavit, hoc potissimum deprecans ut Domino supplicarent, quatenus in hoc saeculo merita suorum malorum reciperet, tantum ut a futuris cruciatibus redimi meruisset. Cumque hoc et ipse vehementius per multa tempora cum lacrymis postularet, (0183D)quadam nocte dormiens, videt apud aeneam palatii portam se coram multo populo aeneae statuae Salvatoris assistere. Tunc vox terribilis facta est ex ipso incarnati Verbi charactere, dicens: Date Mauricium. Et capientes eum judiciorum ministri, posuerunt juxta pueri umbilicum qui illic erat. Cui eadem (0184A)vox characteris ait: Ubi vis reddam tibi mala, quae in hoc saeculo perpetrasti? Ille respondit: Amator hominum, Domine, et Judex juste, hic potius ea mihi, et non in saeculo futuro, retribue. Statim divina vox jussit tradi Mauricium et Constantinam uxorem ejus, cum filiis et filiabus, omnique cognatione ipsius, Phocae militi. Evigilans ergo Mauricius misit paracoemomenum, et vocavit ad se Philippicum generum suum, quem dudum suspicatus fuerat imperium sibi velle subripere. At ille pro suspicione se perdendum conjiciens, advocatae Gordiae uxori suae, tanquam non se revisurae, ultimum vale dixit; sacramentoque communionis accepto, ad palatium venit, et cubiculum imperatoris 135 ingrediens, ad pedes ejus procidit. Cui imperator assurgens, ad pedes ejus (0184B)nihilominus corruit, dicens: Ignosce, deprecor, mihi, quia nunc profecto divina revelatione doctus cognovi quod nihil in me unde suspicabar commiseris. Sed si quem in agminibus nostris cognoscis qui Phocas soleat vocitari, dicito mihi. Et Philippicus, diu apud se recogitans, ait: Unum Phocam cognosco, qui nuper procurator ab exercitu nuncupatus contradicebat tuo imperio. Cum vero Mauricius de qualitate illius inquireret, Philippicus ait: Est quidem juvenis, et temerarius, attamen timidus. Et Mauricius: Si timidus, inquit, profecto et homicida. Dumque super hujusmodi titubaret, in crastinum magistrianus ab eremitis, quibus imperatoris preces portaverat, rediens, responsum retulit dicens: Deus, recepta poenitentia tua, salvabit animam tuam, et cum sanctis te cum (0184C)tota domo tua constituet; ab imperio vero cum ignominia et discrimine decides. 19. Quibus auditis, Mauricius Deum glorificans, poenitentiam tenuit; sed a cupiditatis avaritia usque adeo non recessit, ut exercitus in periculosis locis hyemare, et transito Danubio victum sibi de Sclavorum regione periclitabundi quaerere, ne videlicet alimenta publica manducarent, Petro praetori feralibus litteris immineret. Qui taxiarchis vocatis, ait: « Nimis mihi videntur gravia imperatoris praecepta, Romanos in aliena terra hyemare jubentia. Nam illi non obedire saevum est, et rursus obedire saevissimum. Nullum bonum parit avaritia, quia mater omnium malorum consistit, qua Imperator languens, horum maximorum malorum causa Romanis efficitur. » (0184D)Exercitus itaque, hoc per taxiarchas audito, ad seditionem convertitur, exaltatumque super clypeum Phocam per centurionem, exarchum acclamaverunt, fugatoque praetore, Theodosio filio imperatoris et Germano socero ejus, dirigunt ut alter eorum sibi imperare studeret. Illi nullo modo consenserunt, (0185A)imo hoc Mauricio retulerunt. At ille Germanum perdere voluit, qui quoniam in Ecclesiam fugerat, filium tanquam proditorem sui consilii flagellavit, multosque ad hunc ab eadem ecclesia extrahendum transmittens, nunquam permittitur; imo multis conviciis a populo laceratus, Marcionista haereticus appellatur. Et commoto intra Constantinopolim gravi tumultu, Mauricius, dissimulato habitu, cum uxore et filiis noctu dromonem conscendit; et fugiens, apud sanctum Antonomum venit. At vero Phocas cum exercitu in septimum veniens, imperator efficitur; a quo Mauricius cum uxore, filiis et filiabus penes Chalcedoniam jussus, quemadmodum sibi denuntiatum fuerat, decollatur. Et quia oratio Gregorii qua illum petierat in terribili Dei judicio liberum ab omnibus (0185B)delictis inveniri vacua esse non potuit, idem Mauricius id recepit quod meruit, et in cunctis suis incommodis Deum benedicens, a sempiterno supplicio merui liberari. 20. Igitur septimo kalendarum Maiarum, indictione sexta, imago Phocae et Leontiae, augustorum, cum eorumdem favorabilibus litteris Romam delata est, 136 Et postquam a clero et senatu acclamatum est eis in basilica Julii, jussu Gregorii in oratorio sancti Caesarii Lateranensi palatio constituto reponitur. Qui etiam Phocae imperatori ita rescripsit: « Gloria in excelsis Deo, qui, juxta quod scriptum est, Mutat tempora et transfert regna (Dan. II, 21); et qui hoc cunctis innotuit quod per prophetam suum loqui dignatus est, dicens: Quia dominatur Excelsus in regno (0185C)hominum, et cui voluerit, ipse dat illud (Dan. IV, 14). In omnipotentis quippe Dei incomprehensibili dispensatione vitae mortalis moderamina consistunt; et aliquando cum justorum multorum peccata ferienda sunt, unus erigitur, per cujus duritiam tribulationis jugo subjectorum colla deprimantur. Quod nos in nostra diutius tribulatione probavimus. Aliquando vero cum misericors Deus moerentium multorum corda, sua decernit consolatione refovere, unum ad regiminis culmen provehit, et per ejus misericordiae viscera in cunctorum mentibus exultationis suae gratiam infundit. De qua exultationis abundantia roborari nos citius credimus, qui benignitatem vestrae pietatis ad imperiale fastigium pervenisse gaudemus. Laetentur coeli, et exultet terra (Psal. XCV); et de benignis vestris (0185D)actibus universae reipublicae populus nunc usque vehementer afflictus hilarescat. Comprimantur jugo dominationis vestrae superbae mentes hostium, releventur vestra misericordia contriti ac depressi animi subjectorum. Virtus coelestis gratiae inimicis vos terribiles faciat, pietas subditis benignos. Quiescat felicissimis temporibus vestris universa respublica, prolata sub causarum imagine praeda pacis. Cessent testamentorum insidiae, donationum gratiae violenter exactae. Redeat cunctis in rebus propriis secura possessio, ut sine timore habere se gaudeant (0186A)quae non sunt ab eis fraudibus acquisita. Reformetur jam singulis sub jugo pii imperii libertas sua. Hoc namque inter reges gentium et reipublicae imperatores distat, quod reges gentium domini servorum sunt, Imperatores vero Reipublicae Domini liberorum. » (Lib. XIII, ep. 31.) 21. Cumque Phocas mandari sibi Romanae sedis diaconum cum magna humilitatis reverentia postularet, Gregorius ita rescripsit: « Considerare cum gaudiis et magnis actionibus gratiarum libet, quantas omnipotenti Deo laudes debemus, quod remoto tristitiae jugo, ad libertatis tempora sub imperiali benignitatis vestrae pietate pervenimus. Nam quod permanere in palatio juxta antiquam consuetudinem apostolicae sedis diaconum vestra serenitas non invenit, (0186B)non hoc meae negligentiae, sed gravissimae necessitatis fuit: quia dum ministri omnes hujus nostrae Ecclesiae, contrita asperaque tempora cum formidine declinarent atque refugerent, nulli eorum poterat imponi, ut ad urbem regiam in palatio permansurus accederet. Sed postquam vestram clementiam, omnipotentis Dei gratia disponente, ad culmen imperii pervenisse cognoverunt, ipsi quoque, suadente laetitia, ad vestra vestigia venire festinant, qui illuc prius accedere valde timuerant. Sed quia eorum quidam ita senectute sunt debiles ut laborem ferre vix possint, quidam vero 137 ecclesiasticis curis vehementer implicantur, et lator praesentium, qui primus omnium defensor fuit, bene mihi ex longa assiduitate compertus est vita, fide ac moribus approbatus, hunc aptum vestrae pietatis vestigiis judicavi. Unde eum, (0186C)auctore Deo, diaconum feci, et sub celeritate transmittere studui, qui cuncta quae in his partibus aguntur, invento opportuno tempore, valeat clementiae vestrae suggerere. Cui rogo ut serenitas vestra pias aures inclinare dignetur: ut tanto nobis celerius valeat misereri, quanto afflictionem nostram verius ex ejus relatione cognoverit. Qualiter enim quotidianis gladiis, et quantis Langobardorum incursionibus, ecce jam per triginta quinque annorum longitudinem premimur, nullis explere suggestionis vocibus valemus. Sed in omnipotente Deo confidimus, quia ea quae coepit, consolationis suae nobis bona perficiet; et qui suscitavit in republica pios dominos, etiam exstinguet crudeles inimicos. » (Lib. XIII, ep. 38.) 22. Item Leontiae Augustae: « Quae lingua eloqui, (0186D)quis animus cogitare sufficiat, quantas de serenitate vestri imperii omnipotenti Deo gratias debemus, quod tam dura longi temporis pondera cervicibus nostris amota sunt, et imperialis culminis leve jugum rediit, quod libeat portare subjectis? Reddatur ergo Creatori omnium ab hymnidicis angelorum choris gloria in coelo: persolvatur ab hominibus gratiarum actio in terra, quia universa respublica, quae multa moeroris pertulit vulnera, jam nunc consolationis vestrae invenit fomenta. Unde nobis necesse est omnipotentis Dei misericordiam enixius exorare, ut cor vestrae (0187A)pietatis sua semper dextera teneat, ejusque cogitationes coelestis gratiae ope dispenset: quatenus tranquillitas vestra tanto rectius valeat sibi servientes regere, quanto Dominatori omnium noverit verius deservire. In amore catholicae fidei faciat defensores suos, quos fecit ex benigno opere imperatores nostros. Infundat in vestris mentibus zelum simul et mansuetudinem, ut pio semper fervore valeatis, et quidquid in Deo exceditur, non inultum relinquere, et si quid in vobis delinquitur, parcendo tolerare. » (Lib. XIII, ep. 39.) 23. His Gregorius laudibus aut ideo novos principes demulcebat, ut audientes quales esse debebant, fierent mitiores quam Mauricius fuerat, cujus tot criminibus involuta tempora cognoscebant; aut quia eos (0187B)sibi suaeque ecclesiae devotissimos cernens, non eos ad tyrannidem ruituros esse putabat. Qui sicut quorumlibet vitia liberis vocibus arguebat, et contra canones priscasve consuetudines venire neminem permittebat, ita quae consuetudinis fuerant nulli penitus denegabat. Nam mox ut episcopus apostolicae sedis enituit, patriarchalibus sedibus suam synodicam destinavit, et postmodum Secundino, servo Dei incluso, inter caetera scribit, dicens: « Hinc est etiam, quod quoties in quatuor praecipuis sedibus antistites ordinatur, synodales sibi epistolas vicissim mittant, in quibus se sanctam Chalcedonensem synodum cum aliis generalibus synodis custodire fateantur. » (Lib. IX, ep. 52.) Item Athanasio, presbytero de Isauria, post multa: « Fratri nostro Cyriaco, Constantinopolitanae (0187C)civitatis antistiti, qui nuper in Joannis reverendissimi episcopi loco ordinatus est, nostra voluimus scripta transmittere; sed quia non est consuetudo ut prius quam ad nos ejus synodica deferatur ei scribere debeamus, idcirco nunc distulimus, postea autem 138 indicabimus. » (Lib. VI, ep. 66.) Quam videlicet consuetudinem, sicut nostri quoque qui ante biennium ab Hadriano liberalissimo papa in sancta octava synodo praefuere testantur, ita Orientales praecipue retinent usque hactenus sedes, ut in suis dyptichis nullius pontificis nomen scribant, quousque synodicam ipsius suscipiant, et tandiu defunctum pontificem inter viventes annumerent, quandiu successor illius suas litteras studuerit destinare. 24. Hinc est nimirum quod Gregorius a consuetudine (0187D)prisca non discrepans, Joanni, subdiacono rectori patrimonii Liguriae, scribit dicens: « Quanto apostolica sedes, Deo auctore, cunctis praelata constat ecclesiis, tanto inter multiplices curas et illa nos valde sollicitat, ubi ad consecrandum antistitem, nostrum exspectatur arbitrium. Defuncto igitur Laurentio, Ecclesiae Mediolanensis episcopo, sua nobis relatione clerus innotuit in electione se filii nostri Constantii, diaconi sui, unanimiter consensisse. Sed quoniam eadem non fuit subscripta relatio, ne quid quod ad cautelam pertinet omittamus, idcirco hujus praecepti auctoritate suffultum, Genuam te proficisci necesse est. Et quia illic multi Mediolanensium coacti Langobardorum barbarica feritate consistunt, eorum te voluntates oportet, convocatis eis in commune, perscrutari. (0188A)Et si nulla eos diversitas ab electionis unitate disterminat, si quidem in praedicto filio nostro Constantio omnium voluntates atque consensum perdurare cognoscis, tunc eum a propriis episcopis, sicut antiquitatis mos exigit, cum nostrae auctoritatis assensu, solatiante et auxiliante Domino, facias consecrari: quatenus hujusmodi servata consuetudine, et apostolica sedes proprium vigorem retineat, et a se concessa aliis sua jura non minuat. » (Lib. III, ep. 30.) Sed, cum post annos aliquot Constantius functus insigniter pontificio dormisset in Domino, clerus et plebs Mediolanensis Deusdedit diaconum eligentes ab Agilulfo rege terrentur, quatenus illum eligerent quem Langobardorum barbaries voluisset. At illi decretum suum Gregorio dirigentes, consilium et licentiam (0188B)petunt. Quibus ipse inter caetera sic rescripsit: « Illud quod vobis ab Agilulfo indicastis scriptum, dilectionem vestram non moveat. Nam quod nos utilitati vestrae salubriter consulere velimus, in homine qui non a catholicis et maxime Langobardis eligitur nulla praebemus ratione consensum, quia vicarius sancti Ambrosii indignus evidenter ostenditur, si electus a talibus ordinatur. » Et post pauca: « Ut igitur in ordinando Deusdedit diacono, qui a vobis electus est, nulla possit mora contingere, Pantaleonem notarium nostrum transmisimus, qui eum, ut moris est, annuente consensus nostri auctoritate, faciat consecrari. » (Lib. IX, ep. 4.)
25. Ab adversis potestatibus praegravatos fortissimus miles Christi Gregorius viriliter defendebat, (0188C)injusteque dejectos non solum inter depositos non habebat, verum etiam pristinis gradibus auctoritatis suae privilegio reformabat. Nam Anastasium, Antiochenum patriarcham, qui Joannem Constantinopolitanum praesulem voce libera reprehendens, imperatoris Justini jussu detrusus in exilium, ab ipsis Joannis papae temporibus, usque ad sui pontificatus tempora permanebat, mox ut summum sacerdotium meruit; inter patriarchas eum reputans, scriptis talibus animavit: « Praeterea, inquit, sicut patriarchis aliis paribus vestris, synodicam 139 vobis epistolam direxi, quia apud me semper hoc estis quod ex omnipotentis Dei munere accepistis esse, non quod ex voluntate hominum putamini non esse. » Item eidem in alia epistola post nonnulla scribens: « Fraternitati tuae (0188D)indico quia a serenissimis dominis, quantis valui precibus, postulavi ut vos, honore restituto, ad sancti Petri apostolorum principis limina venire, et quousque ita Deo placuerit, hic mecum vivere concedant, quatenus dum vos videre meruero, peregrinationis nostrae taedium, de aeterna patria invicem loquendo, relevemus. » Denique studiosissimus pater Gregorius tandiu penes Mauricium imperatorem suggestionibus suis imminuit, donec post multorum annorum curricula magnus Anastasius in throno proprio redderetur. Cui congratulabundus rescripsit, dicens: « Gloria in excelsis Deo, et in terra pax hominibus bonae voluntatis, quia magnus ille fluvius qui quondam arentia Antiochiae saxa reliquerat, ad proprium alveum reversus, subjectas et juxta positas valles rigat, (0189A)ut unum trigesimum, aliud sexagesimum, aliud vero centesimum ferat fructum. » (Lib. V, ep. 39.) 26. Hadrianum, Thebanae civitatis episcopum, a Joanne primae Justinianae, et altero Joanne, Larissaeo episcopis, injuste depositum, non solum sedi propriae reddidit, verum etiam ipsius ecclesiam Romano jure defendens, a Larissaei episcopi potestate subduxit, inter caetera dicens: « Hadrianum episcopum reperimus, et tuo contra sacerdotales mores odio laborasse, et nullo jure pecuniariis in causis eum fraternitatis tuae condemnatum fuisse sententia. Quia igitur et ab antefato Joanne, primae Justinianae episcopo, contra jus canonesque depositus, honoris sui gradu carere non potuit, in sua eum reformari ecclesia, atque in propriae dignitatis ordinem decrevimus (0189B)revocari. Et cum oportuisset te ex eo Dominici corporis communione privari, quod, admonitione sanctae memoriae decessoris mei contempta, per quam eum ecclesiamque ejus de tuae jurisdictione potestatis exemit, rursus in eis aliquid tibi juris et ditionis servare praesumpseris, tamen nos humanius decernentes, communionisque tibi sacramentum interim conservantes, decernimus ut fraternitas tua ab eo ecclesiaque ejus omnem ante habitae suae potestatem jurisdictionis abstineat, et secundum scripta decessoris nostri, si qua causa vel fidei vel criminis vel pecuniaria, adversus praefatum Hadrianum consacerdotem nostrum potuerit evenire; vel per eos qui nostri sunt vel fuerint in urbe regia responsales, si mediocris est quaestio, cognoscatur; vel huc ad (0189C)apostolicam sedem, si est ardua, deducatur: quatenus nostrae audientiae sententia decidatur. Quod si contra haec quae statuimus, quolibet tempore seu qualibet occasione vel surreptione venire tentaveris, sacra te scias communione privatum; nec eam te, excepto ultimo vitae tuae tempore, nisi concessa Romani pontificis decernimus jussione recipere. Haec enim consona sanctis Patribus definitione sancivimus, ut qui sacris nescit obedire canonibus, nec sacris administrare vel communionem capere sit dignus altaribus. » (Lib. III, ep. 7.) Item Joanni, episcopo primae Justinianae: « Post longas tribulationes quas Hadrianus Thebanae civitatis episcopus, a consacerdotibus suis velut ab hostibus pertulit, in Romanam civitatem confugit. Et licet (0189D)adversus Joannem, Larissaeum episcopum, 140 ejus fuisset prima suggestio, non ab eo in causis pecuniariis, reservatis legibus est judicatum: tamen post haec magis contra personam fraternitatis tuae, a qua non juste se a sacerdotii gradu flagitabat esse dejectum, gravissime querebatur. » Et infra: « Quod vero, inquit, ad praesens attinet, cassatis prius atque ad nihilum redactis praedictae sententiae tuae decretis, ex beati Petri apostolorum principis auctoritate decernimus triginta dierum spatio sacra te communione privatum, ab omnipotente Deo nostro tanti excessus veniam cum summa poenitentia ac lacrymis exorare. Quod si hanc sententiam nostram te cognoveris implevisse (0190A)remissius, non jam tantum injustitiam sed et contumaciam fraternitatis tuae cognoscas, adjuvante Domino, severius puniendam. Praefatum vero Hadrianum, fratrem et coepiscopum nostrum, ex tua sententia, ut diximus, nequaquam canonibus neque legibus subsistente damnatum, in suum locum atque ordinem reverti, Christo comitante, disponimus: ut nec illi fraternitatis tuae noceat contra justitiae tramitem prolata sententia, nec charitas tua pro placanda futuri indignatione judicis incorrecta remaneat. » (Lib. III, ep. 6.)
27. Hinc est quod, exceptis criminibus, neminem sacerdotum Gregorius deponebat, imo pro qualitatibus delictorum venialiter communione privabat. Unde Joanni, episcopo Callipolitano, post aliqua scribens, (0190B)ait: « Matriculam quam frater et coepiscopus noster Andreas, Tarentinus episcopus, fecit fustibus castigari, quamvis exinde post octo menses hanc obiisse non credamus, tamen, quia eam contra propositi sui ordinem hujusmodi fecit affligi, duobus hunc mensibus a missarum solemnitate suspende, ut vel haec cum verecundia, qualem se de caetero exhibere possit, instituat. » (Lib. III, ep. 46.) 28. Si quando super sacerdotum criminibus erat aliquid ventilandum, cum summa districtione, grandique cautela Gregorius uniuscujusque capituli modulos quaerens, sententiam suam magis difficulter quam faciliter promulgabat. Unde Natali, Salonitano episcopo, scribens, ait: « Cum cuncta negotia, indagandae sollicitudine veritatis indigeant, tum quae ad (0190C)dejectionem sacerdotalium pertinent graduum, sunt districtius trutinanda; in quibus non tam de humanis constitutis quam de divinae quodam modo benedictionis refragatione tractatur. Nuntiatum siquidem nobis est Florentium, Epidauritanae civitatis episcopum, a quibusdam fuisse in causis criminalibus accusatum, et, nullis canonicis probationibus exquisitis, nec sacerdotalis consilii praeveniente judicio, eum honoris officio non jure, sed auctoritate depositum. Quia ergo non potest quemquam ab episcopatus gradu, nisi justis ex causis, concors sacerdotum summovere sententia, hortamur fraternitatem vestram ut praefatum virum ex eodem in quod detrusus est ejici faciatis exilio, causamque ejus episcopali disceptatione perquiri; et si in his in quibus accusatur canonica fuerit probatione (0190D)convictus, canonica procul dubio est ultione plectendus. Quod si alias quam de eo aestimatum est synodali fuerit inquisitione compertum, necesse est ut et criminatores, justi districtionem juris exhorreant, et incriminato innocentiae suae serventur illibata suffragia. Executionem vero antefati negotii Antonino, subdiacono nostro, ex nostra praeceptione mandavimus, 141 quatenus ejus instantia, et quae sunt legibus canonicis placita decernantur, et decreta, juvante Domino, mancipentur effectui. » (Lib. III, ep. 8.) Item Constantio, episcopo Mediolanensi: « Relectis epistolis quas ad nos per Marinianum latorem praesentium transmisistis, gratam nobis sollicitudinem (0191A)vestram fuisse rescripsimus, quod ea quae ad nos de fratre et coepiscopo nostro Pompeio, qui adhuc a nobis ita est nominandus, pervenerunt, dissimulare minime pertulistis. Sed qualis fuit in requisitione cura, si talis fuisset in discussione subtilitas, nihil ex hoc quod de eo dictum est fuisset ambiguum, sed utrum verum an esse compositum patuisset. Quia jam contra ipsum dudum in Sicilia apud reverendae memoriae fratrem nostrum Maximianum, episcopum, talis quaestio, ut cognovimus, mota est. Sed quia causa ipsius subtili omnino investigatione quaesita est, inventus est innocens, qui fuerat aecusatus in crimine. Nunc igitur, quoniam illa quae contra eum dicta sunt non sub illa qua decuit districtione quaesita sunt, et gesta quae exinde apud fraternitatem vestram confecta (0191B)sunt, neque ad condemnationem neque ad absolutionem ejus probantur posse sufficere, non levis res agitur ut incaute vel in transcursu debeat definiri. Nam grave est satis et indecens ut, in re dubia, certa dicatur sententia. Et haec quidem gesta esse poterant ad definiendum idonea, si accusati ea confessio sequeretur, si tamen eamdem confessionem subtilitas examinis ex occultis eliceret, et non afflictio vehemens extorqueret, quae frequenter hoc agit ut noxios se fateri etiam cogantur innoxii. Nam postquam praefatus episcopus, ut dicitur, cruciari custodia, cremarique fame se asserit, scire debetis, si ita est, utrum noceat, si sic fuerit extorta confessio. Nunquid quando sententiam tales causae suscipiunt, et ad sedem apostolicam appellatur, non et persona quae (0191C)judicatur praesens est, ut districtissime atque ab omni latere veritas requiratur, ut tunc, si debeat necne manere, sententia decernatur? Necnon et si praedictus episcopus ad sedem apostolicam appellare voluerit, causa ipsius interius et cum omni est diligentia perscrutanda? Et ideo postquam persona absens est, et gesta quae ad nos transmisistis, nobis, sicut praefati sumus, idonee satisfecisse non videntur, temere aliquid de episcopi persona decernere, nec debemus nec possumus: ne, quod absit, reprehensibiles inveniamur in nostris, quibus aliorum jure competit retractare sententias. » (Lib. X, ep. 29.)
Item Joanni defensori post aliqua: « Quia, inquit, Stephanus, episcopus, in odio suo quaedam ficta, et de falsis se capitulis accusatum, neque aliquid ordinabiliter (0191D)factum, sed injuste se asserit condemnatum, diligenter quaerendum est primo si judicium ordinabiliter est habitum, si alii accusatores, alii testes fuerunt. Deinde causarum qualitas est examinanda, si digna exilio, vel depositione fuit; aut si eo praesente qui accusatus est, sub jurejurando contra eum testimonium dictum est; si scriptis actum est, si ipse licentiam respondendi et defendendi se habuit. Sed et de personis accusantium ac testificantium subtiliter quaerendum est, cujus vitae, cujus conditionis, cujusque opinionis, aut ne inopes sint, aut ne forte aliquas contra praefatum episcopum inimicitias habuissent; 142 et utrum testimonium ex auditu dixerunt, aut certe se scire specialiter testati sunt; si scriptis judicatum est, et partibus praesentibus sententia (0192A)recitata est. Quod si forte haec solemniter acta non sunt, neque causa probata est quae exilio vel depositione digna sit, in Ecclesiam suam modis omnibus revocetur. » (Lib. XIII, ep. 45.)
29. Auctoritatem quorumlibet summorum pontificum Gregorius auctoritatis suae magnitudine nullo modo minuebat, quin potius multipliciter roborabat. Et quamvis inter culpabiles auctoritatem sui prioratus agnosceret, tamen inter insontes episcopos se praebebat prorsus aequalem. Quapropter Joanni, Syracusano episcopo, inter caetera scribens ait: « Quod primas Bizacenus, a suis episcopis impetitus, se sedi apostolicae dicit subjici, si qua culpa in episcopis invenitur, nescio quis ei episcopus subjectus non sit. Cum vero culpa non exigit, omnes episcopi secundum (0192B)rationem humilitatis aequales sumus. » Et caetera. (Lib. IX, ep. 12.) Item in libro Regulae Pastoralis: « Liquet, inquit, quod omnes homines natura aequales genuit, sed variante meritorum ordine, alios aliis culpa postponit. Ipsa autem diversitas quae accessit ex vitio divino judicio dispensatur, ut quia omnis homo aeque stare non valet, alter regatur ab altero. Unde cuncti qui praesunt non in se debent potestatem ordinis, sed aequalitatem pensare conditionis, nec praeesse se hominibus gaudeant, sed prodesse. Antiqui etenim Patres nostri non reges hominum, sed pastores pecorum, fuisse memorantur. Et cum Noe Dominus, filiisque ejus, benediceret, dicens: Crescite, et multiplicamini, et replete terram; protinus adjunxit: Et (0192C)terror vester ac tremor sit super cuncta animantia terrae (Genes. IX, 7 et 2). Quorum terror ac tremor, quia esse super animalia terrae praecipitur, profecto super homines esse prohibetur Homo quippe brutis animalibus, non autem hominibus caeteris natura praelatus est: et idcirco ei dicitur, ut ab animalibus, et non ab hominibus, timeatur. Quia contra naturam superbire est, ab aequali velle timeri; et tamen necesse est ut rectores a subditis timeantur, quando ab eis Deum minime timeri deprehendunt, ut humana saltem formidine peccare metuant, qui divina judicia non formidant. Nequaquam tamen praepositi ex hoc quaesito timore superbiant, in quo non suam gloriam, sed subjectorum justitiam, quaerunt. In eo enim quod metum sibi a perverse viventibus exigunt, quasi non (0192D)hominibus, sed animalibus dominantur, quia videlicet ex qua parte bestiales sunt subditi, ex ea debent etiam formidini jacere substrati. Sed plerumque rector eo ipso quo caeteris praeeminet, elatione cogitationis intumescit. Et dum ad usum cuncta subjacent, dum ad votum velociter jussa complentur, dum omnes subditi, si qua bene gesta sunt, laudibus efferunt, male gestis autem nulla auctoritate contradicunt; dum plerumque laudant etiam quae reprobare debuerant, seductus ab his quae infra suppetunt, super se animus tollitur; et dum foris immenso favore circumdatur, intus veritate vacuatur, atque oblitus sui in voces se spargit alienas, talemque se credit qualem foris audit, non qualem intus discernere debuit. Subjectos despicit, eosque aequales sibi naturae ordine (0193A)non agnoscit; et quos sorte 143 potestatis excesserit, transcendisse se etiam vitae meritis credit. Cunctis se aestimat amplius sapere quibus se videt amplius posse. In quodam quippe se constituit culmine apud semetipsum, et qui aequa caeteris naturae conditione constringitur ex aequo caeteros respicere dedignatur, sicque usque ad ejus similitudinem ducitur de quo scriptum est: Omne sublime videt, et ipse est Rex super universos filios superbiae (Job. XLI, 25). Qui singulare culmen appetens, et socialem angelorum vitam despiciens, ait: Ponam sedem meam ad Aquilonem, et ero similis Altissimo (Isai. XIV, 13). Miro ergo judicio intus foveam dejectionis invenit, dum foris se in culmine potestatis extollit. Apostatae quippe angelo similis efficitur, dum homo hominibus esse similis (0193B)dedignatur. Sic Saul post humilitatis meritum, in tumorem superbiae culmine potestatis excrevit. Per humilitatem quippe praelatus est, et per superbiam reprobatus, Domino attestante, qui ait: Nonne cum esses parvulus in oculis tuis, caput te constitui in tribubus Israel? (I Reg. XV, 17.) Parvulum se prius in suis oculis viderat, sed fultus temporali potentia jam se parvulum non videbat. Caeterorum namque comparationi se praeferens, quia plus cunctis poterat, magnum se prae omnibus aestimabat. Miro autem modo, cum apud se parvulus, apud Deum magnus; cum vero apud se magnus apparuit, apud Deum parvulus fuit. Plerumque ergo dum ex subjectorum affluentia animus inflatur, in luxum superbiae ipso potentiae fastigio lenocinante corrumpitur. Quam videlicet (0193C)potentiam bene regit, qui et tenere illam noverit, et impugnare. Bene hanc regit, qui scit per illam super culpas erigi, scit et cum illa caeteris aequalitate componi. Humana etenim mens plerumque extollitur, etiam cum nulla potestate fulcitur: quanto magis in altum se erigit, cum se etiam potestas ei adjungit? Quam tamen potestatem recte dispensat, qui sollicite noverit et assumere ex illa quod adjuvat, et expugnare quod tentat, et aequalem se cum illa caeteris cernere, et tamen se peccantibus zelo ultionis anteferre. Sed hanc discretionem plenius agnoscimus, si pastoris primi exempla cernamus. Petrus namque, auctore Deo, sanctae Dei Ecclesiae principatum tenens, a bene agente Cornelio, et sese ei humiliter prosternente immoderatius venerari recusavit, (0193D)seque illi similem recognovit, dicens: Surge, ne feceris; et ego ipse homo sum (Act. X, 26). Sed, cum Ananiae et Sapphirae culpam reperit, mox quanta potentia super caeteros excrevisset ostendit (Act. V). Verbo namque eorum vitam perculit, quam spiritu perscrutante deprehendit; et summum se intra Ecclesiam contra peccata recoluit; quod, honore sibi vehementer impenso, coram bene agentibus fratribus non agnovit. Illic quippe communionem aequalitatis meruit sanctitas actionis, hic zelus ultionis jus operuit potestatis. » Et paulo post: « Sed cum delinquentes subditos praepositi corrigunt, restat, necesse est, ut sollicite attendant, quatenus per disciplinae debitum culpas quidem jure potestatis feriant, sed per (0194A)humilitatis custodiam aequales se ipsis fratribus qui corriguntur agnoscant, quamvis plerumque etiam dignum est ut eosdem quos corrigimus tacita nobis cogitatione praeferamus. Illorum namque per nos vitia disciplinae vigore feriuntur; in his vero quae ipsi committimus ne verbi quidem ab aliquo invectione laceramur. Tanto ergo apud Deum obligatiores sumus, quanto 144 apud homines inulte peccamus. » Et reliqua. (Reg. Pastor. p. II, cap. 6.)
30. Hac Gregorius aequalitate servata, Romano defensori Siciliae scribit, dicens: « Pervenit ad nos, quod si quis contra quoslibet clericos causam habeat, despectis eorum episcopis, eosdem clericos in tuo facias judicio exhiberi. Quod si ita est, quia valde constat esse incongruum, hac tibi auctoritate praecipimus (0194B)ut hoc denuo facere non praesumas; sed si quis contra quemlibet clericum causam habuerit, episcopum ipsius adeat, ut aut ipse cognoscat, aut certe ab ipso judices deputentur. Aut si ob hoc fortasse ad arbitros eundum est, partes ad eligendum judicem ab ipso executio deputata compellat. Si quis vero, vel clericus, vel laicus, contra episcopum causam habuerit, tunc te interponere debes, ut inter eos aut ipse cognoscas, aut certe, te admonente, sibi judices eligant. Nam si sua unicuique episcopo jurisdictio non servatur, quid aliud agitur, nisi, ut per quos ecclesiasticus custodiri ordo debuerat, confundatur? » (Regist. lib. XI, ep. 37.) 31. Sicut convictum de crimine sine vindicta canonica Gregorius neminem relinquebat, sic nimirum (0194C)falsarium delatorem regulari tramite puniebat. Unde Anthemio subdiacono scribens, ait: « Cum fortius punienda sint crimina quae insontibus et maxime sacris ordinibus ingeruntur, quam sitis culpabiles omnes qui in causa Joannis diaconi resedistis, attendite ut Hilarium, criminatorem ejus, nulla ex definitione vestra poena veniens castigaret. Nec illud ad excusationem vestram esse credatis idoneum, quod vobis, quasi judicare volentibus, solus frater et coepiscopus noster Paschasius dicitur distulisse. Nam si zelus in vobis rectitudinis viguisset, facilius uni a multis rationabiliter suaderi quam multi ab uno poterant sine causa differri. Quia ergo tantae nequitiae malum sine digna non debet ultione transire, suprascriptum fratrem nostrum Paschasium volumus admoneri, ut (0194D)eumdem Hilarium prius subdiaconii, quo indignus fungitur, privet officio, atque verberibus publice castigatum faciat in exsilium deportari, ut unius poena multorum possit esse correctio. Cujus si forte lenitatem diaconi sui adhuc opinio lacerata non commovet, et in hoc quod non credimus torpens exstiterit, experientia tua haec quae diximus faciat, et de illius nobis neglectu renuntiet. » (Regist. lib. XI, ep. 71.) Idcirco Gregorius non probantem quod objecerat subdiaconum officio jubet privari, quia, juxta canonicas Patrum sententias, qui calumniam illatam non probat poenam debet incurrere, quam, si probasset, reus utique sustineret. Ac per hoc quia subdiaconus crimen diacono probare non potuit, quoniam impositionem (0195A)manus qua carere potuisset non habuit, non sacerdotio, sed officio caruit, et tanquam revera infamis meruit verberibus castigari. Nam cui cum tribus testibus veluti laico crimen quodlibet approbatur, non est mirum quod objecit dum probare non sufficit, si corporali infamiae, quemadmodum laicus, ex juris similitudine subjugatur. Quod enim esset diacono gradum amittere, hoc fuit subdiacono famae plenitudine caruisse.
32. Crimina semel audita Gregorius indiscussa nullo modo praeteribat, etiamsi accusatus, cum accusatore suo redisset in gratiam. Quapropter universis episcopis Corinthi scribens, ait: « Desiderii nostri est ad concordiam redigere discordes, et 145 unitos esse in gratia eos, quos divisos ab alterutra dilectione (0195B)voluntatis facit esse diversitas. Scripta igitur fraternitatis vestrae relegentes, agnovimus quod ii qui contra Hadrianum fratrem et coepiscopum nostrum aliqua dixerant modo cum eodem episcopo in amicitiam convenissent, et magna nobis ad praesens facta est de eorum unitate laetitia. Sed quoniam ea quae dicta sunt indiscussa remanere non patimur, sedis nostrae diaconum ad ea investiganda dirigimus, quia nuntiati nos facinoris qualitas vehementer impellit ut ea quae audivimus dissimulare nullatenus debeamus, praesertim cum accusatores et accusatum inter se fecisse gratiam indicastis. Hoc nobis necesse est subtilius perscrutari, ne fortasse eorum sit comparata concordia: quae si, quod absit, non ex charitate, sed ex praemio facta constiterit, majori hoc emendatione (0195C)plectendum est. Nam nos qui canonice, revelante Deo, mala, si quidem vera sunt, resecare praecedentia festinamus, commissam postmodum culpam sine vindicta nulla ratione dimittimus. » (Regist. lib. III, ep. 39.) Item Joanni, episcopo Corinthiorum post aliqua: « Paulum, inquit, Diaconum, latorem praesentium, quamvis culpa sua vehementer confundat atque redarguat quod, deceptus promissione, ab accusatione nuper depositi quondam episcopi sui destiterit, et cupiditatis studio silere contra animam suam potius quam prodere vera consensit, tamen, quia plus nos esse convenit pios quam districtos, hanc ei culpam ignoscimus, atque eum in ordine locoque suo recipiendum censemus. Nam ei a tempore prolatae sententiae afflictionem quam pertulit credimus ad vindictam (0195D)hujus culpae posse sufficere. Euphemium vero atque Thomam, qui pro deserenda accusatione sacros ordines acceperunt, eisdem ordinibus privatos esse, atque ita sicuti sunt depositi, volumus permanere; nec unquam eos sub qualibet excusationis specie in sacros ordines revocari decernimus. Nam nimis indignum, et contra ecclesiasticae regulam disciplinae est, ut honore quem non ex meritis, sed pro sceleris praemio percepere, fungantur. Quia tamen plus misericordiae quam districtae nos convenit operam dare justitiae, eosdem Euphemium atque Thomam, in ordinem locumque tantummodo, unde ad sacros ordines promoti fuerant, volumus revocari, et cunctis diebus vitae suae eorumdem locorum (0196A)continentiam sicut consueverant ante, percipiant. Clematium vero lectorem similiter benignitatis intuitu in ordinem locumque suum revocandum esse constituo. Quibus etiam omnibus, id est Paulo Diacono, Euphemio, Thomae, atque Clematio commoda sua secundum locum et ordinem, in qua quisque eorum est, sicut solitus erat accipere, a praesenti indictione fraternitas vestra sine aliqua studeat imminutione praebere. » (Regist. lib. V, ep. 52.)
33. Consueta clericorum stipendia nullis quarumlibet aegritudinem occasionibus misericordissimus pater Gregorius retrahebat. Unde Candido, episcopo urbis veteris, scribens, ait: « Cum percussio corporalis, utrum pro purgatione an pro vindicta contingat, Dei in hoc judicium ignoratur, non debet a nobis (0196B)addi flagellatis afflictio, ne nos culpae, quod absit, offensa respiciat. Et quia praesentium lator Calumniosus, pro hac percussione quam sustinet, consueta sibi commoda ab Ecclesia vestra asserit denegari, idcirco fraternitatem tuam 146 praesentibus hortamur epistolis, quatenus nihil eum ad percipienda quae consueta sunt haec aegritudo debeat impedire, quia diversis in Ecclesia militantibus varia, sicut nosti, saepe contingit infirmitas. Et si hoc fuerint exemplo deterriti, nullus de caetero qui Ecclesiae militet, poterit inveniri; sed secundum loci ejus ordinem, quaeque ei, si sanus esset, poterant ministrari, de ipsa exiguitate quae Ecclesiae potest accidere fraternitas tua divini contemplatione judicii aegrotanti praebere non desinat. » (Regist. lib. II, ep. 8.)(0196C) 34. Episcoporum venerabilium factas propriis clericis sponsiones Gregorius apostolicae sedis auctoritatibus roborabat. Unde Joanni, Panormitano episcopo, scribit, dicens: « Implenda semper sunt postulantium desideria, quoties illa poscuntur quae a ratione non deviant. Et ideo, quia quaedam capitula quae servaturum te clericis tuis petentibus promisisti, nostra ab eis postulatur auctoritate firmari, fraternitatem tuam his hortamur affatibus, ut ea quae praesentia scripta continent sine aliqua debeat refragatione servare. Primum, ut de reditibus Ecclesiae quartam in integro portionem ecclesiae tuae clericis, secundum meritum vel officium sive laborem suum, ut ipse unicuique dare prospexeris, sine aliqua debeas praebere tarditate. De hoc vero quod ex fidelium oblatione accesserit, id est quartam partem in solidis (0196D)vel cellario, eis juxta pristinam consuetudinem dare non differas. Reliqua autem omnia mobilia in tua retineas potestate; immobilia cuncta ecclesiasticis reditibus aggregentur, ut multiplicata quantitate, clericorum tuorum usibus, Deo largiente, proficiant. Tabularium autem, una cum consensu seniorum et cleri, memineris ordinandum qui annis singulis ad amputandam fraudis suspicionem solemniter suas debeat rationes exponere. Vindemiarum vero tempore idem clerus emendi vinum de possessionibus ecclesiae tuae ad justa pretia, in quantum vendendum est, remedium consequatur. Nam satis contra rationem est, ut, quod potest extraneis venundari, clericis, dato pretio, denegetur. Possessiones igitur, vel si (0197A)qua sunt alia ecclesiastico juri competentia, et ab extraneis indebite detinentur, cum omni studio servata civilitate, in jus ecclesiae tuae reparare festina, ut negligens in aliquo videri non valeas. Si quid vero de quocumque clerico ad aures tuas pervenerit, quod te juste possit offendere, facile non credas, nec ad vindictam te res accendat incognita; sed, praesentibus ecclesiae tuae senioribus, diligenter est veritas perscrutanda, et tunc si qualitas rei poposcerit, canonica districtio culpas feriat delinquentis. Haec itaque omnia sic sollicite ac mansuete studii tui sit custodire, quatenus nec tu promissionis tuae videaris immemor exstitisse, nec illi justam contra te occasionem invenire valeant murmurandi. » (Regist. lib. XIII, ep. 44.) (0197B)Item Maximiano, Syracusano episcopo, post pauca: « Cognovimus de reditibus Ecclesiae noviter acquisitis canonicam dispositionem quartarum minime provenire, sed episcopos locorum tantummodo distribuere quartam antiquorum redituum, nunc vero quaesita suis usibus retinere. Quamobrem pravam subintroductam consuetudinem fraternitas tua vivaciter emendare festinet, ut, sive de praeteritis reditibus, sive de his quae noviter obvenere, vel obvenientibus, quarta secundum distributionem canonicam dispensetur. 147 Incongruum namque est unam eamdemque Ecclesiae substantiam duplici quodam modo jure censeri, id est usurpationis et canonum. » (Lib. III, ep. 11.)
35. Ab aliis episcopis communione privatos Gregorius (0197C)communioni pristinae reformabat. Quapropter Magno, presbytero Mediolanensis ecclesiae, scribens, ait: « Sicut, exigente culpa, digne quis a sacramento communionis abigitur, ita insontibus nullo modo talis irrogari debet vindicta. Comperimus siquidem quod Laurentius, quondam frater et coepiscopus noster, nullis te culpis exstantibus communione privaverit, ideoque hujus praecepti nostri auctoritate munitus, officium tuum securus perage, et communionem sine aliqua sume formidine. » (Lib. III, ep. 26.) 36. Purgantes se a crimine cujuslibet haeresis Gregorious non solum recipiebat, imo etiam catholicos declarabat. Unde Joanni, Constantinopolitano episcopo, scribit, dicens: « Sicut haereticorum pravitas zelo rectae fidei comprimenda, ita verae confessionis (0197D)est integritas complectenda. Nam si credi fideliter confitenti despicitur, cunctorum in dubium fides ad ducitur, atque errores ex incauta districtione morti feri generantur, et hinc non solum errantes oves ad caulas minime Dominicas revocantur, sed etiam intus positae ferinis dentibus laniandae crudeliter exponuntur. Hoc ergo subtiliter, frater charissime, perpendamus, et sub praetextu haeresis affligi quempiam veraciter profitentem fidem catholicam non sinamus, ne, quod absit, haeresim fieri sub emendationis magis specie permittamus. Valde autem irati sumus, cur ii qui in causa fidei judices contra Joannem, Chalcedonensis (0198A)Ecclesiae presbyterum, a vobis fuerant deputati, negligentes veritatem, opinioni crediderunt, et credere districte profitenti noluerunt: maxime cum accusatores ipsius Marcionistarum quam memorabant haeresim, unde eum reum moliebantur efficere, interrogati quae esset, nescire se manifesta professione responderint. Ex qua re evidenter agnoscitur quia personam ipsius sine Dei respectu non juste, sed contra animas suas sola gravare voluntate tantummodo voluerunt. Nos itaque, facto concilio, sicut gestorum apud nos habitorum tenor ostendit, cuncta quae erant necessaria subtiliter perscrutantes ac tractantes, quoniam in nullo antedictum presbyterum reum invenire potuimus, praecipue quia libellus quem delegatis a vobis judicibus obtulit rectae (0198B)fidei per omnia sinceritati concordat, eapropter eorumdem judicum reprobantes sententiam, nostra eum definitione catholicum, et ab omni haeretico crimine liberum esse, Christi Dei Redemptoris nostri misericordia et gratia revelante, denuntiavimus. » (Lib. VI, ep. 15.) Item Mauricio imperatori post pauca: « Relectis in concilio quae contra Joannem, ecclesiae Chalcedonensis presbyterum, acta sunt, simul et serie judicati, majorem illum injustitiam sustinuisse cognovimus, quippe quem clamantem se atque monstrantem esse catholicum, non reatus culpa, sed diu accusatio incerta contrivit, in tantum, quia accusatores ipsius, Marcionistarum quam memorabant haeresim nescire se aperta responsione professi sunt, et qui illico in (0198C)judicii fuerant limine repellendi in accusatione ejus incerti permanere permissi sunt. Sed, ne dicta eum 148 saltem lacerare potuisset opinio, libellum fidei obtulit, in quo se patenter ostendere fidei rectae professorem studuit et sequacem. Sed hunc a sanctissimo Joanne, fratre et coepiscopo nostro, judices de putati, injuste ac irrationabiliter negligentes, dum in ejus se nisi sunt occupare gravamine, se potius reprehensibiles ostenderunt. Nam nullus ambigit infidelitatem esse, fidem fidelibus non habere. » (Lib. VI, ep. 16.)
Item Narsi comiti de eodem post alia: « De Joanne vero presbytero cognoscite quia illius causa per synodum decisa est, in qua aperte cognovi quia ejus adversarii eum facere haereticum voluerunt, et diu (0198D)conati sunt, sed minime potuerunt. » (Lib. VI, ep. 16.)
Item Athanasio, presbytero de Isauria: « Sicut de eis quos ab unitate Ecclesiae haereticae pravitatis error abscidit affligimur et dolemus, ita his quos intra sinum suum catholicae fidei professio continet congaudemus; et ut pastorali sollicitudine illorum nos oportet impietatibus obviare, sic piis eorum professionibus congruit favorem impendere, et sincera esse quae sapiunt declarare. Atque ideo, dum tibi Athanasio presbytero monasterii sancti Milae, cui est vocabulum Tannaco, quod in Lycaonia est provincia (0199A)constitutum, contraria integrae fidei orta suspicio est, ut professionis tuae potuisset integritas apparere, ad apostolicam sedem, cui praesidemus, elegisti recurrere, asserens etiam te corporaliter verberatum aliqua injuste ac violenter fecisse. Et quanquam ea quae vi impulsionis fiunt canonum minime censura recipiat, et jure habeantur infirma, quia ipse ea dissolvit qui injustum fateri compellit, sed magis illa est suscipienda et amplectenda confessio quae ex spontanea monstratur voluntate procedere, sicut apud nos fecisse dignosceris. Ne quid tamen nobis ambiguum potuisset existere, sanctissimo Joanni, quondam fratri nostro Constantinopolitanae civitatis antistiti, de te praevidimus scribendum, ut suis nos quid actum esset epistolis informaret. Qui saepe a nobis (0199B)admonitus, rescribens, innotuit quemdam codicem apud te fuisse inventum quo plura continebantur haeretica, et ob hoc adversus dilectionem tuam fuisse commotum. Quem quia ad nos studuit pro satisfactione transmittere, priores ejus partes sollicita lectione percurrimus; et quoniam manifesta in eo haereticae pravitatis venena reperimus, ne denuo debuisset legi vetuimus. Sed quia hunc te simpliciter legisse testatus es, et ad amputandam ambiguae suspicionis materiam libellum nobis manu tua porrexisti perscriptum, in quo, fidem tuam exponens, omnes generaliter haereses, vel quidquid adversus catholicae professionis integritatem est, apertissime condemnasti, et cuncta quae sanctae quatuor universales synodi recipiunt te semper recepisse ac recipere, et quae (0199C)condemnaverunt condemnasse condemnareque professus es; eam quoque synodum quae imperatoris Justiniani temporibus de tribus capitulis facta est te et suscipere et custodire promisisti, et, prohibitus à nobis codicem ipsum legere in quo pestiferae virus fraudis innexum est, libentissime consensisti, reprobans etiam atque condemnans omnia quae contra catholicae fidei integritatem in eo dicta vel latenter inserta sunt, nec eum te legere denuo promisisti: hac ratione permoti, postquam etiam ex exprobati a te libelli 149 pagina, fides tua nobis catholica, Deo custodiente, perclaruit, ab omni te haereticae perversitatis macula juxta professionem tuam liberum esse decernimus, et catholicum, atque sincerae in omnibus fidei professorem, ac sequacem Jesu Christi Salvatoris gratia claruisse pronuntiamus, liberam (0199D)quoque tribuendo licentiam ad tuum monasterium in tuo te loco vel ordine nihilominus remeare. » (Lib. VI, ep. 66.)
37. Schismaticos ad recipiendam satisfactionem venire Gregorius invitabat, quibus etiam, si nusquam ad unitatem Ecclesiae redire voluissent, nullam se facturum violentiam promittebat. Unde Petro et Providentio, episcopis de Istria, scribens, ait: « Deus qui laetatur in unitate fidelium et revelat quaerentibus veritatem, cordi vestro, dilectissimi fratres, aperiat quanto vos desiderio in gremio cupiam sanctae universalis Ecclesiae contineri, et in ejus manere unitate concordes. Quod fore non dubito si, abjecto contentionis (0200A)stimulo, satisfieri vobis veraciter de his de quibus est dubietas, intendatis. Remeantis autem Castorii notarii mei edoctus relatione sum, fraternitatem vestram ad me habere desiderium veniendi, si promissum fuerit quia nullam molestiam sustinebit. Hoc ego cognoscens, et opto, et, succensus ardore charitatis, invito ut ad me veniendi debeatis laborem assumere: quatenus pariter conferentes, quae vera et Redemptori nostro sunt placita, et communiter loquamur, et modis omnibus teneamus. Ego vero, divinae protectionis gratia suffragante, satisfacere vobis de quibus dubitatis paratus sum, et confido de omnipotentis Dei nostri clementia, quia ita vobis satisfactio mea interius inhaerebit, ut nihil charitati vestrae, de caetero possit ambiguum remanere. Nam illa quae (0200B)sanctissimae quatuor synodi sapuerunt atque definierunt, sicuti praedecessor noster Leo sanctissimus papa, ita ea et nos sapimus, sequimur, ac tenemus, nec ab earum fide aliquo modo dissentimus. Sed quia plus persona praesens quam epistola satisfacit, hortor, dilectissimi fratres, ut ad me venire, sicut praefatus sum, debeatis, dummodo, ratione percepta, a concordia sanctae universalis Ecclesiae dissensio vos nulla dissociet. Hoc tamen certa sit vestra charitas quia vos et cum affectu quo decet suscipiam et cum gratia relaxabo, nec aliquam vos vel quoscumque alios qui pro hac ad me causa venire voluerint, afflictionem vel molestiam sustinere permitto, sed seu ad consentiendum mihi cor vestrum misericordia divina compunxerit, sive, quod absit, in ea vos durare (0200C)dissensione contigerit, ad propria vos remeare quando volueritis, juxta promissionem meam, sine laesione vel molestia relaxare curabimus. » (Lib. V, ep. 51.) 38. Severum, Aquileiensem episcopum, caput totius schismatis existentem, Romam venire compellit, dicens: « Sicut gradientem per devia, carpentem denuo rectum tramitem, tota Dominus aviditate complectitur, ita demum de deserente cognitam veritatis viam majori moerore quam gaudio quo de convertente laetatus fuerat contristatur, quia minoris excessus est veritatem non cognoscere quam in eadem agnita non manere, aliudque est quod ab errante committitur, aliud quod per scientiam perpetratur. Et nos siquidem, 150 quantum incorporatum te jam pridem fuisse in unitate Ecclesiae gavisi fueramus, (0200D)abundantius nunc dissociatum a catholica societate confundimur. Pro qua re imminente latore praesentium, juxta christianissimi et serenissimi rerum domini jussionem, ad beati Petri apostoli limina cum tuis sequacibus venire te volumus, ut, auctore Deo, aggregata synodo, de ea quae inter vos vertitur dubietate quod justum fuerit judicetur. » (Lib. I, ep. 16.) At Severus, apostolica simul imperialique jussione coactus, imminente Smaragdo exarcho, simulque Antonino, Ecclesiae Romanae defensore, Ravennam perducitur. Ubi veritus cum Gregorio synodalem subire conflictum, ad unitatem sanctae universalis Ecclesiae, mediante Joanne Ravennati pontifice, remeavit. Sed (0201A)cum post anni spatium ad propria rediisset, ab aliis schismaticis persuasus, non solum ad pristinum vomitum rediit, verum etiam Mauricii, Deo semper adversi, jussione surrepta qua jubebatur ut schismatici redire ad unitatem Ecclesiae minime cogerentur, reliquis episcopis Ecclesiae se jungentibus, maximas seditiones conflabat. Quapropter Gregorius neminem jam revertentium sine cautione juratoria penitus suscipere satagebat. Qua praestita hujusmodi litteris eidem Patricio exarcho commendabat: « Firminus, frater et coepiscopus noster, Trigestinae antistes ecclesiae, ante adventum vestrae èxcellentiae salubri consilio ab schismate, cui inhaeserat, resipiscens, atque ad unitatem matris Ecclesiae rediens, nostris est epistolis confirmatus, quatenus in verae quam agnoverat (0201B)sinu matris Ecclesiae fortitudine animi fixus ac stabilis permaneret. Quo audito Severus, Gradensis episcopus, ejusdem caput schismatis, eum diversis primum cepit, si posset, suasionibus a bono revocare proposito. Quod dum perficere, auctore Deo, minime valuisset, seditionem illi suorum civium excitare non timuit. Quanta vero praedictus frater et coepiscopus noster Firminus ex eadem immissione pertulerit, plenius illic ac verius e vicino poteritis agnoscere. Directis itaque excellentiae vestrae jussionibus, iis qui in Istriae partibus locum vestrum agere, Deo auctore, noscuntur, districtius jubetote, quatenus et saepe dictum fratrem nostrum ab illatis debeant defensare molestiis, et quietem illius multis ad imitandum profuturam modis omnibus procurare, ut haec vestra (0201C)provisio, et conversorum sit optata securitas, et occasio oborta sequentium. » (Lib. XIII, ep. 33.) Denique Severus, quia ad unitatem sanctae universalis Ecclesiae redire non meruit, ad scindendam quoque suae ipsius dioeceseos unitatem Romanum pontificem sua vecordia suscitavit, adeo ut ab ipso illius obitus tempore, Aquileiensis dioecesis in duos metropolitanos, catholicorum videlicet, schismaticorumque divisa sit, neque potuit postmodum, licet omnes generaliter ad unitatem de schismate repedaverint, ad pristinae conjunctionis unionem usque hactenus reformari.
39. Sicut nulli clericorum pro infirmitate corporis quartarum subsidia Gregorius minuebat, ita nulli pontificum pro aegritudine qualibet succedendum fore (0201D)docebat. Unde Anatolio, Constantinopolitano subdiacono, rescribens, ait: « Scripsit mihi dilectio tua, piissimum dominum nostrum reverendissimo fratri meo primae Justinianae episcopo pro 151 aegritudine capitis quam patitur praecipere succedi, ne forte dum episcopi jura eadem civitas non habet, quod absit, ab hostibus pereat. Et haec quidem nusquam canones praecipiunt, ut pro aegritudine episcopi, episcopo succedatur; et omnino injustum est ut si molestia corporis irruit, honore suo privetur aegrotus. Atque ideo hoc per nos fieri nullatenus potest, ne peccatum in mea anima ex ejus depositione veniat. Sed suggerendum (0202A)est ut, si is qui est in regimine aegrotat, dispensator illi talis requiratur, qui possit ejus curam omnem agere, et locum illius in regimine ecclesiae, ipso non deposito, ac in custodia civitatis implere, ut neque Deus omnipotens offendatur, neque civitas inveniatur esse neglecta. Si vero idem reverendissimus Joannes fortasse pro molestia sua petierit ut ab episcopatus honore debeat vacare, eo petitionem dante scripto, concedendum est. Aliter autem nos id facere pro omnipotentis Dei timore omni modo non valemus. Quod si hoc petere ille noluerit quod piissimo imperatori complacet, quidquid jubet facere in ejus est potestate: sicut novit, ipse provideat; nos tantummodo in depositionem insontis non faciat permisceri. Quod vero ipse fecerit, si canonicum est, (0202B)sequimur; si vero canonicum non est, in quantum sine peccato nostro valemus, portamus. » (Lib. XI, ep. 47.) Pontificibus voluntarie suis renuntiantibus sedibus successores Gregorius nullo modo denegabat, eosque postmodum de reditibus relictae ecclesiae sufficienter nutriendos esse censebat. Unde Mariniano, Ravennati episcopo, significans, ait: « Qualiter ordinati a nobis sacerdotis, corporis qua notum est impediente molestia, Ariminensis ecclesia pastorali hactenus sit regimine destituta, dudum fraternitas vestra cognovit. Quem dum habitatorum loci illius precibus permoti saepius hortaremur ut, si de eadem capitis qua detinebatur molestia melioratum se esse sentiret, ad suam, auxiliante Domino, reverteretur Ecclesiam, (0202C)datis induciis, in hoc quadriennio exspectatus est. Quem dum nos clericorum, vel civium illinc venientium nosque precibus urgentium, instantius hortaremur ut si valeret, auxiliante Domino, cum eis remearet, data scriptis supplicatione, nos petiit ut quia ad ejusdem ecclesiae regimen vel susceptum officium pro eadem qua detinebatur molestia assurgere nullatenus posset, ecclesiae ipsi ordinare episcopum deberemus. Unde quia cunctarum ecclesiarum injuncta nos sollicitudinis cura constringit, ne diutius gregi fidelium desit custodia pastoralis, illorum precibus, hujusque ex sui impossibilitate renuntiatione compulsi, visum nobis est eidem Ariminensi ecclesiae debere episcopum ordinari; et datis ex more praeceptis, clerum plebemque ejusdem Ecclesiae non destitimus (0202D)admonere, quatenus ad eligendum sibi Antistitem concordi provisione concurrant. » (Lib. VII, ep. 19.)
Item Etherio episcopo: « Quamvis triste nobis sit valde quod loquimur, atque fraterna nos potius compassione urgeat quam aliquid de auditis definire permittat, suscepti tamen sollicitudo regiminis cor nostrum instanti pulsat aculeo, magna nos ecclesiis cura prospicere, et antequam harum possit utilitas deperire, quid fieri debeat, Deo auctore, disponere. Pervenit igitur ad nos, quemdam 152 episcopum ita passionem capitis incurrisse, ut quid mente alienata agere soleat, gemitus et fletus audire sit. Ne (0203A)ergo languente pastore, grex, quod absit, insidiatoris dentibus laniandus exponatur, vel ecclesiae ipsius utilitates depereant, cauta nos necesse est provisione tractare. Et ideo quia, vivente episcopo quem ab officio suo necessitas infirmitatis non crimen abducit, alium loco ejus, recusante eo, nulla sinit ratio ordinari, si intervalla aegritudinis habere est solitus, ipse, data petitione, nec se ulterius ad hoc ministerium intellectualia scilicet officia, subvertente infirmitate, non posse fateatur assurgere, et alium loco suo expetat ordinandum. Quo facto, omnium electione solemni, alter qui dignus fuerit episcopus consecretur, sic tamen, ut quousque eumdem episcopum in hoc saeculo vita tenuerit, sumptus ei debiti de eadem ecclesia ministrentur. Enimvero, si nullo tempore ad (0203B)sanae mentis redit officium, persona est fidelis ac vitae probabilis eligenda, quae ad regimen ecclesiae idonea possit existere, atque de animarum utilitate cogitare, inquietos sub disciplinae vindicta restringere, ecclesiasticarum rerum curam gerere, et maturum atque efficacem se in omnibus exhibere; qui etiam, si episcopo qui nunc aegrotat superstes extiterit, loco ejus debeat consecrari. » (Lib. XIII, ep. 5.)
40. Virginem stupratam Gregorius jubebat uxorem percipere, aut stupratorem ejus castigatum verberibus in monasterio deputare. Unde Felici, Sipontino episcopo, scribit, dicens: « Exspectabamus fraternitatem tuam sua aliquos ad Deum praedicatione convertere, et male agentes ad rectitudinem revocare. Qua de re nimis contristamur, quia e diverso in nepotis (0203C)tui Felicis pravitate tua evidenter, qui talem nutristi, culpa monstrata est. Pervenit itaque ad nos quod suprascriptus Felix Evangeli, diaconi tui, filiam stupro deceperit. Quod si verum est, quamvis gravi esset de lege poena plectendus, nos tamen aliquatenus legis duritiam mollientes, hujuscemodi disponendo, praecipimus ut aut quam stupravit uxorem habeat, aut certe, si renuendum putaverit, districtus ac corporaliter castigatus, excommunicatusque, in monasterium in quo poenitentiam peragat retrudatur, de quo ei nulla sit egrediendi sine nostra praeceptione licentia. » (Lib. III, ep. 43.) 41. Virum sine uxoris propriae voluntate conversum, etiamsi fuisset jam tonsuratus, Gregorius uxori reddi jubebat. Quapropter Hadriano, Panormitano (0203D)notario, scribens, ait: « Agathosa, latrix praesentium questa est maritum suum contra voluntatem suam in monasterio Urbici abbatis esse conversum. Quod quia ad ejusdem abbatis culpam et invidiam non est dubium pertinere, experientiae tuae praecipimus ut diligenti inquisitione discutiat, ne forte cum ejus voluntate conversus sit, vel ipsa se mutare promiserit; et si hoc repererit, et illum in monasterio permanere provideat, et hanc, sicut promisit, mutare compellat. Si vero nihil horum est, nec quondam fornicationis crimen, propter quod viro licet uxorem relinquere, praedictam mulierem commisisse cognoveris, ne illius conversio uxori relictae in saeculo fieri possit perditionis occasio, volumus ut maritum suum illi, etiamsi jam tonsuratus (0204A)est reddere debeas, omni excusatione cessante: quia etsi 153 mundana lex praecipit, conversionis gratia, utrolibet invito, solvi posse conjugium, divina lex fieri non permittit. Nam excepta fornicationis causa, virum uxorem relinquere nulla ratione concedit, quia postquam copulatione conjugii viri atque mulieris unum corpus efficitur, non potest ex parte converti, et ex parte in saeculo remanere. » (Lib. XI, ep. 50.) 42. Judaeorum perfidiam rationibus magis quam violentiis excutere Gregorius decertabat. Quapropter Virgilio et Theodoro, episcopis Galliarum, post aliqua scribens, ait: « Plurimi Judaïcae religionis viri in hac provincia commanentes, ac subinde in Massiliae partibus pro diversis negotiis ambulantes, ad nostram (0204B)perduxere notitiam, multos consistentium in illis partibus Judaeorum vi magis ad fontem baptismatis quam praedicatione perductos. Nam intentum quidem hujuscemodi, et laude dignum censeo, et de Domini nostri descendere dilectione profiteor; sed hanc eamdem intentionem, nisi competens Scripturae sacrae comitetur effectus, timeo ne aut mercedis opus exinde non proveniat, aut juxta aliquid animarum quas eripi volumus, quod absit, dispendia subsequantur. Dum enim quispiam ad baptismatis fontem non praedicationis suavitate, sed necessitate pervenerit, ad pristinam superstitionem remeans, inde deterius moritur, unde renatus esse videbatur. Fraternitas ergo vestra hujusmodi homines frequenti praedicatione provocet, quatenus mutare veterem magis (0204C)vitam de doctoris suavitate desiderent. Sic enim et intentio vestra recte perficitur, et conversi animus ad priorem denuo vomitum non mutatur. Adhibendus ergo illis est sermo, qui et errorum in ipsis spinas urere debeat, et praedicando quod in his tenebrescit illuminet, ut pro his admonitione frequenti mercedem fraternitas vestra capiat, et eorum quantos Deus donaverit, ad regenerationem novae vitae perducat. » (Lib. I, ep. 47.) Item Victori, episcopo Panormitano: « Sicut Judaeis non debet esse licentia quidquam in synagogis suis ultra quam permissum est lege praesumere, ita in his quae eis concessa sunt, nullum debent praejudicium sustinere. » (Lib. VIII, ep. 25.)
43. Quemadmodum Judaeos violenter baptizari (0204D)Gregorius denegabat, ita Christianos eis quoquo modo subjici nullatenus permittebat. Unde Libertino praetori Siciliae, scribens, ait: « Fertur quod Nasas, quidam sceleratissimus Judaeorum, sub nomine beati Eliae altare punienda temeritate construxerit, multosque illic Christianorum ad adorandum sacrilega seductione deceperit; sed et Christiana, ut dicitur, mancipia comparavit, et suis ea obsequiis ac utilitatibus deputavit. Dum igitur severissime in eum pro tantis facinoribus debuisset ulcisci, gloriosus Justinus medicamento avaritiae, ut nobis scriptum est, delinitus, Dei distulit injuriam vindicare. Gloria autem vestra haec omnia districta examinatione perquirat, et si hujuscemodi manifestum esse repererit, ita districtissime (0205A)ac corporaliter in eumdem sceleratum festinet vindicare Judaeum, quatenus hac ex causa et gratiam sibi Dei nostri conciliet, et his se posteris pro sua mercede imitandum monstret exemplis. Mancipia autem Christiana quaecumque eum comparasse patuerit, ad libertatem juxta legum praecepta sine omni ambiguitate perducite, ne, quod absit, Christiana religio Judaeis 154 quoquo modo subdita polluatur. » (Lib. III, ep. 38.) Item Venantio, episcopo Lunensi: « Multorum ad nos relatione pervenit, a Judaeis in civitate Lunensi degentibus in servitium Christiana detineri mancipia. Quae res nobis tanto visa est asperior quanto a fraternitate tua patientia operosior. Oportebat quippe te, respectu loci tui, atque Christianae religionis intuitu, (0205B)nullam relinquere occasionem superstitioni Judaïcae, ne simplices animae non tam suasionibus quam potestatis jure quodam modo deservirent. Quamobrem hortamur fraternitatem tuam, ut secundum piissimarum legum tramitem nulli Judaeo liceat Christianum mancipium in suo retinere dominio; sed si qui penes eos inveniuntur, libertas eis, tuitionis auxilio, ex legum sanctione servetur. » (Lib. IV, ep. 21.)
44. Si quos Christianorum pro longitudine itineris per provincias ab Hebraeorum servitio per legalem violentiam Gregorius liberare non poterat, suis pretiis redimendos esse censebat. Unde Candido presbytero per Gallias scribens: « Dominicus, inquit, praesentium portitor lacrymabiliter nobis innotuit, quatuor fratres suos de captivitate a Judaeis redemptos esse, atque eos tunc Narbonae in eorumdem Judaeorum (0205C)servitio detineri. Et quia omnino grave execrandumque est Christianos in servitio esse Judaeorum, dilectionem tuam scriptis praesentibus adhortamur, ut cum omni subtilitate et sollicitudine studeat perscrutari; et si revera ita est, atque manifesta veritate tibi constiterit quia neque ipsi unde se redimant, neque suprascriptus portitor habet, eos studii tui sit redimere, sciens quia quidquid in eis dederis, tuis sine dubio rationibus imputabitur. » (Lib. VII, ep. 24.) 45. Judaeorum mancipia semel confugientia ad Ecclesiam, nunquam quibuslibet suasionibus reddi jubebat. Unde januario, Caralitano episcopo, inter caetera scribens, ait: « Pervenit ad nos, servos ancillasque Judaeorum, fidei causa ad Ecclesiam confugientes, (0205D)aut infidelibus dominis restitui, aut eorum, ne restituantur, pretium dari. Hortamur igitur ut nullatenus tam pravam consuetudinem manere permittas, sed cum quilibet Judaeorum servus ad venerabilia loca fidei causa confugerit, nullatenus eum patiamini praejudicium sustinere, sed sive olim Christianus, sive nunc fuerit baptizandus, sine ullo pauperum Christianorum damno, religioso ecclesiasticae pietatis patrocinio in libertatem modis omnibus defendatur. » (Lib. IV, ep. 9.) 46. Non solum Christiana mancipia Gregorius in libertatem pristinam legaliter revocabat, verum etiam pagana ad fidem venire volentia, vendi nullo modo permittebat. Unde Fortunato, Neapolitano episcopo, (0206A)inter caetera scribens, ait: « Fraternitatem vestram oportet esse sollicitam ut si de Judaeorum servitio non solum Judaeus, sed etiam quisquam paganorum fieri voluerit Christianus, postquam voluntas ejus fuerit patefacta, ne hunc sub quolibet ingenio vel argumento cuipiam Judaeorum venumdandi facultas sit, sed is qui ad fidem Christianam converti desiderat, defensione vestra in libertatem modis omnibus vindicetur. Hi vero quos hujusmodi oportet servos amittere, ne forsitan utilitates suas irrationabiliter aestiment impediri, sollicita vos hoc convenit consideratione servare: ut si paganos quos mercimonii causa de externis finibus emerint, intra tres menses, dum emptor cui vendi debeant inveniatur, 155 fugere ad Ecclesiam forte contigerit, et velle se fieri (0206B)dixerint Christianos, vel etiam extra Ecclesiam hanc talem voluntatem prodiderint, pretium eorum a Christiano scilicet emptore percipiant. Si autem post praefinitos tres menses quisquam hujusmodi servorum Judaïcorum velle suum edixerit, et fieri voluerit Christianus, nec aliquis eum postmodum emere, nec dominus qualibet occasionis specie audeat venumdare, sed ad libertatis proculdubio praemia perducatur, quia hunc non ad vendendum, sed ad serviendum sibi intelligitur reservasse. » (Lib. VI, ep. 32.) 47. Pagana mancipia Judaeos videlicet dominos suos ad fidem praecedentia, in eorum servitium, etiamsi ipsi eos ad Christianitatem subsequebantur, nullo modo revocabat. Unde Joanni, Syracusano episcopo: « Felix, inquit, praesentium portitor questus (0206C)nobis est, cum sit de Christianis parentibus natus, a quodam Christiano Samaraeo, quod dici scelus est, se esse donatum; et dum hujuscemodi superstitionis homines Christiana quolibet modo mancipia possidere, nec ratio legis, nec reverentia religionis admittat, se tamen per decem et octo annos in ejus asserit servitio permansisse. Sed cognoscente hoc decessore vestro sanctae memoriae, Maximiano, ab eo se zelo, sicut decuit, sacerdotali commoto, de Samaraei nefario servitio liberavit. Sed quia ejusdem Samaraei filius post quinque annos factus dicitur Christianus, et supradictum Felicem in ejus servitium, quantum ipse dicit, quidam nituntur redigere, sanctitas vestra haec quae edocti sumus, diligenter inquirat; et si ita ei esse constiterit, eum tueri studeat, et a nullo sub qualibet occasione gravari permittat: quia dum superstitiosae (0206D)sectae mancipia dominos suos ad fidem praecedentia, servitio eorum aperte redigi jura prohibeant, quanto magis hic de Christianis parentibus natus, et factus a parvulo Christianus, hanc non debet quaestionem aliquo modo sustinere? Maxime quia nec patris esse servus potuit, quem liquet ex prava potius praesumptione poenam posse venientem de legibus sustinere. » (Lib. VIII, ep. 21.) 48. Circumcidi saltem paganorum neminem Gregorius permittebat. Quamobrem Leoni, Catanensi episcopo: « Res, inquit, ad nos omnino detestabilis et legibus inimica pervenit, quae, si vera est, fraternitatem tuam vehementer accusat, quia eam de minori sollicitudine probat esse culpabilem. Comperimus (0207A)autem quod Samaraei degentes Catanae, pagana mancipia emerint, atque ea circumcidere ausu temerario praesumpserint. Atque idcirco necesse est ut omni modo zelum in hac causa sacerdotalem exerceas, et cum omni hoc vivacitate ac sollicitudine studeas perscrutari; et si ita repereris, mancipia ipsa sine mora in libertatem modis omnibus vindica, et ecclesiasticam eis tuitionem impende, nec quidquam dominos eorum de pretio quolibet modo recipere patiaris, qui non solum hoc damno mulctandi, sed etiam alia erunt poena de legibus feriendi. » (Lib. VI, ep. 33.) 49. Sane quia Judaeorum perfidia zelum Christianorum datis contra se muneribus ludificare solebat, non solum nil penitus ab eis capiebat, quinimmo eorum (0207B)munera Gregorius execrabilia judicabat. Unde Recaredo, regi Wisigothorum, post caetera scribit, dicens: « Praeterea indico, quia crevit de vestro opere in laudibus Dei hoc quod dilectissimo filio meo Probino, presbytero, narrante, 156 cognovi, quia cum vestra excellentia constitutionem quamdam contra Judaeorum perfidiam dedisset, ii de quibus prolata fuerat rectitudinem vestrae mentis inflectere, pecuniarum summam offerendo, moliti sunt, quam excellentia vestra contempsit, et omnipotentis Dei placere judicio requirens, auro innocentiam praetulit. Qua in re mihi David regis factum ad memoriam venit, cui dum concupita aqua de cisterna Bethlehemitica, quae inter hostiles cuneos habebatur, ab obsequentibus militibus fuisset oblata, protinus dixit: Absit a me, ut (0207C)sanguinem istorum hominum bibam (Paral. XI, 19). Quam quia fudit et bibere noluit, scriptum est: Libavit eam Domino (Ibid. 18). Si igitur ab armato rege in sacrificium Dei versa est aqua contempta, pensemus quale sacrificium omnipotenti Deo rex obtulit, qui pro amore ipsius non aquam, sed aurum accipere contempsit? Itaque, fili excellentissime, fidenter dicam quia libasti aurum Domino, quod contra eum habere nullo modo voluisti. » Et caetera. (Lib. IX, ep. 122.) 50. Hinc est quod sicut a majoribus traditur, et nos usque ad tempora nostra, dum adhuc pubesceremus, oculis nostris conspeximus, consuetudo vetus obtinuit ut omnes illius superstitionis homines quantumcunque pulcherrima mercimonia detulissent, numquam pontificalibus alloquiis fruerentur, nunquam obtutibus apostolicis potirentur, sed extra velum (0207D)longissimae porticus, non quidem in scamnis, sed in marmoreo pavimento sedentes, suscepta pretia numerabant, ne videlicet viderentur aliquid de manu pontificis accepisse. Nam reverendae memoriae Nicolaus pontifex, Arsenium, quondam Hortanae civitatis episcopum, Judaicas tunc primum peliicias introducere molientem, adeo aversatus est, ut ei palatinam processionem vellet adimere, nisi superstitiosae gentis vestes abjurando, cum sacerdotalibus infulis consuetudinaliter procedere studuisset. 51. Antichristi praecursores observari debere sabbatum praedicantes, Gregorius taliter refutavit: « Pervenit ad me quosdam perversi spiritus homines, prava inter vos aliqua, et sanctae fidei adversa seminasse, (0208A)ita ut die sabbati aliquid operari prohiberent. Quos quid aliud nisi Antichristi praedicatores dixerim? Qui veniens, diem sabbatum atque Dominicum, ab omni faciet opere custodiri. Quia enim mori se simul et resurgere simulat, haberi in veneratione vult diem Dominicum. Et quia Judaizare populum compellit, ut exteriorem ritum Legis revocet, et sibi Judaeorum perfidiam subdat, coli vult Sabbatum. Hoc enim quod per prophetam dicitur: Ne inferatis onera per portas vestras die Sabbati (Jer. XVII, 22): tandiu teneri potuit, quamdiu Legem licuit juxta litteram custodiri. At postquam gratia omnipotentis Domini nostri Jesu Christi apparuit, praecepta Legis, quae per figuram dicta sunt, juxta litteram servari non possunt, Nam si quis dicit hoc de Sabbato esse servandum, dicat (0208B)necesse est etiam carnalia sacrificia persolvenda; dicat praeceptum quoque de circumcisione corporis adhuc usque retinendum. Sed contra se Paulum apostolum audiat dicentem: Si circumcidamini, Christus vobis nihil prodest (Gal. V, 2). Nos itaque hoc quod de Sabbato scriptum est spiritaliter accipimus, spiritaliter retinemus. Sabbatum autem requies dicitur. Verum autem Sabbatum ipsum Redemptorem nostrum Jesum 157 Christum Dominum habemus; et qui lucem fidei cognoscit, si peccata concupiscentiae ad mentem per oculos trahit, in die Sabbati onera per portas introducit. Non ergo in die Sabbati onera per portas introducimus, si in Redemptoris nostri gratia constituti, pondera peccati ad animam per sensus corporeos non trahamus. Nam idem Dominus (0208C)ac Redemptor noster multa in die Sabbati legitur operatus, ita ut Judaeos reprehenderet, dicens: Quis vestrum bovem, aut asinum suum non solvit in die Sabbati, et ducit adaquare (Luc. XIII, 15)? Si ergo ipsa per se Veritas non custodiri juxta litteram Sabbatum praecepit, quisquis otium Sabbati secundum Legis litteram custodit, cui alteri nisi ipsi Veritati contradicit? Aliud quoque ad me perlatum est, vobis a perversis hominibus esse praedicatum, ut Dominico die nullus debeat lavari. Et quidem si pro luxu animi atque voluptate quis lavari appetit, hoc fieri nec reliquo quolibet die concedimus. Si autem pro necessitate corporis, hoc nec Dominico die prohibemus. Scriptum quippe est: Nemo umquam carnem suam odio habet, sed nutrit, et fovet eam (Ephes. V, 30). Et rursum scriptum est: Carnis curam ne feceritis in (0208D)concupiscentiis (Rom. XIII, 14). Qui igitur carnis curam in concupiscentiis fieri prohibet, profecto in necessitatibus concedit. Nam si Dominico die corpus lavare peccatum est, lavari ergo die eodem nec facies debet. Si autem hoc in corporis parte conceditur, cur hoc, exigente necessitate toti corpori denegetur? Dominico vero die a labore terreno cessandum est, atque omni modo orationibus insistendum, ut si quid negligentiae per sex dies agitur, per diem resurrectionis Dominicae precibus expietur. » (Lib. XIII, ep. 1.) 52. Tanta compassionis gratia circa omnes Gregorius redundabat, ut alterius infirmitatem in suo corpore hunc sustinuisse, si velis, aspicias. Unde Joanni, Ravennati episcopo, scribens, ait: « Dominicis mandatis (0209A)praecipimur proximos sicut nosmetipsos diligere, eorumque languoribus tanquam propriis infirmitatibus condolere. Quorum memor vestra fraternitas competenti sibi more Castorium fratrem et coepiscopum nostrum, et prius per compassionem studuit visitare, et eum postmodum excrescente molestia corporis, in Ravennati urbe suscipere. Unde non solum nos impensae charitatis, sed et Deum vobis fecistis proculdubio debitorem, cui in fratris infirmitate condoluisse probamini, ipsumque aegrum in sui membri molestia non solum visitasse, sed etiam suscepisse. Quem quidem ipse pro sua simplicitate illic ordinare omnino renuebam; sed petentium importunitas fecit, ut contradicere nullatenus potuis sem. Si autem fieri potest, multum mihi et ipsi consulitis (0209B)si eum ad me vel per Siciliam transmittatis. » (Lib. II, ep. 35.) Item Leontio, episcopo Urbinati: « Castorium, fratrem coepiscopumque nostrum, Romae pro corporis sui molestia retinemus; et quia nunc ad suam non valet ecclesiam remeare, propterea, eo absente, ecclesiae ipsius fraternitati tuae visitationis operam providemus delegandam. » (Lib. III, ep. 24.)
Item universis habitatoribus Arimini: « Si culpam vestram, filii dilectissimi, intentius velitis attendere, assidua vos apud Deum debetis oratione purgare, quod episcopum vestrum non devota mente, nec, ut filii, suscepistis; quem inquietudo et tribulatio a vobis illata ad hoc usque perduxit, ut molestiam corporalem incurreret, quamvis in eo 158 nihil de his quae nobis sunt scripta cognovimus, sed solam inesse (0209C)debilitatem vidimus, pro qua eum hic retinere curavimus. » (Ibid. ep. 25.)
Item Eulogio patriarchae Alexandrino: « Ante hoc temporis Bonifacii chartularii responsalis mei, qui in urbe regia demoratur, vehementer me scripta turbaverunt, quae dicebant dulcissimam mihi atque suavissimam sanctitatem vestram defectum corporei luminis pertulisse. Ex quibus scriptis gravi moerore perculsus sum, sed subito Creatoris ac Redemptoris nostri gratia prosperante, beatitudinis vestrae suscepi epistolam, et sanum de ea corporis molestia quam audieram agnoscens, exsultavi vehementer, quia tanta cordis laetitia secuta est quanta prius tristitiae amaritudo praecesserat. Scimus enim quia in omnipotentis Dei adjutorio multorum salus est vita (0209D)vestra. » (Lib. XIII, ep. 42.)
Item Rusticianae patriciae: « Quoties de urbe regia ad nos aliquis venit, curae nobis est de corporis vestri sospitate requirere. Sed peccatis meis facientibus, et semper audio quae me taedet audire, quia in tanta tenuitate atque debilitate adhuc in vobis referunt podagrae dolores excrescere. Sed oro omnipotentem Dominum, ut omnia quae in vestro corpore aguntur, ad salutem animae dirigantur, flagella temporalia aeternam vobis quietem praeparent, et per eos dolores qui cum fine sunt gaudia vobis sine fine concedat. » (Ibid. ep. 22.)
Item Mariniano, Ravennati episcopo: « Venientes quidam Ravennates homines gravissimo me moerore (0210A)invenerunt percussum, quia fraternitatem tuam retulerunt de vomitu sanguinis aegrotare. Ex qua re sollicite, et singulatim eos quos hic doctos lectione novimus medicos fecimus requiri, et quid singuli senserint, quidve dictaverint, sanctitati vestrae scriptum misimus, qui tamen quietem et silentium prae omnibus dictant. Quam si tua fraternitas in sua ecclesia possit habere, valde sum dubius: et ideo videtur mihi ut ordinata illic ecclesia, vel qui missarum solemnia celebrent, vel qui episcopii curam gerere, hospitalitatem et susceptionem possit exhibere, quive monasteriis custodiendis praeesse, tua fraternitas ad me ante aestivum tempus debeat venire, ut aegritudinis tuae ego specialiter, inquantum valeo, curam geram, quietemque tuam custodiam, quia huic aegritudini (0210B)aestivum tempus modici vehementer dicunt esse periculosum. Et valde pertimesco, ne si curas aliquas cum adversitate temporis ceperis, amplius ex eadem molestia pericliteris. Ego enim ipse valde sum debilis, et omnino est utile ut cum Dei gratia sanus ad tuam ecclesiam redeas, aut certe si vocandus es, inter manus tuorum voceris, et ego, qui me morti proximum video, si me omnipotens Deus ante vocare voluerit, inter tuas manus debeam transire. » (Regist. lib. XI, ep. 33.)
53. Pro barbarorum incursionibus bis in hebdomada fieri litanias Gregorius decernebat. Quapropter universis episcopis Siciliae scribens, ait: « Super afflictiones et gemitus quos annosa hic continuatione de hostibus sustinemus, major nos metus excruciat, (0210C)quod inimicos nostros omni annisu ad Siciliae invasionem cognoscimus festinare. Sed ne, hoc illis molientibus, prosperitatem multitudo nostrorum praebeat peccatorum, toto nos corde ad Redemptoris nostri remedia conferamus, et quibus resistere virtute non possumus, lacrymis obviemus. Nam quid vobis cavendum, quidve sit vehementius formidandum, ex istius provinciae 159 debetis desolatione colligere. Itaque hortor, fratres charissimi, ut, omni hebdomada, quarta et sexta feria litaniam inexcusabiliter indicatis, et contra hos barbaricae crudelitatis incursus supernae protectionis auxilium imploretis. » (Lib. XI, ep. 51.) 54. Tandem Siciliam simoniaca haeresi libidineque sordentem Gregorius, sicut modo cernitur, perituram (0210D)praedixit, Maximiano, episcopo Syracusano, scribens: « Tanta nobis subinde mala quae aguntur in illa provincia nuntiantur, ut, peccatis facientibus, quod avertat omnipotens Deus, celeriter eam perituram credamus. » (Ibid.) 55. Sed et pejora prioribus esse futura, praesago spiritu, Maximo, Salonitano episcopo, scribit, dicens: « Ad Romanam urbem veniens communis filius presbyter Veteranus ita me podagrae doloribus debilem reperit, ut fraternitatis tuae epistolis per me respondere nullatenus valuissem. Et quidem de Sclavorum gente, quae vobis valde imminet, et affligor vehementer et conturbor. Affligor in his quae jam in vobis patior; conturbor autem quia per Istriae aditum jam ad Italiam intrare coeperunt. De Juliano autem (0211A)Scribone quid dicam? Quando ubique video quia nobis peccata nostra respondeant, ut et foris a gentibus, et intus a perversis judicibus conturbemur? Sed nolite de talibus omnimodo contristari, quia qui post nos vixerint deteriora tempora videbunt, ita ut in comparatione sui temporis felices nos aestiment dies habuisse. In quantum vero fraternitas tua praevalet, opponere se pro oppressis debet; quae, etiamsi prodesse minime valuerit, ipsa omnipotenti Deo mentis devotio sufficit, quam dedit. Scriptum est enim: Eripe eos qui ducuntur ad mortem, et qui trahuntur ad interitum liberare ne cesses (Prov. XXIV, 11). Quod si dixeris: Vires non suppetunt, qui inspector est cordis ipse intelligit. In omni ergo quod agis, inspectorem cordis appete habere placatum. Quidquid est (0211B)unde illi placeas facere non omittas. Nam humani terrores et gratiae, fumo sunt similes, qui leni aura raptus evanescit. Hoc certissime scito, quia placere Deo sine pravis hominibus nullus potest. In tanto ergo se aestimet fraternitas tua omnipotenti Deo placuisse, quanto se perversis hominibus displicuisse cognoverit. Ipsa tamen defensio pauperum moderata et gravis sit, ne, si quid nimis rigide agitis, ex juventute vos arbitrentur homines superbire. Sed talis necesse est ut inveniatur pro oppressis vestra defensio, quatenus et humiles protectionem sentiant, et oppressores non facile inveniant quod ex malevola mente reprehendant. Attende ergo quod ad Ezechielem dicitur: Fili hominis . . . . . increduli et subversores sunt tecum, et cum scorpionibus habitas (Ezech. II, 6). Et beatus Job (0211C)ait: Frater fui draconum, et socius struthionum (Job XXX, 29). Et Paulus discipulis dicit: In medio nationis pravae et perversae, inter quos lucetis, sicut luminaria in mundo (Phil. II, 15). Tanto ergo debemus cautius ambulare, quanto nos scimus inter Dei inimicos vivere. » (Regist. lib. X, ep. 36.) 56. Hujus cautelae suae conscius Romano defensori Gregorius ait: « Pervenit ad nos quia quidam homines, minorem omnimodo discretionem tenentes, in suis nos periculis implicari desiderant, atque ita volunt ab ecclesiasticis personis defendi, ut ipsae quoque ecclesiasticae personae ex eorum culpa teneantur. Idcirco praesenti te praeceptione admoneo, et per te fratrem et coepiscopum nostrum domnum Joannem, vel caeteros 160 qui interesse possunt, ut patrocinia ecclesiastica, sive mea suscipiatis scripta, sive etiam (0211D)ea minime fuerint directa, sub tanto moderamine debeatis impendere, quatenus, si qui in furtis publicis implicati sunt, a nobis non videantur injuste defendi, ne opinionem male agentium ex indiscretae defensionis ausu in nos ullo modo transferamus, sed quantum decet, ecclesiam admonendo et verbum intercessionis adhibendo, quibus valetis succurrite, ut et illis opem feratis, et opinionem sanctae Ecclesiae non inquinetis. » (Lib. IX, ep. 27.) 57. Item Januario, episcopo, post aliqua: « Si qui eorum de quibus est aliqua quaestio in ecclesiam fortasse refugerint, ita debet causa disponi, ut nec ipsi violentiam patiantur, nec hi qui dicuntur oppressi damna sustineant. Curae ergo vestrae sit ut eis sacramentum (0212A)ab his quorum interest de servanda lege et justitia promittatur, et per omnia commoneantur exire, atque suorum actuum reddere rationem. Quibus etiam ecclesiae vestrae defensorem deputare vos convenit, cujus sollicitudine ea quae illis fuerint promissa serventur. » (Lib. X, ep. 38.) 58. Quantae humilitatis Gregorius fuerit, cum ex multis, tum ex his manifestissime poterit deprehendi, quod omnes quidem sacerdotes, fratres et comministros, clericos autem diversi ordinis dilectissimos filios, at vero laicos viros dominos, et feminas dominas, in suis litteris nominabat, neque ab aliquo se summum pontificem aut universalem sive dominum vocari aequanimiter permittebat. Nam ut ea quae super hujusmodi comprehensa sunt praetermittam, (0212B)Rusticianae patriciae scribens, ait: « Excellentiae vestrae scripta suscepi, quae me in gravissima aegritudine positum, de salute, de devotione, ac de dulcedine sua omnino relevarunt. Unum vero aegre suscepi quia in eisdem epistolis ad me (quod semel esse poterat) saepius dicebatur: Ancilla vestra, ancilla vestra. Ego enim, qui per episcopatus onera servus sum omnium factus, qua ratione te mihi ancillam dicis, cujus ante susceptum episcopatum proprius fui? Et ideo rogo per omnipotentem Deum ne hoc verbum aliquando ad me in scriptis vestris inveniam. » (Lib. XI, ep. 44.) 59. Hujus humilitatis mansuetudine Gregorius non solum Theudelindae reginae Langobardorum pro tribus capitulis, verum etiam, inter alios, Savino quoque, suo subdiacono, satisfacere non renuit, dicens: (0212C)« Exeuntes maligni homines turbaverunt animos vestros, non intelligentes neque quae loquuntur, neque de quibus affirmant, adstruentes quod aliquid de sancta Chalcedonensi synodo piae memoriae Justiniani temporibus sit imminutum, quam nos omni fide omnique devotione veneramur; et sic quatuor synodos sanctae universalis Ecclesiae sicut quatuor libros sancti Evangelii recipimus. De personis vero de quibus post terminum synodi aliquid actum fuerat, ejusdem piae memoriae Justiniani temporibus est ventilatum; ita tamen ut nec fides in aliquo violaretur, nec de eisdem personis aliquid aliud ageretur, quam apud eamdem sanctam Chalcedonensem synodum fuerat constitutum. Anathematizamus autem, si quis ex definitione fidei quae in eadem synodo prolata est, aliquid imminuere praesumpsit, vel quasi corrigendo (0212D)ejus sensum mutare, sed sicut illic prolata est, per omnia custodimus. Te ergo, fili charissime, decet ad unitatem fidei remeare, 161 ut finem tuum valeas in pace concludere, ne malignus spiritus, qui contra te per alia opera praevalere non potest, ex hac causa inveniat unde tibi in die exitus tui in aditu regni coelestis obsistat. » (Lib. III, ep. 10.)
60. Item Gregoriae, cubiculariae Augustae, post caetera: « Quod dulcedo tua in suis epistolis subjunxit, importunam se mihi existere quousque scribam mihi esse revelatum quia peccata tua dimissa sint, rem et difficilem et inutilem postulasti. Difficilem quidem, quia ego indignus sum, cui revelatio fieri debeat; inutilem vero, quia secura de peccatis tuis fieri non debes, (0213A)nisi cum jam in die vitae tuae ultimo plangere eadem peccata minime valebis; quae dies quousque veniat, semper suspecta, semper trepida, metuere culpas debes, atque eas quotidianis fletibus lavare. » (Lib. VII, Ep. 25.) 61. Item Anastasio, presbytero Isauriae, post aliqua: « Tua itaque fraternitas quantum in charitate perfecta sit, scio: et qui omnipotentem Deum multum diligit, oportet ut de proximo multum praesumat. Non enim loca vel ordines Creatori nostro proximos faciunt, sed ei nos aut merita bona conjungunt, aut mala disjungunt. Quia ergo adhuc incertum est, quis interius qualis sit, cur non audeas scribere, cum inter me et te quis sit superior ignores? Et quidem bene te vivere scio, me autem multis oneratum peccatis cognosco. (0213B)Sed etsi ipse peccator es, tamen me multo melior es, quia tua tu tantummodo, ego vero et eorum qui mihi commissi sunt peccata porto. In hoc ergo te altum, in hoc te magnum aspicio, quia ante humanos oculos in magno atque in alto loco minime profecisti: in quo saepe dum exterius ab hominibus honor tribuitur, ad ima animus mergitur, quia curis discerpentibus gravatur. Tibi autem omnipotens Deus juxta hoc quod scriptum est, Ascensus in corde disposuit in valle lacrymarum (Psal. XXXI, 6). Multo autem mihi altior, multo sublimior videri poteras, si neque ducatum monasterii quod Neas dicitur suscepisses. » (Lib. VII, ep. 32.) 62. Item Stephano episcopo, inter alia: « Multum mihi, et ultra quam indignus audire debui, favorem (0213C)in epistolis demonstratis. Et scriptum est: Ne laudes hominem quamdiu vivit (Eccli. XI, 30). At tametsi audire talia dignus non fui, orationibus vestris peto ut dignus efficiar, ut si bona in me non ideo dixistis quia sunt, ideo sint quia dixistis. » (Lib. VII, ep. 8.) 63. Sed ne solis verbis tanti praesulis humilitas inculcari credatur, superest ut ex Graecorum relationibus ad me nuper interpretatis eadem Patris humilitas vivis operibus demonstretur, in quibus videlicet ita refertur. Enarravit nobis abbas Joannes, Persa, sanctus et reverendus vir existens, de magno Gregorio beatissimo papa romano, dicens: Olim ivi Romam ad adorandum loculos sanctorum apostolorum Petri et Pauli; et una dierum, cum starem in medio civitatis, video papam Gregorium per me transiturum, et (0213D)cogitavi me mittere ante eum. Cum ergo appropinquasset mihi papa, videns quia pergerem ut mitterem me ante eum, sicut coram Deo dico, fratres, primus misit se ante me super terram, et non ante surrexit quam ego prior surgerem, et amplexatus me cum multa humilitate, tribuit mihi per manum numismata tria, et jussit mihi dari casulam et necessitates meas omnes. Glorificavi ergo Deum, qui donavit ei talem humilitatem circa omnes, et eleemosynam et charitatem. (Prat. spirit., c. 151.) 162 64. Hinc est quod patientissimus pastor Gregorius penes imperatorem Mauricium, sibi prorsus infensum, dudum accusatus quod Malchum episcopum, sui patrimonii provisorem, pro retentis pensionibus tandiu in custodiis afflixisset quousque spiritum exhalaret, (0214A)Sabiniano suo diacono Constantinopolitano scribens, ait: « Unum est quod breviter suggeras serenissimis dominis nostris, quia si ego servus eorum in morte Langobardorum me miscere voluissem hodie Langobardorum gens nec regem, nec duces, nec comites haberet, atque in summa confusione divisa esset. Sed quia Deum timeo, in morte cujuslibet hominis me miscere formido. Malchus autem idem episcopus neque in custodia fuit, neque in aliqua afflictione, sed die qua causam dixit et addictus est, nesciente me, a Bonifacio notario in domum ejus ductus est, ibique prandidit, et honoratus est ab eo, et nocte subito mortuus est inventus. » (Lib. IV, ep. 47.) 65. Igitur in omnibus suis dictis vel operibus, Gregorius (0214B)imminentem futurae retributionis diem ultimum perpendebat, tantoque cautius cuncta cunctorum negotia ponderabat quanto propinquius finem mundi insistere, ruinis ejus crebrescentibus, advertebat. Quapropter in homiliis Evangelicis perhibet dicens: « Exsurget gens contra gentem et regnum adversus regnum, et erunt terrae motus magni per loca, pestilentiae et fames. » Et quibusdam interpositis adjunxit: « Et erunt signa in sole et luna et stellis, et in terris pressura gentium prae confusione sonitus maris et fluctuum. Ex quibus profecto omnibus alia jam facta cernimus, alia in proximo ventura formidamus. Nam gentem contra gentem exsurgere, earumque pressuram terris insistere, plus jam in nostris tribulationibus cernimus quam in codicibus legimus. (0214C)Quod terrae motus urbes innumeras obruat ex aliis mundi partibus, scitis, quam frequenter audivimus. Pestilentias sine cessatione patimur. Signa vero in sole, et luna, et stellis adhuc aperte minime vidimus; sed quia haec non longe sint, ex ipsa jam aeris immutatione colligimus. Quamvis prius quam Italia gentili gladio ferienda traderetur, igneas in coelo acies vidimus, ipsumque qui postea humani generis fusus est, sanguinem coruscantem. Confusio autem maris et fluctuum necdum nova exorta est, sed cum multa jam praenuntiata sint completa, dubium non est quin sequantur etiam pauca quae restant, quia sequentium rerum certitudo est praeteritarum exhibitio. » Et paulo post: « Ecce, fratres mei, jam cernimus quod audiebamus. Novis quotidie et (0214D)crebrescentibus malis mundus urgetur. Ex illa plebe innumera quanti remanseritis aspicitis, et tamen adhuc quotidie flagella urgent, repentini casus opprimunt, novae nos et improvisae clades affligunt. Sicut enim in juventute viget corpus, forte et incolume manet pectus, torosa cervix, plena sunt brachia; in annis autem senilibus statura curvatur, cervix exsiccata deponitur, frequentibus suspiriis pectus urgetur, virtus deficit, loquentis verba anhelitus intercludit (nam si languor desit, plerumque senibus ipsa salus aegritudo est): ita et mundus in annis prioribus velut in juventute viguit, ad propagandam humani generis prolem robustus fuit, salute corporum viridis opulentia rerum pinguis; at nunc ipsa sua senectute deprimitur, et quasi ad vicinam mortem (0215A)molestiis crebrescentibus urgetur. » (Homil. I in Evang.) Et iterum: « Euntes praedicate, dicentes quia appropinquabit 163 regnum coelorum (Matt. X, 7). Hoc jam, fratres charissimi, etiamsi Evangelium taceat, mundus clamat. Ruinae namque illius voces sunt. Qui enim tot attritus percussionibus a gloria sua cecidit, quasi jam nobis e proximo regnum aliud, quod sequatur, ostendit. Ipsis jam et a quibus amatur amarus est. Ipse enim ejus ruinae praedicant quod amandus non est. Si enim ruinam sui domus quassata minaretur, quisquis in illa habitaret fugeret, et qui stantem dilexerat recedere quantocius a cadente festinaret. Si igitur mundus cadit, et nos eum amando complectimur, opprimi volumus potius quam habitare, quia nulla nos ratio a ruina illius separat quos (0215B)in ejus passionibus amor ligat. Facile ergo est nunc jam, cum destructa omnia cernimus, animum nostrum ab ejus dilectione disjungere. Sed hoc illo in tempore difficillimum fuit, quo apostoli praedicare coeleste regnum invisibile mittebantur, cum longe lateque omnia cernerent florere regna terrarum. » (Homil. 4 in Evang.) 66. Quae autem de istius urbis Gregorius incommoditate descripserit indicabo, quatenus ii qui, nunc in ruinis ejus habitantes, eam ordinatiorem ac per hoc valentiorem fuisse non autumant, contremiscant. Ait enim in expositionis Ezechielis homilia octava decima sic: « Quid est jam, rogo, quod in hoc mundo libeat? Ubique luctus aspicimus, ubique gemitus audivimus. Destructae urbes, eversa sunt castra, (0215C)depopulati sunt agri, in solitudinem terra redacta est. Nullus in agris incola, pene nullus in urbibus habitator remansit; et tamen ipsae parvae generis humani reliquiae adhuc quotidie et sine cessatione feriuntur, et finem non habent flagella coelestis justitiae, quia nec inter flagella correctae sunt actionis culpae. Alios in captivitatem duci, alios detruncari, alios interfici videmus. Quid est ergo quod in hac vita libeat, fratres mei? Si talem mundum adhuc diligimus, non jam gaudia sed vulnera amamus. Ipsa autem quae aliquando mundi domina esse videbatur, qualis remanserit Roma conspicimus, immensis doloribus multipliciter attrita, desolatione civium, impressione hostium, frequentia ruinarum: ita ut in ea completum esse videamus quod contra urbem Samariam (0215D)per Ezechielem prophetam praedictum est: Pone ollam, pone, inquam, et mitte in ea aquam, et congere frusta ejus in eam; et paulo post: Efferbuit coctio ejus, et decocta sunt ossa ejus in medio illius; atque iterum: Congere ossa quae igne succendam, consumentur carnes, et coquetur universa compositio, et ossa tabescent. Pone quoque eam super prunas vacuam, ut incalescat et liquefiat aes ejus (Ezech. XXIV, 10 et seq.). Tunc enim nobis olla posita est, cum haec est civitas constituta. Tunc enim in ea aqua missa est, et frusta ejus congesta sunt, quando ad eam undique populi confluebant, qui, velut aqua calens, actionibus mundi fervescerent, et quasi frusta carnium in ipso suo fervore liquarentur. De qua bene (0216A)dicitur: Efferbuit coctio ejus, et decocta sunt ossa illius in medio ejus: quia prius quidem in ea vehementer incaluit actio gloriae saecularis, sed postmodum ipsa gloria cum suis sequacibus defecit. Per ossa etenim potentes saeculi, per carnes vero populi designantur: quia sicut carnes ossibus portantur, ita per potentes saeculi, infirmitas regitur populorum. Sed ecce jam de illa omnes hujus saeculi potentes ablati sunt: ossa ergo excocta sunt. Ecce populi defecerunt: carnes ejus 164 liquefactae sunt. Dicatur ergo: Congere ossa quae igne succendam, consumentur carnes, et coquetur universa compositio, et ossa tabescent. Ubi enim senatus? ubi jam populus? Contabuerunt ossa, consumptae sunt carnes, omnis in ea saecularium dignitatum ordo extinctus est. Excocta est universa (0216B)compositio ejus, et tamen ipsos nos paucos qui remansimus, adhuc quotidie gladii, adhuc quotidie innumerae tribulationes premunt. Dicatur ergo: Pone quoque eam super prunas vacuam. Quia enim senatus deest, populus interiit; et tamen in paucis qui sunt dolores et gemitus quotidie multiplicantur: jam vacua ardet Roma. Quid autem ista de hominibus dicimus, cum ruinis crebrescentibus ipsa quoque ejus destrui aedificia videmus? Unde apte de civitate jam vacua subditur: Incalescat et liquefiat aes ejus. Jam enim et ipsa olla consumitur, in qua prius carnes et ossa consumebantur: quia postquam defecerunt homines, etiam parietes cadunt. Ubi enim sunt qui in ejus aliquando gloria laetabantur? Ubi eorum pompa? ubi superbia? ubi frequens et immoderatum gaudium? (0216C)Impletum est in ea quod contra destructam Niniven per prophetam dicitur: Ubi est habitaculum leonum, et pascua catulorum leonum (Nahum. II, 11)? An ejus duces ac principes leones non erant, qui per diversas mundi provincias discurrentes praedam saeviendo et interficiendo rapiebant? Hinc leonum catuli inveniebant pascua: quia pueri, adolescentes, juvenes saeculares et saecularium filii, huc undique concurrebant, cum proficere in hoc mundo voluissent. Sed ecce jam desolata, ecce contrita, ecce gemitibus oppressa est. Jam nemo ad eam currit, ut in hoc mundo proficiat. Jam nullus potens et violentus remansit, qui opprimendo, praedam diripiat. Dicamus ergo: Ubi est habitaculum leonum, et pascua catulorum leonum? Contingit ei quod de Judaea novimus (0216D)per prophetam dictum: Dilata calvitium tuum sicut aquila (Mich. I, 10). Calvitium quippe hominis in solo capite fieri solet, calvitium vero aquilae in toto fit corpore, quia cum valde senuerit, plumae ejus ac pennae ex omnibus illius membris cadunt. Calvitium ergo suum sicut aquila dilatat, quia plumas perdidit dum populum amisit. Alarum quippe pennae ceciderunt cum quibus volare ad praedam consueverat, quia homines ejus potentes extincti sunt per quos aliena rapiebat. Item in Dialogorum libro secundo: « Praeterea, inquit, antistes Canusinae ecclesiae ab Benedictum Domini famulum venire consueverat, quem vir Dei pro vitae suae merito valde diligebat. Is itaque dum cum illo de ingressu regis Totilae et Romanae urbis (0217A)perditione colloquium haberet, dixit: Per hunc regem civitas ista destruetur, ut jam amplius non inhabitetur. Cui vir Dei respondit: Roma a gentibus non exterminabitur, sed tempestatibus, coruscis, turbinibus ac terrae motu fatigata marcescet in semetipsa. Cujus prophetiae mysteria nobis jam facta sunt luce clariora, qui in hac urbe dissoluta moenia, eversas domos, destructas ecclesias turbine cernimus; ejusque aedificia longo senio lassata, quia ruinis crebrescentibus prosternantur, videmus. » (Dial. l. II, c. 15.)
Item in epistola Joanni, episcopo Ravennati, post aliqua: « Si quo modo est aliquando locus obtinendi, agat apud exarchum fraternitas vestra, ut pacem cum Ariulpho, si aliquid possumus, faciamus, quia miles de Romana urbe tultus est, 165 sicut ipse novit. (0217B)Theodosiani vero qui hic remanserunt, rogam non accipientes, vix ad murorum quidem custodiam se accommodant, et destituta ab omnibus civitas, si pacem ejus non habet, quomodo subsistet? » (Regist. l. II, ep. 46.)
67. Tantis curarum tumultibus pro animarum pariter ac civitatis custodia Gregorius gravabatur, ut in coli molestias corruens, non solum (sicut proposuerat) per ordinem Ezechielis mysteria minime pertractaret, verumetiam hostilibus incursionibus, multisque corporis debilitatibus aggravatus, a studio expositionis omnino desisteret, et ad dies illos se pervenisse defleret, atque dissolutionem sui corporis totis conatibus flagitaret. Quapropter eidem Joanni episcopo queritur, dicens: « Quod multis vestrae (0217C)beatitudini minime respondi, non hoc torpori meo, sed languori deputate: quia peccatis meis facientibus, eo tempore quo Ariulphus ad Romanam urbem veniens, alios occidit, alios detruncavit, tanta moestitia affectus sum, ut in coli molestiam caderem. » (Ibid.) Item in expositione ultimae visionis Ezechielis prophetae: « Quia multis curis prementibus, Ezechielis prophetae librum coram charitate vestra totum per ordinem perscrutari non licuit, bonis vestris desideriis placuit petere, ut saltem extrema ejus visio, quae ei facta est de aedificio in monte constituto, quae et cunctis est visionibus ejus obscurior, exponi debuisset. Et quidem voluntati vestrae me parere necesse est. Sed duo sunt quae hac in re perturbant animum meum. Unum, quod haec eadem visio tantae obscuritatis (0217D)nebulis tegitur, ut vix in ea aliquid, intellectu interlucente, videatur. Aliud, quod jam Agilulphum, Langobardorum regem, ad obsidionem nostram summopere festinantem, Padum transisse cognovimus. Unde pensate, fratres charissimi, in caliginosis ac mysticis sensibus quid valeat mens misera, timoris sui perturbationibus occupata. Quanto enim circa terrena plus satagit, tanto in his quae sunt coelestia minus videt: pro eo quod curis suis extra se ducitur, valde intus minor est: quia scriptum est: Deprimit terrena inhabitatio sensum multa cogitantem (Sap. 9, 15). Quae enim superiora penetrare, etiam collecta, (0218A)non sufficit, pensate quid agere poterit divisa. Scimus autem omnes quia et fluvius qui in multis rivis dividitur a suo alveo siccatur.
Item in ejusdem prophetae tractatibus, homilia 11: « Sive, inquit, justus in culpa, sive peccator in morte corruat, speculatori timendum est ne hunc ex suo silentio reactus peccantium pariter involvat. Sed interim, dum loquor, avertere a memetipso oculos volo, et ecce iterum sermo divinus me impingit in memetipsum, ut meam negligentiam videam, et mihi dici haec quae audio pertimescam. Sicut enim superius dixi, cujus cor innumeris curis sparsum, se ad se colligat? Quando etenim possum et ea quae circa me sunt sollicite omnia curare, et memetipsum, adunato sensu, conspicere? Quando possum pravorum (0218B)nequitias insequendo corrigere, bonorum actus laudando et admonendo custodire, aliis terrorem atque aliis dulcedinem demonstrare? Quando valeo, et de his quae sunt necessaria fratribus cogitare, et contra hostiles gladios de Urbis vigiliis sollicitudinem gerere, ne incursione 166 subita cives pereant providere, et inter haec omnia pro animarum custodia plene atque efficaciter verbum exhortationis impendere? Loqui etenim de Deo quietae valde et liberae mentis est. Tunc namque bene lingua dirigitur in sermone, cum secure sensus quieverit in tranquillitate: quia nec concussa aqua imaginem conspicientis reddit, sed tunc in ea vultus intendentis aspicitur, cum non movetur. Quam ergo exhortationem vobis speculator vester, fratres charissimi, faciat, quem (0218C)tot rerum confusio perturbat? » Et paulo post: « Sacerdos etiam post compunctionem ac lacrymas cogitur necessaria quaeque filiorum suorum cognoscere, et ea quae refugit animo patienter audire, atque post suspiria coelestium, quorumlibet carnalium hominum onera portare, et saepe cum supervenientibus cor in diversam qualitatem transfundere. Nam aliquando de lucris spiritualibus gaudet; sed cum quilibet moerens supervenerit, nisi ejus moerorem in se susceperit, tribulationi illius compatiens non est. Et aliquando de damnis animarum luget; sed repente superveniunt qui de suis prosperitatibus laetantur, quorum si laetitiae sacerdos non congaudet, minus amare creditur filios in quorum gaudio non exsultat, praecipue cum Paulus dicat: Gaudere cum gaudentibus, (0218D)flere cum flentibus (Rom. XII, 15). Nihil ergo tam onerosum in ordine sacerdotum video quam rigorem mentis compatiendo flectere, et cum personis supervenientibus animum mutare; et tamen hoc valde est necessarium. Nam quando ex praedicatione ejus ad boni operis gratiam peccator reducitur, si ipse qui praedicat videtur ingratus? » (Praefat. l. II in Ezech.)
Item in fine ejusdem voluminis: « Ecce haec, ut Domino largiente potuimus, coram vobis, fratres charissimi, rimati sumus. Nemo autem me reprehendat si post hanc locutionem cessavero, quia, sicut (0219A)omnes cernitis, nostrae tribulationes excreverunt. Undique gladiis circumfusi sumus, undique imminens mortis periculum timemus. Alii detruncatis ad nos manibus redeunt; alii capti, alii interempti nunciantur. Jam cogor linguam ab expositione retinere, quia taedet animam meam vitae meae (Job. X). Jam nullus in me sacri eloquii studium requirat, quia versa est in luctum cithara mea, et organum meum in vocem flentium (Job. XXX). Jam cordis oculus in mysteriorum discussione non vigilat, quia dormitavit anima mea prae taedio (Psal. CXVIII). Jam minus lectio animo dulcis est, quia oblitus sum manducare panem meum a voce gemitus mei (Psal. CI). Cui autem vivere non licet, de Scripturae sacrae sensibus loqui mystica qualiter libet? Et qui cogor quotidie (0219B)amara bibere, quando possum dulcia propinare? » (Homil. ult.)
Item Italicae patriciae et Venantio, exmonacho patricio: « Quosdam de Sicilia venientes affectu quo debui de sospitate excellentiae vestrae requirere curavi, sed de assiduitate aegritudinum mihi tristia responderunt. Haec autem dicens, nec ego vobis de meipso invenio aliud quod debeam nuntiare, nisi quod, peccatis meis facientibus, ecce jam undecim menses sunt quod valde rarum est si de lecto surgere aliquando potui. Tantis enim podagrae doloribus, tantisque molestiarum premor angoribus, ut vita mihi gravissima poena sit. Quotidie enim in dolore deficio, et mortis remedium expectando suspiro. In clero vero 167 hujus urbis et populo tanti febrium (0219C)languores irruerunt, ut pene nullus liber, nullus servus remanserit, qui idoneus esse ad aliquod officium vel ministerium possit. De vicinis autem urbibus strages nobis mortalitatis quotidie nuntiantur. Africa autem qualiter mortalitate et languoribus vastetur, quanto viciniores estis tanto credo quod subtilius cognovistis. De Oriente vero qui veniunt, graviores desolationes nuntiant. In his itaque omnibus, quia, appropinquante fine mundi, generalem percussionem esse cognoscimus, affligi nimis de propriis molestiis non debemus. » (Regist. l. IX, ep. 123.)
Item Eulogio, patriarchae Alexandrino: « Transacto anno suavissima sanctitatis vestrae scripta suscepi, quibus pro aegritudinis meae nimietate respondere nunc usque non valui. Ecce enim jam biennium (0219D)pene expletur quo lectulo teneor, tantisque podagrae doloribus affligor, ut vix in diebus festis usque ad horarum trium spatium surgere valeam missarum solemnia celebrare. Mox autem cum gravi compellor dolore decumbere, ut cruciatum meum non possim, gemitu interrumpente, tolerare. Qui dolor interdum mihi lentus est, interdum nimius, sed neque ita lentus ut recedat, neque ita nimius ut interficiat. Unde fit ut qui quotidie in morte sum, repellar a morte. Nec mirum, quia peccator gravis tali corruptionis carcere diu teneor inclusus; unde compellor clamare: Educ de carcere animam meam ad confitendum nomini tuo, (0220A)Domine (Psal. CXLI, v. ult.). Sed quia meis adhuc precibus obtinere non mereor, rogo ut vestrae sanctitatis oratio suae mihi intercessionis adjutorium praebeat, meque a peccati et corruptionis pondere liberum reddat in illam, quam bene nostis, libertatem gloriae filiorum Dei. » (Lib. X, ep. 35.)
Item eidem: « Peto autem ut pro me enixius vestra sanctitas orare debeat, quia podagrae doloribus, et barbarorum gladiis, et curarum afflictionibus incessanter premor. Sed si mihi orationis vestrae opem impenditis, credo quod me contra adversa omnia fortiter juvetis. » (Lib. IX, ep. 78.)
Item eidem: « Rogo ergo ut pro me peccatore enixius oretis, quia et dolor corporis, et amaritudo cordis ex curarum afflictionibus, et immensa vastitas (0220B)mortalitatis, inter tot barbarorum gladios me vehementer affligit. Inter quae omnia non temporalem, sed aeternam consolationem requiro, quam per me impetrare non valeo, sed per intercessionem vestrae beatitudinis hanc me obtinere confido. » (Lib. XIII, ep. 41.)
Item Mariniano, episcopo Ravennae: « Multum jam tempus est quo surgere de lecto non valeo: nam me modo podagrae dolor cruciat, modo nescio quis in toto corpore se ignis cum dolore expandit; et fit plerumque ut uno in me tempore ardor cum dolore confligat, et corpus in me animusque deficiat. Quantis autem aliis necessitatibus extra has quas protuli infirmitates afficiar enumerare non valeo, sed breviter dico quia sic me infectio noxii humoris (0220C)imbibit, ut vivere mihi poena sit, et mortem desideranter expectem, quam gemitibus meis solam esse credo remedium. Proinde, frater sanctissime, divinae pro me pietatis misericordiam deprecare, ut percussionis suae 168 erga me flagella propitius mitiget, et patientiam tolerandi concedat, ne nimio, quod absit, taedio in impatientiam cor erumpat, et quae curari per plagam poterat culpa crescat ex murmure. » (Lib. XI, ep. 32.)
Item Rusticianae patriciae: « De podagrae molestia quam vobis evenisse signastis, et contristatus vehementer sum et laetatus. Laetatus, quia humor noxius inferiora petens, superiora profecto deseruit. Contristatus vero, quia in tam tenuissimo corpore dolores vos nimios perpeti pertimesco. Ubi enim deest caro, (0220D)quae virtus esse poterit doloribus resistens? Me etenim, quem qualis fuerim nostis, ita amaritudo animi et assidua exacerbatio atque per hoc podagrae molestia affecit, ut corpus meum tamquam in sepultura siccatum sit unde fit ut jam raro de lecto surgere valeam. » (Lib. XI, ep. 44.)
Item eidem: « Ego in tanto gemitu et occupationibus vivo, ut ad dies quos ago pervenisse me poeniteat, solaque mihi in consolatione sit mortis exspectatio. Unde peto ut pro me orare debeatis, quatenus de hoc carnis carcere citius educat, ne tantis laboribus diutius torquear. » (Lib. XIII, ep. 22.) Item (0221A)Anastasio Antiocheno: « Rogo ut pro mei cordis infirmitate enixius oretis, quatenus omnipotens Deus mentem meam a malis omnibus pro vestra intercessione tueatur, et citius me de tot procellis hujus tempestatis eripiat, atque in aeternae quietis littore perducat. » (Lib. VIII, ep. 2.)
68. Tantis precibus Gregorius tandem aliquando divinitus exauditus, postquam sedem catholicae et apostolicae sanctae Romanae Ecclesiae annis tredecim, mensibus sex et diebus decem, doctrinis pariter ac operibus felicissimis illustravit, anno imperii Phocae secundo, indictione septima, quarto iduum Martiarum, a carnis corruptione subtractus est, incorruptionis perpetuae gloria sublimandus. Qui videlicet omni vitae suae tempore sicut novas basilicas minime fabricarat, (0221B)ita nimirum fabricatarum veterum sarta tecta cum summo studio annualiter reparabat: quas reditibus, luminaribus, officiis atque donariis cumulans, in basilica beati Petri apostoli fastigium de argento purissimo, quod a Leone Tertio pontifice in basilica Sixtiana sanctae Mariae nomini dedicata translatum est, fabricavit, et in basilica beati Pauli apostoli super altare nihilominus aliud fastigium procuravit. Hujus praeterea venerabile corpus in extrema porticu basilicae beati Petri apostoli ante secretarium tunc antiquissimum, quo videlicet Leo, Simplicius, Gelasius, atque Symmachus, apostolicae sedis episcopi, cum nonnullis aliis tumulati, suis hactenus epitaphiis praedicantur, sepultum tali titulo decoratur: Suscipe terra tuo corpus de corpore sumptum, (0221C)Reddere quod valeas, vivificante Deo. Spiritus astra petit, lethi nil jura nocebunt, Cui vitae alterius mors magis illa via est. Pontificis summi hoc clauduntur membra sepulcro, Qui innumeris semper vivat ubique bonis. Esuriem dapibus superavit, frigora veste, Atque animas monitis texit ab hoste sacris. Implebatque actu quidquid sermone docebat, Esset ut exemplum mystica verba loquens. 169 Anglos ad Christum vertit pietate magistra, Acquirens fidelque agmina gente nova. Hic labor, hoc studium, tibi cura haec pastor agebas, Ut Domino offerres plurima lucra gregis. Hisque Dei consul factus, laetare triumphis, Nam mercedem operum jam sine fine tenes. 69. Quo scilicet liberalissimo pastore defuncto, vehementissima fames eodem anno incubuit: et quanto patrono tunc Roma caruit, licet rerum inopia toto pene mundo monstraverit, invidorum tamen feritas (0221D)minime recognovit. Nam sicut a majoribus traditur, cum calumniarum veterum incentores, Gregorium prodigum dilapidatoremque multiplicis patriarchatus thesauri perstreperent, deficiente personali materie, (0222A)ad comburendos libros ejus coeperunt pariter anhelare. Quorum dum quosdam jam combussissent, ac reliquos vellent exurere, Petrus Diaconus familiarissimus ejus, cum quo quatuor Dialogorum libros disputaverat, creditur vehementissime obstitisse dicens, ad obliterandam ejus memoriam librorum exustionem nihil proficere quorum exemplaria, diversis petentibus, mundi ambitum penetrassent; subjungens immane sacrilegium esse, tanti Patris tot et tales libros exurere, super cujus caput ipse Spiritum sanctum in similitudine columbae tractantis frequentissime perspexisset. Cumque dudum devotum populum Diaconus cerneret occasione temporis cum invidis resultare, in hoc omnium sententiam dicitur provocasse, ut, si quod dixerat jurejurando confirmans mori continuo (0222B)meruisset, ipsi a librorum exustione desisterent, si vero testimonii sui superstes exstitisset, ipse quoque combustoribus manus daret. Itaque cum Evangeliis in ambonem venerabilis levita Petrus ascendens, mox ut Gregorianae sanctitati testimonium praebuit, inter verba verae confessionis spiritum efflavit, et a dolore mortis extraneus juxta pyrgi basim, sicut hactenus cernitur, confessor veritatis meruit sepeliri. 70. Hinc est quod consuetudinaliter Spiritus sanctus in specie columbae super scribentis Gregorii caput depingitur, et quod expositionum illius pars maxima, quae utique ab invidis exusta recolitur, non habetur. Quarum ipse summam Joanni, subdiacono Ravennae, responsali suo, significare videtur, inter caetera sic (0222C)describens: « Quia charissimus quondam filius meus Claudius, aliqua me loquente de Proverbiis, de Canticis canticorum, de Prophetis, de libris quoque Regum et de Heptateucho audierat, quae ego scripto tradere prae infirmitate non potui, ipse ea suo sensu dictavit, ne oblivione deperirent, ut apto tempore haec eadem mihi inferret, et emendatius dictarentur. Quae cum mihi legisset, inveni dictorum meorum sensum valde inutilius fuisse permutatum. Unde necesse est ut tua experientia, omni excusatione atque mora cessante, ad ejus monasterium accedat, convenire fratres faciat, et sub omni veritate quantascunque de diversis 170 Scripturis chartulas detulit, ad medium deducat: quas tu suscipe, et mihi celerrime transmitte. » (Regist. lib. XII, ep. 24.) Enimvero, quia (0222D)studiositas Gregorii, qui post haec tribus ferme annis superfuit, falli non potuit, constat nimirum quia plures libros quam nunc habeantur composuit. Quorum memoriam quidam in episcopali ejus perstringens, ait: (0223A)Job, Ezechiel, Evangelia et Pastoralem exposuit, et multa alia. Ut subaudias, quae jam inveniri non possunt, quoniam revera ante succensa sunt quam edita, sicut reliqua ipsius opera quae nunc in sancta Romana Ecclesia retinentur adhuc sub custodia, ne penitus vulgarentur. 71. Itaque si curiosius perpendatur omne Gregorii tractandi tempus quo libros qui nunc habentur exposuit, a diaconio suo usque ad penultimum sui pontificatus annum extenditur; et licet, Langobardorum perfidia saeviente, post Ezechielis tractatus, ab expositione librorum destiterit, ab exponendis tamen epistolis, quamdiu vivere potuit, numquam omnino cessavit; quarum videlicet tot libros in scrinio dereliquit, quot annos advixit. Unde quartum-decimum (0223B)epistolarum librum septimae indictionis inperfectum reliquit quoniam ad ejusdem indictionis terminum non pertingit. Ex quorum multitudine primi Hadriani papae temporibus quaedam epistolae decretales per singulas indictiones excerptae sunt, et in duobus voluminibus, sicut modo cernitur, congregatae. Et Gregorius jamdudum in monasterio positus, ubi eum angelus Domini sub habitu naufragi scribentem repererat, nimirum quaedam dictaverat, ut ad expositionem tantae profunditatis quam in libro Job penetrare potuit, eo paratior quo ex dictandi consuetudine doctior, perveniret. 72. Ergo Gregorius in diaconio suo, dum illum in Constantinopolitana urbe sedis apostolicae responsa constringerent, et Leandrum, Hispanum episcopum, injuncta pro causis fidei Wisigothorum ibi legatio (0223C)perduxisset, eodem Leandro (sicut in primo libro dixisse me recolo) cum fratribus tunc Gregorio adhaerentibus, importunissime compellente, librum beati Job coepit exponere (Lib. I, 27). Quibus coram positis priora libri sub oculis dixit; et quia tempus paulo vacantius reperit, posteriora tractando dictavit. Cumque ei spatia largiora suppeterent, multa augens, pauca subtrahens, atque ita ut inventa sunt nonnulla derelinquens, ea quae se loquente excerpta sub oculis fuerant, per libros emendando composuit. Qui cum jam factus episcopus Romae postrema dictaret, quo stylo prima dixerat sollicite attendens, egit ut ea quae locutus fuerat, studiosa emendatione transcurrens, quasi ad similitudinem dictatus erigeret, et ea quae dictaverat, non longe a (0223D)colloquentis sermone discreparent: quatenus dum hoc tenditur, illud adtrahitur, edita modo dissimili res non dissimilis formaretur. Quamvis tertiam ipsius operis partem ut colloquendo protulit, pene ita dereliquit: quia dum eum fratres 171 ad alia exponenda pertraherent, hanc subtilius emendari noluerunt. Quibus multa jubentibus, dum parere modo per expositionis ministerium modo per contemplationis ascensum, modo per moralitatis instrumentum studeret, hoc opus, per triginta et quinque libros (0224A)extensum, in sex codicibus explevit. Quorum exemplaria primo per Urbis monasteria subdivisit, postremo vero eidem Leandro episcopo destinavit. 73. Sed in ipso sui episcopatus exordio, dum a Joanne, Ravennatis urbis episcopo, humiliter reprehensus fuisset, cur pastoralis curae delitescendo pondera fugere vir tam idoneus voluisset, librum Regulae Pastoralis composuit: quem quadripartita ratione distinguens, valde pensandum esse perdocuit, cum rerum necessitas exposcit, ad culmen quisque regiminis qualiter veniat, atque ad hoc rite perveniens qualiter vivat, et bene vivens qualiter doceat, et recte docens infirmitatem suam quotidie quanta valet consideratione cognoscat, ne aut humilitas accessum fugiat, aut perventioni vita contradicat, aut vitam (0224B)doctrina destituat, aut doctrinam praesumptio extollat. Primum ergo appetitum timor temperet; post autem magisterium quod a non quaerente suscipitur, vita commendet; deinde necesse est ut pastoris bonum, quod vivendo ostenditur, etiam loquendo propagetur; ad extremum vero superest ut perfecta quaeque opera consideratio propriae infirmitatis deprimat, ne haec ante occulti arbitri oculos tumor elationis exstinguat. Et quia quosdam imperitos ad sacerdotium conspirasse cognoverat, quosdam conspiraturos esse praevidebat: qui metiri se nescientes, quae non didicerunt docere concupiscerent, quique pondus magisterii tanto levius aestimarent quanto vim illius magnitudinis ignorarent: hos in ipso libri sui reprehendit exordio, ut si quando indocti ac praecipites doctrinae arcem tenere appetissent, a praecipitationis (0224C)suae ausibus in ipsa Gregorianae locutionis janua pellerentur. Hunc librum Anatolius, diaconus, ejus apocrisiarius, quaerenti ac jubenti imperatori quondam obtulerat, quem magnus Anastasius, Antiochenus episcopus, in Graecam linguam transfudit, et Orientalibus ecclesiis opus venerabile procuravit. 74. Deinde, sicut in secundo hujus operis libro jam retuli, dum adhuc Gregorius ad loquendum voce statuque sibi sufficeret, per stationes discurrens, viginti homilias Evangelii diverso tempore coram populo declamavit; reliquas vero ejusdem numeri dictavit quidem, sed, lassescente stomacho languore continuo, aliis pronuntiare permisit (Lib. IX, ep. 52): quarum exemplaria Secundo servo Dei petenti mandavit. 75. Cumque a suis familiaribus ut aliqua de miraculis (0224D)patrum describeret Gregorius enixius rogaretur, Maximiano, Syracusano episcopo, scripsit, dicens: « Fratres mei, qui mecum familiariter vivunt, omni modo me compellunt aliqua de miraculis Patrum quae in Italia facta audivimus sub brevitate describere. Ad quam rem solatio vestrae charitatis vehementer indigeo, ut quae vobis in memoriam redeunt, quaeque cognovisse vos 172 contigit, mihi breviter indicetis. De domno autem Nonnoso abbate, qui juxta domnum Anastasium de Pentomis fuit, aliqua retulisse te memini (0225A)quae oblivioni mandavi. Et haec ergo, et si qua sunt alia, tuis peto epistolis imprimi, et mihi sub celeritate transmitti, si tamen ad me ipse non proficisceris. » (Regist. lib. III, ep. 51.) Hinc Gregorius roboratus, sanctorum miracula Patrum cum Petro suo diacono quae per inquisitionem atque responsionem protulerat expositionis altius studium interrumpens, sola nominum praenotatione distinxit, et in libros quatuor ordinavit: ut, sicut in libris expositionum suarum quibus esset virtutibus insudandum docuerat, ita etiam descriptis sanctorum miraculis quae virtutum fuisset earumdem claritas luce clarius ostentaret. Quos libros Zacharias, sanctae Ecclesiae Romanae episcopus, Graeco Latinoque sermone doctissimus, temporibus Constantini imperatoris post annos ferme (0225B)centum septuaginta quinque in graecam linguam convertens, Orientalibus ecclesiis divulgavit, quamvis astuta Graecorum perversitas, in commemoratione Spiritus sancti a Patre procedentis, nomen Filii suaptim radens abstulerit. 76. Primam quoque et ultimam Ezechielis prophetae partes quae videbantur obscuriores, Romanis postulantibus, pertractavit, easque per homilias viginti et duas distinguens, quantum lucis intus habeant demonstravit; et in his tractandis, sicut superius patuit, finem fecit. 77. Qui libri dum a doctoribus sequentis temporis tam rectissimis sententiis editi quam luculentissimo rhetoricae facundiae stylo compositi veraciter doceantur, eos beatus Gregorius ex humilitatis suae dulcedine (0225C)incultos perhibet, Leandro episcopo inter caetera scribens: « Quaeso ut hujus operis (haud dubium quin Moralium) dicta percurrens, in his verborum folia non requiras, quia per sacra eloquia ab eorum tractatoribus infructuosae loquacitatis levitas studiose compescitur, dum in templo Dei nemus plantari prohibetur. Et cuncti proculdubio scimus quia, quoties in foliis male laetae segetis culmi proficiunt, minori plenitudine spicarum grana turgescunt. Unde et ipsam loquendi artem quam magisteria disciplinae exterioris insinuant servare despexi. Nam sicut hujus quoque epistolae tenor enuntiat, non metacismi collisionem fugio, non barbarismi confusionem devito, hiatus motusque etiam et praepositionum casus servare contemno: quia indignum vehementer existimo, (0225D)ut verba coelestis oraculi restringam sub regulis Donati; neque enim haec ab ullis interpretibus in Scripturae sacrae auctoritate servata sunt. Ex qua re nimirum quia nostra expositio oritur, dignum profecto est ut quasi edita soboles speciem suae matris imitetur. » ( Praefat. ad lib. Moral. ) In quibus verbis agnoscitur Gregorius non studuisse locutionem pompaticam, sed ex pristina saecularis exercitii consuetudine potius incurrisse. Cujus facundiae consonantiam Isidorus, Hispalensis urbis episcopus, in expositione (0226A)Geneseos admiratus: « Sumpta, inquit, sunt, ab auctoribus haec Origene, Victorino, Ambrosio, Hieronymo, Cassiano, Augustino, Fulgentio, ac nostris temporibus insigniter 173 eloquente Gregorio. » Sed et Beda presbyter in libro de schematibus oratores homoeoteleuton facere perhibens, exemplum proposuit, dicens: « Beatus Job Deo soli sibique cognitus, in tentatione ad nostram notitiam perducendus, tactus est vulnere ut odorem suarum virium tanto latius spargeret, quanto more aromatum melius ex intentione fragraret. Quo schemate ipse, qui hoc dixit, beatus papa Gregorius saepissime usus fuisse cognoscitur; et hujusmodi orationes esse reor quas Hieronymus concinnas rhetorum declamationes appellat. »(0226B) 78. At Gregorius humilitatis suae cautela commonitus, non solum facundiae suae redolentiam contemnebat, verum etiam in comparatione tractatus alterius dictatum suum furfurem nominans, libros suos legi quamdiu viveret vehementissime prohibebat, Innocentio praefecto Africae inter caetera scribens: « Quod in expositione sancti Job transmitti vobis codicem voluistis, vestro omnino studio congaudemus: quoniam illi rei eminentiam vestram studere conspicimus, quae nec totos foras vos exire permittat, et ad cor iterum saecularibus curis dispersos recolligat. Sed si delicioso cupitis pabulo saginari, beati Augustini patriotae vestri opuscula legite, et ad comparationem siliginis illius nostrum furfurem non quaeratis. » (Regist. lib. X, ep. 37.) (0226C)Item Joanni, episcopo Syracusano: « Praeterea audio quod aliqua de his quae scripsisse me memini fraternitas vestra ad mensam suam coram extraneis legi faciat. Quod mihi non videtur esse faciendum, quia hoc quod vos pro charitate facitis, possunt quidam, quantum ad me est, vanae gloriae deputare. Ideoque coram extraneis antiquorum dicta legite, ex quorum auctoritate valeant qui audiant reformari. » (Lib. VIII, ep. 9.)
Item Joanni, subdiacono Ravennae, post multa: « Illud, inquit, quod ad me quorumdam relatione perlatum est, quia reverentissimus coepiscopus meus Marinianus legi commenta beati Job publice ad vigilias facit, non grate suscepi, quia illud opus non est populare, et rudibus auditoribus impedimentum (0226D)magis quam provectum generat. Sed dic ei ut commenta Psalmorum legat ad vigilias, quae mentes saecularium ad bonos mores praecipue informent. Neque enim volo, dum in hac carne sum, si qua dixisse me contigit, ea facile hominibus innotesci. » (Lib. XII, ep. 24.)
79. Quanta sane consideratione Gregorius, qui ad culmen regiminis humiliter pervenisse, ad hoc opus perveniens bene vixisse, bene vivendo recte docuisse, satis, ut opinor, monstratus est infirmitatem suam (0227A)cognoverit, in extremo libro Moralium manifestat, cum dicit: « Expleto itaque hoc opere, ad me mihi video esse redeundum. Multum quippe mens nostra etiam cum recte loqui conatur, extra semetipsam spargitur. Integritatem namque animi, dum cogitantur verba qualiter proferantur, quia trahunt extrinsecus, minuunt. Igitur a publico locutionis redeundum est ad curiam cordis, ut quasi in quodam concilio consultationis ad me ipsum discernendum convocem cogitationes mentis, 174 quatenus ibi videam ne aut incaute mala aut bona non bene dixerim. Tunc enim bene dicitur bonum, cum is qui dicit, soli ei a quo accepit, per id appetit placere quod dicit. Et quidem mala me aliqua, etsi dixisse non invenio, tamen quia omnino non dixerim, non defendo. (0227B)Bona vero si qua divinitus accipiens dixi, meo videlicet vitio minus me bene dixisse profiteor. Nam ad me intrinsecus rediens, postpositis verborum foliis, postpositis sententiarum ramis, dum ipsam subtiliter radicem meae intentionis inspicio, Deo quidem ex ea me summopere placere voluisse cognosco; sed eidem intentioni qua Deo placere studeo, furtim se nescio quomodo intentio humanae laudis interserit. Quod cum jam postmodum tardeque discerno, invenio me aliter agere quod scio me aliter inchoasse. Sic enim saepe intentionem nostram, dum ante Dei oculos recte incipitur, occulte subjuncta, et eam velut in itinere comprehendens, humanae laudis intentio assequitur: sicut pro necessitate quidem cibus sumitur, sed in ipso esu, dum furtim gula subripit, (0227C)edendi delectatio permiscetur; unde plerumque contingit ut refectionem corporis, quam salutis causa coepimus, causa voluptatis expleamus. Fatendum est igitur quod rectam quidem intentionem nostram, quae soli Deo placere appetit, nonnunquam intentio minus recta, quae de donis Dei placere hominibus quaerit, insidiando comitatur. Si autem de his divinitus districte discutimur, quis inter ista remanet salutis locus, quando et mala nostra pura mala sunt, et bona quae nos habere credimus pura bona esse nequaquam possunt? Sed hoc mihi operae pretium credo, quod fraternis auribus omne quod in me latenter ipse reprehendo, incunctanter aperio. Quia enim exponendo non celavi quod sensi, confitendo non abscondo quod patior. Per expositionem patefeci (0227D)dona, per confessionem detego vulnera. Et quia in hoc tam magno humano genere, nec parvi desunt qui dictis meis debeant instrui, nec magni desunt qui cognitae meae debeant infirmitati misereri, per haec utraque aliis fratribus quantum possum curam confero, ab aliis spero. Illis dixi exponendo quod faciant, istis aperio confitendo quod parcant. Illis verborum medicamenta non subtraho, istis lacerationem vulnerum non abscondo. Igitur quaeso ut quisquis hoc (0228A)legerit, apud districtum Judicem solatium mihi suae orationis impendat, omne quod in me sordidum deprehendit fletibus diluat. Orationis autem atque expositionis virtute collata, lector meus in recompensatione me superat, si, cum per me verba accipit, pro me lacrymas reddit. » 80. Hujus beatissimi Gregorii venerabile corpus, a Gregorio quarto sedis apostolicae praesule post annos circiter quinquaginta translatum, ante novellum secretarium constructis absidibus, sicuti modo cernitur, sub altari sui nominis collocatur: quo ejus anniversarie solemnitas cunctis certatim pernoctantibus veneratione gratissima celebratur, in qua pallium ejus, et phylacteria, sed et balteus ejus consuetudinaliter osculantur. Quae sigillatim 175 (0228B)considerata, et antiquitatem viri, et mediocritatem habitus, et speciem regularis propositi signis perspicuis repraesentant. Nam in eo quod pallium ejus bysso candente contextum nullis fuisse cernitur acubus perforatum, sic ipsum circa scapulas obvolutum fuisse, non autem confixum dignoscitur, sicuti vetustissimis musivis vel picturis ostenditur. Quod autem reliquiarum phylacteria tenui argento fabricata, vilique pallio, de collo suspensa fuisse videntur, habitus ejus mediocritate demonstratur. Porro in exilitate baltei, quae unius pollicis mensuram numquam excedit, speciem propositi regularis olim a sancto Benedicto statuti, cujus ipse vitam describens, in dialogo regulam quoque laudaverat, eum servasse luce clarius manifestat, praesertim cum idem venerabilis (0228C)doctor Gregorius Graecam linguam nescierit, et sui monasterii monachos Benedicti utique regulis mancipatos in Saxoniam destinarit. 81. Siquidem quod Graecam linguam nescierit, ipse testatur in epistola Eusebio, Thessalonicensi episcopo, scribens: Lator praesentium Theodorus, Ecclesiae lector, ad sanctorum apostolorum limina veniens, dum homo (quippe ut novus) haberetur incognitus, Andreae monacho, qui ad sanctum Paulum inclusus fuerat, res et chartas quas detulit, ut re vera olim noto, innocenter deposuit, credens quod mens ipsius (sicut et nos ante putaveramus) cum habitu concordaret. Sed ille tantae pravitatis inventus est, ut si ejus stultitiae sub inclusionis specie paulo adhuc amplius licuisset, multorum animas malitiae suae falsitate (0228D)deciperet, et quaecumque potuisset non levia scandala generaret. Nam inter alia quae idem Andreas pessime cogitavit et fecit, eam quoque quam ad nos misistis, dum apud ipsum a praefato lectore esset deposita, infalsavit epistolam, ut quicumque eam legeret, vos nec catholica nec recta sapere evidenter argueret. Ex qua re contigit ut dum veritatem studiose quaereremus, ejus quae latebat iniquitas vulgaretur: et tanta in eo reperta sunt, quanta nec de (0229A)scelerato quocumque laico crederentur. Et quia inter diversa mala aliquos etiam sermones scripsit, atque eos ex nostro nomine titulavit, et suspecti sumus ne eos alicubi transmiserit, fraternitas vestra sollicitudidem gerat; et si quid tale repererit, eos exscindi et omnimodo faciat aboleri, ut quod imperitus litterarum et Scripturae divinae nescius, nostro, sicut diximus, nomine praenotavit, quorumdam animos non possit inficere. Nam nos nec Graece novimus, nec aliquod opus Graece aliquando conscripsimus. » (Regist. lib. XI, ep. 69.) 82. Quod vero monachi, qui a Gregorio in Saxoniam missi, sancti Benedicti regulae fuerint mancipati, 176 inter alia etiam illud ostendit, quod ex ipsius discipulis vix potest in illis partibus monachus aliquis (0229B)inveniri a quo non observetur tam in proposito quam in habitu regula Benedicti. Quapropter sicut constat Gregorianum monasterium a Latinitate in Graecitatem necessitate potius quam voluntate conversum, ita fideliter praestolatur in Latinitatis cultum favente Domino denuo reversurum. 83. In cujus venerabilis monasterii atrio, jussu Gregorii, juxta nymphium duae iconiae veterrimae artificialiter depictae usque hactenus videntur. In quarum altera beatus Petrus apostolus sedens conspicitur, stantem Gordianum, regionarium, videlicet patrem Gregorii, manu dextera per dexteram nihilominus suscepisse. Cujus Gordiani habitus castanei coloris planeta est, sub planeta dalmatica, in pedibus caligas habens; statura longa, facies deducta, virides (0229C)oculi, barba modica, capilli condensi, vultus gravis. In altera vero mater Gregorii sedens depicta est Silvia, candido velamine a dextro humero taliter contra sinistram revoluto contecta, ut sub eo manus tamquam de planeta subducat; et circa pectus sub gula (0230A)inferior tunica pseudolactini coloris appareat, quae magno sinuamine super pedes defluat; duabus zonis ad similitudinem dalmaticarum, sed latioribus omnino distincta; statura plena, facies rotunda quidem et candida, sed senio jam rugosa, quam ipsa quoque senectus pulcherrimam fuisse significat; oculis glaucis et grandibus, superciliis modicis, labellis venustis, vultu hilari, ferens in capite matronalem mitram candentis brandei raritate niblatam; duobus dexterae digitis signaculo crucis se munire velle praetendens, in sinistra vero patens psalterium retinens, in quo hoc scriptum est: Vivit anima mea, et laudabit te, et judicia tua adjuvabunt me (Psalm. CXVIII, vers. penult.). A dextero vero cubito usque ad sinistrum circa scapulas versus ascendens reflectitur, qui ita se habet: Gregorius Silviae matri fecit.(0230B) 48. Sed et in absidula post fratrum cellarium Gregorius ejusdem artificis magisterio in rota gypsea pictus ostenditur, statura justa et bene formata, facie de paternae faciei longitudine et maternae rotunditate ita medie temperata, ut cum rotunditate quadam decentissime videatur esse deducta, barba paterno more subfulva et modica; ita calvaster, ut in medio frontis gemellos cincinnos rarusculos habeat, et dextrorsum reflexos; corona rotunda et spatiosa, capillo subnigro et decenter intorto sub auriculae medium propendente; fronte speciosa, elatis et longis, sed exilibus superciliis; oculis pupilla furvis non quidem magnis sed patulis; subocularibus plenis; naso a radice 177 vergentium superciliorum subtiliter (0230C)directo, circa medium latiore, deinde paululum recurvo et in extremo patulis naribus prominente; ore rubeo; crassis et subdividuis labiis, genis compositis; mento a confinio maxillarum decibiliter prominente; colore aquilino et vivido, nondum, sicut ei (0231A)postea contigit, cardiaco; vultu mitis; manibus pulchris; teretibus digitis et habilibus ad scribendum. Praeterea planeta super dalmaticam castanea, Evangelium in sinistra, modus crucis in dextra; pallio mediocri a dextro videlicet humero sub pectore super stomachum circulatim deducto, deinde sursum per sinistrum humerum post tergum deposito, cujus pars altera super eumdem humerum veniens propria rectitudine, non per medium corporis, sed ex latere pendet; circa verticem vero tabulae similitudinem, quod viventis insigne est, praeferens, non coronam. Ex quo manifestissime declaratur, quia Gregorius dum adviveret, suam similitudinem depingi salubriter voluit, in qua posset a suis monachis, non pro elationis gloria, sed pro cognitae districtionis cautela, frequentius (0231B)intueri. Ubi hujusmodi distichon ipse dictavit: Christe potens Domine, nostri largitor honoris, Indultum officium solita pietate guberna. 85. Ubi etiam tempore Petri archidiaconi, et Joannis hegumeni, Saturninus monachus dextra laevaque beati Gregorii effigies sanctorum apostolorum, quemadmodum modo videntur, depinxit. Quo scilicet loco nonnunquam divinitus candela succenditur, et in ejusdem similitudinis effigie pro regimine sui monasterii saepe beatus Gregorius praesentatur. 86. Nam ut pauca de multis contingam, Leonis Quarti pontificis tempore, cum Megistus, Ostiensis episcopus et apostolicae sedis bibliothecarius, eidem monasterio praesset, Joannes presbyter, ejusdem praepositus, cum quadam femina turpiter vivens, vehementissimo podagrae dolore correptus est, qui medicorum (0231C)manu cauteriatus per exustionis vulnus calcem coepit effundere. Quam restringere nullis artibus praevalens, in tantam desperationem perductus est, ut ab omni illius feminae visitatione desisteret, et illa sibi alterum sub eodem facinore copularet. Sed post annum presbyter ad pristinam sanitatem revertens, quamquam propositum sibi fuisset ut ulterius nullam contingeret, ad eamdem tamen misso nuntio, futuro die Dominico se redire professus est. Quo recepto, ubi suo desiderio votum quoque mulierculae convenire gavisus est, ad balnea processit. Unde revertens, tantum laetitiae potionibus et cantionibus se dissolvit, ut subrepente somno interesse nocturnis cum fratribus nunquam potuisset officiis. Eadem nocte cuidam presbytero et monacho beatus Gregorius in somnis (0231D)apparens, ait: Surge, et dic praeposito ut poenitentiam agens, peculium suum, quod eum aggregare non puduit pro peccato conscientiae suae, dispergat: 178 quia die tertia funditus exstinguetur a vita. Quod praepositus ut audivit, vehementer expavit. Et quia Gregorii mandato incredulus esse non poterat, poenitentiam coepit, cunctaque sua sanus distribuens, tanto febris ardore correptus est, ut, a diluculo diei (0232A)tertii usque ad horam tertiam cum ingenti fragore prae incendio linguam ab ore projiciens ultimum flatum protraheret. Quem presbyteri tam duriter laborare videntes, deputatis illic monachis, qui cum psalmodiis ejus exitum commendarent, ipsi pro eo omnipotenti Deo studuerunt solemnes hostias immolare. Sed monachi psalmodiam deserentes, non timuerunt inter se morienti fratri detrahere; cum ecce presbyteri a missarum solemniis circa horam septimam remeantes, Joannem presbyterum, quem incredibiliter cum morte luctantem reliquerant, levius se habere mirati sunt, cumque nominatim clamare coeperunt. Mox ille oculos, subridendo, concutiens: « Parcat, inquit, vobis Dominus, fratres: quare me sollicitare voluistis? Qui ab ipso hujus diei principio usque (0232B)nunc coram Christo praesidenti multis millibus angelorum cum diabolo ad judicium steti, et, adjuvantibus me sanctis Andrea et Gregorio, cunctis ejus objectionibus bene respondi. Sciatis autem quia monasterii sextarium, modium, libram, consuetudinem eleemosynarum et luminum, omnemque mensuram curiosissime Christo quaerenti usque ad scabellum pedum ejus portavi. Sed de una objectione, fateor, convictus metui de qua nimium, sicut vidistis, laborando vexatus sum, et me adhuc liberare non potui. Cumque fratres de ea requirerent, ait: Non audeo dicere, quia quando vos me clamastis, et a sancto Gregorio redire jussus sum, ut vobis etiam de mensuris et consuetudinibus monasterii ponerem rationem, diabolus questus est, putans, quod me Pater (0232C)ad poenitentiam remisisset. Quapropter beatum Gregorium vadem dedi, ne commotam calumniam cuilibet revelarem. Illis magis imminentibus, et se pro eo deprecaturos Dominum promittentibus, ut causam fratribus revelaret, defunctorum quorumdam domos, et viventium merita proferebat, dicens: Iste dignus, ille indignus est. Rursus interrogatus, ad monachos, qui pridem secum remanserant, conversus est, dicens: Omnia in quibus mihi detraxistis, fratres, audivi, quamquam respondere nequiverim, et impedimentum mihi non modicum generastis, quia tam a vobis quam a diabolo sub uno tempore accusatus, nesciebam cui primitus calumniae responderem. Sed si quando quemlibet migrantem videritis, compatimini sorti communi, et nolite de eo judicare, qui ad tam districti judicis cum criminatore suo judicium (0232D)vadit. » His expletis, cunctos jubet abscedere, solum presbyterum qui sibi mortem praenuntiaverat secum tenens. Qui solus remanere pavescens, alterum secum retinuit, hortatus ut causam pro qua conflixerat saltem sibi pandere non timeret. At ille 179 vehementer ingemuit, et converso ad parietem capite, clamabat, dicens: « O Andrea, Andrea, hoc anno pereas, qui me pravo consilio ad periculum compulisti. » (0233A)E vestigio Zacharias medicus, qui anno praeterito ad suos, videlicet Sarracenos, apostatando reversus est, adfuit, tactisque temporibus, jurare coepit presbyterum ex eadem valetudine minime moriturum. Quem languidus ut audivit, cum ingenti animadversione repulit, dicens: « Fratres, jam omne corpus meum est mortuum, in extremis faucibus spiritum permissum retineo, continuo moriturus; tantum psallite, ut revideam angelos quos videbam, et innuens vobis ostendam. » Quibus orantibus, totus coepit tremere, pallescere, sursum desideranter aspicere: cum subito spiritus adventare conspiciens, revolutis terribiliter oculis, monachis innuit, et abscessit; eosque tanto terrore perculsos dimisit, ut multis noctibus soli jacere timuerint. 87. Eodem die sicut postea deprehensum est, eodemque (0233B)momento, quando presbyter moriens Andreae periculum fuerat imprecatus, idem Andreas, fundi Barbiliani, positi scilicet via Ostiensi, conductor, in lectulum decicit; in quo per multum temporis continuo languore correptus, ita totus emarcuit, ut omne corpus ejus particulatim videretur dissolvi. Cumque defluentibus carnibus consumi posset, mori autem non posset, uxor, quae foetorem vulnerum virique cruciatus jam sustinere non poterat, intellexit tanti languoris incommoda sine divinae ultionis sententia hunc nullatenus incurrisse. Quem flendo curavit inquirere, ut quoniam a moriente praeposito frustra vocari non poterat, quid cum ipso commiserat monachis revelaret, si forte Dominus ejus confessionem (0233C)recipiens, eum a tantis cruciatibus liberaret. At ille, cognoscens malum quod fecerat latere non posse, monasterii monachos convocari rogavit, eisque confessus est cum eodem praeposito quasdam monasterii chartulas rapuisse, ac receptis pretiis extraneis tradidisse, seque certum existere quia pro hoc flagitio mori non posset quousque hoc coram omnibus revelaret. Quod videlicet verum fuisse rei exitus evidenter ostendit. Nam mox ut tantum facinus cunctis innotuit, is qui dudum mori volens non poterat, inter verba suae confessionis efflavit. Quem idcirco Deus omnipotens diu cruciari voluit, mori autem, donec reatum suum confiteretur, non posse permisit, ut exemplo sui cruciatus ostenderet, quid consumptores rerum Gregorii de semetipsis utique sperare debuissent.(0233D) 88. Ipsius quoque pontificis tempore, ejusdem Patris monasterio Athanasius praefuit, vir quidem charitate conspicuus et sui monasterii cautissimus executor. Qui cum saevientis inopiae tempus agnosceret, ne monachis necessitas fortassis incumberet, quadraginta pauperum, quos beatus Gregorius pasci semel in anno decreverat, refectionem subduxit. Quod impune se fecisse perpendens, etiam duodecim pauperum prandium totidemque denarios qui die depositionis beati Gregorii pro commemoratione duodecim ab eo quondam invitatorum, quorum tertius decimus angelum se esse professus est, consuetudinaliter pascebantur, (0234A)penitus interdixit: cum ejusdem 180 Quadragesimae tempore beatus Gregorius eidem presbytero cui supra et monacho in somnis apparuit, dicens: Vade et dic hegumeno: Quia diminuit consuetudinem, quam ego constitui, Dominus quoque ejus dies diminuet. Quod hegumenus ut audivit, primo quidem contremuit, post vero tanto minus credidit, quanto vitam suam longius cognoscebat extendi. Et ecce sub ipsis albis Paschalibus in oratorio sancti Severini cum fratribus vespertinis assistens officiis, ardere parietem vidit, quem fratribus exstinguere imperavit. Quibus hunc vinolentum credentibus, ipse tandem ferulam quam tenebat projiciens, manusque per parietem circumducens conabatur foris flammas exstinguere, quas constabat intima ejus depascere. (0234B)Denique ad hospitium rediens, tantae febris ardore succensus est, ut pervenire ad diem septimum nullatenus potuisset. Quia ergo dum consuluisse putavit se monachis, pauperibus nocuisse non timuit, ac per hoc quo se placare posse Gregorium credidit, prorsus offendit: frustra flammas parietis exstinguere voluit, quia tenacitatis suae flammas exstinguere recusavit. 89. Eodem nihilominus tempore post absidem oratorii sanctae Mariae semper Virginis oratorio sanctae Barbarae, ubi Gregorius laudes Domino celebrare solebat, conjuncti, daemon apparuit, sibique in antro, quod illic cernitur, hospitium faciens, nocturnis horis tanto crepitabat fragore, ut omnia fundamenta monasterii putaretur convellere. Nonnunquam equos (0234C)de stabulis auferens audiebatur tota nocte discurrere, quorum duos praecipitio demersisse probatus est. Cumque pavore tanti sonitus monachos a triclinio, in quo ad auram propter fervorem caumatis jacere solebant, penitus avertisset, unus eorum confisus in virtute Dei omnipotentis ante foramen decumbens, oratione facta, coepit dormire. Cui daemon in similitudine catti apparuit, eumque unguibus est aggressus discerpere. Quo monachus oratione repulso, identidem sopori se tradidit, cum subito daemon in similitudine cujusdam Aethiopis lancea minando apparuit, dicens: Ego quidem hinc vado, sed te vulneratum dimitto. Quo dicto, lanceam vibravit, monachumque sicut videbatur, in somnis percussit. Qui tantis clamoribus ejulavit, tanquam si revera percussus (0234D)exstiterit; accurrentibusque monachis, licet pavidus, quod viderat indicavit, et deinceps ibi ulterius daemonium non accessit. 90. Benedicti quoque pontificis tempore, Lucido Ficulino episcopo eidem monasterio praeminente, cum pestilentia faucium multitudo quotidie maxima deperiret, idem monachus, praeclusis faucibus, venit ad mortem, cui desperanti beatus Gregorius in somnis apparuit, dicens: Vis sanus fieri? At ille respondit se velle. Et beatus Gregorius: « Si mihi, inquit, promiseris ea quae tibi dixero fore dicturum, scito te esse sanandum; sin vero, citius moriturum. Cumque ille se dicturum tota certitudine promitteret, audivit: (0235A)Ito, denuntians Sabae, Joanni, Benedicto, Martino, Palumbo et Antonio monachis, Laurentio coco, Gemmoso carpentario, Accepto pistori, Andreae, Romano, et Leoni laicis, quoniam a crastino incipientes omnes dietim se moriendo subsequentur. 181 Post quorum decessum denuntia, Lucidum epîscopum, qui tenet id monasterium, die septimo moriturum. » His dictis, monachum oscitare praecipiens, duos digitos in faucem conjecit, vulnusque disrumpens, ut excrearet injunxit. Ille tussiens, partem coagulati sanguinis in modum lapidis re vera projecit; et ab ipsis pene mortis januis liberatus, eadem nocte contra spem omnium matutinalibus hymnis interfuit. Mirantibus fratribus, sanitatis suae modum innotuit, quos quando et qualiter ex monasterii familia morituros praeviderit, (0235B)indicavit; de sola interim episcopi morte dubitando conticuit. Et e vestigio in cunctorum morti deputatorum auribus volans fama discurrit; et dum ex relatione monachi se morituros certo die cognoscerent, dispositis suis reculis, ita se in mortem secuti sunt, sicut fuerant in somnio nominati. 91. Cumque presbyter monachus Lucido episcopo tam dirum nuntium revelare timeret, tacere autem penitus non auderet, monasterio se tandem proripuit, et ad domum episcopi non longe a flumine Tiberi, regione videlicet juxta basilicam sanctorum Cyri et Joannis positam, somnium nuntiaturus accessit. Quem scilicet, ubi cum pontifice in palatio prandere cognovit, exspectans redeuntem, sacerdotalibus vestimentis indutum, colore fulgidum, valetudine quoque sanissimum, salutare curavit. Cui episcopus ait: (0235C)« Jam nunc in tota urbe pro divino haberis, quia de his quos morituros praenuntiasti, solus unus remansit. At ille: Utinam sicut et ille quem vivere putas defunctus est, sic ipse qui hunc sequi praedictus est exiliret. » Cumque episcopus de eo tota curiositate requireret, et monachus dicere palpitaret, tandem ubi die sexto se moriturum cognovit, expalluit atque contremuit; resumptisque viribus, contra monachum frenduit; quem redire volentem retinuit. Interiora cubiculi pervagus penetravit; paulatim sibi fauces dolere persensit. Deinde sibi tacto pulsu, mox febris signa cognovit; monacho credidit; domum suam disposuit; ad monasterium cui praeerat, eisdem infulis redimitus quibus a patriarchio reversus fuerat, venit. Secunda feria cunctis tam subitam conversionem mirantibus, (0235D)monachicum habitum suscepit; et paulatim ingravescente molestia, sextae feriae diluculo subdormivit. Ac denuo suscitatus, apparuisse sibi sanctum Andream apostolum, seque circa horam tertiam vocandum esse, sibique praeceptum perhibuit, ut quia suae mortis exspectatione suspensi monachi, sancti Fabiani munia solita celebrare non poterant, mox corpus suum sepulturae traderent, acceptisque a se cereis ac thymiamatibus ad peragenda solemnia festinarent. Hora itaque tertia episcopus laetus defungitur, ut in ipsa vultus ejus laetitia, conversio ipsius (0236A)Deo fuisse placabilis cunctis videntibus monstraretur. 92. Eodem tempore germanus ejusdem monachi mentis insaniam passus est, ita ut humana consortia fugiens, multo tempore pervagus per cryptas solitarias, et coenosa monumenta discurreret. Cujus insaniae frater nimium condolens, quotidie sanctum Gregorium profusis lacrymis precabatur, ut sibi fratrem sospitem reddere dignaretur. Itaque 182 cum nocte quadam post hujusmodi fletus quiesceret, beatus Gregorius apparuit ei dicens: « Videns lacrymas tuas, suscepi orationem tuam; et ecce germanum tuum tibi hodie sanum reducam. Et hoc tibi signum, quia, statim ut dies illuxerit, jussu pontificis, presbyter qui hic inclusus est extrahetur. » Qui surgens (0236B)matutinali tempore fratribus indicavit. Forte tunc idem presbyter Campanus de loco qui Claustrum non longe a Terracina vocatur, a suis pro quodam crimine accusatus, in eodem monasterio tenebatur; et temporibus multis labentibus a suis accusatoribus, jam contemptus, a cunctis quoque suis fuerat in oblivionem deductus, cum nullum propinquum, nullum in Urbe cognitum habere potuisset, qui de eo pontifici suggessisset; et monachi quidem pro eo satagerent, sed proficiendi aditum non haberent, pontifex divinitus recordatus ejusdem, diluculo hunc ab ergastulo jussit extrahi, liberumque dimitti. Nec multo post monachi frater ita sanus reversus est, ut videretur hactenus in ejusdem Patris monasterio tanto fidelius deservisse, quanto se illius adminiculo meminit ad pristinam sanitatem remeasse.(0236C) 93. Reverendae quoque memoriae Nicolai pontificis tempore, regimen ejusdem monasterii Zacharia civitatis Anagninae praesule, sicut hodie superest, procurante, fundum Barbilianum, cujus superius feceram mentionem, pro incolarum sceleribus daemon aggressus est; et in similitudine taurelli de pratis mugiendo ad domum recurrens, invisibiliter suis corniculis virum sentiebatur noctu percutere, bovesque a praesepiis extrahens, per contiguos campos et compita cursu velocissimo fatigare. Cumque hoc diutius faceret, crebroque rusticis noxius immineret, hujusmodi percussionibus Saxulum quemdam ejusdem praedii conductorem affligendo disperdidit. Deinde bubulcos aggressus, tanta caede perdomuit, ut intra trium mensium spatium neminem illic praeter unum tantum (0236D)Ursellum nomine, quem similiter affligebat, reliquerit. Qui Romam veniens, dum tantae cladis periculum fratribus indicaret, interrupto sermone monasterii portis egressus est, et obstupescentibus monachis nonnisi mane facto reversus est. A quibus curiose discussus, quonam se pridem tam subita velocitate proriperet, confessus est, dicens: « Dum vobis insaniam daemonis revelarem, taurellus adfuit, anterioribusque pedibus me complectens, ac suis corniculis tundens, ante se coepit minare, et tota nocte me subire muros coegit et arbores. Cumque (0237A)novissime per pontem me conaretur demergere, de complexibus ipsius exilui, eumque toto conamine fugiens, ad portas quas Euthymius hegumenus fecerat monasterii hujus perveni; quas clausas inveniens, ambabus manibus ambos ejus annulos apprehendi; et dum ab eis me luctaretur divellere, quidam calvus pontifex obliquo latere se inter portarum rimas excutiens, ferula caput taurelli percussit, eumque in fugam compellens, me ab illius percussionibus liberavit. » Ergo dum incolae deperissent, et nullus ibidem habitator accederet, ac per hoc monachi pro desolatione loci satagerent, cuidam eorum Gregorius in somnis 183 apparens jubet, ut si daemonem a monasterii fundo voluissent depellere, ab oratorio sanctae Martinae usque ad oratorium sanctae Mariae (0237B)ibidem in domum Dominicam constitutum, fratres cum litaniis aquam spargentes exorcizatam procederent. Quo facto ita daemon ab omni monasterii possessione repulsus est, ut postea per confinii limites ore, naribus atque oculis flammas ejicere, porcosque cogere a subulco notatus sit, sed intra fines monasterii nunquam intrare permissus. 94. Alio quoque tempore Theutgaudus quondam Trevirensis episcopus, qui cum Guntario, Agrippinae Coloniae episcopo, a reverendae memoriae Nicolao fuerat sacerdotali privatus officio, liberalitate Hadriani pontificis in eodem monasterio mansionem suscepit. Cui beatus Gregorius in somnis apparens, maximum terrorem quo de suo monasterio concitus egrederetur incussit. Ille perpendens visum fuisse (0237C)phantasticum, oratione facta rursus dormire coepit. Cui Gregorius pontificali habitu redimitus apparens: « Nonne, inquit, dixi tibi, ut a monasterio meo, quod in rebus propriis per invocationem sancti Andreae apostoli Domino dedicavi, recederes, quia diversorium fieri nullo modo licuisset? » Cumque Theutgaudus hospitandi sibi licentiam suscepisse se a pontifice respondisset, Gregorius ait: Et tu qui petisti, et ille qui dedit, utrique contra Deum fecistis, cujus vindictam citius incurretis. Evigilans Theutgaudus intremuit, et facta oratione sopori se reddere voluit, cum repente venientium sonitum audiens vehementer expavit, seque dormire simulavit. Appropinquans ergo Gregorius sanctum Andream apostolum per dexteram tenens, praecepit subdiacono qui se praeibat (0237D)cum lumine, dicens: « Corripe illum. Qui dum correptus in lectulo clausis oculis resedisset, Gregorius ait: Aspice in nos. Intuitus eos Theutgaudus magis intremuit, eumque sibi taliter comminantem audivit: Quia secundo commonitus, verbis oris mei credere noluisti, et me tua inobedientia adeo provocasti ut nunc apostolum Dei huc fatigare studuerim, scito cognoscens quia nisi hodie ab hoc monasterio meo recesseris, futura hebdomada cum tuis omnibus vita privaberis. Si vero recesseris, ab hac quidem momentanea (0238A)sententia liberaberis; sed neque tu, neque aliquis hic tecum degentium suam patriam revidebit. » Mox Theutgaudus lectulo se proripuit, et primo suis, deinde monasterii monachis, postremo quibuscunque potuit somnium revelavit. Et quia aliud hospitium citius a pontifice impetrare non potuit, apud Sabinos consedens, eodem anno cum suis omnibus vita privatus est. 95. Eodem quoque tempore Suppo, Piceni comes, ibi applicuit, qui monachis quidem plurimam dapsilitatem ostendit, et in rebus tam venerabilis monasterii usurpationem suorum prohibuit. Hujus familiaris quidam, nomine Faraldus, existens, siquando Suppo ad palatium processisset, fornicarias illuc, detestantibus monachis, non verebatur inducere, (0238B)atque cum eis comessationes et saltationes illicitas celebrare. Idemque noctis principio secessum petens, a spiritibus immundis in aere per capillos appensus est; cumque 184 tota nocte pendens vocis officium non haberet, matutinalibus horis beatus Gregorius ei videndum se praebuit, dicens: « Inimice Dei, non sufficiunt tibi alia mala quae in meo monasterio pervicaciter operaris, insuper scenicas meretriculas in claustro monachico tanquam in theatro conducis. Crede mihi, hoc anno peribis. » Tunc ille magnis coepit viribus poenitentiam supplicare, et de caetero plenam correctionem promittere. Continuo Gregorius jussit eum dimitti; qui ad terram decidens, quia corrigi noluit, eodem anno veram fuisse Gregorii sententiam moriendo probavit.(0238C) 96. Ejusdem comitis homo sub alio tempore Indulfus vocatus est. Cui dum cocus pro comparandis lignis denarios peteret, nullo modo potuit impetrare; sed nefario jure percepit licentiam, ut attegias, et fenestras, et vicini dormitorii tabulas aggressus diriperet, earumque ignibus sibi prandium praepararet. Cum sequenti nocte idem Indulfus ad secessum pergens, cur monasterii tabulas tam petulanter incendi praecepisset, a quodam sene discussus est. At ille more Gallico sanctum senem increpitans follem, ab eo quidem virga leniter percussus est; sed vir superbus tanto pondere lapsus est, ut semivivus humi decumberet. Eodem momento sub eadem specie cuidam clerico foris dormienti idem senex apparuit, dicens: « Surge, et dic comiti ut ab hoc meo monasterio, in (0238D)quo diversorium fieri omnino non licet, antequam me ad iracundiam provocet, salvus recedat. Ecce ego familiari ejus mihi obnoxio, quem videlicet percussum anto secessum dimisi, congruam medelam diffundam. » Quem quis esset clericus requirens, ipsum se esse perhibuit, qui ex pictura quae ejus lectulo praeminebat agnosci facile potuisset. Statim clericus surgens lumen arripuit, et ex picturae similitudine sanctum Andream apostolum sibi apparuisse cognovit. Itaque ad Indulfum jacentem perrexit, et eum (0239A)semivivum jam reperit. Quem magnis ejulatibus clamare incipiens, tam comitem quam cunctos qui sub eisdem domibus dormiebant miserabili vociferatione venire coegit, et in faciem jacentis aquam suffundens, per invocationem sancti Andreae apostoli tandem aliquando loqui fecit; atque cuncta quae sibi revelata fuerant cum eo pariter Comiti revelavit. Qui, die facto, monachos evocavit, quid contra sanctum Andream commiserit querelabundus inquirere coepit. At illi deletum dormitorium cocorum manibus ostenderunt. Cumque Deo devotus comes eos vellet supplicio subjugare, confessi sunt se illud aedificium Indulfi jussionibus delevisse. Pro cujus reparatione dum comes monachis argentum voluisset tribuere, Sergius, magister militum, restitit, promittens illud se pro eo (0239B)continuo melius refecturum. Mox comes humiliter a monasterii claustro secedens, ad domum Petri filii quondam Caroli cum omnibus suis concessit; neque ulterius in eodem monasterio hospitium sibi dari concessit. Indulfus vero in domo ejusdem Sergii, magistri militum, derelictus disperiit, sibique sanctum apostolum praevaluisse suo ipsius detrimento monstravit. 185 97. Nuper Dominicus quidam presbyter, Zacharia episcopo, de quo praefatus sum, Gregoriani monasterii curam gerente, praepositus exstitit monasterii; qui carnis fragilitate corruptus, Eupraxiam quamdam sanctimonialem a monasterio sancti Andreae apostoli, quod appellatur Clivus Scauri, diripuit vel subduxit, et in regione septem viarum loco (0239C)qui dicitur Vipera, collocavit. Cui cum corrupta sanctimonialis, quia latrinam et furnum contiguum non habebat, crebro videretur esse molesta, infelix presbyter peccatum peccato connectens, ut meretriculae placere potuisset, beatum Gregorium non recusavit offendere. Cujus mirabilis, immo saluberrimi fontis ligna tegulasque diripiens, secessum et furnum prostitutae feminae non erubuit fabricare. Quibus peractis, cum sequenti nocte jam securior a querelis lascivae mulieris in eadem domo dormiret, vidit duos quosdam terribiles cubicularios se ligatis manibus ad venerabile monasterium reducentes. Quos interrogans, cujus praecepto sibi talia facerent, audivit hoc Romanum pontificem praecepisse. Forte tunc Joannes, sanctae sedis apostolicae pontifex, contra Sarracenorum incursus littora peragrabat; cujus absentiae (0239D)ligatus presbyter recordatus, increpando subjunxit: Dominus papa pridie contra Sarracenos perrexit, et vos quomodo dicitis quod ipse me ligari jusserit, qui eum postea non vidistis? At illi dixerunt: Si Joannes papa hinc abiit, sanctus Gregorius hic remansit, (0240A)qui monasterii sui claustra solito more perlustrans, a te suum fontem reperit dissipatum, et nos ex ejus tegminibus tuae meretriculae furnum ac necessarium vidimus coopertum. Quod presbyter ut audivit, erubescens intremuit, eorumque violentia se in corte monasterii teneri conspiciens, quemdam subdiaconum ab intimis egredientem atque cubiculariis dicentem audivit: Extendite eum, et cum quinquaginta rubricis ventrem, totidemque dorsum fornicatoris atque sacrilegi presbyteri verberate. Quarum doloribus revera presbyter jam febricitans excitatus, ad monasterium caballo impositus, dextra laevaque ab aliis sustentatus recucurrit, reatus sui sententiam fratribus indicavit, et invisibilibus verberibus sub febris specie laniatus, nihil aliud dicere poterat, nisi: Domine, (0240B)reficio; Domine, reficio. Cumque interrogaretur cur hoc tam frequenter repeteret, dicebat se sub continuo verbere gemere; sicque sexto die sub hac miserabili voce defunctus est. Siquidem plurimis documentis probatum est in eodem venerabili monasterio fornicationis contagione pollutos diu subsistere omnino non posse. 98. Quo scilicet hactenus libra omnisque mensura quam idem beatus Gregorius instituit cum modio reservatur, de cujus mensura si quis ad opus monasterii panes velit efficere, triginta et quinque fiunt, singuli duntaxat trium librarum; si quis vero ad opus alterius, ad eumdem numerum nunquam pertingit. Quod cum praefatus Zacharias episcopus pro certo vellet addiscere, pro celebranda 186 festivitate beati (0240C)Andreae apostoli decem modiorum tritici mensuram pistoribus dedit; e quibus pro undecim modiis multiplicatos, obstupescentibus eisdem pistoribus, panes recepit. Qui utique sollicite prius dinumerantes, si superfluos aliquot invenissent, sibi proculdubio reservarent. 99. Sane quam frequenter beatus Gregorius tam illic quam in apostolorum basilicis, necnon in patriarchio nunc exhortans innoxios, nunc vero deterrens obnoxios, in ipsa suae cognitionis effigie apparescat, quia nunc narrare non valeo, hic hujus operis, adminiculante Domino, terminum facio, et reliqua ejusdem Patris miracula post me doctioribus memoranda relinquo. Cujus nimirum venerabile meritum quousque mundi hujus orbita volvitur; ut cum Paulo viro disertissimo fatear, semper accipiet incrementum: (0240D)quia ipsius sine dubio gratiae adscribitur vel quod Anglorum Ecclesia nova semper sobole fecundatur, vel quod illius doctrinis per orbem universum multi per peccatum elongati ad Christi clementiam revertuntur, vel quod boni quique ipsius suasionibus (0241A)inflammati coelestem patriam desideranter inquirunt. 100. Ecce, studiose pontificum, jussionis tuae virtute coactus, dum quaedam gestorum beati Gregorii praedecessoris tui, Saxonum videlicet gentis apostoli, deflorare desidero, virum descripsi rhetoricum scriptor ignarus. Sed deprecor ut ea curiositate qua me dudum haec decerpere jusseras, ad omnium, sicut coepisti, facias pervenire notitiam: ut in eo quod sacro sancto vestro judicio placuisse me gaudeo, nulli penitus dijudicandus addicar, quin potius judicaturus inveniar. Siquidem nuperrime quando hunc quartum librum, cooperante Domino, claudere gestiebam, nocte qua Dominicae Resurrectionis dies venerabilis illucescebat, in somnis describens, quidam sub effigie cujusdam veteris insidiatoris palam videndum se (0241B)praebuit, et candidissima tunica simulque tenuissima, cujus nimirum raritate nigredo subterioris tunicae translucebat, sacerdotaliter insignitus mox propius adstitit, et inflatis buccis risum continere non potuit. Cui dum curulem praeparare cogitarem, hunc supra modum cachinnantem conspiciens, compellare videbar quamobrem nocturno silentio tam petulanter vir officii gravioris perstreperet. At ille, quia, inquit, tu scribis de mortuis quos viventes aliquando nunquam vidisti. Cumque ego tanto me veracius scribere, quanto incognitum facie, non autem incognitum lectione, sine ullo livoris vel adulationis vitio retulissem, respondit: Tu, sicut video, quod voluisti fecisti; at ego quae facere potuero non cessabo. Haec dicens, lucernae flammas cujus lumine forte fruebar prorsus exstinxit; et lychnum totum quidem exstinguere non potuit; me tamen in tenebris constitutum ita perterruit, ut putarem me gladiis ab eo protinus jugulari. Cum post paululum desperanti mihi beatus (0242A)Gregorius, comitante secum dextrorsum reverendae memoriae papa 187 Nicolao, sinistrorsum vero, sicut mihi videbatur, Petro suo diacono, multo lumine clarificatus apparuit, dicens: Modicae fidei, quare dubitasti? Cui dum ego priori pavore perculsus respondere non possem, benevolus mihi pater Nicolaus latentem adversarium post cortinam, quae tunc meum lectulum circumdabat, digito manifestans: quia, inquit, hic invidus lucernae ipsius flammas quantum in se fuit exstinxit. Mox Gregorius manum diaconi, qua magnam facem tenere videbatur, arripiens, ejusque flammis os faciemque petulantis exurens, ad instar Aethiopis denigravit. Qua exustione ab ore petulantis parvissima scintilla descendens, candentem tunicam dicto citius conflagravit; sicque nigerrimus totus apparuit. Cumque diaconus diceret (0242B)satis adversarium denigratum, beatus Gregorius: Nos, ait, illum non denigravimus, sed nigrum fuisse monstravimus. 188 Deinde infortunium meum diversis consolationibus exhortatus, abcessit. Et facem quidem secum detulit, sed tanto lumine locum in quo dormiebam revera fulgentem dimisit, ut expergefactus, pueros ante me dormientes crebrius inclamarem; nec ante quidquam sub gravi sopore quoquo modo responderent, aut surgere potuissent, quam relictae lucis copia paulatim se subtrahens, penitus effluxisset. At de his Deus viderit: ego tamen divinae spei fiducia roboratus, quia Gaudericus, episcopus Veliternus, expostulat, ad clementem Romanae sedis antistitem, suffragante Domino, stilum convertam: quatenus qui continuis infortuniis tenuatus, amicis meis, a quibus utcumque sustentor, meritum rependere nequeo, saltem verba quae valeo minime denegasse cognoscar.