Ad nationes

by Quintus Septimius Florens Tertullianus

Quintus Septimius Florens Tertullianus

Ad nationes

Saeculo II

editio: incognita
fons: incognitus

Migne Patrologia Latina Tomus 1

1 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo : Liber I

||f1|v59 I.

[1] Testimonium igno¦rantiae uestrae, quae ¦iniquitatem dum

defen¦dit, reuincit, in prom

tu est, ¦quod omnes qui uobis- cum retro ignorabant et uobiscum oderant, ¦simul eis contigit scire, desinunt odisse qui desinunt ignorare, immo ¦fiunt et ipsi quod oderant, et incipiunt odisse quod fuerant.

[2] Adeo quo¦tidie adolescentem numerum Christianorum ingemitis; obsessam uoci¦feramini ciuitatem, in agris, in castellis, in insulis Christianos; omnem ¦sexum, omnem aetatem, omnem denique dignitatem> transgredi a uobis quasi ¦detrimento doletis.

[3] Nec tamen hoc ipso ad aestimationem alicuius latentis boni ¦animos promouetis; non licet rectius suspicari, non libet propius experiri; ¦hic tantum curiositas humana torpescit.

[4] Amatis ignorare quod alii ¦gaudeant inuenisse; mauultis nescire, quia iam odistis, ¦quasi certi non odituros uos si> sciatis.

[5] Atquin si nullum m>eritum> odii reppe¦rie- tur, optimum utique ab iniustitia priore discedere : sin uero cau¦sa constiterit, nihil odio detrahetur, quod adeo amplius iustitiae ¦conscientia cumulabitur. Nisi si emendari pudet aut excusari piget. ¦

[6] Scio plane qua responsione soletis redundantiae nostrae testimonium ¦conuenire : non utique eo bonum praeiudicari, quia plerosque conuer¦tat et sibi rapiat, inquitis.

[7] Noui demutationem mentis in malas partes. ¦Quot desertores bonae uitae? Quot transfugae |v60 in peruersum? Multi bona fide, ||f1v im- mo iam plures pro extremitatibus temporum.

[8] Verum deficit adae¦quatio comparationis istius. Nam de malo ita constat apud omnes, ¦ut ne ipsi quidem rei, qui ad malum transeunt et a bonis in peruersa deuer¦tunt, defendere malum pro bono audeant. Turpia timori, pudori impia ¦habent.

[9] Denique ges- tiunt latere, deuitant apparere, trepidant depre¦hensi, negant accusati; ne torti quidem facile aut semper confitentur, ¦certe damnati maerent. Exprobr>ant etenim quod erant in semetipsos, ¦malae menti ab innocentia transitum uel fato imputant. Adeo nolunt suum ¦esse, quia malum negare non possunt.

[10] Christiani uero quid tale con¦sequuntur? Neminem pu- det, neminem paenitet, nisi tantum pristinorum. ¦Si denota- tur, gloriatur; si trahitur, non subsistit; si accusatur, non de¦fendit, interrogatus confitetur, damnatus gloriatur. Quod hoc malum ¦est, in quo mali natura cessat? II.

[1] In quo ipsi etiam contra formam iudicandorum ¦malorum iudicatis. Nam nocentes quidem perductos, si admissum ne- gent, ¦tormentis urgetis ad confessionem, Christianos uero sponte confessos ¦tormentis conprimitis ad negationem.

[2] Quae tanta peruersitas, ut confes¦sioni repugnetis, tormen- torum officia mutetis, grati reum euadere, ¦inuitum compel- lentes negare? Praesides extorquendae ueritatis de ¦solis nobis mendacium exquiritis, ut dicamus nos non esse quod sumus. ¦

[3] Opinor, non uultis nos malos esse ideoque gestitis de isto nomine exclu¦dere. Sane ceteros ad hoc tenditis et carnificatis, ut negent quod esse dicun¦tur? Atquin illis ne- gantibus non creditis : nobis, si negauerimus, statim creditis. ||f2

[4] Si certi estis nos nocentissimos esse, cur etiam in hoc aliter quam nocentes ¦a uobis agimur? Non dico quod neque accu- sationi neque recusationi spa¦tium commodetis (soletis inaccusatos et indefensos non temere dam|v61na¦re):

[5] sed uerbi gratia, si de homicida consul>tatur, non statim confesso ¦eo nomen homicidae dispuncta causa est aut satiata cognitio ¦(quamquam confessis difficile credi¦tis),

[6] uerum insuper consequen¦tia exigitis, quotiens caedem egerit, quibus telis, quibus in locis, ¦quibus spoliis sociis receptoribus, ne quid omnino mali hominis deli¦tescat aut desit aliquid instruendae ad sententiam ueritati.

[7] Porro ¦de nobis quos atrocioribus ac pluribus criminibus deputatis, breui¦ora ac leuiora elogia conficitis : credo, non uultis oneratos, quos ¦omni opere per- ditos uultis, aut non putatis requirenda quae nos¦tis.

[8] Hoc ergo peruersius, si cogitis negare de quibus certissime scitis, ¦immo, quo magis odio uestro competebat seposita for- ma iudicandi ¦proprio studio non ad negationem certare, ne quos odistis libera¦retis, sed ad confessionem singulorum scele- rum, quo magis inimicitiae ¦satiarentur exaggeratione poe- narum, dum recognoscitur quot ¦quisque iam conuiuia illa : celebrasset, quotiens in tenebris incursas¦set incesta.

[9] Quid, quod eradicandi generis diffundenda erat requisi¦tio, porrigen- da quaestio in socios consciosque? Perducerentur ¦infantariae et coci, ipsi canes pronubi: emendata res esset. Etiam ¦spec- taculis gratia adgregaretur : quanto enim studio in caueam ||f2v conueniretur depugnaturo aliquo qui centum infantes de- uoras¦set?

[10] Si enim tam horrenda tamque monstruosa de nobis defe¦runtur, utique erui debuerunt, ne incredibi

a uiderentur et odi¦um in nos publicum refrigesceret. Nam et plerique fidem talium ¦temperant, honorantes naturam, quae> quaerere pabulum ferinum ¦quam concubitum> ab humano genere praeclusit. III.

[1] Vos igitur, alias ¦diligentissimi ac pertinacissimi dis- cussores scelerum longe minorum, ¦cum in> talibus tam hor- rendis et omnem impietatem supergressis eam ¦diligentiam deseratis |v62 neque confessionem recipiendo, iudicantibus semper ¦laborandam, neque exquisitionem digerendo, damnatoribus semper ¦consulendam, iam apparet omne in nos crimen non alicuius scele¦ris, sed nominis dirigi.

[2] Adeo, si de criminum ueritate constaret, ipsa ¦criminum nomina damnatis accom- modarentur>, ut ita pronun¦tiaretur in nos : "illum homici- dam" uel "incestum" uel quodcumque iac¦tamur, "duci, suffigi, ad bestias dari placet". Porro sententiae uestrae ¦nihil nisi Christianum confessum notant; nullum criminis nomen ex- tat, ¦nisi nominis crimen est.

[3] Haec etenim est reuera ratio totius odii aduer¦sus nos : nomen in causa est, quod quaedam occulta uis per uestram igno¦rantiam oppugnat, ut nolitis scire pro certo quod uos pro certo nes¦cire certi estis, et ideo nec creditis quae non pro- bantur, et ne probentur ¦facile, non uultis inquirere, ut no- men ¦inimicum sub praesumptione ¦criminum puniatur.

[4] Adeo, ut de nomine inimico recedatur, ||f3 ideo negare compel- limur, dehinc negantes liberamur, tota impuni¦tate prae- teritorum, iam non cruenti neque incesti, quia nomen illud amisimus. ¦

[5] Sed dum haec ratio suo loco ostenditur, uos quam inse- qui¦mini ad expugnationem nominis, edite : quod nominis crimen, quae ¦offensa, quae culpa?

[6] Praescribitur enim uobis non posse crimina obicere ¦quae neque institutum dirigit ne- que probatio adsignat neque sententia e¦numerat : quod prae- sidi offeratur, quod de reo inquiratur, quod ¦respondetur uel negatur, quod de consilio recitatur, id reum agnosco. ¦

[7] Itaque de nominis merito si qui reatus est nominum, si qua accusatio uoca¦bulorum, ego arbitror nullam esse uocabulo aut nomini querellam, ¦nisi cum quid aut barbarum sonat aut infaustum sapit uel inpudicum ¦uel aliter quam enuntiantem deceat aut audientem delectet. |v63

[8] Haec uoca¦bulorum aut no- minum crimina, sicuti uerborum atque sermonum barba¦ris- mus est uitium et soloecismus et insulsior figura. Christianum ¦uero nomen, quantum significatio est, de unctione inter- pretatur. ¦

[9] Etiam cum corrupte a uobis Chrestiani pronun- tiamur (nam ne no¦minis quidem ipsius liquido certi estis), sic quoque de suauitate uel boni¦tate modulatum est.

[10] Deti- netis igitur in hominibus innoxiis etiam ¦nomen innoxium nostrum, non incommodum linguae, non auribus ¦asperum, non homini malum, non pari infestum, sed et Graecum ¦cum> aliis, et sonorum et interpretatione iucundum. Et utique non gla¦dio aut cruce aut bestiis punienda sunt nomina! ||f3v IV.

[1] Sed dicitis sectam nomine puniri sui auctoris. Primo quidem sectam ¦de auctoris appellationem> mutari utique probum usitatumque ius est, ¦dum philosophi quoque de auctoribus cognominentur Pythagorici ¦et Platonici, ut medici Erasistrate>i et grammatici Aristarchii. ¦

[2] Itaque si ob auctorem malum mala secta, tradux mali nominis plec¦titur. Atquin temeritate praesumeretur. Prius erat cognoscere ¦auctorem, ut cognosceretur secta, quam de secta inspectio- nem ¦auctoris retinere.

[3] At nunc necessario ignorando sectam, quia ig¦noratis auctorem, aut non recensendo aucto- rem, quia nec sectam ¦recensetis, in solum nomen inpingitis, quasi in illo detinentes sectam ¦et auctorem, quos omnino> non nostis.

[4] Et tamen philosophis patet liber¦tas transgre- diendi a uobis in sectam et auctorem et suum nomen, ¦nec quisquam illis odium mouet, cum in mores ritus cultus uictus¦que uestros palam ac publice omnem eloquii amaritu- dinem elatrent, ¦cum legum contemptu, sine respectu persona- rum, ut quidam etiam ¦in principes ipsos libertatem suam inpune iaculentur.

[5] Sed ueritatem ¦saeculo perosissimam philo|v64sophi quidem affectant, possident autem ¦ Christiani, ideoque qui possident magis displicent, quia qui affectat, ¦inludit, qui possidet, defendit.

[6] Denique Socrates ex ea parte dam¦natus est, qua propius temptauerat ueritatem, deos uestros destruendo : ¦quamquam nondum tunc in terris nomen Christianum, tamen ueritas ¦semper damnabatur.

[7] Itaque et sapientem non negabitis, cui etiam ||f4 Pythius uester testimonium dixerat : "uirorum," inquit, "omnium So¦crates sapientissimus." Vicit Apollinem ueritas, ut ipse aduersus se pronun¦tiaret; confessus est enim se deum non esse, sed eum quoque sapientissimum ¦affirmans qui deos abnuebat. Porro apud uos eo minus sa- piens, qui¦a deos abnuens, cum ideo sapiens, quia deos ab- nuens.

[8] Quo more ¦etiam nobis soletis: "bonus uir Lucius Titius, tantum quod Christia¦nus." Item alius : "Ego miror Gaium Seium, grauem uimm, factum ¦Christianum."

[9] Pro stultitiae caecitate laudant, quae sciunt, uituperant, ¦quae nesciunt, et id quod sciunt, eo quod nesciunt uitiant.

[10] Nemini ¦sub- uenit, ne ideo bonus quis et prudens, quia Christianus, aut ideo ¦Christianus, quia prudens et bonus, cum sit humanius occulta ma¦nifestis adiudicare quam manifesta de occulto praeiudicare. ¦

[11] Ali, quos retro ante hoc nomen uagos uiles improbos norant, ¦emendatos repente mirantur, et tamen mirari quam assequi norunt; ¦alii tanta obstinatione cer- tant, ut cum suis utilitatibus depugnent, ¦quas de commercio istius nominis capere possunt.

[12] Scio maritum ¦unum atque alium, anxium retro de uxoris suae moribus, qui ne mu¦res quidem in cubiculum inrepentes sine gemitu suspicionis susti- nebat, ¦comperta causa nouae sedulitatis et inusitatae captiuitatis ¦omnem uxori patientiam obtulisse, negasse zelotypum, maluisse ¦lupae quam Christianae maritum; ipsi suam licuit in peruersum de¦mutare naturam, mulieri non permisit in melius reformari. ||f4v

[13] Pater filium, de quo queri desierat, exheredauit; dominus seruum, quem ¦praeterea necessarium sen|v65serat, in ergastulum dedit : simul quis in¦tel- lexerit Christianum, mauult nocentem.

[14] Nam et ipsa per se tradu¦citur disciplina nec aliunde prodimur quam de bono nostro. Sic> et ma¦li de suo malo radiant? Aut nos soli contra instituta naturae pessimi de ¦bono denotamur?

[15] Quid enim insigne praeferimus, nisi primam sapi¦entiam, qua friuola humanae manus opera non adoramus; absti¦nentiam, qua ab alieno temperamus; pudicitiam quam nec oculis ¦contamina- mus; misericordiam, qua super indigentes flectimur; ¦ipsam ueritatem, qua offendimus, ipsam libertatem, pro qua mori ¦nouimus? Qui uult intellegere, qui sint> Christiani, istis indicibus ¦utatur necesse est. V.

[1] Quod ergo dicitis : "pessimi et probrosissimi auaritia ¦luxuria improbitate", non negabimus quosdam; sufficit et hoc ad ¦testimonium nominis nostri, si non omnes, si non plures.

[2] Necesse est in corpore et ¦quantum uelis integro aut puro, aut naeuus aliqui effruticet aut ¦uerrucula exsurgat aut lentigo sordescat.

[3] Caelum ipsum nulla ¦ serenitas tam colata purgat, ut non alicuius nubiculae flocculo ¦resignetur; modica macula in fronte, in parte quadam exemplari ¦† uisa quo uniuersitas munda est. Maior boni portio modico malo ¦ad testimonium sui utitur.

[4] Cum tamen aliquos de nostris malos probatis, ¦iam hoc ipso Christianos non probatis. Quaerite sectam cui malitiae ¦deputatur.

[5] Ipsi in conloquio, si quando aduersus nos, "cur ille¦, inquitis, ||f5 "fraudator, si abstinentes Christiani? cur immitis, si misericordes?" ¦Adeo testimonium redditis non esse tales Christianos, dum cur tales ¦sint qui dicuntur Christiani retorquetis.

[6] Multum distantiae ¦inter crimen et nomen, inter opinio- nem et ueritatem. Nam et nomina ¦sic sunt instituta, ut fines suos habeant inter dici et esse.

[7] Quot denique ¦philosophi dicuntur nec tamen legem philosophiae adimplent? ¦

[8] Omnes nomen de professionibus gestant: si ducant |v66 nomen sine pro- fessionis ¦praestantia, qui superficie uocabuli infamant ueri- tatem, non statim ¦sunt quia dicuntur, sed quia non sunt, frustra dicuntur et fallunt ¦eos qui rem nomini addicunt, cum de re status nominis competat. ¦

[9] Et tamen eiusmodi neque congregant neque participant nobiscum, ¦facti per delicta denuo uestri, quando ne illis quidem misceamur, ¦quos uestra uis atque saeuitia ad negandum subegit.

[10] Vtique enim fa- cilius ¦inter nos inuiti desertores disciplinae quam uoluntarii contine¦rentur. Ceterum sine causa uocatis Christianos, quos ipsi negant ¦Christiani, qui se negare non norunt. VI.

[1] His propositionibus respon¦sionibusque nostris quas ueritas de suo suggerit, quotiens comprimitur ¦et coartatur conscientia uestra, tacita ignorantiae suae testis, confugi¦tis aestuantes ad arulam quandam, id est legum auctoritatem, ¦quod utique non plecterent sectam istam, nisi de meritis apud condito¦res legum constitisset.

[2] Quid ergo prohibuit apud exsecutores quo¦que legum proinde constare, cum de ceteris criminibus, quae similiter ||f5v legibus arcentur ac puniun- tur, nisi prius requiratur, poena cessat? ¦

[3] Verbi gratia homicidam, adulterum lege : discutitur tamen de ordine ¦ad- missi, et tamen cognitum est omnibus genus facti.

[4] Christianum pu¦niunt leges. Si quod est factum Christiani, erui debet. Nulla lex ¦prohibet inquirere, atquin pro legibus facit inquisitio : quomodo ¦enim legem obseruabis cauendo quod lege prohibetur, adempta ¦diligentia cauendi per de- fectionem agnoscendi quid obserues? ¦

[5] Nulla sibi lex debet conscientiam iustitiae suae, sed eis a quibus captat ¦obse- quium. Ceterum suspecta lex est, si probare se non uult. ¦

[6] Merito igitur tamdiu iustae in Christianos et reuerendae et ob¦seruandae censentur, quamdiu ignoratur quod persequun- tur; ¦merito post agnitionem iniquissimae repertae cum suis machaeris ¦et patibulis et leonibus despuuntur.

[7] Legis in- iustae honor nullus ¦est: ut opinor autem, dubitatur de iniqui- tate |v67 legum quarundam, ¦cum quotidie nouis consultis con- stitutisque duritias nequitiasque ¦earum temperetis. VII.

[1] "Vnde ergo", inquitis, "tantum de uobis Famae ¦licuit, cuius testimonium suffecerit forsitan conditoribus legum?" ¦Quis, oro, sponsor aut illis tunc aut exinde uobis de fide Famae? ¦

[2] Nonne haec est Fama malum, quo non aliud uelocius ullum? ¦ Cur malum, si uera semper sit? Non mendacio plurimum? Quae ne tum qui¦dem, cum uera defert, a libidine mendacii cessat, ut non falsa ueris ¦intexat adiciens detrahens uarietate confundens.

[3] Quid, quod ea ||f6 condicio illi, ut nonnisi quod mentitur perseueret? Tamdiu enim uiuit ¦quamdiu non pro- bat quicquam, siquidem approbata cadit et qua¦si officio nuntiandi functa decedit; exinde res tenetur, res nomina¦tur, nec quisquam dicit uerbi gratia: "hoc Romae aiunt factum," aut : ¦ "fama est illum prouinciam sortitum," sed : "ille prouin- ciam sortitus est," ¦et : "hoc factum est Romae."

[4] Nemo Fa- mam nominat nisi incertus, quia nemo> ¦fit fama sed conscientia certus; nemo Famae credit nisi stultus, ¦quia sapiens non credit incerto.

[5] Fama quantacumque ambitione ¦diffusa est, ab uno ali- quando ore exorta sit necesse est; exinde ¦in traduces quo- dammodo linguarum et aurium serpit et modicum ¦originum uitium rumoris obscurat, ut nemo recogitet, ne primum ¦illud os mendacia seminauerit, quod saepe fit a>ut aemulatio- nis ¦ingenio aut suspicionis arbitrio aut etiam noua mentiendi uolup¦tate.

[6] Sed bene quod omnia tempus reuelat, testibus sententiis ¦et prouerbis uestris ipsaque natura, quae ita ordinata est, ut nihil lateat, ¦etiam quod Fama non prodidit.

[7] Videte, qualem prodigam aduer¦sus nos subornastis, quia quod semel de|v68tulit tantoque tempore ¦ ad fidem corroborauit, usque adhuc probare non potuit.

[8] Principe ¦Augusto nomen hoc ortum est, Tiberio disciplina eius inluxit, ¦Nerone damnatio inualuit, ut iam hinc de persona persecuto¦ris ponderetis : si pius ille princeps, impii Christiani; si iustus, ¦si castus, iniusti et incesti Christiani; si non hostis publicus, ||f6v nos publici hostes : quales simus, damnator ipse demonstrauit, ¦utique aemula sibi puniens.

[9] "Et tamen permansit erasis omnibus ¦hoc solum institu- tum Neronianum, iustum denique ut dissimile ¦sui auctoris."

[10] Igitur aetati nostrae nondum anni CC. Tot iniqui inter¦ea, tot cruces diuinitatem consecutae, tot infantiae trucidatae, tot ¦panes cruentati, tot strages lucernarum, tot errores nuptiarum, ¦—et adhuc Christianis sola Fama decernit!

[11] Habet quidem grande ¦fundamentum de uitio ingenii humani : felicius in acerbis atroci¦busque mentitur. Quanto enim proni ad malitiam, tanto ad mali ¦fidem oportuni estis; facilius denique falso malo quam uero bono ¦creditur.

[12] Si quem tamen apud uos prudentiae locum iniquitas ¦re- liquisset, ad explorandam Famae fidem utique iustitia posce- bat ¦dispicere, a quibus potuisset Fama in uulgus et ita in totum orbem ¦dari.

[13] Ab ipsis enim Christianis non opinor, cum uel ex forma ac> lege ¦ omnium mysteriorum silentii fides debeatur, quanto magis talium, ¦quae prodita non uitarent interim> humana anim>aduersione praesentan¦eum iu>di- cium?

[14] Si ergo non ipsi proditores sui, sequitur ut extranei. ¦ orro extraneis unde notitia, cum etiam iusta et licita mysteria ¦ om>nem arbitrum extraneum caueant, nisi si> inlicita minus spernunt? ¦A>tquin extraneis tam onerare quam confingere magis competit. ¦

[15] "At> domesticorum curiositas furata est per rimulas et cauernas." ¦Quid, cum domestici eos |v69 uobis, prodentes omnes? A nullis magis ||f7 pro- dimur, quanto magis, si atrocitas tanta sit, quae iustitia indignatio¦nis omnem familiaritatis fidem rumpat? Non potuerit continere, ¦quod horruit mens, quod expauit oculus.

[16] Hoc quoque mirum, si ¦et ille, qui tanto impatientiae iure prosiluit deferre, non et proba¦re gestit, et ille, qui audiit, et non uidere curauit, siquidem par ¦fructus est et delatoris, si quod detulit probet, et auditoris, si quod ¦audit etiam sibi credat.

[17] "Tunc", inquitis, "primo delatum, et exhibitum est; ¦auditum, et inspectum est, atque exinde famae commenda- tum." Hoc qui¦dem superscendit omnem admirationem, si semel deprehensum est, ¦quod semper admittitur; nisi si> desiuimus iam talia factitare.

[18] Atquin ¦et idem uocamur, et in isdem deputamur et de die redundamus : ¦quod plures, hoc pluribus odiosi. Magis increscit odium increscente ¦mate- ria; proficiente multitudine reorum, quid ita non proficit ¦multitudo nuntiatorum?

[19] Quod sciam, et conuersatio notior facta ¦est : scitis et dies conuentuum nostrorum; itaque et obsidemur et oppri>¦mimur, et in ipsis arcanis congregationibus detine- mur.

[20] Quis um>¦quam tamen semeso cadaueri superuenit? Quis in cruentato pane> ¦uestigia dentium deprehendit? Quis tenebris repentino lumine ¦inruptis inmunda aliqua, ne dixerim incesta, indicia recognouit>? ¦

[21] Si praemio impetramus, ne tales in publicum extrahamur, qua>les> ¦et opprimimur, possumus et omnino non extrahi : quis enim prodi>¦tionem criminis alicuius sine crimine ipso aut uendit aut redimit? ||f7v

[22] Sed quid extranei speculatoribus et indicibus detrac- tem, qui talia obi¦ciatis quae non ab ipsis nobis cum maxima uociferatione publicen¦tur aut statim audita, si prius demon- strantur, aut postea reper¦ta, si interim celantur?

[23] Sine dubio enim initiari uolentibus mos est ¦prius |v70 ad magistrum sacrorum uel patrem adire. Tum ille dicet : ¦infans tibi, qui adhuc uagetur, necessarius, qui immoletur, et panis ¦aliquan- tum, qui in sanguine infringatur;

[24] praeterea candela¦bra, quae canes annexi deturbent, et offulae, quae eosdem canes; ¦sed et mater aut soror tibi necessaria est.¦ Quid, si nullae erunt? Opi¦nor, legitimus Christianus esse non poteris.

[25] Haec, oro uos, denuntia¦ta ab aliis sustinent prodi? "Verum opus non est scire illos. Prius ¦fallaciae negotium per- petratur : gnaris et dapes et nuptiae subi¦ciuntur : nihil enim umquam retro de Christianis mysteriis audierant." ¦

[26] Tamen postea cognoscant necesse est, uel aliis quo inducunt, prae¦ministranda. Ceterum quam uanum est profanos scire quod nes¦ci>at sacerdos!

[27] Tacent igitur et accepto ferunt, et nihil in> tragoedia¦m Thyestae uel Oe- dipodis erumpunt, et non protrahunt ad populum ¦fide>i ministros et magistros, et de ipsis potiores morsus iam doctis ¦. . . .>ibus rapiunt.

[28] Si nihil tale probetur, grande nescio quid aesti¦mari o>portet, cuius compensatio tantarum atro- citatum tole¦rantia constat.

[29] Miserae atque miserandae nationes, ecce proponi¦mus uobis disciplinae nostrae sponsionem : uitam aeternam ||f8 sec- tatoribus et conseruatoribus suis spondet, e contrario profa¦nis et aemulis supplicium aeternum aeterno igni comminatur; ¦ad utramque causam mortuorum resurrectio praedicatur.

[30] Vide¦rimus de fide istorum, dum suo loco digeruntur; interim credite ¦quem>admodum nos. Volo enim scire, si per talia scelera adire ¦parati estis, quem>admodum nos.

[31] Veni, si quis es, demerge ferrum ¦in infantem, uel si alterius offi|v71cium est, tu modo specta morientem ¦animam antequam uixit; certe excipe rudem sanguinem, in quo ¦panem tuum saties, uescere libenter;

[32] interea discumbe, dinume¦ra loca, ubi mater aut soror torum presserit; nota diligenter, ¦ut, cum tenebrae inruerint, temptantes scilicet diligentiam singu¦lo- rum, non erres extraneam incursans : piaculum feceris, nisi ¦incestum!

[33] "Haec cum expunxeris, uiues in aeuum." Cupio respon- de¦as, si tanti facis aeternitatem. Immo idcirco nec credis; etiamsi ¦credideris, nego te uelle; etiamsi uelles, nego te posse. Cur autem ¦alii possint, si uos non potestis? cur non possitis, si alii possunt? ¦

[34] Inpunitatem, aeternitatem quanto con- stare uultis? An hae> ¦nobis omni modo redimendae uiden- tur? An alii ordines den>¦tium Christianorum, et alii specus faucium, et alii ad incestam ¦libidinem nerui? Non opinor : satis enim est nobis sola ueritate> ¦a uestra positione discerni! VIII.

[1] Plane, tertium genus dicimur. ¦Cynopennae aliqui uel Sciapodes uel aliqui de subterra||f8vneo> Antipodes? Si qua istic apud uos saltem> ratio est, edatis uelim primum ¦et secundum genus, ut ita de tertio constet.

[2] Psammetich>us quidem ¦putauit in>uen>ise ingenio exploratus fidem> primam> generis. Dicitur enim ¦infantes recenti e partu seor- sum a commercio hominum alendos ¦tradidisse nutrici, quam et ipsam propterea elinguauerat, ut in to¦tum exules uocis humanae non auditu formarent loquellam, ¦sed de> suo promentes eam primam nationem designarent, cuius sonum ¦natura dictasset.

[3] Prima uox "beccos" renuntiata est; inter- preta¦tio eius panis apud Phrygas nomen est : Phryges primi genus ex¦inde habentur.

[4] Sed unum hoc |v72 erit de uanitatibus uestrarum fabula¦rum, non otiose nobis retractandum, quo fidem uestram uanitati- bus ¦quam ueritatibus deditam demonstrare gestimus.

[5] An omnino cre¦dibile sit, tali membro desecto, uastato ipsius animae organo ¦e>t utique radicitus caeso, castratis faucibus quae etiam extrinsecus ¦

ericulose uulnerantur, exinde tabo in praecordia refluente, ¦po>stremo aliquamdiu cessan- tibus alimentis uitam nutrici illi per¦seuera>sse?

[6] Age nunc, perseuerauerit Philomelae medicamentis ¦ . . . . . . . . .> quam et ipsam prudentiores non linguae caede, ¦sed ra>pti pu>doris rubore mutam interpretantur.

[7] Si ergo uixit, ¦potuit> effutire aliquid : obtusum et exarticulatum sonum ¦tinnitumque sine modulatu labellorum, expanso ore, lingua ¦stupente de solis faucibus cogi licet.

[8] Id fors tunc infantes, quia ||f9 unicum, facilius commentati paulo modulatius, utpote linguatul ¦in> inuentum alicuius interpretationis impe- gerin>t.

[9] Sint nunc primi ¦Phryges : non tamen tertii Christiani. Quantae enim aliae gentium series ¦post Phrygas? Verum recogitate, ne quos tertium genus dicitis, prin¦cipem locum optineant, siquidem non ulla gens non Christiana.

[10] Ita¦que quaecumque gens prima, nihilominus Christiana : ridicula de¦mentia nouissimos dicitis et tertios nominatis.

[11] Sed de superstitio¦ne tertium genus deputamur, non de natione ut sint Romani, Iudaei, ¦dehinc Christiani. Vbi autem Graeci?

[12] Vel si in Romanorum superstitionibus ¦censentur, quoniam quidem etiam deos Graeciae Roma sollicitauit, ubi sal¦tem Aegyptii, et ipsi, quod sciam, priuati curiosaeque re- ligionis?

[13] Porro ¦si tam monstruosi, qui tertii loci, quales habendi, qui primo et secundo ¦antedecunt? |v73 IX.

[1] Sed quid ego mirer uana uestra, cum ex forma natu- rali ¦concorporata et concreta intercessit malitia et stultitia sub eod ¦mancipe erroris?

[2] Sane, quia non miror, enumerem necesse est, ut uos> ¦recognoscendo miremini, in quantam stultitiam incidatis, qui omnis> ¦cladis publicae uel iniuriae nos causas esse uultis.

[3] Si Tiberis redunda>¦uit, si Nilus non redundauit, si caelum stetit, si terra mouit, si lues> ¦aes>tiua uastauit, si fames afflixit, statim omnium uox : "Christianorum meri>¦tum!" Quasi modicum habeant aut aliud metuere qui deum non metuunt>! ¦

[4] Opinor, ut contemptores deorum. uestrorum haec iacula eorum prouo>¦camus. Vt supra edidimus, aetatis nostrae nondum anni ducenti. ||f9v

[5] Quantae clades ante id spatium supra uniuersum orbem

[ad] singulas ¦urbes et prouincias ceciderunt, quanta bella externa et intestina? ¦Quot pestes fames ignes hiatus motusque terrarum saeculum diges¦sit?

[6] Vbi tunc Christiani, cum res Romana tot historias labo- rum suorum ¦subministrauit? Vbi tunc Christiani, cum Hiera Anaph>e et Delos ¦et Rhodos et Cea insula multis cum milibus hominum pessum ierunt, ¦uel quam Plato memorat maiorem Asia aut Africa in Atlantico ¦mari mersam?

[7] Cum Vulsinios de caelo, Tarpeios de suo monte perfu¦dit ignis? Cum terrae motu mare Corinthium ereptum est? Cum totum ¦orbem cataclysmus aboleuit?

[8] Vbi tunc, non dicam con- temptores ¦deorum Christiani, sed ipsi dei uestri, quos clade illa posteriores loca, ¦oppida approbant, in quibus nati morati sepulti sunt, etiam quae ¦c>ondiderunt? Non alias enim super- fuissent ad hodiernum, nisi po¦st>uma cladis illius.

[9] Si relegere et reuoluere non curatis testimonia ¦te>mpo- rum aliter uobis renuntiata, inprimis necesse est> deos uestros |v74 iniustis¦simo>s pronuntietis, qui propter contemptores etiam cultores suos ¦laedu>nt; tunc et uosmetipsos errare probatis, si eos traditis, qui uos ¦a>meritis profanorum non discernunt.

[10] Quodsi, ut unus atque alius ¦stultissimus ait, idcirco uobis quoque irascuntur, quoniam de nostra eradica- ¦tione n>eglegitis, absolutum est de infirmitate et mediocri- tate eorum : ¦qui non irascerentur uobis in animaduersione cessantibus, si ipsi exse¦qui possent.

[11] Quamquam et alias confitemini istud, si quando illos supplicio ||f10 nostro uidemini ulcisci. Si> ab aliquo> aliud, a maiore defenditur. Pudeat igitur ¦deos ab homine defendi! X.

[1] Effundite iam omnia uenena, omnia ¦calumniae tela infli- gite huic nomini, non cessabo ultra repellere, ¦at postmodum obtundentur expositione totius nostrae disciplinae. ¦

[2] Nunc uero eadem ipsa de nostro corpore re>uulsa in uos retorquebo, ¦eadem uulnera criminum in uobis defossa monstrabo, quo machae¦ris uestris admentationibusque cadatis.

[3] Iam primo quod in nos generali ¦accusatione dirigitis, di- uortium ab institutis maiorum, considera¦te etiam atque etiam, ne uobiscum communicemus crimen istud.

[4] Ecce ¦enim per omnia uitae ac disciplinae corruptam, immo deletam in uo¦bis antiquitatem recognosco. De legibus quidem iam supra dic- tum est, ¦quod eas nouis de die consultis constitutisque obruis- tis.

[5] De reliqua ue¦ro conuersationis humanae dispositione palam subiacet, quantum> ¦a maioribus mutaueritis, cultu habitu apparatu, ipsoque uictu ipsoque> ¦sermone; nam pristinum ut rancidum relegatis.

[6] Exclusa ubique anti>¦qui- tas, in negotiis, in officiis : totam auctoritatem maiorum uestra aucto>¦ritas deiecit.

[7] Sane, quod uobis magis probro est, laudatis semper>¦ uetustates et nihilominus recusatis. Qua peruersitate tan . . . . . . . >¦ maiorum apud uos † permanere pro|v75bari debuerunt, cum ea, quae pro>¦batis, recusetis?

[8] Sed et ipsum quod uidemini a maioribus traditum fide- lis>¦sime custodire et defendere, uel quo maxime reos nos transgressio>¦nis postulatis, de quo totum odium Christiani nominis animatur>, ||f10v deorum dico culturam, perinde a uobis destrui ac despici ostendam.

[9] Nisi quod ¦ non> perinde: nos enim contemptores deorum haberi nulla ratio est, quia nemo ¦contemnit quod sciat omnino non esse. Quod omnino est, id contemni ¦potest; quod nihil est, nihil patitur: igitur quibus est, ab eis patiatur ¦necesse est.

[10] Quo magis oneramini, credentes esse et contemnentes, colen¦tes et despuentes, honorantes et lacessentes.

[11] Licet iam hinc recognos¦cere : inprimis cum alii alios deos colitis, eos quos non colitis, utique con¦temnitis : praelatio alterius sine alterius contumelia non potest, ¦nec ulla electio non reprobatione componitur; qui de pluribus suscipit ¦ali- quem, eum quem non suscipit, despexit.

[12] "Sed tot ac tanti ab omnibus ¦coli non possunt." Iam ergo tunc primo contemp- sistis, non ueriti scilicet ¦ta instituere, ut omnes coli non possent.

[13] At enim illi sapientissimi ac¦

rudentissimi maiores, quorum institutis renuntiare non nostis ma¦xi>me in persona deorum uestrorum, ipsi quoque impii deprehenduntur. ¦

[14] M>entior, si numquam censuerant, ne qui imperator fanum, quod in ¦bell>o uouisset, prius dedicasset quam sena- tus probasset, ut contigit ¦M. Aem>ilio, qui uouerat Alburno deo.

[15] Vtique enim impiissimum, immo con¦tumelio>sissi- mum admissum est, in arbitrio et libidine sententiae humanae ¦ . . . . . . >re honorem diuinitatis, ut deus non sit, nisi cui esse permiserit se¦natus.

[16] Saepe censores inconsulto populo aedes> adsolauerunt; certe Liberum ¦Patre>m cum |v76 sacro suo consules senatus auctoritate non urbe so¦lmmodo, uerum tota Italia eliminauerunt.

[17] Ceterum Serapem et Isi- dem ||f11 et Arpocraten et Anubem prohibitos Capitolio Varro commemorat> ¦eorumque aras> a senatu deiectas nonnisi per uim popularium restructas. ¦

[18] Sed tamen et Gabinius consul Kalendis Ianuariis, cum uix hostias pro¦baret prae popularium coetu, quia nihil de Serape et Iside constituisset, ¦ potiorem habuit senatus censuram quam impetum uulgi et aras institui ¦prohibuit.

[19] Habetis igitur in maioribus uestris, etsi non nomen, attamen ¦sectam Christianam, quae deos neglegit. Horum si uos saltem integrum † hono¦ribus uestris rei esse laesae reli- gionis, sed inuenio conspirasse a uobis tam ¦superstitionis quam impietatis profectum.

[20] Quanto enim inreligiosiores ¦deprehendimini? Priuatos enim deos, quos Lares et Penates domestica ¦consecratione perhibetis, domestica et licentia in- culcatis uendi¦tanto, pignerando pro necessitate ac uoluntate.

[21] Essent quidem ¦tolerabiliora eiusmodi contumaciae sacri- legia, nisi quod eo iam contu¦meliosiora, quod modica. Sed aliquo solacio priuatorum et domesticorum> ¦deorum que- rellae iuuantur, quo publice turpius contumeliosiusque ¦tractetis.

[22] Iam primum, quos in h>astarium regessistis, publicanis subdidis>¦tis, omni quinquennio inter uectigalia uestra proscripto addicitis>. ¦Sic Serapeum, sic Capitolium petitur; addicitur, conducitur diuinitas> ¦eadem uoce prae- conis, eadem exactione quaestoris.

[23] Sed enim agri tri>¦buto onusti uiliores, hominum capita stipendio censa ignobiliora> ¦(nam hae sunt captiuitati |v77 notae, poenae): dei uero, qui magis tributarii>, ¦magis sancti; immo, qui magis sancti, magis tributarii.

[24] Maiestas> ||f11v prostituitur in quaestum, negotia- tione> religio proscribitur, sanc¦titas locationem mendicat; exigitis mercedem pro solo templi, pro ¦aditu sacri, pro sti- pibus, pro h>ostiis; uenditis totam diuinitatem : ¦non licet eam gratis coli; plus denique publicanis reficitur quam sa¦cer- dotibus!

[25] Non suffecerat uectigalium deorum contumelia, de con- ¦temptu scilicet aestimanda, nec contenti estis deis honorem non ha¦buisse, nisi etiam, quem>cumque habetis, depretietis aliqua indignita¦te.

[26] Quid enim omnino ad honorandos eos facitis, quod non etiam ¦mortuis uestris ex aequo praebeatis?

[27] Exstruitis deis templa: aeque mortuis templa); exstrui¦tis aras dei : aeque mortuis aras; easdem titulis superscribitis lit¦teras, easdem statuis inducitis formas, ut cuique ars aut negotium ¦aut aetas fuit : senex de Saturno, imberbis de Apolline, uirgo de Dia¦na figuratur, et miles in Marte et in Vulcano faber ferri consecratur.

[28] Nihil itaque mirum, si hostias easdem mortuis, quas et deis, caeditis eosdemque ¦odores excrematis.

[29] Quis istam contumeliam excuset, quae utut mor¦tuo>s cum deis deputet? Regibus quidem etiam sacerdotia adscripta sunt ¦ceterique apparatus, ut tensae et currus et solisternia et lectister¦nia et> feriae et ludi.

[30] Plane, quoniam illis caelum patet, hoc quoque non sine ¦contumelia deorum, primo quidem, quod non decuerit alios eis ¦adnume>rari, quasi his> datum sit post mortem deos fieri;

[31] secundum, quod tam ¦exser>te atque manifeste coram populo non peieraret con- templa|v78tor ¦ . . . . .>gis in caelum recepti, nisi contemneret, quos deieraret, quam ipse, ||f12 quam ei, qui ei peierare permit- tunt.

[32] Consentiunt enim ipsi nihil esse quod ¦deierant, immo insuper et praemio afficiunt, qui publice contemp¦serit periurii uindices.

[33] Quamquam periurii apud uos quotusquisque ¦purus est? Immo, iam per deos deierandi periculum euanuit, potiore ha¦bita religione per Caesarem deierandi, quod et ipsum ad offuscationem ¦pertinet deorum uestrorum : facilius enim per Caesarem peierantes punirentur ¦quam per ullum Iovem!

[34] Sed contemptus honestior est, habens quandam ¦super- biae gloriam; uenit enim aliquando etiam de fiducia uel conscientiae ¦securitate uel naturali sublimitate animi; derisus uero quanto las¦ciuior, tanto denotatior ad contumeliae morsum.

[35] Recognoscite ¦igitur, quam derisores inueniamini numinum uestrorum. Non dico qua¦les sitis in sacrificando, quod enecta et tabida quaeque mactatis, de opi¦mis autem et integris superuacua esui capitula et ungulas et plumarum se¦tarumque praeuulsa, et si quid domi quoque abiec>turi fuissetis.

[36] Omitto, ¦quae bulgae aut sacrilegae gulae uide- buntur, maiorum prope reli>¦gionem conuenire : atquin doctissimi, grauissimi, quatenus graui>¦tas atque prudentia de doctrina proficere creduntur>, et inreuerentiss¦mi erga deos uestros semper existunt, nec eis cessat litteratura, quominus ¦aut turpius aut uana aut falsa de deis inferat.

[37] Ab ipso exordiar uate> ¦uestro, † eius unde omnia et omne aequore †, |v79 cui quantum honorem adiudica>s¦tis, tantum deis uestris derogastis, magnificando qui de eis lusit. ¦

[38] Adhuc meminimus Homeri: ille, opinor, est qui diuinam maiestatem ||f12v humana condicione tractauit, casibus et passionibus huma- nis deos imbu¦ens, qui de illis fauore diuersis gladiatoria quodammodo paria ¦composuit;

[39] Venerem sauciat sagitta humana, Martem tredecim men¦sibus in uinculis detinet fortasse periturum; eadem Iouem paene per¦pessum a cae- litum plebe traducit aut lacrimas eius super Sarpedo¦nem excutit aut luxuriantem cum Iunone foedissime inducit, com¦mendato libidinis desiderio per commemorationem et enumeratio¦nem amicarum.

[40] Exinde quis non poetarum ex auctoritate principis ¦sui in deos insolens aut uera prodendo aut falsa fingendo? N>ec tragici ¦quidem aut comici peper- cerunt, ut non aerumnas ac poenas dei praefarentur. ¦

[41] Taceo de philosophis, quos superbia seueritatis et duritia disciplinae ¦ab omni timore securos nonnullus etiam afflatus ueritatis aduer¦sus deos erigit.

[42] Denique et Socrates in contumeliam eorum quercum et ca¦nem et hirc>um iurat. Nam etsi idcirco damnatus est, cum paenituerit ¦A>the- nienses damnationis, criminatores quoque inpenderin>t, resti¦tutur testimonium Socrati, et possum retorquere probatum esse in illo ¦quod nunc reprobatur in nobis.

[43] Sed et Diogenes nescio quid in Hercu¦lem lusit, et Romani stili Diogenes Varro trecentos Ioues, seu Iuppi¦teros d>icendum est, sine capitibus inducit.

[44] Cetera lasciuiae ingenia ¦etiam u>oluptates uestras per dedecus deorum administrant. Dispici¦te ap>ud uos Lentu- lorum et Hosti

orum sacrilegam> uenustatem>, utrum ¦mi>mos an deos uestros in trophis et iocis rideatis; sed et. histrionicas ||f13 litteras magna cum uoluptate suscipitis, quae omnem foedita|v80tem ¦designant deorum.

[45] Constupran>- tur coram uobis maiestates in cor¦pore inpuro; famosum et deminutum caput imago cuiuslibet dei ues¦tit. Luget Sol filium fulmine extinctum> laetantibus uobis, Cybela ¦pastorem suspirat fastidiosum non erubescentibus uobis, et sustine¦tis Iouis elogia modulari.

[46] Plane religiosiores estis in gladiatorum ¦cauea, ubi super> sanguinem humanum, super inquinamenta poena- rum proin¦de saltant dei uestri argumenta et historias nocen- tibus erogandis, ¦aut in ipsis deis nocentes puniuntur.

[47] Vi- dimus saepe castratum Attin ¦deum a Pessinunte, et qui uiuus cremabatur, Herculem induerat; ¦ risimus et meridiani ludi de deis lusum, quo Ditis pater, Iouis frater, ¦gladiatorum ex- sequias cum malleo deducit, quo Mercurius in ca¦luitio pen- n>atulus, in caduceo ignitulus, corpora exanimata iam ¦mor- temue simulantia e cauterio probat.

[48] Singula ista, quaeque ad¦huc inuestigare quis possit, si honorem inquietant diuini- tatis, si ¦maiestatis fastigium adsolant, de contemptu utique censentur, ¦quam eorum, qui eiusmodi fact>itant, quam eo- rum, qui ita suscipiu>nt. ¦

[49] Quare> nescio, ne plus de uo- bis dei uestri quam de nobis querantur. . . . . . . > ¦ex alia parte adulamini, redimitis si qua delinquitis, et postre>¦mo licet uo- bis in eos quos esse uoluistis. Nos uero in totum auersamur>.¦ XI.

[1] Nec tantum in hoc nomine rei desertae communis reli- gionis, sed ¦superductae monstruosae superstitionis. Nam, ut quidam, somniasti ||f13v caput asininum esse deum nostrum : hanc Cornelius Tacitus suspicionem fecit. ¦

[2] Is enim in quarta Historiarum suarum, ubi de bello Iudaico digerit, ab origine ¦gentis |v81 exorsus, et tam de ipsa origine quam de nomine reli- gionis, ¦ut uoluit, argumentatus, Iudaeos refert in expeditione uastis in lo¦cis a>quae inopia laborantes onagris, qui de pastu aquam petituri aes¦timabantur, indicibus fontis usos euasisse : ita ob eam gratiam con¦similis bestiae superficiem a Iudaeis coli.

[3] Inde, opinor, praesumptum, ¦nos quoque, ut Iudaicae religionis propinquos, eidem simulacro initiari. At enim idem Cornelius Tacitus, sane ille mendaciorum lo¦quacissimus, oblitus affirmationis suae, in posterioribus refert ¦Pompeium Magnum de Iudaeis debellatis captisque Hierosolymis tem¦- ¦plum adisse et perscrutatum nihil simulacri reperisse.

[4] Vbi er¦go is deus fuerit? Vtique nusquam magis quam in templo tam memora¦bili, praesertim omnibus praeter sacerdotibus clauso, quo non ue¦rer>entur extraneum.

[5] Sed quid ego defendam, professus interim con¦fessi>- onem temporalem omnium in uobis ex pari transferendorum? ¦Creda>tur deus noster asinina aliqua persona : certe non> negabitis uos eadem ¦colere nobiscum.

[6] Sane uos totos asinos colitis et cum sua E>pona, et ¦omnia i>umenta et pecora et bestias, quae perinde cum suis praesepibus con- ¦se>cra>tis. Et hoc forsitan crimini datis, quod inter cultores omnium ¦tantu>m asinarii sumus. XII.

[1] Sed et qui crucis> nos antistit>es affirmat, consa- ¦cerd>os erit noster. Crucis qualitas signum est de ligno : etiam de materia ||f14 colitis penes uos cum effigie.

[2] Quamquam sicut uestrum humana figura est, ¦ita et nostrum sua propria. Viderint nunc liniamenta, dum una sit ¦qualitas; uiderit forma, dum ipsum sit dei corpus.

[3] Quodsi de hoc ¦differentia intercedit, quanto distinguitur a crucis stipite Pallas At>¦ti- ca et Ceres |v82 Pharia, quae sine forma rudi palo et solo staticulo ligni ¦informis repraesentatur? Pars crucis, et quidem maior, est omne robur ¦quod derecta statione defigitur.

[4] Sed nobis tota crux imputatur, ¦cum antemna scilicet sua et cum illo sedilis excessu. Hoc quidem uos ¦incusabiliores, qui mutilum et truncum dicastis lignum, quod alii ple¦num et structum consecrauerunt!

[5] Enimuero de reliquo integra est religio ¦uobis integrae crucis, sicut ostendam. Ignoratis autem etiam originem ¦ipsam deis uestris de isto patibulo prouenisse.

[6] Nam omne simu- lacrum, ¦seu ligno seu lapide desculpitur, seu aere defunditur, seu quacumque> ¦alia locupletiore materia producitur, plasti- cae manus praece¦dant necesse est.

[7] Plasta autem lignum crucis in primo statuit, quoniam ips ¦quoque corpori nostro tacita et secreta linea crucis situs est, quod caput> ¦emicat, quod spina dirigitur, quod umerorum obliquatio; . . . . . . >; ¦si statueris hominem manibus expansis, imaginem crucis feceri>s.

[8] Huic igitur exordio et uelut statumini argilla desuper intexta pau>¦latim> membra complet, et corpus struit, et habitum, quem placuit argil>¦lae, intus cruci in- gerit;

[9] inde circino et plumbeis modulis praepara>¦tio simulacri, in marmor, in lutum uel aes uel argentum, ||f14v uel quodcumque placuit deum fieri, transmigratura>. A cruce argilla, ¦ab argilla deus : quodammodo transit crux in deum per argillam. ¦

[10] Crucem igitur consecratis, a qua incipitur consecratus. Exempli ¦gratia dictum erit : nempe de oliuae nucleo et nuce persici et gra¦no piperis sub terra temperato arbor exsurgit in ramos, in comam, ¦in speciem |v83 sui generis.

[11] Eam si trans- feras, uel de brachiis eius in aliam ¦subolem utaris, cui depu- tabitur, quod de traduce prouenit? ¦Non illi grano aut nuci aut nucleo? Nam cum tertius gradus secundo ¦adscribitur, aeque primo secundus, sic tertius redigetur ad primum ¦trans- missus per secundum.

[12] Nec diutius super isto argumentan- dum est, ¦quando naturali praescriptione omne omnino genus censum ad ori¦ginem refert, quantoque genus censetur origine, tanto origo con¦uenitur in genere.

[13] Si igitur in gene- re deorum crucem originem co¦ tis, hic erit nucleus et gra- num primordiale, ex quibus apud uos ¦si>mulacrorum siluae propagantur.

[14] Ad manifesta iam. Victoria ut ¦nu>mina, et quidem augustiora, quanto laetiora, ueneramini. Con¦secrati>o ne quid melius extollat, cruces erunt intestina quodammo¦do et tro>paeor>um; itaque in Victoriis et cruce colit castren- sis religio.

[15] Sig¦na ado>rat, signa deierat, signa ipsi ovi praefert : sed ille imagi¦num su>ggestus et totus auri cultus monilia crucum sunt.

[16] Sic etiam ¦in canta>bris atque uexillis, quae non minore sanctitate militia cus¦todit>, si- phara illa uestes crucum sunt. Erubescitis, opinor, incultas ||f15 et nudas cruces colere! XIII.

[1] Alii plane humanius solem Christianum. deum ¦aesti- mant, quod innotuerit ad orientis partem facere nos preca- ¦tionem, uel die solis laetitiam curare.

[2] Quid uos minus facitis? ¦Non plerique affectatione adorandi aliquando etiam caelestia ¦ad solis initium labra uibratis?

[3] Vos certe estis, qui etiam in laterculum ¦septem dierum solem recepistis, et † ex diebus ipso|v84rum praelegistis, quo ¦die lauacrum subtra- hatis aut in uesperam differatis, aut otium et ¦prandium . curetis.

[4] Quod quidem facitis exorbitantes et ipsi a uestris ¦ad alienas religiones : Iudaei enim festi sabbata et cena pura et Iuda¦ici ritus lucernarum et ieiunia cum azymis et orationes litora¦les, quae utique aliena sunt a diis uestris.

[5] Quare, ut ab excessu reuertar, qui ¦solem et diem eius nobis exprobratis, . agnoscite uicinitatem : ¦non longe a Saturno et sabbatis uestris sumus! XIV.

[1] Noua iam de deo nostro ¦fama suggessit, et adeo nuper quidam perditissimus in ista ciuitate>, ¦etiam suae religionis desertor, solo detrimento cutis Iudaeus, utique> ¦magis post bestiarum morsus, ut ad quas se locando quotidie> ¦toto iam corpore decutitur> et cir>cumciditur>, picturam> in nos proposuit> ¦sub ista proscriptione : "Onocoetes". Is erat auribus cantherinis>, ¦in toga, cum libro, altero pede ungu- lato.

[2] Et credidit uulgus . . . . >¦Iudaeo. Quod enim aliud genus seminarium> est> infamiae nostrae? Inde> ¦in tota ciuitate Onocoetes praedicatur.

[3] Sed et hoc tametsi> ¦hesternum et auctoritate temporis destitutum et qualitate auctoris> ||f15v infirmum libenter excipiam studio retorquendi. Videamus igitur, ¦an hic quoque nobiscum deprehendamini.

[4] Neque enim interest qua for¦ma, dum deformia simulacra curemus. Sunt penes uos et canino ca¦pite, et leonino, et de boue et de ariete et hirco cornuti dii, caprigenae ¦uel anguini, et alites plant>a, fronte et |v85 tergo. Quid itaque nostrum uni- cum de¦notatis? Plures Onocoetae penes uos deprehenduntur! XV.

[1] Si in deis ¦aequalitate concurrimus, sequitur ut sacri- ficii uel sacri quoque inter nos ¦diuersitas nulla sit, ut ex alia specie comparationi satisfiat.

[2] Nos ¦infanticidio litamus siue initiamus. Vos, si de memoria abierunt quae ¦caede hominis quaeque infanticidiis transegisse reuincimini>, recognoscetis suo ordi¦ne : nunc enim differimus pleraque, ne eadem uidea- mur ubique retrac¦t>are.

[3] Interim, ut dixi, ex alia parte non deest adaequatio. Nam ¦et>si nos aliter, tamen non aliter uos quoque infanticidae, qui infan¦t>es editos enecantes legibus quidem prohibemini, sed nullae magis ¦lege>s tam impune, tam secure sub omnium conscientia unius ae¦ditui> tabellis eluduntur.

[4] Sed nec eo distat, si uos non ritu sacri neque ¦ferro nec>atis. Atquin hoc asperius, quod frigore et fame aut bes¦tiis, si exp>onitis aut longiore in aquis morte, si mergitis.

[5] At et si quo ¦ . . . . . . >dissimilius penes uos fit, eo adicite, quod> uestra pignora ex¦tinguiti>s, et supple- bitur, immo superaceruabitur in uobis quicquid ¦ . . . . . >a ratione defecerit.

[6] Sed de ea impietatis hostia dicimur ¦uesci>. Dum ita quoque in uobis recognoscitur, ubi opportunius positum est, ||f16 non multo secernimur a uestra uoracitate.

[7] Si illa impudica est, nostra uero ¦crudelis, coniungimur, si forte, natura, qua semper saeuitia cum im¦pudicitia concordat.

[8] Quamquam quid minus, immo quid non am¦plius facitis? Parum scilicet humanis uisceribus inhiatis, quia uiuos ¦et puberes deuoratis? Parum humanum sanguinem lambitis, quo¦|v86niam futurum sanguinem elicitis? Parum infante uescimini, quia in¦fan- tem totum praecocum perhauritis? XVI.

[1] Ventum est ad horam lucernarum ¦et caninum ministe- rium et ingenia tenebrarum. Quo in loco metuo ¦ne cedam : quid enim tale in uobis detinebo?

[2] Verum iam laudate cons¦lium incesti uerecundi, quod adulteram noctem commenti sumus, ¦ne aut lucem aut ueram noctem contami- naremus; quod etiam lumini>¦bus terrenis parcendum existimauimus; quod nostram quoque consci>¦entiam ludi- mus : quodcumque enim facimus, si uolumus, suspicamur>. ¦

[3] Ceterum incesta uestra pro sua libertate et luce omni et nocte omni> ¦et tota caeli conscientia fruuntur, quodque felicius proueniat>, ¦cum palam misceatis incesta toto conscio caelo, soli ipsi ignoratis>; ¦nos uero etiam in. tenebris scelera nostra recognoscere possumus>. ¦

[4] Plane Persae, C>tesias edit, tam scientes quam non hor- rentes cum ma>¦tribus libere fac>iunt. Sed et Macedones id, quod> probauerunt, palam> est factitare, siquidem, cum primum scaenam eorum Oedipus> ¦intrauit trucidatus oculos, risu ac derisu exceperunt.

[5] Tragoedus> ¦consternatus re- tracta persona, "numquid", ait, "domini, displicui> ||f16v uobis?" Responderunt Macedones : "immo, tu quidem pulchre, at scriptor ¦uanissimus si finxit, aut Oedipus dementissimus si ita fecit": atque exin¦de alter ad alterum : "ἤλαυνε", dicebat, "εἰς τὴν ματέρα".

[6] Sed una uel alia gens ¦quantula macula totius orbis? Nos enim omne infecimus solum, omnem ¦pol- luimus oceanum. Date igitur ali|v87quam nationem uacantem ab eis, quae ¦omne hominum genus ad incestum trahunt.

[7] Si qua gens concubitu ipso et ¦aetatis ac sexus necessitate, ne dixerim libidine et luxuria, caret, ea erit ¦quae carebit incesto;

[8] si qua ab humana condicione priuata quadam ¦natura remo- ta est, ut neque ignorantiae neque errori neque casui opposita ¦si>t, ea erit quae sola Christianis respondere constantius possit. ¦

[9] Respicite igitur luxuriam inter errores et uentos fluctuan- tem, si desunt ¦populi, quos ad hoc sceleris incursent lata uada et aspera erroris. ¦

[10] Inp>rimis cum infantes uestros alienae misericordiae exponitis aut in adoptio¦nem> melioribus pa- rentibus, obliuiscimini, quanta materia incesti submi¦nistra>- tur, quanta occasio casibus aperitur?

[11] Plane ex aliqua disciplina ¦seueri>ores aut certe respectu eiusmodi euen- tum a libidine temperatis, ¦quo>cumque loco, domi aut peregre, ut non dispersio seminum et saltus ubique ¦luxuriae nescientibus filios edat, quos aut ipsi postmodum parentes aut alii ¦filii> incursent, quando etiam aetatum moderatio libidine exclusa sit. ¦

[12] Quotcumque adulteria, quotcumque stupra, quotcumque publicatae libidinis ¦po . . . >st . . > stati- uo uel ambulatorio titulo, tot sanguinis mixtiones, ¦tot> compagines generis, tot inde traduces ad incestum.

[13] Vnde adeo mimis ||f17 et comoedis argumentorum uenae fluunt; unde ista quoque talis ante tragoe¦dia erupit, Fusciano prae- fecto urbi iudicata.

[14] Pusio ho>nest>e natus for¦tuita neglegentia comitum ultra ianuam progressus iter |v88 praetereuntibus ¦tractus domo excidit : qui eum nutrierat Graeculus, uel a limine Graeculo ¦more captauerat † intrans.

[15] Inde mutatus a se aetate Romam in uenalicio ¦refertur. Emit inprudens pater et utitur Graeco; dehinc, ut usum> era, ¦adulescentem dominus in agrum et uincula legat.

[16] Illic iamdudum paedagogus ¦et nutrix poenas dabant. Repraesentatur eis tota causa, refe- runt ¦inuicem exitus suos, illi, quod alumnus in pueritia peris- set; ille, se quo¦que a pueritia perisse, ceterum eodem euentu : Romae natum honesta ¦domo; forsitan et signa quaedam retexuerit.

[17] Igitur Dei uoluntate ¦fit> ut tanta saeculo macula exprobraretur; spiritus de die concutitur>, ¦tempora cum aetate respondent; aliquid et oculi de liniamentis ¦recor- dantur, proprietates nonnullae in corpore recensentur. ¦

[18] Dominos, immo iam parentes, tantum prolatae inquisi- tionis diligen>¦tia inpellit; inuestigatur uenaliciarius, infe- liciter inuenitur. ¦

[19] Reuelato scelere parentes sibi laqueo medentur, bona filio male> ¦superstiti praefectus adscribit, non ad hereditatem, sed ad stipendium stu>¦pr>i et incesti.

[20] Satis erat unum istud exemplum publicae eru tioni¦s> ¦eiusmodi scelerum delitiscentium in uobis. Nihil semel euenit in rebus hu>¦manis : semel plane erui potest. De sacra- mentis nostrae religionis>, ¦opinor, intentatis, et sunt paria uestris etiam non sacramentis>! ||f17v XVII.

[1] De obstinationibus uero uel praesumptionibus si qua proponitis, ne istae ¦quidem ad communionem comparationis absistunt.

[2] Prima obstinatio est, ¦qua secunda a deis religio constituitur Caesarianae maiestatis, quod inre¦ligiosi dicamur in |v89 Caesares, neque imagines eorum repropitiando neque ¦genios deierando.

[3] Hostes populi nuncupamur. Ita uero sit, cum ex uobis ¦nationibus quotidie Caesares et Parthici et Medici et Germanici fiant. ¦Hoc loco Romana gens uiderit, in quibus indomitae et extraneae nationes. ¦

[4] "Vos tamen de nostris aduersus nostros conspiratis!" Agnoscimus sane Romanam ¦ in Caesares fidem: nulla umquam coniuratio erupit, nullus in senatu ¦uel in palatiis ipsis sanguis Caesaris notam fixit, nulla in prouinciis ¦a>ffectata maiestas! Adhuc Syriae cadauerum odoribus spirant, ¦adh>uc Galli Rhodano suo non lauant!

[5] Sed omitto uesaniae crimi¦na>, quia nec ista Romanum nomen admittunt : uanitatis sacrilegia ¦conu>eniam et ipsius uernaculae gentis inreuerentiam recognoscam ¦et> festiuos libellos, quos statuae sciunt, et illa oblique nonnumquam ¦dicta> a concilio atque maledicta quae circi sonant : si non armis, ¦saltim> lingua semper rebelles estis.

[6] Sed aliud, opinor, est non iurare ¦per gen>ium Caesaris : dubitatur enim de periuris iure, cum ne per deos ¦quidem> uestros ex fide deieretis.

[7] Sed non dicimus deum imperatorem : super ¦eius- modi e>nim, quod uulgo aiunt, sannam facimus.

[8] Immo qui dem Cae¦sarem> dicitis, et deridetis dicendo quod non est, et maledicitis, quia ¦non uul>t esse quod dicitis : mauult enim uiuere quam deus fieri! ||f18 XVIII.

[1] Reliquum obstinationis in illo capitulo collocatis, quod neque ¦gladios neque cruces neque bestias uestras, non ignem, non tormenta ob ¦duritatem ac contemptum> mortis animo |v90 recusemus.

[2] Atenim haec ¦omnia apud priores maioresque uestros non contemni modo, sed etiam ¦magna laude pensari a uirtute didicerunt. Gladius quot et quan¦tos uiros uoluntarios! Piget prosequi.

[3] Crucis uero nouitatem nume¦rosae, abstrusae, Regulus uester libenter dedicauit; regina Aegypti ¦bestiis suis usa est; ignes post Carthaginen- sem feminam Asdrubale ma¦rito in extremis patriae constan- tiorem docuerat inuadere ipsa Dido. ¦

[4] Sed et tormenta mulier Attica fatigauit tyranno negans, postremo>, ¦ne cederet corpus et sexus, linguam suam pastam expuit, totum era> ¦di- catae confessionis ministerium.

[5] Sed uestris ista ad gloriam, nostris ad duri>¦tiam deputatis. Destruite nunc gloriam maiorum, quo nos quoque destru>¦atis! Contenti estote detrahere etiam laudi parentum ad praesens>, ¦ne nobis locum detis!

[6] De his forsitan et temporum qualitas robus- tio>¦ris antiquitatis exegerit ingenia duriora; at nunc tran- quillitate ¦pacis et ingenia mitiora et mentes hominum etiam in extraneos piae.

[7] "Esto>", ¦inquitis, "ueteribus uos comparate; nobis necesse est in uobis odio pro> ¦sequi, quod a nobis non proba- tur, quia nec inuenitur in nobis".

[8] Res>¦pondete igitur ad singulas species. Non eadem in> uobis exempla a>dgnos¦co? Si contemptu scilicet mortis gladius de maioribus fabulas fecit, ¦utique non uitae amore gladio uos ad lanistas auctoratis nec metu> ||f18v mortis nomen militiae datis.

[9] Si feminae alicui de bestiis famosa mors est, ¦medio quotidie pacis sponte libera ad bestias itis.

[10] Si crucem, configendi ¦corporis machinam, nullus adhuc ex uobis Regulus |v91 pepigit, attamen ¦iam ignis contemptus euasit, ex quo se quidam proxime uestiendum incen¦diali tunica ad certum usquequaque locum auctorauit.

[11] Si flagris mulier ¦insultauit, hoc quoque, qui> proxume inter uenatorios ordine transcurso ¦remensus est, ut taceam de Laconica gloria. XIX.

[1] Hucusque, opinor, horrenda ¦obstinationum Christia- narum. Quae si uobiscum communicamus, superest ¦de>ri- denda persuasionum conferamus.

[2] Quamquam de persuasio- nibus omnis ¦ob>stinatio nostra praestruitur : mortuorum enim praesumimus resur¦re>ctionem. Spes resurrectionis fastidium est mortis.

[3] Ridete igitur, ¦uantum libet, stupi- dissimas mentes, quae moriuntur ut uiuant; sed quo ¦fac>ili- us rideatis et resolutius decachinnetis, arrepta spongia uel inter¦sa l>ingua delete litteras interim uestras, quae similiter asseuerant ¦animas in corpora redituras.

[4] Attamen quanto acceptabilior nostra ¦ praesumptio est, quae in eadem corpora redituras defendit; uobis autem ¦quanto uanius traditum est, hominis spiritum in cane uel mulo aut pauo ¦moraturum!

[5] Item iudicium annuntiamus a Deo pro cuiusque meritis post ¦intertum destinatum; id uos Minoi et Radamantho adscribitis, iustiore ¦omnin>o Aristide recusato.

[6] Eo iudicio iniquos aeterno igni, pios et inson¦tes amoeno> in loco dicimus perpetuitatem transacturos : apud uos ¦quoque Pyriphlege- thontis et Elysii non alias condicio disponitur. ||f19

[7] Nec mythici ac po>etici soli talia canunt, sed |v92 et philosophi de animarum ¦reciprocatione et iudicii distributione confirmant. XX.

[1] Quonam ¦igitur usque, iniquissimae nationes, non agnoscitis, immo insuper execra¦mini uestros, si nihil inter nos diuersitas habet, si unum et eidem sumus?

[2] Quia ¦non odistis quod estis, date dextras potius, compingite oscula, mis¦cete complexus, cruenti cum cruentis, incesti cum incestis, coniurati ¦cum coniuratis, obstinati et uani cum aequalibus.

[3] Pariter deorum nu¦mina laesimus, pariter indignationem eorum prouocamus.

[4] Habetis et ¦uos tertium genus, etsi non de tertio ritu, attamen de tertio sexu : illud> ¦aptius de uiro et femina uiris et feminis iunctum.

[5] Aut numquid ipso uos c

¦legio offendimus? Solet aequalitas aemulationis materi- am subminis¦trare : sic figulus figulo, faber fabro inuidet!

[6] Immo, iam desine, sim¦lata confessio! Redigit con- scientia ueritatem et ad constantiam ueritatis>. ¦

[7] Nam om- nia ista in uobis solis erunt et a nobis solis reuincuntur, de> quibus de>¦lata sunt, agnitione scilicet diuersae partis, unde scientia instruitur> ¦et consilium inspiratur> et iudicium gubernatur.

[8] Vestra denique sententia>, ¦ne causam quis iudicet nisi duobus auditis, quod in nobis solis neglegitis>. ¦

[9] Naturae uitio satisfacitis, ut quae in uobis non refutetis, in aliis . . . . . . >¦tis aut quorum reatum in uobis memineritis, ea in alios iactetis.

[10] Qui . . . .>¦opere occupati eritis : in extraneos casti, in uosmetipsos incesti, ¦exertiores foris, sub- iecti domi.

[11] Haec est iniquitas, ut gnari ab ignari>s, ¦absoluti a reis iudicemur. Auferte stipulam de oculo |v93 uestro,

[au- f . . . . . .>||f19vde oculo uestro,] ut stipulam de alieno extrahatis.

[12] Emendate uosmetip¦sos prius, ut Christianos puniatis! Nisi quod, si> emendaueritis, non punie¦tis, immo eritis Christiani; immo si fueritis Christiani, eritis emendati. ¦

[13] Discite quid in nobis accusetis, et non accusabitis; recognoscite quid in ¦uobis non accusetis, et accusabitis!

[14] Patet iam hinc uobis, quantum aperi¦re potuerimus e pau- culis istis libellulis, erroris inspectio et ueritatis ¦recognitio.

[15] Damnate ueritatem, sed inspectam si potestis, et probate ¦errorem, sed repertum si putatis!

[16] Quodsi praescribitur vobis errorem ¦a>mare et odisse ueritatem, cur, quod amatis et oditis, non noueritis? ¦ ________________________________________SIGLA † = unrecoverable corruption in the text

[] = words present in the MS, but wrongly added by a copyist in> = word 'in' was wrongly omitted by the copyist - added by an editor in> = word 'in' has faded from the MS or been cut-out, but is recorded by an editor or can be restored with certainty . . . = missing letters in MS, one dot per letter italics = letters changed from those in the MS by one editor or another ¦ = end of a line in the MS || = start of a new page(folio) in the MS |v9 = start of a new page in the Vienna edition (CSEL 20, 1890). Greek text is rendered using unicode. Checked against CETEDOC 23/3/6. 2 Tertulliani Ad Nationes Libri Duo : Liber II I.

[1] Nunc de deis uestris, miserandae nationes, congredi uo- ¦bi>scum defensio nostra desiderat, prouocans ipsam conscien- tiam uestram ¦ ad re>censendum, an uere dei, ut uultis, an falso, ut scire non uultis.

[2] Haec enim ¦ mate>ria est erroris humani per artificem eius, ne ignorantia erroris ¦tollatur>, quo magis rei sitis.

[3] Patent oculi nec uident; hiant aures nec au¦diunt>, cor stupet saliens; nescit animus quod agnoscit!

[4] Denique si tan¦tam pe>ruersitatem una praescriptione discuti liceret, in expedito ¦esset n>untiatio, cum omnes istos deos ab hominibus institutos non ¦negetis, i>am hinc excidere fidem |v94 uerae diuinitatis, quod nihil utique ¦aliquand>o coep- tum diuinum uideri iure possit.

[5] Sedenim multa sunt, ¦qui- bus t>eneritas conscientiae obduratur in callositatem uoluntarii ||f20 erroris. Ingenti manu ueritas obsidetur, — et ipsa de sua uir- tute secu¦ra est!

[6] Quidni? Quem>cumque uult, de ipsis aduersariis socios protecto¦resque sibimet assumit et omnem illam expugnatorum multitudi¦nem prosternit.

[7] Aduersus haec igitur nobis negotium est, aduersus ¦institu- tiones maiorum, auctoritates receptorum, leges dominantium, ¦argumentationes prudentium; aduersus uetustatem, consuetu- dinem, ¦ necessitatem; aduersus exempla, prodigia, miracula, quae omnia ¦adulterinam istam diuinitatem

[istam] corrobo- rauerunt.

[8] Quare secun¦dum uestros commentarios, quos ex omni theologiae genere re>cepistis, ¦gradum conferens, quo- niam maior in huiusmodi penes uos auctoritas l¦terarum quam rerum est, elegi ad compendium Varronis opera, ¦ qui, Rerum Diuinarum ex omnibus retro digestis commenta- tus, ¦idoneum se nobis scopum et posuit.

[9] Hunc si interrogem, qui insinuato>¦res deorum, aut philosophos designat aut populos aut poetas. ¦

[10] Triplici enim genere deorum censum distinxit: unum esse physicum>, quod philosophi retractant, aliud mythicum, quod inter poetas> ¦uolutatur, tertium gentile, quod populi sibi quique adoptauerunt>. ¦

[11] Igitur cum philosophi physicum con- iecturis concinnarint, poetae> mythicum de fabulis traxerint, populi gentile ultro praesumpse>¦rint, ubinam ueritas collo- canda?

[12] In coniecturis? sed incerta con>¦ceptio est. In fabulis? sed foeda relatio est. In adoptionibus? sed . . . . . . . >¦ et municipalis adoptatio est.

[13] Denique apud philosophos incerta>, ||f20v quia uaria; apud poetas omnia indigna, quia turpia; apud populos pas¦siua |v95 omnia, quia uoluntaria.

[14] Porro diuinitas, si ueram retractes, ea defini¦tio- ne est, ut ista neque argumentationibus incertis colligatur, neque fabu¦lis indignis contaminetur, neque adoptionibus passiuis iudicetur; haberi ¦enim debet, sicut est, certa, integra, communis, quia scilicet omnium. ¦

[15] Ceterum quem deum credam? Quem suspicio aestimauit; quem historia ¦iactauit quem ciuitas uoluit? Dignius multo neminem credam quam dubi¦tandum aut pudendum aut adoptiuum! II.

[1] Sed physico auctoritas philo¦so>phorum ut mancipium sapientiae patrocinatur. Sane mira sapientia ¦phi>losopho- rum, cuius infirmitatem prima haec contestatur uarietas ¦o>pinionum, ueniens de ignorantia ueritatis.

[2] Quis autem sapiens, expers ¦ueri>tatis, qui ipsius sapientiae ac ueritatis patrem et dominum Deum ignoret? ¦

[3] Nam et> diuina alias enuntiatio Solomonis : "Initium", inquit, "sapientiae ¦metus> in Deum".

[4] Porro timoris origo notitia est : quis enim time- bit, quod igno¦rat? It>aque † Deum timuerit, ignotio omni- um, Deum omnium notitiam et uerita¦tem as>secutus ple- nam atque perfectam sapientiam optinebit.

[5] Hoc autem ¦phi>losophiae non liquido successit. Licet enim per curiosi- tatem omnimo¦dae lite>raturae inspiciendae diuinis quoque scripturis, ut antiquioribus, ¦possint ui>deri incursasse et inde nonnulla dempsisse, cum tamen ¦alia ex>pel>lant, probant sese aut non> omnia dispexisse aut non omnibus ¦credidisse>—nam et alias ueritatis simplicitas per |v96 scrupu- lositatem ¦humanam de> fide nutat —, et ita accedente libidine gloriae ad proprii ingenii ||f21 opera mutasse;

[6] per quod in> incertum abiit etiam quod inuenerant, et fac¦ta est argumentationum inundatio de stillicidio uno atque alio ueritatis. ¦

[7] Inuento enim solummodo d>eo, non ut inuenerunt, ex- posuerunt, ut de quali¦tate eius et de natura, etiam de sede disceptent :

[8] Platonici quidem curantem ¦rerum et arbitrum et iudicem, Epicurei otiosum et inexercitum, et, ut ita ¦dixe- rim, neminem; positum uero extra mundum Stoici, intra mundum ¦Platonici.

[9] Quem non penitus admiserant, neque nosse potuerunt neque timere ¦nec inde sapere, exorbitantes scilicet ab initio sapientiae, id est metu ¦ in Deum.

[10] Exstant testimonia tam ignoratae quam dubitatae inter philo>¦sophos diuinitatis. Diogenes consultus, quid in caelis agatur, "numquam>", ¦inquit, "ascendi". Item, an dei essent, "nescio", inquit, "nisi, ut sint, expedire." ¦

[11] Thales Milesius Croeso sciscitanti, quid de deis arbitraretur, post ali>¦quot deliberandi commeatus, "nihil" renuntiauit.

[12] Socrates ipse> ¦deos istos quasi certus negabat; idem Aesculapio gallinacium ¦resecari quasi certus iubebat.

[13] Et ideo cum tam incerta et in . . . . . > ¦definiendi de deo philosophia depre- henditur, quem potuit metum habe>¦re eius, quem non liquido tenebat determinare?

[14] De mundo deos di> ¦dicimus. Hinc enim physicum theo- logiae genus cogunt, qui elemen>¦ta deos tradiderunt, ut |v97 Dionysius Stoicus trifariam deos d¦iuidens> ¦unam uult spe- ciem quae in promptu sit, ut Solem, Lunam, . . . . . . . . >; ¦aliam, quae non compareat, ut Neptunum; reliquam, quae de ho>¦minibus ad diuini>tatem transisse dicitur, ut Herculem Amphiaraum. ||f21v

[15] Aeque Arcesilaus trinam formam diuinitatis in>ducit, Olympios, Astra, Tita¦nios, de Caelo et Terra; ex his, Saturno et Ope, Neptunum, Iouem et Orcum, ¦et ceteram successionem.

[16] Xenocrates Academicus bifariam facit Olym¦pios et Titanios, qui de Caelo et Terra.

[17] Aegyptiorum plerique quattuor ¦deos credunt, Solem et Lunam, Caelum ac Terram.

[18] Cum reliquo igni ¦superno deos ortos Democritus suspicatur, cuius instar uult esse ¦natu- ram Zenon.

[19] Vnde et Varro ignem mundi animum facit, ut perinde ¦n mundo ignis omnia gubernet sicut animus in nobis.

[20] Atqui uanissime. ¦ "Qui cum est," inquit, "in nobis, ipsi sumus; cum exiuit, emorimur." Ergo et ig¦ni>s cum de mundo per fulgura proficiscitur, mundus emoritur. III.

[1] His ita ¦expe>ditis uidemus hysicum istud ad hoc subornatum, ut deos elementa ¦cont>endat, cum ex his etiam alios deos natos alleget; dei enim nonnisi de deis nasceren- tur.

[2] Quos quoniam in mythico apud poetas plenius ¦suo loco examinabimus, tamen, quod de ipsis interim retractan- dum est, ¦quod ad praesentem speciem facit, simul et de prae- senti specie ad ipsos ¦ . . . . . . . . .>, ostensuri sumus deos nullo modo uideri posse, qui de ele¦menti>s nati dicuntur, ut> iam hinc |v98 praeiudicatum sit deos elementa non esse, ¦quia qui de elementis nati dicuntur, dei non sunt;

[3] aeque, demonstran- ¦tes elementa deos non esse, ad illam agnatorum speciem praestrue¦mus iure> deos non esse defendi, quorum parentes, id est elementa, dei non sint. ¦

[4] Scimu>s deum de deo nasci, quemadmodum de non deo non deum. Igitur, quod ¦elementa contineat mundus iste (ut summaliter tractem de uniuer||f22sitate, partibus eius praemi- nistrans, — nam quae condicio eius, eadem uti¦que erit et elementorum ut membrorum —), aut ab aliquo institutus sit necesse est, ¦qua Platonis humanitas, aut a nullo, qua Epi- curi duritia; et si institu¦tus est, habendo initium habebit et finem.

[5] Ita quod aliquando non fuit ¦ante initium et quandoque non erit post finem, non capit utique uideri deus, ¦carens substantia diuinitatis, id est aeternitate, quae sine initio et fine ¦censetur.

[6] Si uero institutus omnino non est ac propterea deus habendus, ¦quod ut deus neque initium ne- que finem sui patitur, quomodo quidam assignant ¦elementis, quae deos uolunt, generationem, cum Stoici negent quicquam de deo> ¦nasci? Item quomodo uolunt, quos de elementis natos ferunt, deos ha>¦beri, cum deum negent nasci?

[7] Itaque quod mundi erit, hoc elementis adscri>¦betur, caelo dico et terrae et sideribus et igni, quae deos et deorum pa>- ¦rentes aduersus negatam generationem dei et natiuitatem frustra uobis> ¦credi proposuit Varro et qui Varroni> indi- cauerunt animalia esse caelum> ¦et astra.

[8] Quod si ita est, etiam mortalia sint necesse est, secundum animalium> ¦formam; nam etsi immortalem constat ani- mam, ipsi hoc soli licebit>, ¦non etiam |v99 illi cui adnectatur, id est corpori.

[9] Nemo autem negabit elementis> ¦corpus esse, cum et contingamus ea et contingamur ab eis, certaque cor>- ¦pora ex illis decidere uideamus.

[10] Ergo si animalia deposi- ta ratio>¦ne animae, qua corporum condicio, mortalia, non utique dei sunt>. ¦

[11] Et tamen unde animalia Varroni uidentur elementa? "Quoniam," inquit, "mo>¦uentur." Ac ne ex diuerso propona- tur multa alia moueri, ut rotas>, ||f22v ut plaustra, ut machinas ceteras, ultro praeuenit dicens eo animalia cre¦dita, quod per semetipsa mouerentur, nullo extrinsecus apparente mota¦tore eorum a>ut init>iatore, sicuti apparet qui rotam compellit et plaustra ¦uoluit et machinam temperat. Igitur nisi anima- lia, non mobilia per se. ¦

[12] Porro allegans quid non appareat, ostendit quid quae- sisse debuerat, ¦id est artificem et arbitrum motus; neque enim statim non est quod, quia non uide¦mus, non credimus esse.

[13] Immo, eo altius inuestigandum est quod non uidea- ¦tu>r, ut quod uideatur, quale sit, scire possimus.

[14] Alioquin si tantum ea quae> ¦co>mparent, ideo esse credantur quia comparent, quomodo deos etiam eos ¦rec>ipitis qui non com- parent?

[15] Si autem uidentur esse qui non sunt, cur non sint ¦et qui> non uidentur? Motatorem dico caelestium rerum.

[16] Sint ergo et anima¦lia>, quia mobilia per se; etiam mobilia per se, quia non per alium, tamen, ¦ut eo> non statim dei, quia animalia, ita nec ideo, quia per se mobilia : aut ¦quid> uetat uniuersa animalia, ut mobilia per se, deos haberi? ¦Quod a>lia sane uanitate Aegyptiis licet. ¦ |v100 IV.

[1] Aiunt quidam propterea deos ¦appella>tos, quod θέειν id est ἵεσθαι pro currere ac motari interpretatio est. ¦Ergo iam> uocabulum istud non est alicuius maiestatis : a cursu enim et motu, ¦ non a potes>tatis eis dominatione formatum est.

[2] Sed cum etiam ille unus Deus, ¦quem colimu>s, θεὸς cognominetur nec tamen aut motus ullus aut cursus ¦eius apparea>t, quia nec uisibilis cuiquam sit, palam est ut uocabu- lum istud ¦sit aliunde s>umptum propriumque, quia a> se natiuum, diuinitatis inuentum. ¦

[3] Itaque semota i>nterpreta- tionis eius astutia ueri similius est, non a cursu et motu ||f23 θεοὺς dictos, sed de appellatione ueri dei mutuatum, uti quos aeque deos excudis> ¦setis, θεοὺς cognominaretis.

[4] Deni- que quam ita sit, probatio suppetit, cum etiam ¦uniuersos deos uestros, in quibus nullus cursus aut motus officium denotatur, ¦θεοὺς communiter appelletis.

[5] Itaque si

[aeque] θεοὺς aeque immobiles, discedi¦tur uocabuli interpretatione pariter et diuinitatis opinione, qua de> cursu et mo¦tu modulata rescinditur.

[6] Quodsi nomen istud proprium diuini- tatis et ¦simplex nec interpretatorium in illo deo reprehensum, in cetera quae deos ¦uultis translatum>, docete etiam quali- tatis inter illos esse consortium, ut iure consistat ¦collegium nominis communione substantiae.

[7] Porro θεὸς ille iam hoc> ¦solo quod non sit in promptu, uacat a comparatione |v101 eorum qui in promp>¦tu sunt et uisui et sensui.

[8] Sed sensui satis quod est testimonii ad diuersita>¦tem occulti et manifesti renuntiatio : si elementa palam proposita> ¦omnibus, si contra deus nemini, quomodo poteris ex ea parte quam non ui>¦disti, quae uides congredi?

[9] Cum ergo non habes con- iungere sensu neque> ¦ratione, quid uocabulo coniungis, ut coniungas etiam potestate>? ¦

[10] Ecce enim Zeno quoque materiam mundialem a deo separat, uel sic eu>m ¦per illam tamquam mel per fauos transisse dicit.

[11] Itaque materia et deus duo> ¦uocabula, duae res : pro discrimine uocabulorum etiam res separantur>, ¦etiam materiae condicio uocabulum sequitur.

[12] Quodsi materia non deus, ¦quia sic et appellatio praescribit, quomodo quae sunt in materia ¦id est elementa, dei habebuntur, cum membra a corpore aliena esse ¦non possint?

[13] Sed quid ego cum argumentationibus physiologics? ||f23v Sursum mens as>cendere debuit de statu mundi, non in in- certa descen¦dere.

[14] Rotunda mundo> Platonica forma : quadratum eum angulatumque com¦mentum ab aliis, cre>do, circino rotundo ita collegit, quod sine capite solum cre¦di laborat>.

[15] Sed Epicurus, qui dixerat : "quae super nos, nihil ad nos," cum et ¦ipse caelum inspicere desiderat, solis orbem pedalem deprehendit. ¦Adhuc scilicet frugalitas et in caelis agebatur.

[16] Denique ut ambitio pro¦fecit, |v102 etiam sol aciem su- am extendit; ita illum orbe maiorem Peri¦patetici denotaue- runt.

[17] Oro uos, quid sapit coniecturarum libido? ¦Qui>d probat tanta praesumptione asseuerationis otium affectatae ¦mor>ositatis eloquii artificio adornatum?

[18] Merito ergo Milesius Thales, ¦dum t>otum caelum examinat et ambulat oculis, in puteum cecidit ¦turpite>r, multum inrisus Aegyptio illi : "in terra", inquit, "nihil perspici¦ens cae>lum tibi specu- landum existimas?"

[19] Itaque casus eius per figuram ¦philo- soph>os notat, scilicet eos, qui stupidam exerceant curiosita- tem, ¦in res> naturae quam prius in artificem eius et prae- sidem, in uacuum ¦ . . . . . . . >dum habituros. V.

[1] Quin ergo ad humaniorem aliquanto con¦uertim>ur opinionem, quae de communi omnium sensu et simplici¦ ¦conie>ctura deducta uideatur?

[2] Nam et Varro meminit eius, credi¦tam propterea dicens elementorum diuinitatem, quod nihil omnino ¦sine suffragio illorum gigni ali prouehi possit ad uitae humanae> ¦

[et] conseruationem,

[3] quando ne ipsa quidem corpora aut anima suffi¦cere licuisset sine ele- mentorum temperamento, quo habitatio ista mundi ||f24 circulo- rum condicionibus foederata praestatur, nis ¦incolatui denegauit enormitas frigoris aut calors,

[4] prop- tereaque> ¦deos credi solem, qui diei de suo cumulet, fruges caloribus expediat et> ¦annum |v103 stationibus seruet, lunam, solacium noctium, patrocinium men>¦sum; † guberna- culis;

[5] item sidera, signacula quaedam temporum ad ru¦ra- tionem notandorum; ipsum denique caelum, sub quo omnia,

[in] terram>, super ¦ quam omnia, et quicquid illorum inter se ad commoda humana ¦conspirat;

[6] nec tantum de> beneficiis fidem diuinitatis elementis conue>¦nire, sed etiam de diuersis quae tamquam de ira et offensa eorum incidere> ¦soleant, ut fulmina, ut grandines, ut ardores, ut aurae pesti- lentes, ¦item diluuia, item hiatus motusque terrarum;

[7] et iure credi deos, quo>¦rum natura honoranda sit in secundis, metuenda sit in aduersis, ¦domina scilicet iuuandi et nocendi.

[8] Porro si ita sentiuntur in communi> ¦conuersatione, non perinde rebus ipsis quibus iuuantur siue laeduntur> ¦aut gratias referunt aut querellas intendunt, sed his, sub quorum iure> ¦et potestate operatio rerum decurrit.

[9] Nam in uolup- tatibus quoque> ¦non tibiae aut citharae coronam ad prae- mium adiudicatis, sed arti>¦fici qui tibiam et citharam suaui- tatis temperet ui.

[10] Aeque cum quis uale>¦tudine male est, non lanis nec antidotis aut malagmatibus ipsis gra>¦tiam meministis, sed medicis, quorum opera atque prudentia reme>¦dia proueniunt.

[11] Item in aduersis : qui ferro saucian- tur, non dolonem> ¦ipsum aut lanciam accusant, sed hostem uel latronem, et quos ruina> ||f24v opprimit>, non tegulas aut imbrices arguunt, sed uetustatem, sicut et nau¦fragi non> |v104 petris et fluctibus imputant, sed procellae.

[12] Merito : certum enim est, ¦quodcumque fit, ei adscribendum, non per quod fit, sed a quo fit, quia is est ¦ caput facti, qui et ut fiat et per quod fiat, instituit (et sunt in omnibus rebus ¦tres tituli isti : quod est, per quod est, et a quo est), quia prius esse qui quid ¦ uelit fieri, † et quod possit inueniri.

[13] Et ita recte in ceteris agitis aucto¦rem considerantes; at in physicis contra naturam regula uestra, quam> in cete¦r>is sapientiam iudi- catis, disceditis>, auferendo summum gradum auctoris, et quae fi¦nt, non a quo fieri * *.

[14] Ita credere contingit elementorum potestates et ar¦bi>tria esse quae sunt seruitutes et officia. Nos in ista inuestigatione ali¦cui>us artificis intus et domini * *, seruitutes autem contendimus elementorum ¦ex> operis eorum, quas facis potestates.

[15] Sed dei non ser- uiunt; ea igitur ¦ quae> seruiunt, dei non sunt. Aut doceant uulgo fieri, ut de licentia passiuita¦tis libe>rtas approbetur, de libertate dominatio, de dominatione diuini¦tas inte>lle- gatur.

[16] Nam si omnia haec super nos certis curriculis, legitimis ¦decurs>ibus, propriis spatiis, aequis uicibus sub legis instar constituta uol¦uendi>s temporibus et exercendis temporum ducatibus occurrere meminerunt, ¦

[17] . . . . . >e . > ipsa |v105 obseruatione condicionum suarum et fide operum et in- stantia ¦ . . . . . >uum et cura demutationum, memoria reci- procatonum aliquam do¦minat>ionem sibi praeesse per- suadeant uobis, cui apparere uideatur ¦uni>uersa negotiatio mundialis perueniens ad humani generis utilitatem ¦ . . >e- . . . . . . . >nem?

[18] Non enim potes dicere ea sibi agere ista ac sibi curare ||f25 nec quicquam hominum causa disponere, cum propterea defendas ele¦mentis diuinitatem quod ab illis aut iuuari te aut laedi sentias; nam si> sibi ¦praestant, nihil eis debes. VI.

[1] Age iam, conceditisne diuinitatem non modo ¦non serui- liter currere, sed inprimis integre stare neque minui neque intercipi ¦ neque corrumpi debere? Ceterum abiit omnis felicitas eius, si quid pati¦tur umquam.

[2] Ecce autem et astra intercidunt et intercidisse se attestantur; ¦confitetur et luna, quantum amiserit, cum resumit.

[3] Iam maiora eius detri>- ¦menta soletis in aquae speculo considerare, ut nihil amplius ullam partem> ¦credam, quod magi norunt. Ipse etiam sol saepe defectione tempta¦tus est.

[4] Fingite qualibet rationes caelestium casuum, non uo>¦let deus aut minor fieri aut esse desinere. Viderint> igitur huma>¦nae doctrinae patrocinia quae coniectandi artificio sapientiam men¦tiuntur> ¦et uerita- tem.

[5] Num alias natura sic est, ut qui melius dixerit, hic uerius di>¦xisse uideatur? non, qui uerius, is melius?

[6] Ceterum cui res examinabitur>, ¦uerisimilius utique dicet elementa ista ab aliquo regi quam ultro carpi> : ¦igitur non deos, quae sub aliquo.

[7] At si |v106 in isto erratur, melius est . . . . . . > ¦ simpliciter quam ut physici diligenter. Sedenim si ad mythicum spec>¦tes, melius iam in physico mortalitas errat, eis diuinitatem adiudican>¦do quae super h>om- nem putat situ et ui et magnitudine et diuturnitate> ¦sentiri: quod enim super hominem, credas deo proximum. VII.

[1] Ceterum ut ad my>¦thicum transeamus, quod poetis deputatur, nescio an tantum . . . . . . . > mediocritati nostrae, an tanti de documentis diuinitatis confirmentur>, ||f25v ut Mopsus> Africanus et Boeo>tus Ampharaus. Delibanda enim nunc est speci¦es ista, cuius suo loco ratio reddetur.

[2] Interim hos certe homines fuisse ¦ uel eo palam est quod non constanter deos illos, sed heroas appellatis. ¦

[3] Quid ergo contendimus? Si addicenda mortuis diuinitas erat, non ¦uti- que talibus.

[4] Ecce uos, cum eadem licentia praesumptionis sepulchris ¦regum uestrorum caelum infamatis, nonne proba- tos quosque iustitia, ¦irtute, pietate et omni bono eiusmodi consecrationis solacio h>ono¦rat>is, contenti protalibus etiam inrideri peierantes,

[5] at e contrario impios, ¦tur>pes etiam pristinis humanae gloriae praemiis aufertis, decreta eorum, ¦titu>los lancinatis, imagines detrahitis, monetam repercu- ¦titi>s?

[6] Ille autem conspector omnium, comprobator, immo ¦ . . . >ctor bonorum, tantae indulgentiae suae ordina- tionem uulgo pro¦stitu>et, et plus diligentiae atque iustitiae hominibus licebit in distribuen¦dis di>gnitatibus |v107 habere? Mundiores erunt regum et principum comi¦tes q>uam summi dei?

[7] Atquin horretis et auersamini uagos, exules, ¦ infir- mo>s, debiles, sordide natos, inhoneste institutos; contra in- ces¦tos, a>dulteros, raptores, parricidas etiam legibus † exarendis. Riden¦dum an i¦>rascendum sit, tales deos credi quales homines esse non debeant? ¦

[8] Seden>im in> isto mythico genere, quod poetae ferunt, quam incerti agitis ¦circa> conscientiae pudorem et pudoris defensionem!

[9] Nam quotiens mise¦ra> uel turpia uel atro- cia deorum exprobramus, allegatione poeti¦cae licentiae ut fabulosa defenditis;

[10] quotiens ultro siletur de eiusmodi, ||f26 poeticam> non> modo non> oneratis, sed insuper honora- tis, utque in necessariis ar¦tibus habetis : denique per hanc initiatricem litteraturae ingenuitatis ¦ studia producitis.

[11] Criminatores deorum poetas eliminari Plato censuit, ¦ipsum Homerum sane coronatum ciuitate pellendum.

[12] At cum r>ecipia¦tis illos et retineatis, cur non credatis talia retexentibus de deis uestris?

[13] Igitur ¦si creditis poetis, cur tales deos colitis? Si ideo colitis, quia non creditis poe- ¦tis, cur laudem mendacibus fertis nec cauetis ne offendatis eos quorum ¦detractatores honoratis? Sane fides a poetis non exigenda.

[14] Nonne, ¦qui dicitis deos post mortem factos, homines confitemini ante mortem? ¦Quid ergo noui, si, qui homines fuerunt, humanis aut casibus aut criminibus> ¦aut fabulis polluuntur?

[15] Non creditis poetis, cum de relatio- nibus eorum ¦etiam sacra quaedam disposueritis? Cur rapitur sacerdos Cereris, si nihil> ¦tale Ceres passa est? Cur Saturno alieni liberi immolantur, si ille suis pe>¦percit?

[16] Cur Idaeae masculus amputatur, si nullus illi fastidiosus adu|v108les>¦cens libidinis frustratae dolore castratus est?

[17] Cur Hercu- leum pol>¦luctum mulieres Lanuuin>ae non gustan>t, si non mulierum causa periit>? ¦

[18] Mentiuntur sane poetae, sed non ideo, quod talia gesserint, ue . . . . . > ¦homines † quas defuerint, nec quod non> diuinas adscripserint foedita- tes> ¦diuinitatis, cum interim uobis credibilius uisum est deos fuisse, sed> ¦non tales, quam tales, sed non deos. VIII.

[1] Superest gentile illud genus> ¦inter populos deorum quos libidine sumptos, non pro nec>essitate> ¦ueritatis, docet priuata notitia.

[2] Deum ego existimo ubique notum, ||f26v ubique praesentem, ubique dominantem, omnibus colendum, omnibus demeren¦dum.

[3] Atenim cum illi quoque, quos totus orbis communiter colit, excidant pro¦bationi uerae diuinita- tis, quanto magis isti, quos ne ipsi quidem municipes sui ¦norunt?

[4] Nam quae idonea auctoritas praecucurrit eiusmodi theologiae, ¦quam etiam fama destituit?

[5] Quanti sunt qui norint uisu uel auditu Atarga¦tim Syrorum, Caelestem Afro- rum, Varsutinam Maurorum, Obodan et> Dus¦arem Arabum, Belenum Noricum,

[6] uel quos Varro ponit : Casiniensium Del¦uentinu>m, Narnensium Visidianum, Atinensium Numiternum, Asculanorum ¦ A>nchariam, et quam † prae- uerint, Vulsiniensium Nortiam, quorum ne no¦mi>num quidem dignitas humanis cognominibus distat?

[7] Satis |v109 rideo etiam ¦de>os decuriones cuiusque municipii, quibus honor intra muros suos deter¦min>atur.

[8] Haec libertas adoptandorum deorum quousque profece- rit, ¦Aegy>ptiorum superstitiones docent, qui etiam bestias priuatas colunt, ¦ibes, c>orcodrillos et anguem suum.

[9] Pa- rum est, si etiam hominem consacra¦uerunt>, illum dico quem non iam Aegyptus aut Graecia, uerum totus orbis |colit et A>fri iurant, de cuius statu quod conici potest, apud nostras litte- ras, ¦ut u>erisimile uidetur, positum est.

[10] Nam Serapis iste quidem olim Io¦seph dictus> fuit, de genere sanctorum; iunior inter ceteros fratres, sed excelsior ¦ dignitate> ab isdem fratribus per liuorem uenum in Aegyptum datur serui¦turus in fami>lia regis Aegyptiorum Pharao.

[11] A regina minus pudica deside¦ratur, sed> quia non obsequebatur, e contrario ab eadem delatus a rege ¦ in carcerem> datur.

[12] Illic somnia quibusdam non perperam interpretatus ||f27 uim spiritus sui ostendit.

[13] Interea rex quoque somniat> terribilia quae- dam: illi detractantibu>s quos conuocauerat, ualuit exponere Ioseph, expedimenta de ¦carcere edocuit, somnium regi aperit :

[14] illos boues septem opimissimos dif>¦fluentem totidem annorum ubertatem significare, posteriores aeque sep¦tem enectos subsequentium septem annorum inopiam praedicare; sapere> itaque ¦de recondendis praesidiis in futuram famem de copia |v110 priore.

[15] Credidit rex: ¦exitus rerum et prudentem et sanctum semper et necessarium probauit>; ¦itaque Pharao uniuersae Aegypto et frumentandae et exinde curandae> ¦ eum praefecit.

[16] Hunc Serapidem ex suggestu quo caput eius ornatum>, ¦ uocauerunt; cuius suggestus modialis figura frumentationi ¦memoriam obsignat, et c>uram> frugum super caput eius fuisse ipsis spicis>, ¦quibus per ambitum notatur, appa- ret.

[17] Propterea et canem, quem apud> ¦inferos deputant, sub dextera eius dicauerunt, quod sub manu eiu ¦compressa turba> Aegyptiorum.

[18] (— Et Phariam adiungunt, quam filiam> ¦Pharao deriuatio nominis esse demonstrat. Nam et tunc Pharao inter> ¦cetera honorum et remunerationum filiam quoque in matrimonium ei> ¦dederat. —)

[19] Sed quia et feras et homines colere susceperant, utramque fa>¦ciem in unum Anubin contulerunt, in quo naturae condicionisque suae> ¦potius argumenta uideri posset> consecrasse gens rixosa, suis regibus> ¦recontrans, in extraneis deiecta, sane et gula et spurcitia canibus par, par> ¦etiam seruitute> ipsa. IX.

[1] Haec secundum tripertitam dispositionem totius diui>¦nitatis aut notiora aut insigniora digessimus, ut possit uideri ||f27v satis responsum de physico genere, de poetico, de gentili.

[2] Sed quoniam omnis ¦ superstitio non iam philosopho- rum nec poetarum nec populorum, a quibus ¦tradita est, sed dominantium Romanorum, a quibus occupata est, a quibus auc¦toritatem sibi extruxit, alia iam nobis ineunda est humani |v111 erroris latitu¦do, immo silua caedenda, quae undique conceptis superstitionum seminibus ¦ uitiisque ueritatem obumbrauit.

[3] Sed et Romanorum deos Varro trifariam ¦d>isposuit in certos>, incertos et electos. Tantam uanitatem! Quid enim erat illis cum in¦cer>tis, si certos habebant?

[4] Nisi si Attico stupore recipere uoluerunt : nam et A¦the>nis ara est inscripta : "ignotis deis." Colit ergo quis quod igno- rat?

[5] Tum si certo ¦ha>beb>ant, contenti esse debue- runt nec electos desiderare, in quo etiam inreli¦giosi> de- prehenduntur : si enim dei ut bulbi seliguntur, qui non seli- guntur, ¦repr>obi pronuntiantur.

[6] Nos uero bifariam Romanorum deos recognosci¦mus> communes et proprios, id est quos cum omnibus habent et quos ¦sibi ipsi> sunt commenti.

[7] Et numquid hi sunt publici et aduenticii dicti? ¦ Id eor>um arae docent, aduenticiorum ad fanum Carnae, publicorum in Pa¦latio>.

[8] Quare cum> communes dei quam in> physico quam in mythico compre- ¦henda>ntur, actum est iam de his sub> istis speciebus.

[9] De propriis dicere ¦ si plac>et, de Romanis, stupeamus tertium illud genus hostilium deorum ¦necesse> est, eo quod nulla gens alia tantum sibi superstitionis inuenerit. ¦

[10] Ipsos in> duas species dirigimus; alios de hominibus assumptos, alios men¦te> conceptos.

[11] Igitur quoniam idem illis color suppetit consecrationis mor¦tu>orum, tamquam ob merita uitae, eandem et nos responsionem opponamus ||f28 necesse est, neminem ex his quoque tanti |v112 fuisse.

[12] Patrem Indigentem Aenean credi¦derunt, militem num- quam gloriosum, lapide debilitatum. Quod telum ¦quantum uolgare atque caninum, tanto ignobile uolnus. Sed et proditor ¦patriae Aeneas inuenitur, tam Aeneas quam Antenor.

[13] Ac si hoc uerum nolunt, ¦ Aenea certe patria flagrante dereliquit socios, feminae Punicae subici¦endus, quae maritum Hasdrubalem, Aeneae timiditate in his supplicantem ¦hosti, non comitata, raptis secum filiis formam et patrem sibi habere non ¦in fugam sapit, sed in ignes ardentis Carthaginis ut in amplexus patriae> ¦pereuntis incubuit.

[14] Pius Aeneas ob unicum puerum et decrepitum senem ¦Priamo et Astyanacte destitutis? Atquin Romanis magis detestandus>, ¦qui pro salute principum et domus eorum aduersus liberos et coniuges et omne> ¦pignus suum deierant.

[15] Consecran>t filium Ve- neris, et hoc Volcanus scien¦titur et Iuno concedit.

[16] Si baiuli parentum in caelo sedent, cur non potiu ¦Argiui iuuenes dei habiti, quod matrem, ne in sacris pia>cu- lum commit>teret>, ¦plus quam humano more iugales prouexerunt?

[17] Cur non magis dea, quae> ¦magis pia, illa filia patris in carcere fame defecti uberibus suis educatrix>? ¦

[18] Quid aliud Aeneae gloriosum, nisi quod proelio Laurenti- no nusquam> ¦comparuit? Rursus forsitan solito more quasi desertor e proelio> ¦fugerit.

[19] Romulus aeque post mortem deus. Si quia Vrbem condi- dit, cur non> ¦alii usque in feminas urbium auctores? Sane Romulus et fratrem inter>¦fecit et alienas uirgines dolo rapuit. Ideo deus, ideo Quirinus, quia> ¦tunc parentibus quiritatum est per illum!

[20] Quid Sterculus> ||f28v meruit ad diuinitatem? Si agros stercoribus iuuando diligens fuit, plus fimi ¦Augeas conferebat.

[21] Si Faunus |v113 Pici filius in ius agitabatur mente ictus, curari eum ¦magis quam consecrari decebat.

[22] Si Fauni filia pudi- citia praecellebat, ut ¦ne conuersaretur quidem inter uiros aut barbaria aut conscientia defor¦mitatis aut rubore insaniae paternae, quanto dignior Bona Dea Pene¦lopa, quae inter tot uilissimos amatores deuersata obsessam castitatem ¦tenere protexit?

[23] Est et Sanctus propter hospitalitatem a rege Plotio fanum ¦consecutus : potuit et Vlixes de humanissimo Alcinoo unum amplius deum ¦uobis contulisse. X.

[1] Ad foediora festino. Non puduit auctores uestros de La- ren¦tin>a palam facere. Scortum haec meritorum fuit, siue dum Romuli nutrix ¦et id>eo lupa quia scortum, siue dum Herculis amica est, et iam mortui Her¦cul>is, id est iam dei.

[2] Nam ferunt aedituum eius solum forte in aede> calculis lu¦den>tem ut sibi conlusorem, quem non habebat, repraesentaret, una manu ¦H>erculis nomine, alia ex sua persona lusum inisse:

[3] si ipse uicisset, cenulam ¦et sc>ortu- lum ex stipibus Herculis sumeret; si uero Hercules, id est manus al¦tera>, eadem Herculi exhiberet.

[4] Vicit manus Herculis : id quoque potuit ¦duo>decim titulis eius adscribi.

[5] Aedituus cenam Herculi dependit, ¦scortu>m Larentinam conducit; cenat ignis, qui soluit> et ipsius Herculis co¦. . . . . . o>mnia ara consumpsit.

[6] Larentina in aede sola dormit; ¦mulier> de lenonio ludo iactitat se somniis Herculi functam, et po¦tuit, dum> animo contemplatur, somnio pati.

[7] Eam de aede progredi¦entem mane primo quidam adulescens, tertius quod aiunt ||f29 Hercules, concupiscit,

[8] ad se . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . > ¦id dictum |v114 sibi ab Hercule, utique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . > ¦† centaur: non enim impune licui . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . here>- ¦dem quoque scribit.

[9] Mox illa prop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . > ¦per Herculem fuerat insecuta agrum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . > ¦diuinitatem et filiabus suis, quas et ipsas heredes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . > ¦

[10] diuina Larentina Romanorum numina digni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . so> ¦la de tot uxoribus Herculi cara, sola enim diues . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . > ¦or Cerere, quae mortuo placuit!

[11] Tot exemplis et u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . >¦ quis non deus affirmari potuit? Quis denique Antinoo contro¦uersiam diui- ni>¦tatis agitauit, quod decorior Ganymedes aut carior suo amatori?

[12] Patet>¦ apud uos mortuis caelum, uiam ab in- feris ad astra subigitis; passim scor>¦ta ascendunt, — ne multum putetis uos praestare regibus uestris! XI.

[1] Non tamen> ¦contenti eos deos asseuerare, qui uisi retro, auditi contrectatique sunt, quorum> ¦effigies descriptae, negotia digesta, memoria propagata est,

[2] umbras ali>¦quas incorporales, inanimales et nomina de rebus efflagitantes deos> ¦sanciunt, diuidentes omnem statum hominis singulis potestatibus ab |v115 ip>¦so quidem uteri conceptu,

[3] ut sit deus Conseuius quidam, qui con . . . . . . >¦nibus concubitalibus praesit, et Fluuionia, quae infantem in utero nutriat>; ¦

[4] hinc Vitumnus et Sentinus, per quem uiuiscat infans et sentiat primum>; ¦dehinc Diespiter qui puerum perducat ad partum

[5] cum primig. . . . . . > ¦et Candelifera, quoniam ad candelae lumina pariebant, et quae . . . . . . . . > ||f29v . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . >us dictae.

[6] Peruerse na- tos ¦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .recte ue>ro Prosae Car- mentis esse prouin¦ciam

[7] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . > et ab effatu Farinus, et alius a lo¦quendo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . >uem ad cauendum subministrat ¦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . >rix et Albana et una Runcinia. Mirum ¦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . > non esse prouisos!

[8] Exinde et primi cibi sumen¦di potionisque capiendae> Potina et Edula, et statuendi infantis Sta¦tina.

[9] Ab adeundo Adeona, abeun>do Abeona est. Domiducam et habent et deam . . . . . . . . . . . . . . . . . . >e et malam, item uoluntatis Volumnium Voletam¦- que.

[10] Habent et Paue>ntinam pauoris, spei Veniliam, uoluptatis Volupiam, ¦praestan>tiae Praestitiam; aeque ab actu Peragenorem, a con|v116siliis Consum. ¦

[11] Est et Iu>uenta nouorum togatorum, uirorum iam Fortuna barbata.¦

[12] Si de nu>ptialibus disseram, Afferenda est ab afferendis dotibus ordinata; ¦sunt, pro pu>dor! et Mutunus et Tutunus et dea> Pertunda et Subigus et Prema> mater. ¦

[13] . . . . . . > parcite, dei impudentes : luctantibus sponsis nemo interuenit; ¦ipsi>, quorum uotum est, foris gaudentes erubescunt. XII.

[1] Et quonam usque deos ¦ . . . . . . . . >, quia disseren- dum, quales deos receperitis? Quantum uobis erubes¦cen- dum>? Rideam uanitatem an exprobrem caecitatem? Est admodum ¦ . . . . . . >ponam.

[2] Quot deos et quos utique pro- ducam? Maiores an et mi¦nores? uet>eres an et nouicios? mares an et feminas? caelibes an et legitime nupto>s? artifi- ces an et inertes? rusticos an et urbanos? ciues an et pe¦re- gri>nos?

[3] Tot enim familiae, tot nationes census bona fide quaerunt, ||f30 ut dispici et distingui describique non possint.

[4] At quanto diffusa res est, tanto ¦substrin>genda nobis erit, et ideo, qui in ista specie unum tuemur propositum ¦demon- strandi illos omnes homines fuisse (—non quidem ut cognosca- tis, ¦nam quasi obliti agitis), conpendio † ab ipsa dispiciendi rationem summam ¦originem generis illorum retractando. Origo enim totius posteritatis. ¦

[5] Ea origo deorum uestrorum Saturno, ut opinor, signatur. Neque enim si Varro> ¦anti- quissimos deos Iouem, Iunonem et Mineruam refert, nobis excidisse> ¦debet omnem patrem filiis |v117 antiquiorem, tam Saturnum Ioue quam Cae>¦lum Saturno; de Caelo enim et Terra Saturnus.

[6] Et tamen Caeli et Terrae> ¦originem omitto; erant undeunde>, caelibes diu et orbi, antequam mariti et pa>¦rentes : longo scilicet aeuo crescendum illis fuit ad tan- tam proceritatem>! ¦

[7] Denique simul coepit et Caelo uox insolescere et ubera Terrae lapilliscere>, ¦faciunt nuptias inter se : credo, aut Caelum descendit ad sponsam aut Terra> ¦ascendit ad sponsum.

[8] Concepit tamen Terra de Caelo et peperit il>¦la θεὸς ἄδεος Saturnum, mira ratione : utri paren- tum similis?

[9] Sed etsi pepe>¦rit, certe ante Saturnum nemi- nem procreauerunt nisi unam post Saturnum> ¦Opem; exinde de subole cessatum est.

[10] Nam Saturnus quidem Caelum castra>¦uit dormientem (—legimus Caelum genere masculino : ceterum quomodo> ¦pater nisi masculinus?

[11] Sed et unde ad> castrandum fal>x illi, hoc sane aevo>? ¦Nondum enim Vulcanus artifex ferri. —), Terra uero orbata aspernata est>, ¦etsi adhuc iu>uen>ili aetate, alii nubere.

[12] "Sed nec habebat Caelo potiorem." Quam> ¦tamen nisi illam Mare amplectitur? Sed olet salsuginem : dulcibus est> ||f30v aquis assueta.

[13] Ita Saturnus unicus masculus Caeli atque Terrae. Sed ipse pu¦bescens sorori suae iungitur : nondum leges quae incesta prohiberent, ¦nec quae parricidium plecterent.

[14] Itaque filios uirili sexu deuorabat : ¦melius ipse quam lupi, si exponeret! Timebat scilicet, ne quis illorum de ¦paterna falce didicisset.

[15] Nato mox et abalienato Ioue saxum infan- tis ementiti ¦de>glutiuit. Hoc ingenio diu |v118 securus tandem filio quem non digesserat, ¦in te>nebris adulto oppressus regnoque priuatus est.

[16] Hunc uobis patriar¦cham> deorum Caelum et Terra poetis obst>etricantibus procreauerunt. ¦

[17] Sed> eleganter quidam sibi uidentur physiologice per allegoricam ¦argu>mentationem de Saturno interpretari tem- pus esse, et ideo Caelum ¦et Terr>am parentes, ut et ipsos origini nullos, et ideo falcatum quia tempore ¦omnia> diri- mantur, et ideo uoratorem suorum quod omnia ex se edita ¦in semet>ipsum consumat. Nominis quoque testimonium compellunt : Κρό¦νον dict>um Graece ut Χρόνον.

[18] Aeque Latini uocabuli a sationibus rationem ¦deducu>nt, qui eum procreatorem coniectant, per eum seminalia caeli ¦in terra>m deferri.

[19] Opem adiungunt, quod opem uiuendi semina confe¦rant, tum et> quod opere semina euadant.

[20] Quae, oro, huius translationis ratio>? Nem¦pe uelim ex>ponas. Aut Saturnus fuit aut tempus. Quomodo Saturnus, ¦si tempus? Si Saturn>us, quomodo tempus? Vtrumque enim non potes corporale et incorporale> in eo ¦existim>are.

[21] Quid autem prohibuit tempus coli in sua qualitate, ¦non in> fabuli>s hominis, aut fabulam hominis in sua spe- cie, non in tempo¦ribus prodi>?

[22] Quid sibi uult intellectio ista, nisi foedas materias mentitis ||f31 argumentationibus colorare?

[23] Saturnum neque ideo, quia dicis hominem, |v119 uis tempus>, ¦aut dum eum tempus facis, iam nec hominem uis fuisse.

[24] . . . . . . . . . . . . . . > om¦nino Saturnus in terris humanae qualitatis apud ueteres memorias ¦recensetur. Potest incorporaliter fingi quoduis quod n>on fuerit omnino; ¦uacat fingendi locus, ubi ueritas est.

[25] Cum autem Satur- num constat uixisse, ¦frustra demutatis : non conceditur uobis quem non negabitis uixisse, negare> fuisse ¦hominem, qui neque deus neque tempus defendi potest.

[26] Exstat apud litte>¦ras uestras usquequaque Saturni census. Legimus apud Cassium Seuerum>, ¦apud Cornelios Nepotem et Tacitum, apud Graecos quoque Diodorum>, ¦quiue alii antiquitatum canos collegerunt.

[27] Nec fideliora uestigia eius> ¦quam in ipsa Italia signata sunt. Nam post plurimas terras et Attica> ¦hospitia Italiae uel, ut tunc uoca- batur, Oenotriae consedit, exceptu>¦s ab Iano siue Iane, ut Salii uocant.

[28] Mon>s quem coluerat, Saturnius> ¦dictus, urbs quam depalauerat, Saturnia usque nunc est; tota denique> Italia de Saturno uocabatur.

[29] Tali teste terra, quae nunc dominatur> ¦orbi, etiamsi de origine Saturni dubitatur, de actu tamen constat> ¦hominem illum fuisse.

[30] Ita si homo Saturnus, procul dubio de homine>, ¦immo quia homo, non utique de Caelo atque Terra, sed cui parentes ignoti> ¦quidam, facile fuit illum eorum filium dici, quorum possumus omnes> ¦uideri.

[31] Quis enim non caelum ac terram patrem ac matrem uenerationis gra>¦tia appellet? An de consuetudine humana, qua ignoti quique ex |v120 inopi> ¦nato apparentes de caelo aduenisse dicuntur?

[32] Proinde Satur- num, cum es>||f31v set peregrinus, repent>ino ubique inoleuit caelitem dici; nam et uolgo || generis incertos terr>ae filios iactitamus.

[33] Nihil allego de statu antiqui¦tatis, quo adeo> rudes tunc agebant et oculi et mentes hominum, ut cuius ¦libet nou aspectu quasi diuino commouerentur, nedum et regis, ¦et quidem primi.

[34] Adhuc de Saturno immorabor quo et ceteris conpen¦dium praestruam, satiata primordiorum disputatione, nec prae- termit¦ta>m potiora testimonia diuinarum litterarum, quibus fides pro antiquita¦te> superiore debetur.

[35] Ante enim Sibylla quam omnis litteratura ¦uestr>a, lla scilicet Sibylla ueri Dei> uera uates, de cuius uocabula daemo¦nio>rum uatibus induistis.

[36] Ea senario uersu in hunc sensum de Satur¦ni> prosapia et rebus eius exponit : "Decima," inquit, "genitura homi¦num>, ex quo cataclysmus prioribus accidit, regnauit Saturnus et Ti¦tan> et Iapetus, Terrae et Caeli fortissimi filii."

[37] Si qua ergo uel uestris ¦auct>oribus litte- risue> uestris superioribus, sed idcirco magis proximis, ¦quonia>m illius aetatis, fides adiacet, satis de Saturno et prosapia eius ¦probat>um est homines fuisse.

[38] Tenemus conpendium in ceteros origi¦nis praescri>ptionem, ne per singulos euagemur. Qualitas posteri|v121ta¦tis a prin>cipibus generis ostenditur, mortalia de mortalibus, terre¦na de terr>enis;

[39] gradus ad gradus comparantur; nuptiae, con- ceptus, ¦natiuitat>es concurrunt; patriae sedes regna monu- menta ¦ . . . . . . . . . . . >. Qui natos non possunt negare, mor- tuos credant; ¦qui> mortuo confitentur, deos non putent! XIII.

[1] Sedenim manifestis uis ||f32 sua adsistit. Quos a primor- dio possunt non . . . . >rere . . . . . . . . . . . . . . . . > ¦diuinita- tem, affirmando illos post mortem de>os factos, ut Varro>, ¦ et qui cum eo somniauerunt.

[2] Hic igitur consisto : si sunt allecti dei uestri> ¦in hoc nomen et numen, ut in ordinem sena- torium, . . . . . . >str . . . .conce>¦datis iam necesse est>, esse aliquem summum dominatorem habentem allegendi po>¦testatem et quasi Caesarem : neque quisquam aliis praestare potest in quo> non ipse> ¦dominetur;

[3] (Ceterum si potuerunt deos sese facere post mortem, cur ergo> ¦dete- rioris condicionis ab initio esse uoluerunt?)

[4] Aut si nemo est qui deos faceret>, ¦quomodo facti dicentur qui non nisi ab alio fieri potuissent? Ita nullus> ¦datur uobis renuendi locus esse mancipem quendam diuinitatis. ¦

[5] Perspiciamus itaque causas allegendae mortalitatis ¦ |v122 in caelum>. ¦Harum duplicem rationem, credo, proferetis.

[6] Aut enim ille, quis>¦quis id praestans, facit ut habeat uel ammi>nicula uel munimenta> ¦uel etiam ornamenta fastigii sui, aut meritorum necessitate confe>¦re>ns dignis quibusque.

[7] Aliud quid suspicare non datur : nemo quid lar>¦giendo alicui aut non sua aut illius causa facit.

[8] Sed non potest com>¦petere numini, ut sit tanta ei potestas, ut scilicet de mortuis deos> ¦faciat, et si tanta humanitas inro- getur, quia> egeat opera uel etiam muni>¦mento quorundam et quidem mortuorum, † quo mirum, cum alios ab ini>¦tio sibi immortales instituere potuisset?

[9] Nec diutius de . . . . . . . . . . >¦tus conquiret, qui humana diuinis comparauit. Sane> quae poste>¦rior opinio est, discuti debet, si deus reminiscentia> meritoru>m ||f32v . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . > contributa,

[10] si pristinis uiris ¦caelum ob merita> patuit>, recogitandum, quod exinde nemo dig¦nus eo honore fuit. Nis>i si capere iam locus non potest : tantis uide- licet ¦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . >a meruerit antiquitas.

[11] Ergo an meruerit |v123 retractemus. Qui ait m>eruisse, proponat ipsius merita.

[12] Si quid incuna¦ . . . . . . . . . . . . . . .>litatis ualent ad suffragium diuinitatis, incesto ¦commaculatos Opem> et Saturnum fratres recepistis.

[13] Furtiuus infans ¦Iuppiter uester>, indignus et tecto et ubere humano, merito quem Cre¦tae nutrix> tam mala manebat.

[14] Adultus denique qualemcumque genitorem ¦ pellit,> felicissimum regem, aurei scilicet saeculi, sub quo laboris inopiae ¦ . . . . . . . . >ae pax quiescebat, sub quo "nulli subigebant arua coloni;¦ ipsaque omnia te>llus nullo poscente ferebat."

[15] "Sed oderat patrem incestum, eius ¦ . . . . . . . . c>astrato- rem." Ecce autem et ipse cum sorore miscetur, ut huic pri- ¦mum illud dic>tum putem : τοῦ πατρὸς τὸ παιιδίον. Tam pius pater quam pius filius! ¦

[16] Quodsi ia>m tunc legibus agere- tur, in duos culleos diuidi Iouem decuit! ¦Post haec quid> dubitaret libidine ab incesto corroborata in leuiora, id est ¦adulteria se> et stupra diffundere?

[17] De quo |v124 poetica sic lusitauit, quomodo ¦cum in libel>lo de fugitiuo palam factum, solemus et operam eius percon¦tandi alioru>m abusui nun- dinare,

[18] modo in pretia luxuriae eum figurando, ¦ quippe> qui bouem aut pretium bouis pensauerit, et imbrem aureum> pergulis ¦immiserit, id est> aditum pecunia ruperit, modo in similitudines actuum ip¦sorum, in aqui>lam qui rapuit, cycnum qui cantauerat.

[19] Adeo non fabulae ||f33 istae sunt de fa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . > ¦sit an non lasci- u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . > ¦na hominum quos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . > ¦emissa iam pridem a fide per incr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . >, ¦non est nobis extensius agendum.

[20] Si enim et re . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . > ¦pibus et pro seminatoribus suis morata plebs eadem q . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . > ¦natura, alibi auctoritas exigebat similitudinem morum. . . . . . . . . . . . . . . > ¦Quanto deterior, qui non melior? Priuato enim titulo Iouem Optimum dici>¦tis, et est Vergilii "aequus Iuppiter."

[21] Omnes proinde |v125 incesti in suos, impudici in ex>¦traneos, impii, iniusti : cui nullam insignem infamiam fabula reliquit, is> ¦deus fieri non fuit dignus! XIV.

[1] Sed quoniam alios seorsum uolunt in diuinitatem ab ho>¦minibus receptos, et distingui inter natiuos et factos se- cundum Diony>sium Stoi>¦cum, de ista quoque specie adiciam.

[2] De ipso quidem Hercule ea est sum>¦ma respon- sionis, an dignus caelo et diuinitate; sic enim pro uo . . . . . . . > ¦meritis addicunt diuinitatem.

[3] Si ob uirtutem, quod feras constanter confece>¦rit, quid tam memorabile? Nonne ludo puniti, uel etiam ad . . . . . . . . . > ¦arenariae uilitatis plurimas in unum, et quidem studiosiores bestias confi>¦ciunt?

[4] Si o peragratum orbem, quantis et locupletibus dulcis peregrini>¦tas aut philosophis famulatoria mendicitas idem praestitit? Non me>¦minerunt Asclepiaden Cynicum unica uaccula, cuius et dorso uehebatur>, ¦et, si quando, ubere ale- batur, orbem totum oculis subegisse?

[5] S ¦etiam ad inferos adiit, quis hoc nesciat, uiam ad inferos omnibus patere>? ||f33v

[6] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . >as plurimas ¦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . > ille Pompeius ¦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . > qui nec Ostia sal¦ua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . |v126 i>n unum angulum Byrsae Cartha¦ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . >rre. Quo magis Scipio quam Hercules ob ¦tot caedes diuinit>ati deputatur.

[7] Adicite potius titulis Hercula¦nis stupra uirgin>um, uxo- rum et facias Omphales et ob decori pueri amissio¦nem foede d>esertam militiam Argonautarum.

[8] Adicite ad gloriam post turpi¦tudinem ill>am etiam furias eius; adorate sagittas quae filios et uxorem ¦ interfec>erunt!

[9] Qui tunc dignius rogo sese inrogasset prae dolore parri¦cidioru>m, qui uxoris ob lasciuiam uenenis circumuentus magis meru¦it id quam ut> honesta morte moreretur, hunc uos de pyra in caelum suble- ¦uastis, ipsa> facilitate qua et alium igni sed diuino confectum, qui pauca e¦xperientiae> ingenia commentus dicebatur mor- tuos ad uitam recurasse. ¦

[10] Is, etsi Apoll>inis filius, tam homo quam Iouis nepos, Saturni pronepos, ¦(— nisi haben- dus> spurius ut incerto patre, ut Argiuus Socrates detulit —) ¦quem expositum> repertum, turpius Ioue educatum, canino scilicet ubere, ¦hominem fuisse> nemo negare potest, fulmine haustus est.

[11] Malus Iuppiter ¦Optimus hic rur>sus est, impius in nepotem, inuidus in arti|v127ficem!

[12] Sedenim Pin¦da- rus meri>tum eius non occultauit : cupiditatem et auaritiam lucri ¦in eo canit iudi>catam, qua quidem ille uiuos ad mor- tem, non mortu¦os rursus ad uitam>, praeuaricatione uenalis medicinae agebat.

[13] Dicitur ||f34 etiam mater eius eodem casu obisse, merit . . . . . . . . . . . . . >m . . . . . . . . > ¦bestiam ediderat, isdem quasi scalis ad caelum eru>pisse.

[14] "Et tamen Athe- ni¦enses sciunt eiusmodi deis sacrificare; nam Aesculapio et matri inter ¦mortuos parentant." Quasi non et ipsi Thesea suum adorarent, merito ¦deum. Quid>ni, si conseruatricem suam in litore peregrino dereliquit, ead ¦obliuione, immo amentia, quae patri causa mortis fuit? XV.

[1] Longum est> ¦recensere etiam de illis quos in sidera sepelistis et audaciter dei¦tratis. Sic, opinor, digni de caelo Castores et Perseus et Erigona, quemad>¦modum et Iouis exoletus. Sed quid mirandum? Etiam canes et scorpios et> ¦cancros in caelum transtulistis!

[2] Differo de his quos in oraculis co . . . . . > ¦et testimonium hic diuini. Qui et tristitiae deos arbitros esse uoltis, ut sit Vi>¦duus, qui animam corpore uiduet, quem intra muros cludi non permit>¦tendo damnastis, item Caeculus, qui oculos sensu exanimet, item Or>¦bana, quae in orbitatem semina extinguat; et ipsius mortis |v128 dea est>. ¦

[3] Vt cetera transuolem, etiam locorum urbis uel> loca deos arbitramini>, arcuum Ianum> ¦patrem (et diua Arquis est Iana), et montium septem> Montin>um.

[4] . . . . . . . . . . > ¦illi faciunt, qui in isdem locis aras uel aedes habent, prae. ..........> ¦in alieno loco aut mercedibus habitant.

[5] Taceo Ascensum ab ascensibus>, ¦et C>liuicolam a cliuis; taceo deos Forculum a foribus et Cardeam a cardi>¦nibus et liminum Limentinum, siue qui alii inter uicinos apud uos numi>¦num ianitorum ado- rantur.

[6] Quid enim magnum, cum et numina sua> ¦habeant in lupanaribus, in culinis, et in imo ca>rcere in . . . . . . . >? ||f34v

[7] Cum haec> itaque propria his ali>isque Romanorum deis, quibus totius uitae ¦ officia distribuuntur, taliter ut cete- ris deis opus non sit, immo cum ¦priuatim apud Romanos deputentur, quos supra signauimus, nec facile ¦foris cogniti, quomodo ea omnia, quibus illos praeesse uoluerunt, in omni ge¦ner>e humano et in omni gente proueniunt, ubi praesi>- des eorum non mo¦do h>onore, sed ipsa quoque notitia carent? XVI.

[1] "Sedenim quidam fructus et ne¦cessar>ia uictui demonstrauerunt." Quaeso uos, cum dicitis inuenisse illos, non¦ne con>|v129fitemini prius fuisse quae inuenirentur?

[2] Cur ergo non auctorem po¦tius ho>noratis, cuius haec dona sunt, sed auctorem transfertis in repertores? ¦

[3] . . . . . . . >que inue- nisset, utique auctori gratias egit, utique illum deum sensit, ¦ . . . . . . . . . . > ministerium institutoris, a quo et ipse institu- tus est qui inue¦niret et ips>um quod inueniretur.

[4] Ficum uiridem Romae nemo nouerat ¦Africanam, cu>m Cato senatui intulit, ut quam prope> prouincia hostilis esset, cui sub¦igen- dae> semper instabat, exprimeret.

[5] Cerasium Cn. Pompeius de Ponto ¦primus Ita>liae prouolgauit. Potuerunt et hi nouo- rum apud Romanos pomorum ¦repertores> meruisse praeco- nium diuinitatis!

[6] Tam uanum hoc quam etiam ¦propter artium> commenta deos haberi. Quibus si comparentur nostrae aetatis ¦artifices, quan>to dignius posteris quam prioribus consecratio compe- tisset? ¦

[7] Mentior si n>on in omnibus iam artificiis antiquitas exoleuit, usu quoti¦diano ubique> instruente nouitatem. At- que adeo quos ob artes sanctifi¦catis laeditis i>n ipsis arti- bus et prouocatis in aemulis insuperatis. |v130 XVII.

[1] Denique ¦ . . . . . . . . . . . . . . . >toribus suis non ne>- gatis omnibus his quos deos antiquitas ||f35 uoluit, posteritas credidit, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . > ¦

[2] su- perstitionum pr¦aegrandis> praesumptio, cui . . . . . . >rel . . . . . . . . . . . . . . .> ¦bemus, propterea scilicet Romanos totius orbis domin . . . . . . . . . . . . . >¦se, quod officiis religonum meruerint diuturn . . . . . . . . . . . . . . . . . .> ¦eis praeualeant.

[3] Nimirum Sterculus et Mutunus et Larentina> prouexit> ¦hoc imperium, in ius Romanum destinatum!

[4] Na>m pere- grinos deos non> p¦tem extraneo potius popul>o quam> so fauisse, si>cut fierent> quasi deser>¦tores et destitutores, immo proditores patrii> soli quo nati, adulti, mora>¦ti sepultique sunt.

[5] Ita ne Iuppiter quidem Cretam Ro>manis fascibus premi sineret>, ¦oblitus antrum illud Idaeum |v131 Cory>bantiaque aera et nutricis suae iucun>¦dissi- mum odorem! Nonne omni Capitolio sepulchrum suum praeposuisset>, ¦ut illa potius terra regnaret, quae cineres> Iouis t>egit>?

[6] Vellet Iuno urbem suam> ¦"posthabita Samo" dilectam et utique Aeneadarum ignibus adoleri? Quod sciam> : ¦ hic illius arma, hic currus fuit; hoc regnum dea gentibus esse, si qua fata> ¦sinant, iam tunc tenditque fouetque.

[7] Misera aduersus fata non ualuit>! ¦Nec tamen tantum ho- noris Romani fatis decreuerunt, ut dedentibus Cartha>¦gi- nem sibi, quantum Larentinae!

[8] Si dei isti conferendi inperii> potest . . . . . . regna>¦uit enim Iuppiter Cretae et Saturnus Italiae et Isis Aegypto . . . . . . . . . . . . . > ¦regnauerunt, quibus etiam operati plerique traduntur?

[9] Ita quib . . . . . . . . . . do>¦minos facit, et dediti- cius Admeti ciues Romanos imperio auget, dum libera>¦lem cultorem suum Croesum ambiguis sortibus fallendo |v132 circum- uenit. Num> ¦timebat deus uerum constanter praenuntiare regno exc . . . . . . . . . . . . >? ||f35v

[10] . . . . . . . . . . . . . . . . > potestate regnandi qu . . . > uelut in urbes suas tueri ¦ . . . . . . > potuissent! Si Romanis praesti- tisse ualuerunt, cur Athenas a Xerxe¦ Miner>ua non defendit uel cur Delphos de manu Pyrrhi Apollo non eruit? ¦

[11] Seruent urbem Romam qui suas perdiderunt, si hoc religiositas Romana meru¦it>. Atqui non post summum im- perium, auctis iam rebus superstitio quaesita est? ¦

[12] Et>si a Numa sacra introducta sunt, nondum tamen aut simulacris aut tem¦plis> res uestras diuina frustrabant.

[13] Frugi religio et paupertina supersti¦tio; altaria tem>eraria et uasa sordida, et nidor exilis> ex illis, et deus ipse nusquam. ¦Ergo no>n ante religiosi quam maiores, neque ideo maiores>, quia religiosi.

[14] Atquin quomo¦do ob re>ligionem et deorum profundissi- mam curam imperium Romanis ¦ . . . . . . . . > uideri possit, quod laesis potius deis auctum est?

[15] Nisi fallor enim, ¦omne regn>um uel imperium bellis quaeritur et bellis am- pliatur. Porro ¦ . . . . . . . >bus et dei urbis. Nam eadem strages et moenium et templorum, ¦eadem ca>edes et ciuium et sacerdotum, eadem rapina et> profa|v133norum et ¦sacro>rum.

[16] Tot sacrilegia Romanorum quot tropaea, tot deinde dei ¦quot de gen>tibus triumphi manent. At simulacra captiua et utique senti¦ . . . . . . . . . .>os non amant. Sed quia nihil sentiunt, inpune laeduntur, ¦et quia inpune> laeduntur, frustra adorantur.

[17] Itaque, quorum fastigium ¦sacrilegi>o adultum est, non possunt uideri religionis meritis excreuisse, ¦ . . . . . . . . . . . >nis siue laedendo creuerunt.

[18] Regnum uniuersae nationes¦ suis quae>que te>mporibus habuerunt, ut Assyrii, ut Medi, ut Persae, ut Aegyp¦tii; est adh>uc penes quosdam, et tamen qui amiserunt, non sine religionibus ||f36 et cultu et † depropitiorum deorum morabantur, donec Romanis> ¦cessit uniuersa paene dominatio.

[19] Sors temporum ita uolut . . . . . . . . . . . . >.¦ Quaerite quis temporum uices ordinauit : idem regna dispensat, et nunc ¦penes Roma- nos eam summam, tamquam pecuniam de multis nominibus exac¦tam in unam arcam congregauit. Quid de ea statuerit, sciunt proximi e!