Annotationes in operibus Bedae (Smithius, Joannes; Auctores varii), J. P. Migne
NUM. I [Smith, II]. De provinciarum Heptarchiae limitibus.
(0291D)
Brittania nostra irruptionibus Barbarorum quamplurimum fatigata, Vortigernus rex ad propulsandam hostium vim et rabiem gentem Saxonum accivit; qui ducibus Horsa et Hengisto fratribus e transmarinis legionibus huc frequentes advolarunt. Neque vero in nostram insulam gens una confluxit, sed certatim iugens caterva de tribus Germaniae populis fortioribus, Saxonibus, Anglis, Jutis. De Jutarum origine sunt Cantuarii; et Victuarii qui Vectam insulam tenuerunt; et qui in provincia Occidentalium Saxonum contra ipsam insulam Vectam positi, Jutarum natio quondam nominati sunt. De Saxonibus venerunt Orientales, Meridiani, Occidui Saxones. Porro de Anglis, Orientales, et Mediterranei Angli, Merci, tota denique Nordanhymbrorum progenies.
Quas regiones sive comitatus post Heptarchiam a Saxonibus constitutam regna singula complexa fuerint, (0292D)jam ostendemus, Cantuariorum autem provincia ab Australi Oceano usque ad flumen Thamesin protensa est, et totam Cantiam continebat. Saxonum Australium provincia Suthsexiam et Suthreiam. Orientalium Saxonum, Essexiam, Middelsexiam, Hertfordiae partem. Occidentalium Saxonum, Coruwalliam, Devoniam, Dorsetiam, Somersetiam, Uuiltoniam, Suthamptoniam, Bercheriam. Meanvarorum etiam provincia sita est in gente Occidentalium Saxonum, in agro sc. Hantoniensi. Anglorum Orientalium regnum complexum est Norfolciam, Suthfolciam, Cantabrigiam cum insula Ely. Merciorum, Gloucestriam, Herefordiam, Unigorniam, Uaruicum, Leicestriam, Rutlandiam, Nortamptoniam, Lincolniam, Huntingdoniam, Bedfordiam, Buckinghamiam, Uxenfordiam, Staffordiam, Salopiam, Nottinghamiam, Cestriam, Hertfordiae partem alteram. Mercia autem dividitur in Australem et Aquilonalem: Merci Australes, qui sunt familiarum quinque millium, discreti fluvio Treanta ab Aquilonalibus Mercis, quorum terra est (0293A)familiarum septem millium. Haec etiam provincia continet Middilanglos, sive Anglos Mediterraneos, quales erant Uuaruicenses, Staffordienses et alios medias Angliae regiones incolentes; Lindisfaros, Insulae Lindesiensis incolas; Transsabrinos; Gyrvios, apud quos Petroburgense Monasterium est, et qui juxta vel infra paludem habitant; Huiccios, hodie Uuigornienses; denique Mercios proprie dictos, qui Aquilonalem regni partem usque ad Mersium fluvium possidebant. Ultimum Heptarchiae regnum est provincia Nordanhymbrorum, quae caeteram Angliae partem Bodotriam usque extensa continebat; et olim in duo regna divisa est, in provincias Berniciorum et Deirorum. Deirorum provincia terminum habuit Tesam fluvium, vel Tinam, non vero, ut alii, Twedam: Berniciorum a mari Scotico terminata est.
NUM. II [Smith, III]. De viginti et octo Britanniae civitatibus. Erat autem Britannia quondam civitatibus viginti (0293B)et octo nobilissimis insignita, praeter castella innumera, quae et ipsa muris, turribus, portis ac seris erant instructa firmissimis. Civitatum quoque nomina haec erant Britannice.
Cair Gurthigirn. Vortig. Guortigir. Guorthigirn.--Cair Municip. Muncip. Mincip.--Cair Meguod. Meguid. Meiguod.--Cair Ebroauc. Ebruc. Ebroanc.--Cair Caratauc. Taratauc. Cartauc.--Cair Mauchguid. Maguiod. Mauchguit.--Cair Caint. Taint.--Cair Peris.--Cair Legion.--Cair Segeint. Legeint. Regeint.--Kair Guent. Guerit. Gueint.--Cair Lerion.--Kair Pensavelcoith. Pentsavelcoit. Pensalvelcoit.--Cair Celemon. Celeimon. Celgimon.--Kair Guintuig. Gunituig, Guntuig. Guinting.--Cair Luadiit. Lualid.--Kair Colun. Colim.--Cair Custeint. Gusteint.--Kair Grauth. Granth. Grant.--Cair Lunden.--Kair Guoeirangon.--Kair Daun. Daim. Dauri.--Kair Guoricon. Guorion.--Cair Legion. Legion Guaruuic. Guarenic.--Cair Britto. (0293C)Brito.--Cair Droithan. Droithoi.--Kair Urnath. Urnach. Urnac.--Kair Luitcoith. Loitcoit.
Ut autem lectoris fastidium aliquatenus allevem, praeter nuda et barbara nomina visum est adjicere commentationem eruditissimam, quam de his urbibus olim edidit doctissimus archiepiscopus Armachanus Jacobus Usserius.
1. Cair Guorthigirn, quam a Guorthigerno Britannorum rege, in regione quae vocatur Guennesi, aedificatam esse confirmat Ninius, hac a vetere Scholiasta explicatione addita: « Guasmoric juxta Luguballiam ibi aedificavit, urbem scilicet, quae Anglice Palmecaster dicitur. » Galfridus Monemuthensis (Hist. Brit., l. VIII, c. 2): « In natione Herging, super fluvium Guaiae (Vaga ea est, sive Gwy fluvius, qui inter Monemuthenses in Sabrinae influit aestuarium) in monte qui Cloarcius nuncupatur, » sitam fuisse innuit. Alii in regione Cambriae Gurthrenion dicta positam fuisse existimant, et Guthrenion Radnorensium (0293D)castrum ex ejus ruderibus exstitisse. Vide Lhuydi fragment. fol. 20, 21, et Camdeni Britanniam, pag. 479. 2. Cair Mincip, vel Municip, apud Henr. Huntingdoniensem perperam Mercipit scriptum. Est Verolamium juxta oppidum sancti Albani, quod Romanorum temporibus municipium fuisse ex Tacito constat. 3. Cair Meguaid, al. Meiguod, vulgo Meiuod, in Montgomeriensi comitatu posita, et Ptolemaeo ac Antonino Mediolanum olim dicta. 4. Cair Ebrauc, aliis Cair-Branc, Eboracum est ( Alphred. Beverl. et H. Huntingdon ). 5. Cair Caratauc, H. Huntingdoniensi, Cair-Cucerat perperam appellata. Cair-Caradoc autem in Salopiae finibus inter Themidem (sive Temdum) et Colunum fluvios sitam fuisse, ostendit in fragmento Britannicae descriptionis Humfredus Lhuydus. Galfridus (0294A)Monemuthensis (Hist. Brit. l. III, c. 9; l. VI, c. 15) et glossator Ninii Salesburiam interpretatur. 6. Cair Maunguid, vel Mauchguid. Putatur esse Antonini vel Mancunium, id est, Manchester in Lancastrensi, vel Manduessedum potius, id est, Manchester in Warwicensi agro positum. Est et Menegid in Angleseia, locus a Caradoco Lhancarvanensi in anni 873 historia commemoratus. 7. Cair Ceint., al. Kent, id est, Cantuaria ( Alphred. Berverlac. et H. Huntingd. ). 8. Cair Peris, id est, Port-chestre (Ibid.) Vid. Gulfrid. Monemuth., lib. V hist. Britan., cap. 8 ( Edit. Heidelb. ). 9. Cair Legion, quae Guilielmo Malmesburiensi (Lib. I de Gestis regum Anglorum, cap. 3 et 6) et Alphredo Beverlacensi est Cestria, sive Westchester. Eadem quae Bedae, lib. II Histor., cap. 2, est « civitas Legionum, quae a gente Anglorum Legacaester, a Britonibus autem rectius Carlegion appellatur, ut et Florentio Wigurniensi, ad annum (secundum Dionysium) (0294B)894, quanquam ibi Matthaeo Florilego, ad annum 895, Legecestria Anglice Wirhall sit dicta; ex Annalibus Anglo-Saxonicis Bedae subnexis, non satis recte ut videtur intellectis, in quibus sic legimus: « Hie gedydon on anre westre ceastre on Withealum, sio is legaceaster geaten. » 10. Cair Segeint, Segontiacorum in agro Southantoniensi civitas, quae fuit super Thamesin non longe a Redinge, et vocatur Silcestre, ut Alphredus Beverlacensis et Henricus Huntingdoniensis annotant, qui tamen haud recte (ut puto) Silcestriae sedem ad Thamesin posuerunt. Est et Cair Seiont in Arvonia, de qua ad numerum 18. Episcopatus vero Silcestriae, regis Arthuri tempore, Mauganio cuidam collati, lib. IX Historiae Britannicae, cap. 15, Galfridus meminit. 11. Cair Guent, quae Alphredo Beverlacensi et H. Huntingdoniensi, Wintonia est, sive Winceastria; Romanis Venta Belgarum olim dicta, de qua ad num. 15. Est et Venta Silurum, quae in agro Monemuthensi (0294C)non longe a Cair Leon posita, antiquum nomen Caer Went etiamnum retinet. Fit mentio Diwanii, sive Dwianii [ita Ms., et Duviani] ad Guintoniae episcopatum Arthuri regis tempore promoti, in Historia Britannica, lib. IX, cap. 15. 12. Cair Lerion, id est, Leicestria ( Alphred. Beverlac. et H. Huntingdon. ). 13. Cair Pensauellcoit. Galfridus Monemuthensis (eumque secutus Eulogii auctor, libro V, et Matthaeus uterque Parisiensis ac Westmonasteriensis, ad annum gratiae 52) Kair Penheuelcoit interpretatur Exoniam, pro qua in Heidelbergensi Britannicae Historiae Editione (lib. IV, cap. 16) et in vetere Ascensiana, per errorem substituta est Oxonia. Verum Oxoniam, quae dicitur Saxonice Eaxan ceastre (vulgo contractius Excester) ut Romanis Iscam Danmoniorum, ita a Britannis (testante etiam Asserio Menevensi in Gestis Aelfredi regis, anno 876) Cair Wisc vel Cair Isc appellatam fuisse constat. Itaque Camdenus noster, (0294D)hac repudiata sententia, Galfridi Pen Uchel coit, Ptolemaei Uzellam, et Cornubiensium Lestuthiell, Ninii vero Pontauel coit, Ptolemaei Ischalin, et Somersettensium Ivelcester, fuisse existimat, prius illud nomen Britannicum, Montem editum in silva, posterius, Pontem ad Ivel in silva, interpretatus. Mihi tamen Ninii Pensauelcoit, Guilielmi Pictaviensis (In Gestis, I, p. 199), Orderici Vitalis (Hist. eccles. l. III; ibid., p. 500) et Guilielmi Gemeticensis (Hist. Norman. l. VII, c. 34; ibid., p. 286) Penvesellum potius fuisse videatur; quae Pemseia hodie dicta, primo Guilielmi Normanni in Angliam appulsu celebris est. Cui et Britannici vocabuli coit adjectio non male convenit, cum silvestribus sepibus densa fuerit, in qua haec sita est, Sussexiensis regio. 14. Cair Celemion, quam Camdenus Somersettensium Camalet fuisse conjicit.(0295A) 15. Cair-Guintguic, quae Norwicum fortasse fuerit (Britannis Cair-Guntin appellatum) vel potius Winwinck Lancastrensium. Veteri Ninii glossatori Wincestria sive Wintonia est. 16. Cair Ligualid, al. Legeuit, et Lualid, id est, Luguballia, quae Huntingdoniensi Cair-Leil, vulgo Carlile dicitur. 17. Cair Colun vel Colon, quae Galfrido Monemuthensi (Lib. V Britan. Hist., cap. 6) et H. Huntingdoniensi, Colcestria est; ad Coln fluvium sita, et Antonino in Itinerario Colonia appellata. Hartechiam etiam Merviniae urbem, ad mare Hibernicum positam, Cair Colun olim fuisse dictam, Camdenus in Merionethshire affirmat. 18. Cair Custeint, id est, urbs Constantii vel Constantini. Cair-Seiont est, prope Caer-nervon. Constantii enim filii Constantini Magni sepulcrum monstrari juxta urbem, quae vocatur Cair Segeint, refert Ninius: ut litterae, inquit, quae sunt in lapide (0295B)tumuli ejus ostendunt, et antiquam urbem Constantii imperatoris, filii Constantini Magni, in Arvonia collocat Britannicus scriptor vitae Gruffuni filii Conani Venedotiae principis, quanquam anno Dom. 1283 apud Caer-nervon prope Snoudunam, corpus maximi principis, patris imperatoris nobilis Constantini, fuisse inventum, et rege Edovardo I jubente in ecclesia honorifice collocatum, Matthaeus Westmonasteriensis narret, ut ad Constantium Constantini M. patrem quem Eboraci in Britannia, potius quam ad Constantium Constantini filium, quem Mopsocrenis vel Mopsuestiae in Cilicia mortuum esse legimus, referenda ista videantur. Vide, an non ad Constantinum tyrannum, ex Camdeno, pag. 198, lib. XXVIII, cum sect. 19. Is vero an. 407 in Caer Segont imperator appellatus, in Gallia (non Britannia) anno 411, caesus est. 19. Cair Grauth, al. Grant, id est, Granteceastria, quae modo dicitur Cantebrigia, inquit Henr. Huntingdoniensis, (0295C)Histor. lib. I; nomine nimirum a Granta ducto, quem idem, libro V, fluvium Cantabrigiae appellat. Ejus Guilielmus de Ramseye abbas Crulandensis, in Vita Guthlaci, ita meminit: Est apud Angligenas a Grontae flumine, longo Orbe per anfractus stagnosos et fluviales, Circumfusa palus. et ante eum Felix Crulandensis monachus, qui ejusdem Guthlaci vitam Aelfwadi Orientalium Anglorum regis jussu descripsit: « Est in meditullaneis Britanniae partibus immensae magnitudinis teterrima pallus, quae a Grontae fluminis ripis incipiens, haud procul a castello quem dicunt nomine Grontae, » etc., ubi Saxonicus interpres flumen grantes ea, castellum granteceaster reddidit. Grantacaestir vero suo tempore civitatulam desolatam fuisse testatur Beda, lib. IV Histor., cap. 19, ex cujus ruinis existimant nonnulli crevisse Cantabrigiam; quae ab Asserio Menevensi, Fabio Ethelwerdo, Anglo-Saxonicis Annalibus, (0295D)Florent. Wigorn. Rog. Hoveden. et Matth. Florileg. (in anni 875 et 876 historia) Grantebricge et Grantanbricge vocatur, a qua et toti circumjacenti comitatui inditum est nomen Grantebridgeshire, in charta Edredi regis ann. 948 data, apud Ingulphum, et Cantebrigesire, apud Henr. Huntingdoniensem ( Fol. 170, b ) et Rog Hovedenum ( Fol. 305 b, et 313 b, et 337 a, Edit. Londin. ). Pagus Grantebrigensis Guilielmo Malmesburiens. (De Gest. reg. Anglor. lib. I, cap. 6). Unde etiam Alphredo Beverlacensi Caer Grant exponitur Cantebrigge. 20. Cair Lundein, aliis Cair Lud. Londinum est, regni metropolis. 21. Cair Guiragon, aliis Guorangon, id est, Wigornia. Britannis Cair Wrangon, Anglis Worcester appellata. A Constantio rege fundatam, Rossus Warwicensis; olim Romanorum superbiam moenibus (0296A)fuisse affirmat alius. Vid. Camden. in Worcestershire. 22. Cair Daun, Antonino Danus, vulgo Dancaster. 23. Cair Guricon, vel Guorichon, quae vel Warwicum est (Warwicum, si Warwicensem Johannem Rossum audire libeat, veniens sanctus Dubricius, sedem habuit episcopalem ubi nunc Castrum Warwici situm est; ecclesiamque in honorem beatae Mariae condidit, quae usque dies nostros apparuit) vel Ptolemaei Viroconium, id est, Wroxceter in Salopiensi comitatu. 24. Cair Legion guar Usic, Britannis Cair Leon ar Usk, id est, urbs Legionis ad Iscam fl. adhuc appellata. 25. Cair Brithon; quae Huntingdoniensi et Camdeno (Pag. 175) est Cair Bristou, id est Bristollia. Prius vero illud vocabulum ad Dun-Britton sive Britannodunum propius accederet, Alcluid olim dictum, Brittannicae (0296B)et Picticae dictionis antiquum terminum, cui regis Arthuri temporibus Eledanium, sive Eldenium, ordinatum fuisse episcopum, Britannica prodit historia (Lib. IX, cap. 15). 26. Cair Darithou, vel Draiton; nam sic apud Huntingdoniensem legitur, ut forte Salopiensium Draiton fuerit. 27. Cair Urnach, quae Camdeno Uriconium Antonini, Vircomium Ptolemaei, et Salopiensum Wroxceter fuisse videtur. 28. Cair Luit coyt, quae Galfrido Monemuthensi (Histor. Britan. lib. IX, cap. 3) [collat. cum Ranulph., lib. V Polychron., c. 6, ubi septimum Arthuri praelium factum scripsit juxta Lincolniam in silva Celidonis, quae Britannice vocatur Caer Coit Celedon], Alphredo Beverlacensi, Henr. Huntingdoniensi et Ranulpho Cestrensi (Polychron. lib. I, cap, 47) est Lincolnia, de qua Galfridus Monemuthensis: « Cair Lind-coit in Lindisiensi provincia inter duo flumina super montem locata, alio nomine Lindicolinum (0296C)nuncupatur. » Ita ille Libro IX Historiae Britannicae, cap. 3, ubi Arthurum, caesis sex Saxonum millibus, eos inde usque ad nemus Celedonis insecutum fuisse narrat. Unde septimum illud praelium, quod contra Saxones Arthurum gessisse in silva Celidonis, id est, Cath coit Celedon prodit Ninius, juxta Lincolniam factum fuisse, in Polychronici sui libro V, cap. 6, scribit Ranulphus, ne quis ad Scotorum Albiensium silvam Caledoniam in Albania, quo Saxones nunquam penetrarunt, referendum illud fuisse existimet. Lind coit (a silvis) Camdeno, pag. 404. Pro 15, 18, 6 et 13, Henricus Huntingdoniensis, in primo historiarum suarum libro, sequentes sex supponit.
1. Cair Glou, id est, Gloueceastriam, de qua Ninius: « Glovus aedificavit urbem magnam super ripam fluminis Sabrinae quae vocatur Britannico sermone Cair-Glovi, Saxonice autem Gloucester. » Vid. Guil. Malmesbur., lib. IV de Pontificib. (sub finem (0296D)Catalogi Wigor. episc. collat. cum Ms.), et infra finem cap. 6. 2. Cair Cei, id est, Ciceastriam, vulgo Chichester. 3. Cair Ceri, id est, Circeastriam, vulgo Circester, et Circiter, de qua Asserius Menevensis, in Gestis Aelfredi, an. 879: « Cirenceastre adiit, quae Britannice Cair-Ceri nominatur, quae est in meridiana parte Huicciorum. » 4. Cair Dorm, id est, Dormeceastre, quae sita in Huntingdoniensi provincia, super flumen quod vocatur Nen, penitus destructa est. Hodie Dornford dicitur. 5. Cair Dauri, vel (ut apud Alphredum Beverlacensem est) Cair Dorin, id est, Dorcestriam. 6. Cair Merdin, quae nunc quoque sic vocatur. Vox vero Cair, his omnibus praeposita, Britannis (0297A)urbem vel castrum significat, ut praeter alios, libro I Itinerarii Cambriae, cap. 5, notat Giraldus Cambrensis. Johannes Caius (De Antiquit. Cantabrig. l. I) ex Gervasio Tilberiensi (II decis., cap. 47) Cair lingua Trojana civitatem dici addit; et Cambris murum quoque significare. Ut quemadmodum Hebraei murum, et urbem vocant, ita Britannis vox non absimilis Cair et moenia et urbem moenibus cinctam denotet. Cujus vocabuli originem etiam in magna Cairo Aegypti observant nonnulli, et in ipsa quoque Carthagine; quam Carthadam dictam scribit Solinus, quod Phoenicum ore exprimit civitatem novam. Unde et ipsam, et cognominem illi urbem in Hispania exstructam, a Graecis Καινὴν πόλιν dictam fuisse notum est.
NUM. III [Smith IV]. De tempore quo sanctus Albanus protomartyr Britannicus aliique sub Diocletiano et Herculio Christiani nominis hostibus martyrio coronati sunt. (0297B) Quo anno Diocletianea persecutio apud Britannos coepta est, inter scriptores ecclesiasticos valde disputatur. Si vero fides aliqua sit apud historicos nostrae gentis antiquissimos, Gildam scilicet et ipsum Baedam, controversia haec quam facillime dijudicabitur. Gildas enim affirmat Christi praecepta a Britannis tepide saltem suscepta esse, apud quosdam tamen integre usque ad persecutionem Diocletiani tyranni novennem; in qua subversae per totum mundum sunt ecclesiae; eodemque furoris turbine per omnes gentes grassante, sanctum Albanum Vero amiensem, Aaron et Julium Legionum urbis cives, et caeteros utriusque sexus diversis in Brittaniae locis summa animi magnitudine in acie Christi perstitisse, et reliquos qui superfuerant silvis ac desertis abditisque speluncis se occultasse, donec bilustro necdum ad integrum adimpleto, quasi post hiemalem et prolixam noctem nova coeli serenitas pacataque tempora et tranquilla (0297C)redirent. Gildae etiam fidem facit testimonium Baedae, qui in Chronico suo haec habet: « Decimo et nono anno Diocletiani, ipse in Oriente, Maximianus Herculius in Occidente vastari ecclesias, affligi interficique Christianos praecipiunt. Secundo autem persecutionis anno Diocletianus Nicomediae, Maximianus Mediolani purpuram deposuerunt . . . Haec persecutio tam crudelis et crebra flagrabat, ut intra unum mensem XVII millia martyrum pro Christo passa inveniantur; nam et Oceani limbum transgressa, Albanum, Aaron et Julium Brittaniae cum aliis pluribus viris ac feminis felici cruore damnavit. » Idem fere in Historia ecclesiastica scriptum legimus: « Diocletianus et Herculius interfici Christianos decimo post Neronem loco praeceperunt; quae persecutio omnibus fere ante actis diuturnior ac immanior fuit, nam per decem annos incessabiliter acta est . . . In ea passus est sanctus Albanus . . . . » Et Gildas (Sect. 7, 8) igitur et Baeda (L. I, 6, 7; Chron., in Dioclet.) confirmant Albanum (0297D)sociosque in ea persecutione trucidatos esse, quae per decennium fere non deferbuit, et decimo nono Diocletiani anno orta est. Ideoque frustra ii tempus conterunt, qui dum annum horum passionis consignant (0298A)aliquem ante nonum decimum Diocletiani, ad suas partes invitum et reluctantem Baedam cogere moliuntur; nec ii quoque videntur loca haec Baedae percepta penitus atque comprehensa habuisse, qui ea ad definitum Diocletiani imperatoris annum trahi posse negant. Alfordus vero (Annal. Eccl. Brit., a. 286) cum putasset se ex argumentis aliis sententiam suam, Albanum, scilicet, passum esse anno 286, satis stabilitam dedisse, ad suas ait manus pervenisse Baedae manuscriptum codicem, qui opinioni ejus manifeste astipulatus est. Clausula enim, quae in impressis Codicibus sic se habet: « Siquidem in ea passus est sanctus Albanus . . . . » in ejus Codice ms. ita legitur: « Siquidem in eodem anno dominicae Incarnationis ducentesimo octogesimo sexto passus est sanctus Albanus. » Ego vero, qui et plures, credo, et antiquiores Codices quam potuit Alfordus, vidi, ne in uno quidem e quadraginta istiusmodi clausulam reperio. Non est autem cur unius Codicis, antiqui licet, (0298B)auctoritate nitamur, quem hoc in loco interpolatum reliquorum omnium testimonium pronuntiat.
Sed licet Gildas et Baeda luculentissime testantur sanctum Albanum supradicto tempore passum esse, nonnulla tamen in historicis aliis occurrunt, quae Baedae chronologiam dubiam atque impeditam faciant. Si enim ante nonum decimum Diocletiani annum persecutio in Brittania non orta fuerit, necesse est eam sub imperio Constantii Caesaris exarsisse. Nam ex quo tempore Constantius Caesar nuncupatus est, ab an. sc. 292, Brittaniae administratio ex omnium Annalium fide illi credita est. Eusebius vero (Hist. VIII, 15, Suppl. VIII; Vit. Constant. I, 13, etc.) scribit Constantium, cum imperium Romanum a quatuor Augustis regeretur (Diocletiano et Maximiano imperatoribus, et Constantio et Galerio Caesaribus), diversum a collegis vitae suae institutum fuisse aemulatum, a nefaria illorum impietate puras manus atque inviolatas servasse, profundissimae pacis intra imperii sui fines auctorem subditis suis (0298C)permisisse, ut absque molestia divino cultui inservirent; nec ecclesiarum aedes evertisse, nec quidquam adversus Christianos molitum esse. Lactantius etiam (De Mort. Pers. sect. 16) tradit vexatam esse universam terram, et praeter Gallias, hoc est, regiones illas quibus praefectus est Constantius, ab Oriente usque ad Occasum tres acerbissimas bestias saeviisse. Ideo adhuc superstite Constantio (Sozom., Hist., l. I, c. 6), neque Gallis, neque Britannis contra leges visum est Christianam religionem profiteri, cum Ecclesiae in aliis regionibus persecutionum fluctibus jactarentur.
Nollem quidem de Constantii fama detrahere, aut nobilissimorum historicorum fidem ullo pacto minuere; cum tamen et veritas ipsa postulat, flagitatque Baeda noster me ejus patrocinium suscipere, ne quis adeo Constantii defendendi studio abripiatur, ut mihi iratus et offensus sit, si historicos illos ad examen revocandos duxerim. Fateor Constantium (0298D)fuisse virum summae mansuetudinis et clementiae, neque Diocletiani suspectam prudentiam nec Maximiani sanguinariam temeritatem habuisse; quandiu vero sola Caesaris dignitate ornaretur, neque (0299A)rerum summam ipse teneret, sed in Occidentalibus provinciis administrandis imperatori suprema auctoritate munito adjumento esset, non ausus est se non praebere edictis imperatoriis obedientem. Et cum jam litterae ad Maximianum et Constantium a Diocletiano eo nomine perlatae essent, ut eadem clade foedissima, qua ille Orientem, etiam Occidentem isti prosternerent: Lactantius (De Mort. Pers. sect. 15) agnoscit Constantium, ne dissentire a majorum praeceptis videretur, conventicula, id est, parietes, qui restitui poterant, dirui passum esse, verum autem Dei templum, quod est in hominibus, servasse. Notatu autem dignum est Eusebium, vel quod rerum in Galliis gestarum ignarus et in iis scribendis plane hospes et peregrinus fuerit, vel quod sibi et Christianis Constantini gratiam conciliare cuperet, nullam Constantio impietatis notam inurere, e contra asserere eum Christianis tam benignum, amicum, gratiosum fuisse, ut nec ecclesias everteret; (0299B)qua in re apertissime contradicit auctori libri de Mortibus persecutorum, quem tamen novisse rectius, quam Eusebium, Occidentalis Ecclesiae statum ab omnibus agnoscitur. Concedendum est igitur ecclesias saltem Christianorum dirutas esse, permittente Constantio. Neque vero Christianos ipsos a communi incendio penitus intactos servare potuisse principem hunc clementissimum, habemus ipsum Eusebium confitentem. Testatur enim Galliam quoque (Euseb., de Martyr. Pal. c. 13) et quaecunque ad Occasum solis porriguntur, Hispaniam, Mauritaniam et Africam duobus primis persecutionis annis furorem belli expertas esse. Hoc etiam ulterius probatur ex tabulis quibusdam, quod Gruterus operi suo ornatissimo inseruit (Inscript. vol. I, p. 280). Cluniae enim in Hispania in pulchra columna hoc inscriptum legimus: DIOCLETIANUS JOVIUS ET MAXIMIAN. HERCULEUS CAES. AUGG. AMPLIFICATO PER ORIENTEM ET OCCIDENTEM IMP. ROM. ET NOMINE CHRISTIANORUM DELETO QUI REMPUBLICAM EVERTEBANT. Rursus ibidem (0299C)est altera haec inscriptio: DIOCLETIAN. CAES. AUG. GALERIO IN ORIENTE ADOPT. SUPERSTITIONE CHRISTIANORUM DELETA, ET CULTU DEOR. PROPAGATO. Leguntur haec etiam Arevaci Hispaniae in columnis pluribus. At non tantum in Hispaniis ejusmodi fuisse de Christiana religione prostrata erecta tropaea, sed toto orbe Romano factitatum existimavit Baronius ( An. 304). Huc spectat praeclarus quidam et plane singularis nummus Herculii Maximiani (Spanhem., de praestant. num. vol. I, diss. 5), in quo Herculem videas hydrae illius multorum capitum, cum qua decertat, victorem, cum inscriptione: HERCULI DEBELLATORI. Per Hydram autem renascentem post tot funera Christianorum gentem intendit designare novus, scilicet, ille Hercules, qui velut de eversa eadem ac triumphata cum Jovio suo collega, hoc apud posteros monumentum voluit perennare. Ex his inscriptionibus recte colligitur Hispaniam quae cum Gallia et Britannia fuit sub ditione Constantii, Christianorum (0299D)sanguinem sicut et alias provincias inundasse. Hinc Prudentius Caesar-Augustanorum martyrum fortitudinem merito celebrat ( Περὶ Στεφάνων hym. 4), asseritque eorum turbas adeo ingentes fuisse, ut Carthago vel Roma ipsa vix eam numero martyrum et animi magnitudine superarent. Quantas etiam strages dedit Dacianus praeses per universam Hispaniam Martyrologia et martyrum Acta abunde demonstrant.
Sed forsan objicietur Hispanias Maximiano Herculio, cui nativa fuit et ingenita feritas, non Constantio subditas fuisse, et hoc docere Lactantium libro de Mortibus persecutorum (Cap. 8): « Nam cum ipsam imperii sedem teneret Italiam (nempe Herculius) subjacerentque opulentissimae provinciae vel Africa vel Hispania, non erat in custodiendis opibus tam diligens, quarum illi copia suppetebat. » Lactantium vero non eo modo debere intelligi, ut eo auctore Hispanias Herculio commissas arbitremur, facili negotio probari existimo. Imperator enim Julianus, (0300A)quem credo non penitus ignorasse quae provinciae Constantio avo ejus regendae concreditae fuerint, disertis verbis affirmat in oratione sua secunda in laudem imperatoris Constantii, Herculium Romam atque Italiam et Libyam, necnon Sardiniam ac Siciliam obtinuisse, et Constantium avum suum Gallorum bellicosissimas nationes et Occidentales Iberos, et insulas omnes in Oceano sitas. Et nisi Hispanias Constantii imperio accenseamus, non possumus quae in Actis sancti Marcelli centurionis scribuntur (Baron, 298, sect. 5) omnino intelligere. In civitate Tingitana cum Marcellus, quia diis sacra facere nollet, militiam recusaret, Anastasius Fortunatus praeses dixit: « Temeritatem tuam dissimulare non possum, et ideo perferam imperatoribus, et Caesari ipsi. » Et idem in epistola sua ad Agricolaum praesidem Mauritaniae (Sect. 8): « Miles hic (nempe Marcellus) coram omni populo in deos et in Caesarem multa blasphema locutus est. » Ex his Actis (0300B)igitur ostenditur locum quo passus est sanctus Marcellus, sub imperio cujusdam Caesaris fuisse; sed non Galerii Caesaris, cui historici assignant partem Romani orbis regendam Illyrium, quae a Tingitana civitate quam maxime disjuncta est. Sub imperio igitur Constantii Caesaris sanctus Marcellus martyrio coronatus est, scilicet in Mauritania Tingitana, quae iis temporibus Hispaniae provincia existimata est, et eidem vicario subdita. Aurelius Victor scribit nihil Herculio commissum, praeter Italiam Africamque, Constantio vero, cuncta quae trans Alpes Galliae sunt. Credo quidem juxta morem loquendi his temporibus usitatum verba haec Hispaniam complecti, quae procul dubio postea semper eosdem, quos Gallia, principes habuit. Certe praefecto Galliarum subdita est, et procul dubio quatuor praefecturae, Galliarum, scilicet et Italiae, Illyrii, et Orientis a diviso inter quatuor principes imperio ortum habuerunt. Anonymus quoque scriptor a Valesio in Ammiano Marcellino suo editus scribit, postquam Constantius (0300C)ad summam Augusti dignitatem evectus esset, Severum suscepisse Italiam, et quidquid Herculius obtinebat; nihil tamen ei concedit praeter Pannoniam, Italiam, et Africam. Denique Eutropius tradit Constantium provinciis, quibus jam imperabat, contentum, administrationem Africae atque Italiae, quas Herculius olim gubernabat, recusasse; sed nihil dicit de Hispania, quia curam istius provinciae jamdudum susceperat. Si igitur his optimae fidei scriptoribus convenire et congruere Lactantium volumus, diverso plane sensu locus hic accipiatur necesse est. Lactantius forsan de universo Herculii imperio generatim locutus est, quod antequam Constantius Caesaream dignitatem consecutus esset tenuit. Ideo vero nullam Galliarum mentionem fecit, quod bellis perpetuis per quinquaginta annos flagraverant, adeoque spoliatae erant et direptae, ut non potuerint in earum provinciarum numero poni, quae ardenti avaritiae et effraenatis Herculii cupiditatibus restinguendis magnam (0300D)pecuniae copiam subministrarent. Hispania igitur licet Constantii ditionibus accensenda est, illi tamen vis magna persecutionis incubuit.
Omisso etiam, quod ex Eusebio de Galliis persecutionem duobus annis expertis citatur, rationem aliam jam proferam, quae satis feliciter evincet, Gallias a generali totius Romani orbis clade non penitus liberas fuisse. Constantius enim presbyter Lugdunensis, scriptor gravis simul et antiquus, tradit sanctum Peregrinum primum Ecclesiae Autissiodorensis episcopum et lectorem ejus Jovinianum, paulo ante quam Constantinus imperator denunciatus fuerit, martyrii coronam meritos (In Vit. S. Germ., apud Sur., Jul. 31). « Non post multum tempus imperator est ordinatus doctrina Christiana refulgens, qui persecutione remota clausas ecclesias patefecit et eis catholicos praepositos ordinavit. » Christianus hic imperator non alius esse potuit, quam Constantinus; et quoniam hic imperium acceperit paulo post horum martyrium, (0301A)necesse est persecutionem Diocletianeam hic intelligi.
Certum igitur videtur etiam in illis regionibus quibus Constantius imperabat persecutionem locum habuisse. Quamdiu enim solam Caesaris potestatem habuit, et fuit ab imperatore secundus, licet erga Christianos optime esset animatus, non ausus est tamen adeo a praeceptis imperatorum dissentire, ut per omnes suas provincias eorum edicta promulgare recusaret. Quibus palam divulgatis, ordinarii judices et ipsi provinciarum praefecti, etiam invito Caesare, vel ut potentiorum principum gratiam aucuparentur, vel ut ipsorum malevolentiae et crudelitati satisfacerent, in Christianos forsan animadvertebant. Si etiam verba Lactantii, dicentis universam terram praeter Gallias vexatam fuisse, vulgari popularique sensu accipiamus, eaque de Galliis proprie dictis, non de integro Constantii imperio intelligamus, ex hoc diligentissimo rerumque in Occidente gestarum longe peritissimo scriptore manifestum videtur in Hispaniis et Britanniis cladem hanc Christianos perculisse; nam juxta (0301B)illum « vexabatur universa terra, et praeter Gallias ab Oriente usque ad Occasum tres acerbissimae bestiae saeviebant. » Quo loco Lactantius non Hispanias ex calamitate communi excipit, nec Brittanias, sed Gallias solas.
Licet igitur Eusebius aliique historiographi Christiani Constantii clementiam celebrant, eumque ab initio amicum tradunt, ideo tamen clemens putabatur, quia dissimilis caeterorum fuit; nec ea qua imperatores reliqui nativa barbarie et feritate ad omne nefas incitatus. Et quoniam tum demum, postea quam imperatoris nomen accepisset, persecutionis edictum revocavit, reliquitque successorem sibi filium, qui non solum cultui ac Deo suo Christianos reddidit, sed et ipse fidem Christi amplexatus est, non est mirandum historicos illos totis viribus conatos esse injuriarum omnium a Constantio Christianis illatarum memoriam penitus delere. Argumenta igitur quae ab historicis Christianis desumuntur ad evertendam auctoritatem Baedae non satis valent. Itaque anno (0301C)nono decimo Diocletiani, vel saltem vicesimo, martyres hi Britannici passi sunt. Neque vero horum martyrium ad tertium vel quartum Diocletiani annum, sive annum Christi 286, vel proximum, ut Alfordus vult, referri ullo modo potest. Anno enim 286, et primo die Aprilis Maximianus juxta Idacium in Occidente novus imperator nuncupatus est; qui, si Alfordo credamus, ad Diocletiani genium factus, ejusque mandatorum impiger exsecutor, edictum contra Christianos in Britanniam misit. Sed si credamus istorum temporum historiographis, bellis in Bagaudas, aliasque barbaras nationes usque ad defectionem sub Carausio Britannicam adeo exercitatus est, ut ei otium non fuerit Christianos persequendi, iis qui sub ipso militabant exceptis. Et postquam Carausius an. 287 sibi Augusti titulum arrogasset, existimandum non est Maximianum in Britanniam quae ab imperio ejus defecerat, edicta sua negligenda et conculcanda mittere voluisse.
NUM. IV [Smith V]. De Praetenturis murisque quos Romani in Britannia fecerunt; et de legationibus quas Britones, Pictis Scottisque in provinciam Romanam irrumpentibus, Romam auxilium implorantes mittebant. (0301D) Cum Romani infinitas et immensas regiones longe lateque in potestatem suam redegissent, quo facilius se suosque fines tuerentur, et barbarorum injurias propulsarent, ditionis suae terras claudebant limitibus quibusdam, alibi a natura positis, alibi arte constructis. Prioris generis sunt maria, montes, ingentia flumina; posterioris sunt fossae, castra, arces, concaedes, stipites, muri. Romani igitur in Britanniam armis sibi munientes viam, ulteriori illa parte, vel ut aspera et infrugifera, vel quod invicti incolae ab inani Romanorum impetu se et patriam fortiter defenderent, Barbaris relicta, citerior haec in provinciam redacta est, et diversis temporibus praetenturis limitata est, de quibus singulis suo ordine sententiam proferam.
(0302A)Cum jam Britannia maxima ex parte sub ditionem Romanam redacta esset, Agricola primam praetenturam posuit; quodcunque enim terrarum spatium fuerit inter Bodotriam et Glottam, non muro quidem vel vallo, sed praesidiis firmabatur ( Tacit., Vit. Agric. ), submotis velut in aliam insulam hostibus.
Agricola vero urbem Romam redeunte, in Britannia omnia in pejus ruebant, et Hadriano principe Romanum imperium administrante, provinciales sub potestate ejus teneri non poterant. Imperator igitur Britanniam petiit, in qua multa correxit, et alteram fecit praetenturam, « murum, scilicet per octoginta millia passuum primus duxit, qui Barbaros Romanosque divideret ( Spartian., in Adrian. ). » Illi enim moris fuit « in plurimis locis, in quibus Barbari non fluminibus, sed limitibus dividerentur, stipitibus magnis in modum muralis sepis funditus jactis atque connexis, Barbaros separare. » Scotus quoque ille historicus, qui Rotam temporum scripsit: « Hadrianus, inquit, vallum portentosae molis ex cespitibus (0302B)e terra excisis montis instar altissima fossa ante adjecta a Tinae ostiis ad Escam fluvium, a mari Germanico usque Oceanum primus omnium duxit. » Quod iisdem verbis habet Hector Boetius. Ad Escae autem ostium hoc vallum terminasse docet haec inscriptio apud Camdenum in Cumberlandia;
IMP. CAES. TRA HADRIANO AVG LEG. II. AVG F
Indicatque hoc opus fuisse legionis secundae. Ad hunc murum pons Aelia ( Cambden., in Vallo ), elassis Aelia, cohors Aelia, ala Sabiniana, quae ab Aelio Adriano et Sabina ejus uxore nomina sumserunt.
Sed regnante Pio, iterum deus Terminus Lollii Urbici armis cessit. Barbaris enim res novas molientibus, et Romanorum socios bello lacessentibus, Urbicus illos magnis cladibus affecit, et, juxta Capitolinum (0302C)( In Antonino ), Brittanos « vicit alio muro cespititio submotis barbaris ducto. » Alium autem eam ob causam vocat historicus, quia diversus fuit ab illo, quem Hadrianus inter Itunae et Tinae fluminum ostia posuerat; Lollius ergo non in isto loco, sed ulteriori limitem fecit, nimirum inter Glottae et Bodotriae freta, in ipso loco ubi Julius Agricola imperii Romani terminos fixit. Quod Romanae inscriptiones clare evincunt a Camdeno diligentissimo productae. Ut autem ad hanc rem firmamentum aliquod adjungatur, pace Thomae Hearnii viri doctissimi et celeberrimi antiquarii in medium proferam inscriptionem aliam in vallo Scotico repertam, et in illius Spicilegium et Notas (Pag. 761) ad finem ornatissimae suae Gulielmi Nubrigensis Editionis transcriptam
IMP. C. T. AELIO HADRIANO. ANTO NINO. AUG. P. P. VEX. LEG. VI. VIC. P. F. OPUS VALLI (0302D)P. C. XLI.
Murum etiam hunc positum fuisse, dum fuit Lollius Urbicus in Britannia legatus, docet mutila quaedam inscriptio, quam inde ad Glasguensem bibliothecam translatam vir eruditissimus et de re antiquaria optime meritus Gulielmus Nicholsonus Derensis episcopus patri humanissime communicavit.
LEG. II. A LOLLIO. VR LEG. AUG. PR. P
Belli igitur in Britannia confecti et hujus muri ad cohibendos hostium impetus oppositi gloria Antonino principi et Lollio legato danda est. Postquam vero hi tumultus essent compositi, Brigantes vicinis suis graves, et terra marique Ordovicibus infesti molum fecere; sed brevi negotio extincta est seditio, multatis Brigantibus, qui primi flammam accenderant, (0303A)uti author est Pausanias in Arcadicis sic scribens: Ἀπετέμνετο δὲ (sc., Antoninus Pius) τῶν ἐν Βριταννίᾳ Βριγάντων τὴν πολλὴν, ὅτι ἐπεσβαίνειν καὶ οὗτοι σὺν τοῖς ὅπλοις ἦρξαν τὴν Γενουνίαν μοῖραν ὑπηκόους Ῥωμαίων. Quaenam autem sit illa Genounia provincia, penitus ignoratur, nisi Camdeno nostro fidem habeamus ( In Ordovicibus ), qui arbitratur Genouthiam, sive Guinethiam, intelligi, ubi est Ordovicum sedes. Hunc vero Pausaniae locum cl. Scoto Britannus dominus Robertus Sibbaldus alio modo interpretatur, et conjicit vocem hanc ἀπετέμνετο intelligi debere de vallo quodam sub Antonino imperatore structo, quo Brigantes et Barbaros a provincialibus secluderet. At haec interpretatio mihi non maxime arridet. Brigantes enim ipsi perinde, ut Ordovices, in Romana provincia infra Vallum Hadriani sedem habuerunt. Antoninus igitur murum ducendo inter Glottam et Bodotriam iis vel minimam terrae particulam adimere non potuit; ideoque vox ἀπετέμνετο in nullo sensu accipitur, nisi de Brigantibus magna terrae suae parte ideo (0303B)multatis, quod comprovinciales inimico impetu lacessebant. Hoc Antonini Vallum ab accolis vocatur Gryme' s Ditch, sive Grymi fossa, et a Grymo quodam nepote Eugenii Scotorum regis nomen dicitur duxisse. Sed juxta cl. Hearnium (Spicileg. et Not., p. 760) nihil aliud est quam Grume' s Ditch. Grumae enim vel gromae erant provinciarum limites. Graeci eas γνῶμαι et γνώμονες, et tandem γρῶμαι nominarunt; et licet uno in loco apud Suidam γνώμα scribitur, γρώμα rectius legendum est.
Post haec Caledoniis pro libertate tuenda et servitute declinanda cum Romanis crebro decertantibus, tandem eo ventum est, ut imperator Severus litteras a Britanniae praefecto acceperit (Herodian. l. III), quae docebant Barbaros illic seditiones agitare, regionemque omnem incursionibus ac depopulationibus vastare; quare majori manu ad resistendum, vel etiam principis ipsius praesentia opus esse. Quibus auditis, in Britanniam illico cum ingenti exercitu profectus (0303C)est, et transgressus amnes aggeresque (Hadriani scilicet et Antonini) qui objecti Barbaris Romanorum fines disterminant (Ibid.), ad extremam usque insulae partem venit; et tandem per omnem terram hostilem operta lectica propter imbecillitatem vectus ( Xiphilin. Dion. Epit. in Sever. ), ad socios reversus est, Britannis ad foedus faciendum coactis; et ne in posterum Barbari Romanam provinciam invaderent, « Britanniam (quod maximum ejus imperii decus est [ Spartian. in Severo ]) muro per transversam insulam ducto, utrinque ad finem Oceani munivit; unde etiam Britannici nomen accepit; post murum denique aut vallum missum ad Eburacam rediit non solum victor, sed etiam (ut sibi visum est) in aeternum pace fundata. »
Severus igitur murum Barbaris objecit, de loco vero ab historicis disputatur. Buchananus contendit imperatorem hunc ab aestuario Glottae ad confinentem Forthae et Avenni vallum duxisse (Lib. I, p. 16; (0303D)IV, 116; V, 135). Et Tillemontius varias rationes affert ad firmandam illius sententiam (Hist. imp., not. 28 ad hist. Severi). Frustra vero Buchananus Baedam sibi in subsidium vocat, qui Severi murum a Scotico illo inter Aebercurnig et Penneltun plane distinxit (Hist. eccl. I, 12). Cum enim Romana Legio ad debellandos hostes missa omnes trans maria fugasset, sociis valedictura non murum Scoticum refecit, sed « murum a mari ad mare recto tramite inter urbes quae ibidem ob metum hostium factae fuerant, ubi et Severus quondam vallum fecerat, firmo de lapide collocavit, quem videlicet murum hactenus famosum atque conspicuum, sumptu publico privatoque, adjuncta secum Britannorum manu construebat, octo pedes latum et duodecim altum, recta ab Oriente in occasum linea, ut usque hodie intuentibus clarum est. » Hic autem accurate notatur (0304A)muri apud Northumbros latitudo, nisi quod quinque vel sex pedes tantum latus sit in acclivibus et praeruptis montibus, qui ab ipsa natura septi fere et muniti contra ferocissimam inimicorum rabiem videbantur. Atque hoc ipso in loco vallum Severi positum fuisse verba illa Venerabilis Baedae clare evincunt (Hist. eccl. III, 2), quibus situm Caelestis campi (sive Hefenfeld) non longe ab Hagustaldensi ecclesia et Tina fl. positi describit: « Est autem locus juxta murum illum ad Aquilonem, quo Romani quondam ob arcendos Barbarorum impetus, totam a mari ad mare praecinxere Brittaniam. » Necnon et illa, quibus ad murum, non procul etiam a Tina sitam nobis designat: « Est juxta murum, quo olim Romani Brittaniam insulam praecinxere (Ibid. c. 22). » Cum igitur murus ille eo in loco, ubi Severus quondam vallum fecerat, fuerit collocatus, Severus, si Baedae fas sit credere, non in Scotia, sed eodem fere loco, in quo antea Hadrianus cespititium, etiam suum statuit.
(0304B)Tillemontius vero tam in ecclesiastica quam civili historia versatissimus sententiam huic contrariam defendit. Constare enim affirmat Agricolam ultra limitem, de quo jam locuti sumus, in partes Scoticas penetrasse, et Buchananum nullum reliquisse dubitandi locum quin Romani satis tutam ab injuria Barbarorum civitatem juxta Sterlinum constituerint; hoc quoque firmum argumentum esse eos istam Britanniae partem longo tempore possedisse; et cum concedatur, Antoninum murum suum cespititium inter Glottam et Bodotriam posuisse, neminem dicere Romanos ullam suae ditionis particulam Barbaris usquam cessisse; et licet, imperante Commodo, hostes murum transierint, liquere tamen Ulpium Marcellum qui ad Caledonios debellandos missus est, istos intra antiquos terminos cohibuisse; ipsum denique Severum Barbaros Romanam provinciam hostili animo iterum ingressos non modica regionis parte cedere coegisse, ideoque murum (0304C)suum non ubi olim Hadrianus, sed inter Glottam et Bodotriam condidisse. Ob eam etiam causam ab hac sententia non deductus est, quod historicorum nemo de novis in Britannia victoriis post Severi tempora reportatis unquam loquitur. Id enim, inquit, quod de Carausio affirmatur, nulla auctoritate nititur; et si aliquam veritatis speciem habeat, dicitur tantum illum Severi vallum firmius reddidisse. Pergitque ostendere tam ex Gilda quam ex ipso Baeda certum esse seculo quinto barbaros ultra Glottae et Bodotriae freta fuisse retentos, Romanosque provinciam reliquam tenuisse.
Ut tanto viro plenius respondeam, Britannicam istius temporis historiam breviter perstringam. M. Aurelio et L. Vero impp., Septentrionales Britanni in apertam factionem eruperunt, et spreto Antonini Pii muro, provinciam gravissimis belli incommodis affecerunt. Adversus quos Calphurnius Agricola propraetor missus est; qui intra Hadriani vallum hostes (0304D)continuit; ideo enim verisimile est quod eos ultra Antonini limitem recedere non cumpulerit, quoniam ad vallum citerius in Ottadinis quidam Aulus Licinius Clemens Calphurnii Agricolae nomen arae inscripsit ( Apud Cambd., in Ottadinis ), quam deae Suriae consecraverat. Imperante etiam Commodo, bellum gravissimum in Britannia gerebatur. Quippe cum Britanni essent cum murum transgressi ( Dio, in Commodo ) qui inter ipsos et Romanorum castra intercedebat (scilicet Vallum Hadriani) vastassentque multa, Romano duce et militibus quos secum habebat caesis; Commodus contra eos Utpium Marcellum misit, qui maximas atque gravissimas strages Barbarorum dedit. Quo facto, quanquam parum abfuit quin virtutis ipsius ergo eum Commodus necaret, tamen ipsum dimisit, et bello Britannico nondum finito, militibus equestris loci viros Perennis praefecit (0305A)( Lamprid., in Commodo ), amotis senatoribus. Quamobrem eidem milites graviter irati sunt, et objurgati quod seditionem fecissent, miserunt in Italiam mille quingentos ex suorum numero delectos; qui cum jam Romam adventassent, Perennem in suspicionem regni affectati trahebant, et sibi deductum tanquam exercitus et Commodi hostem obtruncabant. Quo interfecto Pertinax Britanniam veniens seditiones compescuit; verum ingens periculum adiit, seditione legionis pene occisus, certe inter occisos relictus; postea veniam legationis petiit, dicens sibi ob defensam disciplinam infestas esse legiones. Audivit orantem Commodus, et successorem designavit Clodium Albinum ( Capitolin., in Albino ). Qui, excepto illo brevi tempore, quo Junius Severus sub Commodo praefectus est Britanniae, provinciam hanc subactis Barbaris nationibus strenue administravit, donec cum Severo de imperio decertans Lugduni Galliarum interfectus est. Virio autem Lupo sub (0305B)Severo in Britannia, propraetore, Caledonii licet cum Romanis foedus iniissent ( Dio, in Severo ), promissa non praestabant, parati ad defendendos Maeatas, qui provinciam incursionibus vastabant, ideoque coactus fuit Lupus a Maeatis magna pecunia pacem redimere. Quicquid autem Britanniae est ultra murum Antonini Pii, Caledonia a Tacito, et ejus incolae Caledonii vocantur. Incolunt Maeatae juxta murum (Hadriani) qui insulam in duas partes dividit (Ibid.). Iterum vero Maeatis sociisque seditionem agitantibus, Severus ipse Britanniam venit, hostesque ad foedus faciendum coegit, ea conditione, « ut non parva regionis parte cederent; » et ut contra novos impetus in posterum socios tutaretur, utrinque finem Oceani communivit. Post haec vero facta est iterum defectio Britannorum (Ibid.): et quoniam Caledonii simul et Maeatae defecerant, Severus comparabat se, ut ipsemet bellum illic gereret. Verum mors quae sequente anno insecuta est, bellum distulit, iratamque imperatoris manum continuit.
(0305C)Credibile est igitur ex horum temporum historia Barbaros patriam cito recuperasse, Romanosque e tota illa regione, quae inter duo valla jacet, si non ipso Pio, Marco tamen Aurelio imperante, expulisse. Sub Commodo etiam ex Dione constat Ulpium Marcellum Britannos profligasse, intraque murum Hadriani quem transgressi essent, cohibuisse. Postquam autem exercitus seditiones fecerit, credi non potest Barbaros ulterius fuisse submotos, quamdiu Commodus Romano orbi imperavit. Neque vero Albinus provinciae terminos prolatabat; cum enim, eo occiso, Britannia in Severi potestatem redacta est, Dio affirmat istius insulae partem paulo minus quam dimidiam Romanorum fuisse ( Xiphilin., in Severo ), et Maeatas qui ad murum habitabant in Romanam provinciam arma sumpsisse. Licet etiam Severus Caledonios Maeatasque non parva regionis suae parte cedere postea coegerit, tamen neutros regione integra multavit, neque gentes istas in Romanam provinciam (0305D)redegit. Neque enim Barbaros adeo profligaverat, ut non jure timeret eos in fide Romana diu non mansuros, et si unquam deficiendi opportunitatem nanciscerentur, nihil reveritos pactorum fidem, in Romanorum fines irrupturos. Quod quidem, ut diximus, fecerunt, et post obitum Severi Antoninum compulerunt non parvam illam regionem ( Xiphilin., in Antonino ), quam pater ejus armis acquisiverat, iis icto foedere remittere. Verisimile est igitur Severum sapientissimum imperatorem Maeatis ex eo, quod maximam patriae suae partem amisissent, iratis, ideoque primam se in pristinam libertatem vindicandi occasionem captaturis, murum, ubi olim Hadrianus suum duxerat, objecisse. Neque enim ita stupidus Severus fuit, ut ultra Maeatarum sedes vallum duceret, quos, ubi primum opportunum erat, in provinciam bellum illaturos haud dubie praevidit. Ergo ut horum conatibus maturius obviam iretur, aequum est ut credamus imperatorem illum Hadriani murum (0306A)refecisse, ut Romanos ab irruptionibus Maeatarum, qui ad hunc murum incolebant, defenderet. Et si, quod a doctissimo Camdeni translatore notatur ( Edm. Gibson, not ad Vall. Pict. ), ulla auctoritate nititur, nullus erit in posterum de hac re ambigendi locus. Dicitur enim lapidem non procul a Luguvallo juxta murum nuper repertum esse. qui his verbis inscribitur: Sept. Severo Imp. qui murum hunc condidit. Quod autem dicit Tillemontius de victoriis post Severi tempora a Barbaris nunquam in Britannia reportatis, neque novis regionibus Romano imperio adjunctis, id nulla vi cogar ut concedam. Licet enim falsum esse fateamur, quod Nennius de Carausio narrat, negandum tamen non est Theodosium Valentiniani temporibus totam inter Antonini et Severi valla provinciam recuperasse, vigiliisque et praetenturis tutatum esse, et Valentiam arbitrio principis vocasse. Dato etiam, quod juxta Gildam et Baedam liqueat Barbaros a muro inter duo freta Dunbritannicum et Edenburgicum quinto seculo (0306B)erecto, ne in Romanorum fines hostili furore irrumperent, impeditos, ex eodem Baeda tamen constat Severi vallum fere usque ad haec ipsa tempora Romanae provinciae limitem fuisse: « Habitabant, inquit, (Romani) intra vallum quod Severum trans insulam fecisse commemoravimus, ad plagam Meridianam, quod civitates, fana, pontes et stratae ibidem factae usque hodie testantur; caeterum ulteriores Britanniae partes, vel eas etiam quae ultra Britanniam sunt insulas, jure dominandi possidebant (Hist. eccl. I, 11). » Baeda autem hoc observavit, postquam de Roma anno 411 a Gotthis capta locutus esset.
Certum est igitur Severi vallum a Tinae fluminis ostio per transversam insulam ductum: ideo frustra iis qui contrariam sententiam defendunt, aliquo modo illud favere videtur, quod in vulgatis Aurelii Victoris et Eutropii occurrit Codicibus, Severum in Britannia vallum per XXXII millia passuum a mari ad (0306C)mare deduxisse. In antiquissimis quidem Eutropii Exemplaribus centenarii notam huic numero fuisse praefixam, tum ex veteribus Latinis qui eum secuti sunt scriptoribus colligimus (ut beato Hieronymo in Eusebiano suo Chronico, P. Orosio, Aurelio Cassiodoro in Fastis consularibus, et ipso Baeda in Chronico) tum ex Graeco illius metaphrasta Paeanio, qui δύο καὶ τριάκοντα πρὸς τοῖς ἕκατον σημεῖα reddidit, et Georgio Syncello, qui eamdem Paeanii summam mille stadiorum numero exprimendam putavit, unicuique σημείῳ sive milliario Italico septem stadia cum dimidio attribuens. At neque XXXII neque CXXXII milliarium spatium loci situs admittit; sed LXXXII vera lectio videtur, ita ut, librariorum vitio, numeri quinquagenarii notam in quibusdam Codicibus penitus omissam, in aliis cum nota centenarii, quod facile fieri potuit, commutatam fuisse, jure suspicari libeat.
Alia etiam restat adhuc tollenda difficultas; disputatur enim inter viros doctos, utrum murus Severi (0306D)cespititius fuerit an lapideus. Baeda, qui cespititium fuisse censebat, sententiam suam hoc modo exponit: « Receptam, inquit, partem insulae a caeteris indomitis gentibus non muro, sed vallo distinguendam putavit. Murus etenim de lapidibus, vallum vero, quo ad repellendam vim hostium castra muniuntur, fit de cespitibus (Hist. eccl. I, 15). » Doctissimus vero Usserius in contrariam opinionem discessit (Brit. Eccl. antiq. p. 317), arbitratus latinorum vallum idem quod murum valere eruditum illum presbyterum ignorasse. « Nam et hanc ipsam, inquit, Severi structuram, quam Eutropius et cum eo Hieronymus, Orosius atque Cassiodorus Vallum, hisce omnibus antiquior Spartianus in Severo suo Murum appellavit; promiscue etiam ista usurpata fuisse docens, quum in ejusdem Severi Vita porro adjicit: Post murum aut vallum missum in Britannia. Unde quod in vulgata Aurelii Victoris Epitome de Severo scriptum legitur:--Hic in Britannia vallum per XXXII passuum millia a (0307A)« mari ad mare deduxit,--in Victore ab Andrea Schotto edito sic expressum invenitur:--His majora aggressus, Britanniam, quoad ei utilis erat, pulsis hostibus muro munivit, per transversam insulam ducto utrinque ad finem Oceani.--Illa tamen muri et valli fallaci distinctione deceptus Baeda, Severi opus hoc non lapideum sed cespititium fuisse credidit. » Haec Usserius; sed, ut mihi videtur, Baeda distinctione hac in majorem non inductus est errorem, quam ipse vir clarissimus, qui duobus verbis (vallo, scilicet, et muro) rem unam designat. Usserius enim exemplis, quae ex Spartiano et Victore protulit, non probavit vallum idem sonare ac murum lapideum, sed vallum duntaxat murum posse nominari. Atqui hoc nemo unquam negavit: vox enim murus late sumpta et cespititium lapideumque complectitur. Itaque licet auctores Latini vallum alio nomine murum vocant, non tamen nimis temere concludendum est eos per vallum murum lapideum intelligere, praesertim (0307B)cum saepe in usu eveniat ut appelletur vallum murus cespititius. Fallitur igitur Baeda, qui inter murum et vallum adeo acute et subtiliter distinxerit, ut nullo modo vocem unam pro altera accipi posse crediderit. Usserius vero aeque fallitur (Ibid.), qui vallum idem cum muro lapideo significare hanc solam ob rationem existimet, quod apud auctores antiquos murus nominetur. Usserius vero pergit, affirmatque murum lapideum a legione romana postremo constructum, non collocatum fuisse ubi Severus suum duxerat, sed ubi paulo ante Britanni illum sibi tam inutilem cespititium statuerant. « Nulla enim ratio suadet, ut homines suae mentis compotes centum mill. pass. retro cederent, et tantum terrarum spatium hostibus ultro concederent; relictoque loco totius insulae, angustissimo, eoque munitioni maxime accommodato, alium quaererent, in quo murus triplo prope priore productior ex necessitate esset statuendus. » Si autem Britannorum murus cespititius his posterioribus temporibus, cum Romani valedixerunt (0307C)Britanniae, in lapideum commutatus est, concludendum est ipsum Severum murum suum non de cespitibus sed lapidibus fecisse. Sed, ut mihi videtur, haec doctissimi. Usserii non est satis stabilis et certa conclusio. Nam ut supra ostenditur, antiquissimi auctores qui de Severi opere aliquid scripserunt, omnes dicunt Severum vallum inter duo maria deduxisse, neque vir eruditissimus omnino probavit vallum idem quod murum lapideum valere. Si igitur Severus lapideum non condidit, dubitandum non est, quin murus hic a Romanis domum abeuntibus constitutus est. Quod porro confirmatur ex eo quod Johannes Fordonus de novissima Scotorum et Pictorum incursione tradit: « Victores, inquit, citato repente rurali vulgo, cum suis sarpis quilibet, et ligonibus, rastris, tridentibus et fossoriis patulas in (muro) rimas foraminaque crebra perfoderunt, quibus ubique promptum habeant aditum etiam et recessum. Ab illis ergo foraminibus haec deinde materia nomen, (0307D)hodiernum assumsit, quod Anglica lingua sonat Thirle-Wall, Latine vero murus dicitur perforatus (Scoti Chron., III, 10). » Castrum autem Thirle-Wall, fatente ipso Usserio (Brit. Eccl. Antiq. p. 318), adhuc cernitur in Northumbriae et Cumbriae confinio positum inter Tinam et Irthingum; et provide sane eo loci aditum in provinciam sibi reserarunt Barbari, ubi via libera nullo interjecto flumine in interiores Angliae partes patet. Idcirco verisimile est Britannos hostibus magnam patriae suae partem concessisse, arbitrantes eos sibi benevolos et amicos facere: hostes tamen non placandos, perrupto in Northumbria muro, strages horribiles edidisse. Gildas etiam ipse huic argumento fidem et firmamentum non exiguum adjungit; ex eo quidem constat. Scotos Pictosque omne terrarum spatium trans Glottae et Bodotriae sinus pleno dominandi jure possedisse. Romana legio quae Britannis in subsidium missa est, hostes non ulterius quam trans maria (0308A)fugavit. Ideoque murus Antonini et Britannicae provinciae et Barbarorum tyrannidis terminus fuit; Barbarique proprie dici possunt earum indigenae terrarum, quas jam muro isto tenus longo tempore tenuerant. Gildas autem eumque fere exscribens Baeda testantur (Gild., sect. 15; Bed., hist. eccl. I, 12) Scottos Pictosque, Romanis ad suos remeantibus, redire confestim ipsos, et solito confidentiores factos « omnem Aquilonalem extremamque terrae partem pro indigenis muro tenus capessivisse. » Cum igitur Romanis ad suos redeuntibus, Picti Scottique novas reportaverint victorias, necesse est ut novas regiones sibi armis ultra Antonini murum acquisiverint. Omnem enim terram possidebant Antonini muro tenus, cum jam Romani contra eorum impetus provinciam defenderent. Ideo murus de quo Gildas loquitur, alius esse non potest quam is quem inter Ithunam et Tinam fl. positum videmus. Quidam vero Pictos tunc primum pro indigenis omnem Aquilonalem partem Antonini muro tenus capessivisse e Gilda Baedaque (0308B)conantur evincere, qui astruunt Pictos in extrema parte insulae tunc primum et deinceps requievisse praedas et contentiones nonnunquam facientes. Sed clausula haec non eo modo exponenda est, ut omnium historicorum fidei contradicat, qui fixum olim Pictorum domicilium fuisse certissime affirmant. Sensus igitur hujus clausulae potius hic erit: Picti qui hactenus in Britannia fuerunt, continuis Britannorum et Romanorum infestationibus obnoxii, ab illis saepe velitationibus lacessiti, bello petiti, nonnunquam loco et provincia pulsi, quique hactenus nunquam quiete in suis vixere sedibus, quamdiu Romani pro Britannis pugnaverint, nunc primum, Romanis palam subsidium denegantibus et Britannis non ultra sese opponentibus, requieverunt; et licet jam diu eandem insulae partem habitassent, non tamen ante liberi erant ab infestationibus Romanorum. Ad murum igitur Antonini incolebant, et curicis (quodam navigii genere) Scythicam vallem sive fretum Bodotriae (0308C)transeuntes, subito omnem insulam usque ad Severi murum subjectam sibi reddiderunt. Usserius denique (Brit. Eccl. Antiq, p. 319) clausulam hanc hoc modo intelligit: « Picti in Aquilonali parte insulae tunc primum et deinceps non quidem simpliciter habitaverunt, sed requieverunt, id est, a terrae Britannicae vastatione et dirissima, quam ante descripserat Gildas, depressione cessaverunt. Quanquam enim praedas et contritiones nonnunquam fecisse eos subjiciat, nihilo secius tamen inducias desolato populo factas, et quievisse vastitatem (sive ut Baeda explicat (Hist. eccl. I, 14), cessavisse vastationem hostilem) in verbis proxime sequentibus aperte profitetur. » Quae interpretatio Pictos Britanniae incolas olim fuisse plane docet. Usserius vero ut majorem vim afferat argumentis, quibus probare conatus est Severum condidisse murum lapideum, addit, postremum hunc murum tramite a mari usque ad mare . . . . . directo libratum fuisse testari Gildam; alterum illum (0308D)vero inter Tinae et Escae ostia non recto sed obliquo et incurvato tramite fuisse ductum, quae adhuc supersunt illius vestigia intuentium oculis demonstrare. Sed voces has, tramite directo, nimis stricto sensu accipi vetat Baedae auctoritas (Ibid., I, 12), qui murum ipsum lapideum inter Tinam et Ithunam recto tramite ductum esse pronuntiat. Postremo arguitur magnificum illud quod Severi muro a Spartiano tribuitur elogium, quum maximum ejus imperii decus fuisse asserit, postulare vel flagitare potius videri, ut Severum murum lapideum statuisse existimemus. Sed, ut videtur, pari ratione dici potest Hadriani et Antonini muros maximam etiam illorum imperii gloriam fuisse, nisi forsan censeamus horum valla tam ingenti mole aut altitudine non esse, aut tam firmis crebrisque turribus communita, quam Severi; ideoque non tantis laudibus ad omnem memoriam commendata. Quod illustrissimum devictae ab hoc imperatore Britanniae monumentum Orosius (0309A)(Hist. VII, 17) et qui ejus verba exscribit Baeda (Hist. eccl. I, 5, et Chron.) hoc modo celebrant: « Severus, inquiunt, magnam fossam firmissimumque vallum, crebris insuper turribus communitum a mari ad mare duxit. » Sed an crebris turribus Hadriani aut Antonini valla communita fuerint, a nemine historicorum confirmatur; ista tamen non satis firma fuisse et ad resistendum hostibus valentia ex hoc abunde demonstratur, quod Severo necesse fuerit provinciam firmiore aggere praecingere.
De Severi muro hactenus. Jam inde historicorum nemo de muro in Britannia vel condito vel refecto usquam locutus est, donec Carausius sumpta purpura Britannias occupavit. De Severi autem muro a Carausio restituto sic scribit Nennius Elvodugi discipulus: « Severus construxit (murum a Pengaaul, quae villa Scotice Cenail, Anglice vero Penneltum dicitur, usque ad ostium fluminis Cluth et Cair-pentaloch) sed nihil profuit. Carausius postea reaedificavit imperator (0309B)et VII castellis munivit inter utraque ostia; domumque rotundam politis lapidibus sub ripam fluminis Carun, quod a suo nomine nomen accepit, fornicem triumphalem in victoriae memoriam erigens, construxit (Hist. Brit., c. 19). » Sed qui fabulis nec veris nec verisimilibus delectatur, credat Nennio de his temporibus scribenti. Si illi aliqua fides sit, « Carausius pro occisione Severi cum omnibus ducibus Romanicae gentis qui erant cum eo in Britannia, transverberavit omnes regulos Britonum, et vindicavit valde Severum ab illis (Ibid., c. 20). » Sed quis non primo intuitu videt omnia haec ficta esse et commentitia? Carausius enim longo post Severi mortem intervallo sibi imperium arripuit; neque Severus a Britonum regulis occisus est, sed jam senex Eboraci morbo gravissimo exstinctus. Quomodo etiam Severi murum inter Glottam et Bodotriam restituere potuit; cum luce clarius constat, Severum non eo loco sed inter Tinae et Ithunae ostia murum struxisse? Quam insulse commentus est fluvium (0309C)Carun a Carausii nomine nomen accepisse! Et ut hoc credibilius videatur, quam stupide mutavit Carausii nomen in Carutium! Praeterea domum rotundam politis lapidibus fornicem triumphalem in victoriae memoriam erexisse tyrannum asserit, cum tamen nihil simile habeat arcus triumphalis, sed sacellum cujusdam dei, puta dei Termini, fuisse videatur, ut conjiciunt viri doctissimi Buchananus et Camdenus (Buch. Rer. Scot. Hist. I, 16; Camd., Descript. S ot. prov.), quos credo longe meliores antiquarios, quam Nennium, qui vix aliquid praeter fabulas in suam Britonum historiam congessit.
Jam autem praetereo laudes a Zosimo de Diocletiano habitas (Hist. l. II), quod imperium Romanum extremis in limitibus ubique ejus providentia oppidis et castellis atque burgis munitum esset, omnesque copiae militares in iis domicilium haberent, fierique non posset ut Barbari transirent, ubique copiis hostium repellendorum causa occurrentibus. Cum (0309D)enim nunquam fuerit Diocletianus in Britannia, divisoque imperio, Orientales ejus partes rexerit, Historicus de istis certe limitibus intelligendus est. Missam etiam facio supremam illam expeditionem Constantii ( Eumen. Paneg. Const. ), qua Caledones aliosque Pictos domuit. Neque enim constat limites ab eo vel mutatos fuisse vel refectos. Sperno etiam calumniam quam Zosimus de Constantino tulit (Ibid.), quem falsissime asserit praesidiorum munitionem abstulisse, majorem militum partem de limitibus submotam in oppidis praesidii nullius egentibus collocasse, et a Barbaris vexatos praesidio nudasse. Victor enim tradit Constantinum castra et castella pluribus locis commode posuisse. Tandem ad Valentiniani primi tempora venio, quibus Theodosius, Britanniis Barbarica conspiratione ad ultimam redactis inopiam, illuc properavit, fusisque variis gentibus, « instaurabat urbes et praesidiaria castra, limitesque vigiliis tuebatur et praetenturis, recuperatamque provinciam, (0310A)quae in ditionem cesserat hostium, ita reddiderat statui pristino, ut eodem referente, et rectorem haberet legitimum, et Valentia deinde vocaretur arbitrio principis (Amm. Marcel., l. XXVIII, c. 3). » Nova autem haec provincia, quicquid a Tina ad fossam Edenburgensem erat, continebat; Reliqua enim Britannia jam olim in quatuor partes distincta est. Britannia prima dicebatur omnis regio Australis quae hinc mare Britannicum, illinc Tamisim et Sabrinianum fretum interjacet. Secunda Silures, Dimetas et Ordovices continebat. Flavia Caesariensis quicquid terrarum a Tamisi ad Humbrum erat. Maxima Caesariensis ab Humbro ad Vallum Severi porrigitur. Quinta autem provincia, quia olim sub Antonino imperatore fuit in fide Romana, rursusque in potestatem Barbarorum concesserat, a Theodosio recuperata esse dicitur; et ab imperatoris Valentiani nomine Valentia appellata est; et cum hanc Theodosius praetenturis munivit, verisimile (0310B)est eum Antonini vallum renovasse.
Britannia aliquandiu quietem habuit, donec, Gratiano occidentale imperium administrante, Maximus ibi tyrannidem arripiens in Gallias ingenti militum numero transiit, provinciam omni praesidio spoliavit, et Scotorum Pictorumque incursibus obviam reliquit. Quod Gildas sapiens Maximo iratus ita conqueritur: « Insula nomen Romanum, nec tamen morem legemque tenens, quin potius abjiciens germen suae plantationis amarissimae, ad Gallias magna comitante satellitum caterva. Maximum imperatoriis insignibus, quae nec decenter unquam gessit, non legitime, sed ritu tyrannico initiatum mittit . . . . . Exin Britannia omni armato milite, militaribus copiis, rectoribus licet immanibus, ingenti juventute spoliata, quae comitata vestigia supradicti tyranni domum nusquam ultra rediit; et omnis belli usus penitus ignata; duabus primum gentibus transmarinis vehementer saevis, Scotorum a Circio, Pictorum ab Aquilone, calcabilis multos stupet gemitque annos. » Primus (0310C)autem qui Barbaris se opposuit, dicitur Stilico ante consulatum suum, qui in annum 400 incidit. Ille hanc laudem meritus est, vel a Claudiano poeta (Paneg. 2 in Stilic.), vel ejus sensu ab hac insula: Me quoque vicinis pereuntem gentibus, inquit, Munivit Stilico, totam cum Scotus Iernen Movit; et infesto spumavit remige Tethys. Illius effectum curis, ne tela timerem Scotica, nec Pictum tremerem, ne littore tuto Prospicerem dubiis venturum Saxona ventis. Munivit autem Stilico insulam, Romana legione ad limitem constituta, quae inimicorum impetum propulsaret: de qua idem Claudianus (Lib. de Bello Get.): Venit et extremis legio praetenta Britannis Quae Scoto dat frena truci . . . . . Ultimas denique praetenturas quas Romani ad tuendam provinciam posuerunt, alteram non tam lapidibus quam cespitibus constructam, alteram lapideam, (0310D)illam inter freta Glottae et Bodotriae, hanc in Northumbria, Gildas et Baeda accurate describunt. Cum tamen obscurum est et dubium quo tempore Britanni tres illas legiones Romanis miserint, quibus flebili voce auxilium implorabant, ne Aquilonales gentes Romanam provinciam penitus delerent; uberi et fusa disquisitione earum tempora distinguere conabor.
Ut vero in hac controversia clarius innotescat veritas, primo Baedae sententiam explicabo, deinde doctorum virorum qui auctorem nostrum impugnant argumenta refellere et evertere conabor. Baeda autem, postquam Romam (anno 409) captam et Constantinum (anno 411) occisum esse dixerit, narrat Britanniam omni armato milite omnique juventute, quae tyrannorum (primum Maximi, postea Constantini et Constantis ejus filii) temeritate in Gallias abducta est, spoliatam, praedae ferocissimarum gentium patuisse. In Chronico etiam ( In Honorio ) post (0311A)septimum annum Honorii, quo reliquiae Stephani inventae sunt, hoc est post annum 414, murorum constuctionem et duas primas legationes describit: deinde duodecimi anni Honorii, quo Hieronymus mortuus est, mentionem facit. Certas igitur habemus temporis notas, quae hos eventus angusto admodum spatio includunt. Et sequitur inter annos 414 et 419 (septimum et duodecimum ex quo Honorius et Theodosius simul regnarunt) haec contigisse. Sed quidam vir doctissimus (Stillingflet. Brit. Eccl. Antiq. l. V) ideo Baedam culpae arguit, quod de misero Britonum casu et auxilio a Romanis impetrato post Constantini necem narravit, cum Gildas dilucide videatur asserere haec ambo paulo post accidisse, quam Maximus purpuram sibi illegitime assumsisset, et omnes fere copias, quae insulam tuerentur, secum abduxisset in Gallias. Idcirco prima Barbarorum irruptio interitum Maximi insecuta est, et tempus quo Gratianus Municeps imperium invaserit, antecessit; (0311B)Britannis quoque tunc enixe auxilium flagitantibus Romani legionem firmissimam in subsidium miserunt, sub duce forsan Stilichone, qui illo tempore res Britannicas summo studio diligenterque curabat. Sed concedamus harum rerum historiam defectionem Maximi apud Gildam immediate narrationis ordine subsecutam esse; non tamen sequetur id Gildam voluisse, ut crederemus earum rerum, quas simul narratione miscuit, tempora non distingui debere. Ille enim non in animo habuit accuratam et justam historiam scribere, sed popularium suorum vitia et infortunia declamatorio quodam more perstringere; ideoque quamplurima querens conjunxit, quae si spectemus chronologiam, sunt maxime disjuncta. Quod facillime ex hoc ipso Historiolae loco probabitur, si modo observabimus quomodo Maximi tempora et trium vastationum legationumque, quarum ultima ad Aetium ter consulem in annum 446 incidit, simul confunduntur. Praeterea (0311C)si prima subsidia in Britanniam missa incursantes Barbaros paulo post Maximi necem repellebant, legio etiam secunda quae Britannis iterum laborantibus opem tulit, huc ante Gratiani tempora advecta est. Haec enim Britanniam venit eo ipso anno quo prima legio domum repetiit, vel saltem proximo. Si igitur hoc modo Gildas accipiendus est, vir cl. vehementissime errat, qui legionem alteram initiis regni Valentiniani tertii missam fuisse existimat. Distinguenda igitur sunt tempora, et anni, quibus facta sunt singula, quae a Gilda confuse narrantur, accurate notandi. Non dubitandum est quin Maximus, eo quod in Gallias copias Britannicas abduxerit, primus omnium, quas haec insula postea accepit, cladium causam dederit; sed Barbaris nationibus a Stilichone repulsis, quietem suam pristinam et potentiam adeo recuperaverat provincia, ut militibus otium fuit anno 407 novos tyrannos Marcum, Gratianum, et occisis illis. Constantinum denique eligendi. Qui collectis undique copiis, quicquid prius (0311D)a Maximo relictum fuerat, militaris roboris exhausit (Gul. Malms. de Reg. Angl., l. I, c. 1) et Britannia sine praesidio, sine milite relicta, in Galliam transiit. Cum nemo igitur esset qui resisteret, Transrhenani Barbari [Zosim., l. VI) et antiqui provinciae hostes cuncta simul anno 409 pro libitu invadentes, eo tum incolas insulae Britanniae redegerunt, ut ab imperio Romano deficerent, et Romanorum legibus non amplius obedientes arbitratu suo viverent. Et hoc quidem fecerunt non sine auctoritate et venia ipsius imperatoris legitimi. Honorius enim, litteris ad civitates Britannicas scriptis, eos hortabatur, ut rebus suis consulerent. Ab hoc ergo tempore Romani in Britannia regnare cessarunt, et insula, ut auctor est Procopius (Rer. Vandal. l. I, c. 2) nunquam deinceps recuperari potuit. Licet enim Romani ad Brittones bis flagitantes subsidia legionem miserint, non tamen illam ob causam miserunt, ut regionem sibi subditam defenderent, sed ut sociis suis, qui ab hostibus (0312A)Romani imperii magnis calamitatibus afflicti sunt, auxilium darent. Aquilonales igitur gentes insulanorum res latrocinio faedare adorti sunt: gliscebat in dies id malum, apparebatque brevi totam insulam alienatum iri, nisi ejusmodi conatibus mature obviam iretur. Id veriti Britanni, et Scotorum Pictorumque infestationes non amplius ferentes, anno 414, vel proximo, Romam mittunt, ac eorum precibus fatigatus Honorius legionem misit ex Gallia, quae juxta Paulum Diaconum (Hist., l. XIV) magnam Barbarorum multitudinem stravit, ceterosque Britanniae finibus expulit; sed mox ut discessere Romani, advecti iterum navibus hostes obvia quaeque sibi conculcant ac devorant. Rursum autem advolant Romani, caesumque hostem trans maria fugant. Scriptores ergo antiquissimi testantur primas duas vastationes, ideoque primas legationes sub Honorio principe contigisse; si autem sub Honorio contigerunt, ad nullum tempus melius referri possunt quam ad id quo Constantius comes Gallias a (0312B)tyrannis et Gotthis liberavit, id ipsum, scilicet, tempus quod Baeda in Chronico notavit.
Doctissimus vero Stillingfletus statum imperii tam impeditum fuisse ac turbidum dicit, ut hoc tempore Britannis periclitantibus opem ferre nullo modo Romani potuerint; Alanos, Suevos, Vandalos Hispanias; Francos, Burgundiones, Gothos Gallias occupasse; Jovinum et Sebastianum fratres post Constantinum in Galliis imperium invasisse; et licet Gotthi in Hispanias ingressi Barbaros fortiter debellaverint, Romanas tamen res in Galliis in tantas angustias redactas esse, ut Constantius qui tum imperium ibi administravit, ex Hispaniis illos revocare, et iis ad habitandum dare secundam Aquitanicam et civitates quasdam confinium provinciarum cogeretur. Sed ignoscat lector mihi cum Baeda potius quam cum Stillingfleto, eruditissimo licet, sentienti. Anno enim 314, ut narrat Orosius, Constantius comes apud Arelatum Galliae urbem consistens, magna gerendarum (0312C)rerum industria Gothos a Narbona expulit, atque abire in II spaniam coegit. Anno proximo, juxta Idatium, Ataulfus rex Gothorum Barcenonae occisus est. Cui succedens Vallia in regno, cum Constantio initio, scilicet, anni 416, pace mox facta, Alanis et Vandalis Silingis in Lusitania et Baetica sedentibus adversatur, annoque 417, Romani nominis causa, intra Hispanias caedes magnas et ficit Barbarorum. In foedere enim quod Vallia Gothorum rex cum Constantio pepigit continebatur ut nationes barbaras, quae obtinebant Hispaniam, Gothi bello fatigarent, et quicquid terrarum ereptum est hostibus, cederet imperio Romano, ut colligitur ex Orosio. Itaque Vallia postquam gentes barbaras, ut erat in foedere, domuisset, a Constantio ad Gallias revocatus est; non quod ei opus erat ad tuendam Gallicanam provinciam, quae tum quidem alta pace fruebatur, sed ut virtutis suae praemium acciperet. Illam enim ob causam Aquitaniae possessione auctus est, quod anno 419 contigit. Neque (0312D)enim quoad annum audiendus Idatius, qui praecedente anno Valliam in Gallias revocatum scribit: « cum sit vix credibile ut Honorius eodem anno quo corpus septem provinciarum constitutione ad Agricolam praefectum praetorio Galliarum XV Kal. Maias data restituerat (Hist. Franc. script. per And. du Chêne, t. I, p. 83, 84), et mandaverat ut singulis annis a 15 die Augusti ad 15 Septembris in Arelatensi urbe concilium haberent, mox corpus dissolveret, et magnam illius partem Gothis concederet. » Hanc igitur patet Alanos, Suevos, Vandalos aut Gothos Gallicanae provinciae quietem ab initio saltem anni 416 ad annum 419 nunquam turbasse. Quod ad Francos et Burgundiones attinet, non constat istos ullas turbas dedisse post interfectos tyrannos, et vel ad suam patriam rediisse, vel si partem Galliae, donantibus Romani, obtinuerint, ita se in novis sedibus gessisse, ut eorum probetur fides gratusque altimus et beneficii memor. Cum igitur ab anno 416 ineunte ad annum (0313A)419 Occidentale imperium summa quiete frueretur, nulla ratio afferri potest quae sententiae Baedae duas primas ad Honorium legationes his temporibus consignantis evertendae omnino sufficiet. Quod enim Sabellicus et Blondus loquuntur de legionibus ab Aetio missis (Sabell., Ennead. VIII, l. I; Blond., Decad. I, l. II), prima anno circiter 422, altera sub duce Gallione Ravennate circa annum 426, nihil me movet: quoniam Baedae fides antiquior est, quam ut historicorum tam recentium auctoritati cederet. Tertia autem ad Aetium sub Valentiniano tertio legatio notissima est. Britanni enim cum jam Pictorum et Scottorum infestationes sustinere non possent. Aetio III et Symmacho Coss., auxilium Aetii implorarunt, ut liquet ex eorum epistola apud Baedam (Hist. Eccl., I, 13); neque vero quicquam ab illo auxilii impetrare quiverunt, utpote qui gravissimis eo tempore bellis cum Attila Hunnorum rege erat occupatus.
NUM. V [Smith VII]. (0313B) § I.-- De libris Gregorianis. In primis habetur in librario Biblia Gregoriana in duobus voluminibus; quorum primum habet rubricam in primo folio, de capitulis libri Genesis. Secundum volumen incipit a prologo beati Jeronimi super Ysaiam prophetam. In principio vero librorum in eisdem voluminibus inseruntur quedam folia, quorum aliqua purpurei, aliqua rosei sunt coloris, que contra lucem extensa mirabilem reflexionem ostendunt. Habetur etiam in eodem librario Psalterium Augustini quod sibi misit idem Gregorius, in cujus primo folio incipiunt meditationes quedam devote taliter annotate: Ecce quantum spaciatus sum in memoria mea, etc., usque ad folium quintum, ubi incipit: Omnis Scriptura divinitus inspirata. Et in altera parte ejusdem folii est Simbolum apostolorum, oratio Dominica, Gloria in excelsis, et Sanctus, Sanctus, Sanctus, etc. In sexto folio incipit Psalterium. (0313C)In fine vero ejusdem Psalterii sunt ympni tam nocturnales quam diurnales. Primus ympnus pro medio noctis est iste: Medie noctis tempus est. Secundus ad galli cantum: Aeterne rerum conditor. Ad matutinas: Splendor paterne glorie. Ad primam: Venite fratres ocius. Ad tertiam: Jam surgit hora tertia. Ad sextam: Bis ternas horas explicans. Ad nonam: Ter hora trina volvitur. Ad vesperas: Deus creator omnium. Ad completorium: Te deprecamur, Domine. In quadragesima: Christe qui lux es et dies. Ympnus pro die Dominico: Rex aeterne Domine. De Natali Domini ympnus: Intende qui regis Israel, super cherubim qui sedes a patre Effre, excita potentiam tuam et veni. Ac deinde sequitur pro eodem ympno: Veni, Redemptor gentium, usque ad finem. In Pascha ympnus: Hic est dies verus Dei. In festo apostolorum Petri et Pauli: Apostolorum passio. De sancto Johanne evangelista: Amore Christi nobilis.
In vestiario etiam habetur textus Evangeliorum, in cujus principio X canones annotantur. Et vocatur (0313D)textus sancte Mildrede, eo quod quidam rusticus in Thaneto super eundem textum falsum jurans oculos amittere perhibetur.
Est etiam et aliud Psalterium supra tabulam magni altaris positum, quod habet exterius imaginem Christi argenteam planam cum quatuor evangelistis. In hujus Psalterii primo folio incipit: Omnis Scriptura divinitus inspirata. In tertio folio incipit epistola Damasi pape ad Ieronimum, et in fine, versus ejusdem Damasi, ac deinde epistola Ieronimi ad Damasum cum Ieronimi versibus. Deinde in quarto folio de Origine psalmorum, in cujus fine distinguit Psalterium in quinque libros. Primus liber finit a psal. XL, videlicet: Beatus qui intelligit, qui sic habet: Fiat fiat; secundus liber a psal. LXXI, videlicet. Deus judicium tuum, qui sic habet: Fiat fiat; tertius liber a psal. LXXXVIII, videlicet: Misericordias Domini, qui sic habet: Fiat fiat; quartus liber a psalmo CV, videlicet: Confitemini (0314A)enim, qui sic habet: Fiat fiat; quintus liber a psalmo CL, videlicet: Laudate Dominum de celis, qui sic habet: Omnis spiritus laudet Dominum. In quinto folio ejusdem Psalterii sequitur expositio de alleluia secundum Hebreos, Caldeos, Syros, et Latinos. Item interpretatio Glorie apud Caldeos. Item interpretatio psalmi CXVIII per singulas literas. In sexto folio sequitur quando psalli vel legi debeat quomodo Ieronimus scribit. Item ordo psalmorum per a, b, c, d. In septimo folio de literis Hebreis que in psalterio scribuntur. In octavo folio interpretatio psalmorum usque ad folium undecimum, ubi incipit textus psalterii cum ymagine Samuelis sacerdotis; et in fine ejusdem Psalterii sunt ympni de matutinis, de vesperis, et de Dominico die, sicut in alio Psalterio prenotato habentur.
Item in librario habetur alius textus Evangeliorum in quo X canones preponuntur cum prologo qui sic incipit: Prologus canonum.
(0314B)Item supra tabulam magni altaris ponitur liber cum ymagine Christi erecta argentea, et dextra benedicente, in quo continetur conflictus apostolorum Petri et Pauli cum Simone Mago et passio eorundem. Item passio sancti Andree apostoli. Item passio sancti Jacobi. Passio sancti Thome apostoli. Passio sancti Bartholomei apostoli. Passio sancti Mathei apostoli et evangeliste. Passio sanctorum apostolorum Simonis et Jude. Vita sancti Johannis apostoli et evangeliste.
Item est et alius liber positus supra eamdem tabulam magni altaris, qui habet exterius ymaginem divine Magestatis argenteam deauratam, cum lapidibus cristallinis et berillis per circuitum positis, in quo continetur passionarium sanctorum incipiens a sancto Appollinare, et finiens in passione sanctorum martyrum Simplicii, Faustini et Beatricis.
Item supra eamdem tabulam ad magnum altare ponitur liber, cujus exterior apparatus habet unum magnum berillum in medio cum pluribus aliis lapidibus (0314C)cristallinis ex omni parte, in quo continetur expositio super Epistolas et Evangelia a Dominica III post octavas Pasche, usque ad Dominicam IIII post octavas Pentecostes. Et hec sunt primitie librorum totius Ecclesie Angelicane.
§ II.-- De vestimentorum donatione. Vestimenta enim sacra ac sacerdotalia indumenta usque in presens in vestiario conservantur: videlicet, una cappa oloserica saphirei sive azurei coloris cum aureis circumferenciis et lapidibus anterius in parte superiori ornata, due cappe oloserice purpurei coloris aureis circumferenciis reliquis similibus adornate, tres cappe oloserice purpurei coloris sed opere polimito aurei ac lactei coloris ex omni parte contexte, et una casula holoserica purpurei coloris aurea textura et lapidibus superius a parte posteriori ornata. Nec sine misterio sunt tanta ac talia primitiva nostre dotacionis insignia contemplanda. (0314D)Per unicam enim cappam saphirei sive azurei coloris intelligi poterit unitas et stabilitas fidei Christiane. Per duas cappas que sunt ejusdem purpurei coloris cum casula, datur intelligi quod Christus designans LXX duos discipulos misit illos binos ante faciem suam in omnem civitatem et locum quo erat ipse venturus; et quod idem dicit: Ubi duo vel tres congregati fuerint in nomine meo, in medio illorum sum. Idemtitas vero coloris purpurei designat, quod virtute sanguinis Christi, si ejus sequendo vestigia alter alterius onera portemus, cum apparuerit similes ei erimus et videbimus eum sicuti est. Ut ergo congruenciam binarii cum unitate servemus, spem venie in contricione sequatur spes gracie in confessione, et sic sit spes glorie in satisfactione que in colore purpureo designatur; que triplex spes a fidei unitate ac stabilitate que triplex est procedit: prima a fide preceptorum, secunda a fide signorum, tertia a fide promissorum. Quod (0315A)tres sunt cappe ejusdem purpurei coloris sed opere polimito cerulei sive aurei ac nivei coloris ex omni parte contexte, congrue intelligitur caritas quae in tribus consistit, secundum Apostolum, in corde puro, consciencia bona et fide non ficta. Per lacteum ergo sive niveum colorem cordis intellige puritatem, per ceruleum sive aureum colorem consciencie bonitatem, per purpuram fidei integritatem. Per opus texture ex omni parte polimitum, virtutum varietatem attende, que in caritate fundatur. Quod autem color purpureus in hiis tribus cappis polimitis et aliis duabus principatum tenet, datur intelligi quod fundamentum aliud nemo potest ponere preter illud quod positum est, quod est Christus Jesus, a quo omnis edificacio constructa crescit in templum sanctum in Domino. Et nota quod numerus capparum numero legatariorum, videlicet, Meliti, Justi, Paulini, et Rufiniani, adjunctis Laurencio presbitero et Petro abbate, respondit.
§ III.-- De vasis aureis et argenteis a sancto Augustino datis. (0315B) De vasis vero aureis et argenteis quae commemorant Beda et alii historiographi huic monasterio a beato Gregorio eidem Augustino transmissa collata fuisse, quid jam scribere debeo, quod sine suspirio notare nequeo, penitus hic ignoro. Quidam enim dicunt quod tempore quo Dani impiissimi istam terram vastarunt, propter frequentes eorum in partibus istis irruptiones, omnia in locis abditis abscondita fuerant, que nondum sunt patefacte. Alii dicunt quod tempore regis Ricardi Primi, pro carcerali redempcione, prefacta xennia duci Ostricie extracta ab isto monasterio fuerant. Alii etiam opinantur. quod tempore quo Egelsinus abbas timore Willielmi conquestoris fugit in Daciam anno Domini MLXX, qui istud monasterium cum omnibus eidem pertinentibus confiscavit, et quendam monachum nomine Scotlandum in abbatem prefecit; hujusmodi jocalia (0315C)cum pluribus aliis fuisse in abditis conservata que posterioribus non sunt nota.
§ IV.-- De reliquiis a sancto Augustino collatis quas beatus Gregorius eidem transmisit. Reliquie enim quas ex dono sancti Gregorii fertur beatus Augustinus huic monasterio primitus contulisse, usque in presens in vestiario plures assunt: videlicet, crux geminata sive dupplicata, que a Thoma Sprot et ab aliis bifurcata notatur de ligno Dominico, et de tunica inconsutili, de capillis beate Marie, de virga Aaron, de reliquiis apostolorum et martyrum cum pluribus aliis que in domo vestiarii venerabiliter collocantur.
Quod ad libros attinet, accipe, quod de iis scribit Cl. Udanleius in locupletissimo suo Catalogo librorum veterum septentrionalium pag. 173: « Horum venerandorum Codicum Biblia Gregoriana duobus voluminibus scripta agmen ducunt, quae quidem Biblia (0315D)sacra non ita pridem in Anglia exstitisse, docet Petitio Apologetica catholicorum, uti sese appellant, laicorum Jacobo I, Magnae Britanniae rege, mense Julio, a. D. 1604, exhibita; in qua habentur haec verba: « Ipsissima illa Biblia et eadem numero quae sanctus Gregorius huc misit cum nostro apostolo S. Augustino, usque adhuc conservata speciali Dei providentia; » quae quidem verba citantur a D. D. Sutclifo in Responsione sua ad eandem petitionem apologeticam, pag. 87.
« Codicem secundum, scilicet, Psalterium nondum diligenter perscrutatus vidi.
« Codices tertium et quintum, nempe libros Evangeliorum, utrosque adhuc, etsi mutilos, exstare arbitror, hunc in Bibliotheca Bodleiana quae est Oxoniae; illum Icombus historicis ornatum, in Bibl. C. C. C. C. Etenim uterque Codex vetustatem priscorum seculorum redolet; uterque litteris majoribus et rotundioribus Romanis exaratus, quae a litteris id genus (0316A)Anglo Saxonicis multum discrepant, utriusque tum membranae tum atramentum exteri opificii; in utroque exstabant X canones Eusebiani, siquidem in margine passim inveniuntur notae et numeri ad eos pertinentes; utrumque in Angliam ante annos octingentos advectum ostendunt distinctiones et emendationes Cod. Bodleiani in Saxonica manu vetusta scriptae, et testamentum Ealhburgae in Cod. C. C. C. C. circa annum 850 factum, quo recensetur quae ipsa dedit legata abbatiae sancti Augustini, ad quam olim pertinuit hic Codex. Quidni ergo affirmem utrumque Codicem esse antiquissimos istos canitie sua venerandos quos in Ecclesiae Anglo-Saxonicae incunabulis ad sanctum Augustinum mittendos curavit beatus papa Gregorius.
« Codex Quartus, scilicet Psalterium, videtur deperditus. Extat tamen in Bibliotheca Cottoniana Vespas. A. I. Psalterium divi Hieronymi Romanum, litteris majoribus Anglo-Saxonicis mille abhinc annis exaratum, in quo habentur litteris itidem majoribus, (0316B)sed peregrinis, ante Psalmos, ea omnia, eodemque ordine, quae in hoc Codice Gregoriano scripta esse dicuntur. Unde alterum alterius apographum fuisse facile credo.
« Codex Sextus, Septimus et Octavus, nondum mihi comparuerunt. Eorum autem plurima videntur extare in bibliothecis apographa vetusta. Quin et sextus ille Codex videtur processu temporis Saxonice versus, quippe quod in Homiliariis Saxonicis eaedem passiones, etc., inveniuntur, et forte idem dicendum est de septimo volumine.
« Hos Codices dicit Annalium scriptor primitias esse librorum totius Ecclesiae Anglicanae; cui non inficias ibo, modo meminerit lector antiquarius Augustinum secum in Angliam protulisse Gregorii Magni librum de Cura Pastorali, sicuti testatur praefatio poetica Aelfredi regis versioni suae hujusce operis praemissa. »
NUM. VI [Smith VIII]. Quod Augustinus plura millia non in finitimis Eburacae, sed in Cantio, baptizaverit. (0316C) Augustini episcopi et sociorum opera anno 597 Anglo-Saxones magno numero Christianam fidem sunt amplexi, et in solemnitate dominicae nativitatis supra decem millia baptismi aquis sunt lustrati. Quod patet e responso Gregorii ad Alexandrinae Ecclesiae episcopum Eulogium, cui anno sequente hoc modo scripsit pontifex ille celeberrimus: « Dum gens Anglorum in mundi angulo posita, in cultu lignorum ac lapidum perfida nunc usque remaneret, ex vestrae mihi orationis adjutorio placuit, ut ad eam monasterii mei monachum in praedicationem transmittere Deo auctore debuissem. Qui data a me licentia, a Germaniarum episcopis episcopus factus, cum eorum quoque solatiis ad praedictam gentem in finem mundi perductus est, et jam nunc de ejus salute et opere ad nos scripta pervenerunt: quia tantis miraculis (0316D)vel ipse, vel hi qui cum eo transmissi sunt, in gente eadem coruscant, ut apostolorum virtutes in signis quae exhibent, imitari videantur. In solennitate autem dominicae Nativitatis, quae hac prima indictione transacta est, plus quam decem millia Angli ab eodem nunciati sunt fratre et coepiscopo nostro baptizati. »
Multos igitur baptizatos constat: quo tamen loco et in qua provincia sunt baptizati, ambigitur. Passim creditur juxta Eboracum fuisse in fluvio Sualua. Eo inclinat Ranulphus in Polychronico, Birchingtonus, Gotselinus in Vita S. Augustini et alii. Sed difficile est opinari statim a consecratione Augustinum cito Cantium reliquisse, ubi humanissime ab Aedilbercto rege exceptus magnam sine dubio habuit animarum messem; et peregre profectum Eboracenses, inter quos nemo tam cito legitur praedicasse, baptismo abluisse. Et ipse Baeda aperie confirmat, Eanfledam (Hist. eccles. II, 9) filiam Acduini (0317A)regis Nordanhymbrorum, primam de gente illa, diu post mortem Augustini baptizatam fuisse. Fieri igitur non potuit, ut in finitimis Eburacae, tot millia tingeret Augustinus, si Eanfleda prima ex illa gente aqua baptismatis abluta est.
Quod igitur de Sualua fluvio dicitur et multis ibi baptizatis, in Paulini potius episcopi Eboracensis, quam in Augustini laudibus ponendum est. Nam Baeda ejus fluvii meminit in provincia Deirorum, et ait Paulinum (Hist. eccles. II, 14) saepius ibi manere solitum in illo fluvio quamplurimos baptizasse. Et bene reddit rationem, cur in flumine sacramentum illud traderetur: « Non enim, inquit, oratoria vel baptisteria in ipso exordio nascentis ibi Ecclesiae poterant aedificari. » Quod quia de Cantio etiam dici potuit, Augustinus ibi in flumine aliquo multa hominum millia potuit baptizare, et illud Gregorius intelligere. Unde factum, ut Paulini et Augustini baptismi in unum miscerentur, cum distingui potius et loco et tempore (0317B)deberent.
NUM. VII [Smith IX]. De controversiis quae in Ecclesia acciderunt de celebratione Paschatis. In omni fere saeculo ingenti contentione agitata est de die Paschatis controversia. Quae licet nihil ad Christianae religionis integritatem aut puritatem, sed ad disciplinam solam spectare videatur, licet de ritu et consuetudine ecclesiastica, quae pro variis locis et temporibus mutationem subiit, non de fide ipsa moveatur quaestio, tamen utrinque adeo acriter pugnatum est, ut utraque pars se invicem haereseos argueret, et concordiae unitatisque vinculum scinderetur.
Haec autem de Paschate lis sub Aniceti pontificatu primum caepta est. Illo enim episcopatum administrante, sanctissimus Polycarpus qui juxta morem Asiaticarum ecclesiarum Pascha luna 14, in quemcunque diem incideret, cum Judaeis celebrabat, propter (0317C)hanc quaestionem Romam adveniens, cum Aniceto de illa colloquium habuit. Cum tamen neque Anicetus Polycarpo poterat persuadere ut suum observandi morem deponeret, neque contra Polycarpus Aniceto ut consuetudinem Asiaticam observaret, charitatis vincula neutiquam ruperunt, sed communicarunt inter se mutuo, et in ecclesia Anicetus ritus qui in Eucharistia peragi solent Polycarpo obeundi potestatem concessit ( Tren. ep. ad Vicl. ). Atque tandem cum pace alter ab altero discessit; et omnes ecclesiae, tum eorum quae 14 die festum Paschatis observabant, tum eorum qui secus, pace inter se ipsas fruebantur. Romana igitur Ecclesia non luna quarta decima primi mensis cum Polycarpo, sed Dominica eam proxime sequente celebrabat; nec tamen ullum propterea dissidium fuit excitatum. Sub Victoris vero pontificatu longe magis exarsit illa controversia inter Asianos episcopos et Romanum. Concilium Romae ad eam profligandam celebratum (0317D)est; et varia in aliis Ecclesiis tum Orientis tum Occidentis concilia coacta fuere; quae uno consensu judicioque communi eandem de illius festi observatione tulere sententiam. Ex hac enim parte cum Romana Ecclesia steterunt Palaestinae, Alexandriae, Ponti, Galliae, Osrhoenae provinciae, et Achaiae episcopi; ex illa solummodo Asiae episcopi, cum tamen reliquae totius orbis Ecclesiae alio more uterentur (Euseb. Hist. V, 23).
Polycrates vero Ephesinus, qui episcopis Asiae praeerat, morem sibi a majoribus traditum retinendum esse acriter contendens, traditionem istam ab ipsis apostolorum Philippi et Joannis temporibus ad sua usque propagatam dixit. E contra Victor (Socr., V, 22), qui Romam, et ceteri qui alias partes Occidentis incolebant, consuetudinem quam tenuerunt, Petrum et Paulum ipsis reliquisse: omnes etiam illi Orientalis Ecclesiae episcopi, qui eandem cum Occidentalibus de hac re sententiam ediderunt, (0318A)ritum hunc ab apostolis ad ipsos continua successione manasse in suis literis affirmarunt. Habent igitur utrinque contendentes Ecclesiae eandem consuetudinis auctoritatem; ambae suam esse apostolicam prae se ferunt.
Cum enim neque respui neque damnari potuerunt consuetudines, quae ab ipsis apostolis profluxerint, necesse fuit, quoniam variae essent, ut adhiberetur examinatio, quae magis ex duabus tam diversis disciplinae Dei conveniret. Quod quidem fecit gravissima sanctissimaque synodus Nycaeae celebrata. Syris enim et Mesopotamis in causa festi claudicantibus, atque una cum Judaeis solennitatem agentibus. Nicaeni Patres rati tempus esse opportunum omnia quae incommoda essent corrigendi, unam et catholicam servandi paschatis regulam statuunt ( Athan. de syn. Arim. et Selenc. ). Indignum plane videbatur ut sacratissimum istud festum Judaeorum ritum et consuetudinem imitati agerent Christiani (Epist. Constant. (0318B)in Euseb. Vita Constant., III, 18, 19): periculum quoque erat, ne duplex Pascha uno eodemque anno perageretur. Qui enim luna 14 Pascha celebrabant, de aequinoctio nihil curantes, quandoque illud peragebant uno anno post aequinoctium, et altero ante aequinoctium, quia in illud tempus luna 14 incurrebat. Maxime etiam incongruum et indecorum videbatur, ut in tam solemni religionis nostrae festo esset dissensio, ut iisdem diebus alii jejuniis vacarent, alii agitarent convivia. Et cum Pascha in urbe Roma, in Italia, in tota Africa, in Aegypto, Hispania, Gallia, et Britannia, in Libya, et universa Graecia, in dioecesi Asiatica et Pontica, in Cilicia denique, una et consentiente sententia conservaretur; justum erat, ut pauciores Ecclesiae majoris numeri consuetudinem amplecterentur, et omnes communi consilio eam ratam cuperent, quae nihil cum Judaeorum perfidia haberet commercii. Ideoque in hac synodo constitutum fuit, ut Dominica proxime sequente lunam decimam quartam primi mensis Paschalis celebraretur (0318C)solennitas.
Sed antequam ulterius progrediar, notandum est illos ( Magdeb. Centur. ) vehementer errare qui putant Britannos non a Romanis et Occidentalibus, sed ab Orientalibus ritum Paschatis edoctos. Diserte enim testatur Constantinus in epistola, quam de hac re scripsit, eodem modo ac Romae in Britannia Pascha celebrari solitum. Ex eadem quoque constat epistola Asiaticas Ecclesias, quae Victore pontifice cum Judaeis festum suum egerunt, saltem quamplurimas ante Nicaenum concilium catholicum Pascha agnovisse: et Syros, Mesopotamosque, qui idem cum Victore senserunt, in istorum sententiam transiisse.
Ab hoc igitur concilio Paschalis celebritatis die definito, decreto universae Ecclesiae obtemperarunt. Syri enim mox se dicto audientes praestiterunt (Athan. ibid.), et concilium eorum Antiochiae habitum (Conc. tom. II, pag. 561) confirmans Nicaenum, primo suo (0318D)canone deponendos qui Judaicum pascha observarunt ecclesiasticos, et laicos a communione prohibendos statuit. Mesopotami quoque idem fecerunt, qui Audianum et sectatores suos quartadecimanos a communi Ecclesiae unitate amputarunt (Epiph., haer. 70). Qui autem hujus concilii oecumenici auctoritati et judicio morem gerere pertinaciter recusabant, in haereticis habiti sunt, et vocati Quartadecimani. Quare eos inter haereticos recensent S. Epiphanius (Haer. 50), Theodoretus (Haer. Fab. III, 4), et Augustinus (De Haer., 29). Et septimus canon primi concilii Constantinopolitani illos in iis numerat qui, abjuratis erroribus, per unctionem in Ecclesiam recepti sunt.
Ne vero in celebrando Paschate error aliquis obreperet; si non Nicaenum ipsum concilium, sancti patres tamen occasionem errandi auferre studentes [ Leonis ep. ad. Martian. Aug. ], omnem hanc curam Alexandrino episcopo delegarunt: quoniam apud (0319A)Aegyptios hujus supputationis antiquitus tradita esse videbatur peritia, per quam, qui annis singulis dies Paschalis solennitatis eveniret, sedi apostolicae indicaretur, ut hujus scripti ad longinquiores Ecclesias indicium generaliter percurreret. Die igitur Paschalis ex Alexandrini episcopi litteris cognito, et Romani pontificis litteris Ecclesiis omnibus promulgato sacro Epiphaniae die diaconi in singulis ecclesiis illud annuntiare consueverant. Etiam ante Nicaenum concilium viguisse hunc Ecclesiae morem, ut a Romano pontifice Paschalis dies indicaretur, constat ex concilio primo Arelatensi, quod an. 314 habitum est: sic enim se habet canon 1. ad Silvestrum Romanum pontificem cum caeteris directus: « Primo loco de observatione Paschae Dominici; ut uno die et uno tempore per omnem orbem a nobis observetur, et juxta consuetudinem litteras ad omnes tu dirigas. »
Nicaeni quoque Patres, si S. Ambrosio sit fides (0319B)(Ambros. de Pasch. ad ep. Aemiliae, et Dion. Exig. de Pasch. ), ut nullus omnino in posterum daretur ambigendi locus, super celebritate memorata congregatis peritissimis calculandi, decem et novem annorum collegere rationem, et quasi quendam constituerunt circulum, ex quo exemplum in annos reliquos gigneretur. Hunc autem circulum Enneadecaeterida nuncupaverunt. Sed hoc maxime incertum est, et Hieronymo potius et Baedae credendum est, qui Eusebium Caesariensem paulo post Nicaenum concilium Enneadecaeterida concinnasse scribunt, quae, quasi concilii nomine esset composita, usum et auctoritatem apud nonnullos obtinuerit. Si autem ipsa synodus istiusmodi cyclum condidisset, Latini erroneum suum 84 annorum cyclum omnino respuissent, et novum a tot sanctitate et doctrina inclytis Patribus institutum essent amplexi. Illos vero ad Leonis Magni pontificatum usque nullo decennovennali cyclo usos esse mox probaturus sum.
(0319C)Est et aliud, quod consessus ille celeberrimus servandum decrevit, quod etiam hoc tempore vel prius definitum confirmamus ex canone qui inter apostolicos numeratur Octavus; non licere scilicet Pascha more Judaico ante aequinoctium vernum celebrare. Quod autem venerandi Patres de hac re senserint, ulterius patet ex Constantini epistola (Euseb. Vita Const., III, 18), quam ex eodem concilio scripsit: quae vetat ne Christianis aliquid commune sit cum inimicissima Judaeorum turba; ideoque ne cum iis uno eodemque anno geminum Pascha faciant. Hoc autem nullo modo continget, nisi uno anno post, altero ante aequinoctium ageretur festum. Quod quidem apud Judaeos aliquando factum est, cum mensis eorum Paschalis quinto die Martii inciperet, et tertio Aprilis clauderetur. Quod ad ipsum aequinoctium attinet, juxta Theophilum, Ambrosium, Cyrillum, caeterosque qui de celebratione Paschatis scripserunt, ad 21 Martii adfixum est. Et si ecclesiasticae traditioni adhibenda fides est, Nicaeni Patres ipsi hunc (0319D)diem fixum et immobilem aequinoctii verni cardinem statuerunt.
His igitur a tam nobili et tam veneranda synodo stabilitis, qui non putaret omnibus in posterum de Paschali festo rite celebrando controversiis jam tandem finem fuisse impositum? Aliter vero se res plane habuit. Frequentes enim post synodicum decretum contentiones inter Orientis atque Occidentis Ecclesias eruperunt. Nam anno Christi 387 dissidium de die Paschali factum fuisse prodit S. Ambrosius in epistola ad episcopos per Aemiliam, scribens: « Unde necesse fuit, quia etiam post Aegyptiorum supputationes, et Alexandrinae Ecclesiae definitionem, episcopi quoque Romanae Ecclesiae per litteras plerique meam adhuc exspectant sententiam, quid existimem scribere de die Paschae. » Quidam autem Latini festum ipsomet die aequinoctii, videlicet 21 Martii celebrandum existimarunt: et in vetusto Latinorum Laterculo apud Bucherium (De Cyclo Victorii, (0320A)p. 262) signatur Pascha die 18 Aprilis, qua die etiam indicitur in canone Victorii Aquitani, luna XVI, cujus neomenia ab utroque scriptore a die 3 Aprilis colligitur. Denique Alexandrini, quos Ambrosius sequitur et defendit, Pascha die 25 Aprilis egerunt. Eo igitur anno aliter Romae, aliter Alexandriae et Mediolani festivitas illa celebrata est.
Subsecutus est haud magno intervallo annus 414, quo Innocentius papa primus de die Paschali in dubitationem adductus, ad Aurelium primatem Carthaginensem haec scribit: « Cum ante undecimum Kalendarum Aprilium pene luna XVI colligatur (nam quippiam minus est), itemque cum ante diem quartum Kalendarum earundem veniat vigesima tertia: existimavi XI Kalendarum memoratarum die festa Paschalia celebranda, quoniam in vigesima tertia luna nullum Pascha ante hoc factum esse cognovimus. » Dubitabat Pontifex an Paschalem solennitatem 22 Martii, quo labente die caepit luna XVI, inchoaret, (0320B)an differret ad diem 29 ejusdem mensis, quo luna XXIII incoeperit, quae erat extra terminum Paschalem. Credibile est vero eum die 22 solennitatem illam instaurasse.
Post triennium, anno Christi 417, in Romana Ecclesia Pascha peractum fuit die 25 Martii, ab Alexandrinis vero die 22 Aprilis, uti scribit Paschasinus episcopus Lilybitanus in Sicilia, ad S. Leonem papam: « Tunc, inquit, cum declinatur, ne X Kalendas Maii die Pascha teneretur, celebratum est die VIII Kalendas Aprilis, » jubente Zosimo papa, ut idem ibidem praemonet.
Leone etiam Magno pontifice, fuerunt binae de Paschatis die in Ecclesia Christiana contentiones: prima anno Christi 444, altera anno 455. Sanctus autem Leo, ne qua diversitas in principis festi observatione oriretur, annum illum 444 expectandum non ratus, priore adhuc anno 443 labente, ab Alexandrino primum episcopo Cyrillo sententiam exquisivit; (0320C)tum etiam a Paschasino Lilybaei in Sicilia praesule. Respondit uterque eo Christi anno 443, proximi anni 444 Pascha celebrandum nono Kalendas Maii, seu 23 Aprilis; etsi Latini indicerent in septimum Kalendas Aprilis seu 26 Martii. Acquievit autem horum opinioni S. Leo, ut ex Prosperi Chronico (Apud Labb., tom. I, pag. 453) clare haurimus, ubi sic de Paschate hujus anni legimus: « Hoc anno Pascha Domini IX Kalendas Maii celebratum est. »
At de Paschate anni 455 fuit major contentio. Alexandrini festum suum sciscebant VIII Kalendas Maii seu 24 Aprilis; Latini autem octiduo anterius, nempe XV Kalendas Maii, Aprilis 17. Erat utrisque juxta regulas proprias legitimum Pascha indictum, eoque tanto justior et difficilior contentio videbatur. Id praevidens S. Leo et schisma quoddam in Ecclesia pertimescens, mature occurrendum censuit. Anno igitur 453 binas scripsit epistolas: primam ad imperatorem Marcianum, alteram ad Eudociam Augustam. Quos amice et obnixe rogat, ut Alexandrinos moneant, (0320D)ne Pascha in VIII Kalendas Maii diffundi permittant. Marcianus imperator partibus suis non defuit, sed ab Aegyptiis aliisque Orientalibus episcopis, quid super hac re sentirent, accurate quaesivit. Et Proterius Alexandrinus inter caeteros rogatus, fusam Leoni dedit epistolam, qua Pascha dominicum in VIII Kalendas Maias differendum ostendit. Acceptis his simul et Marciani litteris, quibus idem significatum est, pacis studio Leo Orientalium opinionem, invitus tamen, est amplexus.
Apud Gregorium etiam Turonensem legimus aliquam fuisse in Galliis anno 577 in observando Paschate diversitatem: « Eo anno, inquit, dubietas Paschae fuit. In Galliis vero nos cum multis civitatibus XIV Kalendas Maias sanctum Pascha celebravimus. Alii vero cum Hispanis XII Kalendas Aprilis solennitatem hanc tenuerunt. »
Est et aliud hujusmodi varietatis exemplum in eodem Turonensi, dum de quinto decimo Childeberti (0321A)junioris regis anno loquitur, qui est vulgatus Christi 590. « Dubietas, ait, Paschae fuit, ob hoc, quod in Cyclo Victorius luna XV Pascha scripsit fieri. Sed ne Christiani, ut Judaei, sub hac luna haec solennia celebrarent, addidit: Latini autem XXII. » Qui autem Pascha cum Alexandrinis luna XV instaurarunt, festum VII Kalendas Aprilis egerunt: qui vero Luna XXII, IV Nonas Aprilis, octiduo serius.
Denique inter Scottos Brittonesque et Romanam Ecclesiam magna animorum contentione agitata est diuturna controversia. Brittones enim Scottique Paschatis diem Dominica quidem celebrabant, sed luna XIV, si in eam Dominica dies incurreret: et hunc celebrandae solennitatis modum contra Romanam Ecclesiam diu et pertinaciter defendebant. Sed de his postea fusius enarrabimus.
His igitur rite expositis, jam quaerendum est unde ortum habuit tanta in unoquoque saeculo diversitas. Unde vero haec oriri potuit, quam ex varietate cyclorum (0321B)qui olim in usu fuerunt in diversis Ecclesiis? Latini quidem in Paschali festo prodendo ad pontificatum usque Leonis Magni cyclo annorum LXXXIV utebantur, sicut Paschasinus testatur hunc cyclum nomine Romanae supputationis designans. Alexandrini vero, et qui eos sequebantur, Enneadecaeteridem in ordinando Paschate adhibebant. Neque tantum cycli a se invicem differebant, sed etiam canones qui in ea solemnitate designanda servabantur. Victorius enim Aquitanus ( In praef. ad Can. Pasch. ), explicans originem dissensionum quae circa Pascha legitimo tempore instaurandum Latinam inter et Alexandrinam Ecclesiam saepius contigerunt, diversos utriusque canones Paschales recenset. In primis Latini « a tertio Nonas Martii usque in tertium Nonas Aprilis, diebus scilicet 29, observandum maxime censuerunt, ut quocunque eorum die luna fuerit nata, efficiat primi mensis initium. » Itaque Latini neomenias Paschales a die 5 Martii inclusive ad diem 3 Aprilis exclusive viginti novem dierum spatio extendebant (0321C)( Noris., de Cycl. Pasch. Lat. ). At Alexandrini citimam neomeniam ab octavo die Martit auspicabantur, tardissimam vero in diem 5 Aprilis proferebant. Unde uti in limine mensis Paschalis triduo a Latinis differebant, ita pariter et in termino triduo ab iisdem discrepabant. Ex hac diversa utriusque Ecclesiae regula fiebat ut Latini, inquit Victorius, « decimas quartas porro lunas mensis ejusdem ( Paschalis ) a XV Kal. Aprilis usque in XVII Kalendas Maii assererent esse servandas; » ita ut lunae XIV Paschales a die 18 Martii ad diem 15 Aprilis spatio itidem mensis lunaris cavi diffunderentur. At Alexandrini qui triduo tardius citimam neomeniam sciscebant, lunas XIV a die 21 Martii ad 18 Aprilis, pari cum Latinis numero dierum 29 servato, protrahebant. Alium Latinorum canonem ita Victorius describit: « Nec minus ejusdem dominicae resurrectionis peragendo mysterio destinarunt quam decimam sextam; nec amplius quam vigesimam secundam (0321D)lunam aliquando recipiunt. » Alexandrini vero uno die citius quam Latini, nempe etiam luna XV Pascha peragebant, nec illud ultra lunam XVI transmittebant. Postremus denique Latinorum canon limen ac metam Dominicarum paschalium prodebat. Nam antiquiores citimam Dominicam Paschalem a die 21 Martii, et tardissimam a 21 Aprilis advocabant. At postea Latini Nicaenum aequinoctium die 21 Martii affixum admittentes ( Leon. ep. ad Marc. imp. ), Dominicas Paschales intra diem 22 Martii ac 21 Aprilis claudebant, ut triginta dierum spatio lunaris mensis ratio servaretur. Verum Alexandrini, qui in Neomeniis ac variis lunae XIV diebus designandis lunaris mensis terminos nequaquam transgressi sunt, Dominicas Paschales a die 22 Martii ad diem 25 mensis Aprilis extenderunt, nempe quatriduo ultra Latinos.
Ex hisce tam diversis in Paschali mense ordinando regulis factum est ut saepe Orientalis Ecclesia, quae Alexandrinorum cyclum admiserat, ab Occidentali (0322A)in die ac frequenter in mense etiam Paschali denunciando dissideret. Imo ipsimet Latini episcopi neutiquam secum invicem conveniebant; eo quod aliqui Alexandrinorum canones servabant, ut de Mediolanensi Ecclesia sub pontificatu S. Ambrosii supra ostendi.
Hinc discrepantia Ambrosii temporibus anno 387 contigebat, quia juxta Latinorum regulam non licuit Dominicam Paschalem ad 23 Aprilis extendere, ad quem usque diem Alexandrini festum illo anno promovendum censuerunt. Sed cum hic annus fuerit sextus cycli annorum 84, cyclus solis IV, et lit. C, et cum luna XXVI fuerit Kal. Januariis conjuncta cum feria VI, neomenia proxima incidit in diem 6 Januarii et ab hac tertia die 6 Martii. Haec altera cum Latinis esset Paschalis, luna XIV colligebatur die 19 Martii feria VI, ac proinde die 21 Dominica luna XVI Pascha erat celebrandum. Etenim juxta Latinos si luna XIV feria sexta provenerit, sequens Dominica, id est (0322B)luna XVI, festivitati Paschali sine ambiguo, si credamus Victorio, deputata est. At Alexandrini omissa lunatione Martii, quae illis, uti caepta ante diem octavum, non erat Paschalis, neomeniam mensis Paschalis die 5 Aprilis recipientes, cum ejusdem XIV luna caderet in diem 18 Aprilis Dominicam, Pascha in alteram Dominicam diem 25 Aprilis diffundebant.
Pascha anni 414, de quo Innocentius papa dubitabat, ostendit Latinos quam maxime a consuetudine Alexandrinorum, qui absque scrupulo XV luna festum celebrabant, abhorruisse. Ex eo enim quod aliquot horae defuerint, antequam luna XVI 22 Martii die accenderetur, an Pascha in XXIII lunam prorogandum esset dubitavit, festum XV luna celebrandum non agnoscens.
Dissensio, quae anno 417 sub Zosimo pontifice contigit, dilucide probat, ad eum usque annum in Romana Ecclesia nunquam Pascha excessisse diem 21 Aprilis. Zosimus enim, nolens antiquum hunc (0322C)Dominicae Paschalis limitem transgredi, testum die 22 Aprilis cum Alexandrinis instaurare recusabat. Annus autem 417 fuit XXXVI cycli annorum 84, quo luna XXVIII in Kal. Jan. notabatur, ideoque neomenia proxima incidit in diem 4 Januarii, et ab hac tertia in diem 4 Martii. Hinc ortae sunt difficultates gravissimae. Nam cum ea lunatio esset extra limen mensis Paschalis, mensis embolimus superaddi debuit, qui, cum diebus triginta componatur, exitum habebat die 2 Aprilis, ac proinde neomenia Paschalis inchoanda erat die 3 Aprilis; quae tamen dies apud Latinos erat ultra metam neomeniarum Paschalium, quarum tardissima die 2 Aprilis inibat. At si mensem embolismum cavum praeter ordinem fecissent, cum tamen luna XIV, hoc est dies 15 Aprilis, vel XV, hoc est 16 Aprilis, fuerint Dominicae, Pascha vel ad diem 22 istius mensis, una die, vel ad 23, biduo ultra terminum erat transferendum. Romana igitur Ecclesia tunc temporis, ne vel Neomeniam Paschalem (0322D)ultra limitem, vel festum ipsum ultra antiquum terminum promoveret, satius duxit, cum XXVIII luna Kal. Januariis inciderit, vel uno die initium mensis Paschalis praevertere, vel unum ex mensibus in plenum ex cavo commutando, neomeniam non a 4 sed 5 Martii deducere.
Hinc annus cycli Latinorum LXIII, Domini 444, notatus in Kal. Jan., eadem luna XXVIII, ac feria VII, in easdem omnino difficultates Occidentalem Ecclesiam redigebat. Non enim poterat a neomenia quae inibat 2 Aprilis mensem Paschalem inchoare, quia cum luna XV haud ipsis Paschalis contingeret die 16 Aprilis Dominica, festum in diem 23, biduo videlicet ultra terminum, protrahendum erat. Hinc ut alias fecerant Latini, mensem Paschalem a die 5 Martii inchoandum putabant, cujus luna XV habebatur die 19 Dominica, ideoque Pascha agenda erat die 26 Martii, luna apud ipsos XXII. Paschasino vero ostendente Latinos recusantes Pascha ultra diem 21 Aprilis (0323A)extendere, revera positum a majoribus terminum non transilire, licet festum 23 Aprilis celebrarent; et Leoni papae suggerente Pascha Passionis intra antiquum terminum die 21 Aprilis peragi, etiamsi Pascha Resurrectionis ad 23 Aprilis prorogetur, Leo hanc interpretationem legitimam esse ac justum arbitratus est, et tunc primum veterum metam transgressus cum Alexandrinis de Paschali Dominica ordinanda consensit.
Sed licet existimaverit S. Leo quadam ratione defendi posse quod in decimum et in nonum Kalendas Maias nonnunquam proferretur festivitas, putavit tamen nimis insolentem et apertam transgressionem fuisse Paschalem observantiam perducere ad octavum Kalendas Maias, quem diem Paschae anno 455 Alexandrini statuerunt. Idcirco Leo die 17 Aprilis, luna XVI, festum instaurandum censebat, a die 2 Aprilis neomenia deducta, non a 4 Aprilis, cui fuit affixa juxta Orientales Neomenia, qui vero secundum (0323B)Latinos erat extra initii mensis Paschalis terminum. Etiamsi vero pontifex XV Kal. Maii potius observandum Pascha protestaretur, Marciani tamen rescripto atque auctoritate victus, in Latina quoque Ecclesia juxta Alexandrinorum sententiam die 24 Aprilis celebrandum decrevit. Hic autem observatu cum Cyrillo dignum est, quam S. Theophilus ( In Prolog. Pasch. ) primam, vel decimam quartam, vel vigesimam primam confirmat. Latinos lunam tertiam, vel decimam sextam vel vigesimam tertiam nuncupasse, et saepe neomenias biduo ante Alexandrinos auspicatos esse; quod luculentissime ex hujusce anni 455 neomenia patet.
A synodo autem Nicaena ad Leonis usque Magni tempora nullo decennovennali cyclo utebantur Latini. Quo pontificatum administrante, Victorius Aquitanus Hilari Leonis archidiaconi jussu primus anno 457 enneadecaeteridem ad Latinorum canones partim inflexam, per duodetriginta solis cyclos circumductam, (0323C)in periodum annorum 532 ingeniose convertit; et medius inter Latinos et Alexandrinos incedens, neomeniam citimam Paschalem in die 7 Martii collocavit, biduo ultra Latinorum, sed uno die citra Alexandrinorum limen. Hoc quidem fecit, ut dissensiones de festivitate Paschali eximeret, ut veritas indagaretur, et dissonae opinionis error tolleretur. Sed quamvis Victoriana periodus omnem de mense Paschali discordiam extinxerit, veteres tamen de die Paschali contentiones reliquit. Nam cum Victorius juxta Latinorum canones lunam XV a Paschalibus solemniis excluserit, quoties eadem in Dominicam diem in suo cyclo incidebat, Pascha una hebdomade tardius, quam Alexandrini, designavit. Rursus cum metam neomeniis Paschalibus in die 3 Aprilis, biduo citra Alexandrinos, posuerit, Pascha quandoque octiduo citius Alexandrinis indicit (Bucher. in comm. in Vict. Can., c. 8); ita ut in toto cyclobis ac tricies diverso ab Alexandrino cyclo die Pascha denuntiet.
(0323D)Et quidem, ut scribit Gregorius Turonensis, anno 577 Pascha octiduo citius quam Alexandrini indixit Victorius. Galli enim, ut supra dixi, qui eum sequebantur, XIV Kal. Maii seu 18 Aprilis celebrabant, neomeniam a die 3 Aprilis advocantes. Alexandrinis vero hoc anno, qui fuit VIII enneadecaeteridos, neomeniam a die 5 Aprilis sciscentibus, cum luna XIV caderet in diem 18 Dominicam, pascha in diem 25 translatum est. Hispani tamen, ab utrisque diversi, indubie Latinorum veterum placita sectabantur, qui aliquando die ipso aequinoctii, 21 Martii celebrabant, in Nicaenam synodum peccare se non credentes, si Dominicum Pascha eo die admittebant. Id enim unum Patres Nicaenos sanxisse sibi persuaserant, ne ante aequinoctium, non item ne in ipso aequinoctio, Pascha perageretur.
Anno vero 590, juxta eundem Gregorium, occiduo tardius quam Alexandrini festum inibant Victorius et concordes ei Latini. Alexandrini, et Galli qui eos imitabantur, suo cyclo secundo 26 die Martii, XV luna, (0324A)Pascha designabant; sed Galli alii Victorii canonem observantes, ideoque ante lunam XVI Pascha nunquam admittentes, ad 2 Aprilis lunam suam XXII differendum ducebant. Anno etiam Christi 550 diversas de ejusdem anni Paschate opiniones in Italia fuisse colligimus ex libro Victoris episcopi Capuani, cujus fragmenta recitat Beda (Cap. 49 de temp. Rat., et in opusc. de Aequin. vern.), eo quod Victorius Pascha octiduo morabatur. Erat annus XIX cycli Alexandrini, et in eo indicebatur luna XIV die XV Kal. Maii, Pascha VIII Kal. Maii, luna 21. Hic pariter erat annus Victorianae periodi DXXIII, in qua Pascha notabatur « XV Kal. Maii (sed Alexandrinis VIII Kal. Maii), luna XVI. » Victorius enim mensem Paschalem Aureo Alexandrinorum numero XIX a die 2 Aprilis auspicabatur, cum Aegyptii biduo neomeniam morarentur.
A Latinis autem et Occidentalibus solis Victorii canon admissus est, nec tamen ab omnibus. Ac in Italia quidem a Mediolanensibus minime receptum (0324B)facile ex eo colligimus quod eorum praesul Ambrosius jam inde ab anno 386 Alexandrinorum methodum Latinae praetulerit, et in Ecclesiam suam invexerit, aut saltem ante inductam conservaverit. Postquam etiam Dionysius Exiguus anno 525 Paschalem annorum XCV cyclum evulgaverit, Romana Ecclesia diuturniorum de Paschate rite instaurando contentionum, quas aliquot saeculis cum Alexandrina Ecclesia, imo Oriente toto, exercuerat, jam tandem pertaesa, Dionysianum cyclum ad Aegyptiorum canones formatum admisit.
Hujusmodi circulum primus Eusebius Caesareae Palestinae episcopus composuit (Beda, de Rat. temp., cap. 42). Papa deinde Theophilus Alexandrinus centum annorum cursum Theodosio seniori principi dedicavit. Post quem successor ejus Cyrillus seriem nonaginta et quinque annorum in quinque decennovennalibus circulis comprehendit (Dion. Exig., ep. 1 de Rat. Paschae): et hunc secutus Dionysius Exiguus (0324C)totidem alios ex ordine pari schemate subnexuit.
Circulus autem hic Dionysianus in XII annos communes, id est dierum 354, et septem annos embolimaeos, id est dierum 384, dividitur (Beda de Rat. temp., cap. 43). Primus namque et secundus sunt communes, tertius est embolimaeus; quartus et quintus communes, sextus embolimaeus; septimus communis, octavus embolimaeus; nonus et decimus communes, undecimus embolimaeus; duodecimus et tertius decimus communes, quartus decimus embolimaeus; quintus decimus et sextus decimus communes, septimus decimus embolimaeus; octavus decimus communis, nonus decimus embolimaeus. Qui utrique et communes et embolimaei ab exordio primi mensis initium sumunt, cujus exordium hac regula debet observari, ut nunquam luna Paschae XIV vernum praecedat aequinoctium, sed vel in ipso aequinoctio, hoc est XII Kal. Aprilis, vel eo transgresso legitima procedat. Unde fit ut ab octavo Iduum Mart. usque in Nonarum Aprilium diem lunaris anni sint quaerenda primordia. (0324D)Ipsa autem luna XIV, primum XII Kal. Aprilis, novissime XIV Kal. Maias occurrens, diem festi Paschalis ab XI Kal. Aprilis usque in VII Kal. Maias facit inquirendum.
Hunc igitur cyclum cum a Romana Ecclesia acceperit Augustinus, a Gregorio Magno in Britanniam missus, modis omnibus tentavit ut Brittones, qui alio utebantur cyclo, ad ritus Romani concordiam revocaret (Hist. eccles. II, 2). Illi vero moris sui veteris tenaces a susceptis semel institutis recedere nolunt, eoque demum evasit istorum pertinacia, ut sanguine mille ducentorum monachorum frangi aut expiari non potuerit. Scotti quoque, qui Hiberniam insulam incolebant, eodem quo Brittones tempore solennitatem Paschae celebrabant; adeoque Romanam consuetudinem odio habuerunt, ut Daganus eorum episcopus ad Laurentium ab Augustino secundum Dorobernensem praesulem veniens (Ibid., 41), non solum cibum cum Romanis, sed nec in eodem hospitio quo vescebantur, sumere voluit. Horum animos lenire epistola (0325A)satis modesta aggressi sunt Laurentius et collegae, sed nihil profecerunt. Eisdem etiam papa Honorius litteras misit (Ibid., 19), direxitque episcopis, presbyteris, abbatibusque Scottiae: alias quoque postea Johannes (Ibid.), qui successori ejusdem Honorii Severino successit, magna auctoritate atque eruditione plenas, sed eodem eventu infelici.
Sed inter hos ipsos non defuerunt, qui contra eorum errores zelum suum exercebant. Nam ex praedictae Johannis epistolae principio manifeste declaratur, non totam Scottorum gentem, sed quosdam in eis haeresi illa fuisse implicitos. Beda quoque memorat, gentem Scottorum, quae in australibus Hiberniae insulae partibus morabantur, jamdudum ad admonitionem apostolicae sedis antistitis, Pascha canonico ritu observare didicisse. Extat ejus epistola inter Hibernicas ab Usserio vulgatas. Occurritque Cummianus, e Scottorum grege monachus: qui ad Romanas partes adjunctus, rationem facti sui reddit Segieno (0325B)Hiiensi abbati, et meminit synodi in campo Lenc a majoribus suis habitae, ac factae definitionis, « ut Pascha cum universali Ecclesia in futuro anno celelebrarent. Sed non post multum surrexit quidam paries dealbatus, traditionem seniorum servare se simulans, qui utraque non fecit unum, sed divisit, et irritum ex parte fecit, quod promissum est. » Et Ronanus, natione Scottus, Lindisfarnenses monachos Scotticorum rituum sectatores exagitavit (Hist. eccles. III, 25). Is quippe cum Finano episcopo confligens, multos quidem correxit, nequaquam tamen Finanum emendare potuit.
Defuncto Finano, cum Colmanus in episcopatum successisset (Ibid), et ipse missus a Scotia; gravior de observatione Paschae, nec non et de aliis ecclesiasticae vitae disciplinis controversia nata est. Mota ergo quaestione de Pascha et tonsura, ob id in monasterio quod dicebatur Streaneshalch indicta synodus anno 664. In qua post longam Colmani et Uilfridi (0325C)concertationem, auditis utriusque partis suffragiis, rex Osuiu in gratiam Uilfridi sententiam tulit. Erat tum Uilfrid sacerdos in monasterio Hripensi, ex quo paulo ante ejecti Scotti, qui « data sibi optione magis loco cedere, quam suam mutare consuetudinem volebant. » Quorum exemplo Colmanus videns spretam suam doctrinam, sectamque esse despectam, adsumtis his qui se sequi voluerunt, in Scottiam regressus est (Ibid., 26).
Circa annum 700 per Adamnanum presbyterum et abbatem Hiiensium monachorum (Hist. eccl. V, 15), qui legationis gratia missus in Angliam, Romanos illic mores didicerat, plurima pars Scottorum in Hibernia, et nonnulla de Brittonibus in Brittania, ecclesiasticum Paschalis observantiae tempus suscepit. Attamen suos qui erant in insula Hii, quive erant subditi monasterio, ad veritatis callem perducere non valuit. Secuta est dehinc ejusdem quaestionis agitatio auctore Aldhelmo (Ibid, 18), tum abbate Meldunensi, qui jubente quadam synodo epistolam (0325D)adversus errores Brittonum scripsit, eam scilicet quae exstat inter Bonifacianas ordine centesima vigesima nona. Post quem memorandus venit Ceolfridus abbas Girwensis et Uuiremuthensis (Ibid., 21), cujus eruditam epistolam ad Naitonum Pictorum regem commemorat Baeda; cujus lectione effectum est ut rex surgens de medio optimatum suorum consessu genua flecteret in terram, Deo gratias agens, quod tale munusculum de terra Anglorum mereretur accipere: velletque perpetuo canonicum Paschae tempus observare cum universa gente sua, et accipere tonsuram, quam plenam esse rationis audierat.
Postremo, anno insequente, uti Beda proximo capite addit, Hiienses cum his quae sibi erant subdita monasteriis ad ritum Paschae ac tonsurae canonicum perducti sunt, opera Ecgbercti monachi Angli, qui in Hibernia peregrinus degebat. Hunc tandem exitum habuit diutina illa altercatio, tametsi aliquas inolitae superstitionis reliquias in Cambria penes Brittones (0326A)perseverasse, auctor est Usserius in historia de Antiquitatibus Britannicis; idemque patet tum ex Baedae libro quinto capite vigesimo tertio, tum ex Bonifaciana epistola centesima vigesima nona.
Hunc apud Scottos Pictosque felicem exitum habuit Paschalis controversia, quae nunc, ut olim, ex diversitate cyclorum originem habuit. Anglorum enim Ecclesia Alexandrinam enneadecaeterida recipiebat: Scottica vero et Britannica computationem quandam sequebantur, quae octoginta quatuor annorum circulo contenta est (Hist. eccl. II, 2; V, 21); neque cum Romana Ecclesia a 15 luna ad 21 Dominicas Paschales celebrandas indixerunt, sed a luna 14 ad 20. In hoc quidem cyclus eorum cum supputatione antiquitus a Latinis usurpata congruebat, quod LXXXIV is esset annorum; in hoc vero discrepabat, quod non, ut Latini, a 16 luna ad 22, sed a 14 ad 20 Paschales Dominicas numeraret.
In synodo Pharensi an. 664, Uilfridus, postea Eboracensis (0326B)episcopus (Hist. eccl. III, 25), contra Colmanum episcopum Lindisfarnensem Petri apostoli auctoritatem profert, affirmatque eum, cum Romae praedicaret, ita Pascha faciendum statuisse, ut Dominica ejus dies nonnisi a quinta decima luna usque ad vicesimam primam servaretur. De traditione etiam a Petro repetita similiter etiam ad Naitanum Pictorum regem scripsit postea Ceolfridus (Hist. eccl. V, 21); qui non solum Scottorum Brittonumque calculum rejicit, sed etiam illos damnat, qui a 16 die primi mensis usque ad 22 celebrandum Pascha attumabant. Nempe boni hi viri, quod Romae suo tempore videbant observatum ad apostolicam traditionem et Petri institutionem referendum fuisse non dubitabant, quum Alexandrinorum illum Paschalem calculum sexto demum post Christum saeculo primum a Romanis receptum fuisse constet. Eorum enim majores a 16 luna ad 22 Pascha suum celebrasse, id est, ut Ceolfridus rei ignarus judicat, in Carybdis voraginem submergendos decidisse, supra ostendimus.
(0326C)Frustra etiam Colmanus sancti Johannis apostoli exemplum ad ritum suum confirmandum adduxit. Beatus enim Johannes et Asiatici qui ejus exemplum sectabantur, Pascha suum quarta decima luna in qualibet feria cum Judaeis celebrabant; at Colmanus cum suis, non in qualibet feria, sed in die Dominica semper agebat a luna quarta decima ad vicesimam; « novam ex veteri haeresim renovare conans (Hist. eccl. II, 29), » eo quod vetus, scilicet, haeresis fuit Pascha cum Hebraeis semper celebrare, nova aliquando tantum, iis annis, quibus Paschae dies Dominica in 14 lunam inciderit.
Scotti vero rectissime observarunt Anatolium eorum more a 14 luna ad 20 celebrandum Pascha scripsisse. Et responsio plane nulla est Uilfridi, dicentis Anatolium sic in Pascha Dominico 14 lunam computasse, ut hanc eadem ipsa die more Aegyptiorum 15 lunam ad vesperam esse fateretur; sic vicesimam die dominico paschae adnotasse, ut hanc declinata (0326D)eadem die esse vicesimam primam crederet (Hist. ecclesiast. III, 25). Etenim procul omni dubio Anatolius Dominicam Paschae eitimam cum Quartadecimanis luna Alexandrinorum 14 admisit ( Canon. Anatol. apud Bucher. ), eamdemque ultimam nunquam ultra 20 eorum lunam diffudit. In hoc vero plane a Scottis dissensit, quod decennovennalem circulum posuerit, et disertis verbis affirmaverit ad veram Paschae rationem nunquam pervenire eos qui cyclum LXXXIV annorum observant.
Jam autem quaerendum est an juxta hunc Brittonum, Pictorum Hibernorumque cyclum idem esset, ac juxta Alexandrinorum, primi mensis initium ac finis, eaedemque quartae decimae vicesimaeque lunae. Et quidem mihi verisimile videtur in his cyclis diversis haec omnia esse dissimilia. Beda enim testatur Ecgberctum, quo docente Hiienses Pascha Catholicum susceperunt, anno 729 Pascha Dominicum octavo Kal. Maias celebrasse, quo die nunquam prius in eis (0327A)locis, apud Scottos scilicet, celebrari solebat (Hist. eccl. V, 21). Octavus autem dies Kal. Maiarum fuit luna Alexandrinorum vicesima, ideoque si Scotti eorum regulas observassent, hoc die certe festum suum egissent; quod cum non fecerint, alias in suo calculo rationes probasse illos affatim evincitur. Ex his etiam verbis id notandum venit, Paschales Dominicas intra angustiores limites conclusas fuisse apud Scottos, quam apud Alexandrinos; apud Scottos enim nunquam Pascha ad octavum Kal. Maias diffusum est: ex quo satis apposite colligendum est eos ex parte secutos esse regulas Latinorum, ex quibus antiquio es nunquam Pascha suum ultra XI Cal. Maias, Leo et recentiores ultra IX Kalendarum earumdem extendendum existimarunt. Computationem quoque eorum omnem fuisse ab Alexandrina diversissimam ulterius ostenditur ex Cummiani ad Segienum epistola, qui affirmat se decemnovennalem Nicaenorum Patrum cyclum invenisse Scottico, cujus auctorem, (0327B)locum, tempus incertum habuit, esse contrarium in Kalendis, in bissexto, in epacta, in 14 luna, in primo mense, in aequinoctio; suos quoque facere communem de embolismo, et embolismum de communi, neque solum una septimana, sed mense integro ab Ecclesia reliqua in celebrando Paschate disjunctos esse.
Usserius (Brit. Eccl. Ant., p. 485) scribit Hibernos anno Christi 630, cyclum LXXXIV annorum secutos Paschalem Dominicam Kalendis Aprilibus, integra ante tempus in Alexandrina enneadecaeteride, a Romanis jam recepta, praestitutum septimana observasse; cum anno proxime insequente totarum quatuor hebdomadum inter utrumque calculum intercederet differentia, illis 21 Aprilis, Romanis vero 24 Martii die Pascha suum celebrantibus; quo illam Cummiani narrationem spectare minime dubitavit idem vir eruditissimus: « Misimus, quos novimus sapientes et humiles esse; et ad Romam venientes, tertio anno ad nos usque pervenerunt . . . . . Et in uno hospitio cum Graeco et Hebraeo, Scytha et (0327C)Aegyptiaco, in ecclesia S. Petri simul in Pascha, in quo mense integro disjuncti sumus, fuerunt. Scottorum igitur Brittonumque cyclus illi Alexandrinorum fuit multum dispar; sed an fuerit illi Latinorum similis, me non satis compertum habere fateor.
Bucherius quidem in commentario suo in Victorii canonem (Pag. 171) existimat Palladium ad Scottos missum anno 431, cum ceteris Ecclesiae Romanae ritibus Latinorum cyclum induxisse. Quod certe verisimile esse confitendum est. Cum vero affirmet Scottos juxta Baedam (Hist. eccles. III, 25) Pascha quandoque 13 luna peregisse, hoc non eodem sensu accipiendum est apud Bedam ac apud Bucherium. Baeda enim solummodo hoc vult, Scottos saepius Pascha incepisse tertia decima luna ad vesperum, quando, scilicet, quarta decima etiam luna jam inceperat; incepit enim haec, si Judaeis credamus, ad vesperam diei tertii decimi.
Doctissimus vir Henricus Noris cardinalis, in dissertatione (0327D)de cyclo Paschali Ravennate, annorum XCV, collegit ex Baeda ac veteri scriptore librorum de Mirabilibus sacrae Scripturae, in Hibernia Victorii cyclum in usu fuisse. Sed quae de dubiis circulis ex Baeda adducit, hoc non probant. Et licet Hibernicus auctor operis de Mirabilibus sacrae Scripturae usus fuerit cyclo Victorii, non exinde sequetur Hibernicam Ecclesiam in investigando Paschate hanc periodum secutam esse. Aldhelmus vero abbas Meldunensis aperte scribit ( Epist. ad Gerunt. ), eos non Victorii Paschalis laterculi curriculum, quod 522 annorum circulis continetur, posteris sectandum decrevisse; sed juxta Sulpitii Severini (vel Severi) regulam, qui LXXXIV annorum cursum descripsit, Paschale sacramentum celebrasse.
NUM. VIII [Smith. IX b]. De tonsura clericorum. Praeter Paschalis temporis dissonantiam fuit in Anglorum, (0328A)et Brittonum Scottorumque Ecclesiis diversa etiam tonsurae ratio. Angli enim Christiana fide, Romanis docentibus, imbuti, tonsuram illam omnibus anteponendam censuerunt, quam a consuetudine Romanorum ad suum usum traduxerant, et cujus originem ad beatum apostolum Petrum referebant, quamque iis qui vel monachi votum vel gradum clericatus habebant ferendam esse judicabant, ad formam coronae quam in passione sua spineam portavit in capite Servator noster effictam et figuratam. Scotti vero et Brittones Patrum et antecessorum suorum ritum imitati, tonsuram Romanorum pertinaciter repudiabant, et suam ab aure ad aurem defendebant, quae Simoni Mago ab Anglis attributa est, et hoc nomine infamata, quo facilius nova posset admitti, quae coronam referebat.
Qui vero tondendum caput integrum, vel rasi capitis coronam ab apostolis praeceptam fuisse volunt, voces et mores novissimae suae aetatis illi primaevae et apostolicae accommodasse videntur. Mihi enim est (0328B)illud longe probabilius, prioribus quatuor saltem saeculis in unum clericis supra alios fideles praeceptum fuisse, ne capillo essent nimium profixo; de corona vero aut de toto capite tondendo sermonem adhuc fuisse nullum.
Quod beatus Paulus Corinthiis omnibus fidelibus praecepit, id praecipue clericis mandatum esse testatur qui Damaso tribuitur liber Pontificalis, decretumque fuisse vult ab Aniceto pontifice qui juxta illum « constituit ut clericus comam non nutriat secundum praeceptum apostolicum (Labb. Conc., t. I). » Hinc colligere est ante Aniceti decretum solitos fuisse clericos capillos longiores habere, neque coronas in capite ex crinibus fecisse. At neque Anicetus tonsuram sphaericam instituit, sed illam solam quae in detonsis crinibus consistit, et quae fidelibus omnibus communis esse debuit; quin et infidelibus si qui modestiam profiterentur. Praecepto enim huic non dubium est satisfecisse eos qui comam non ad pressum tonderent, (0328C)sed paulo longiorem demitterent, cum illud solum haberetur vetitum, crines in femineum morem submittere et intonsos servare.
Ineunte vero saeculo sexto, vel certe quinto exeunte, non ante, corona jam in Ecclesiam aperte inducta videtur. Eo enim tempore, ut Gregorius Turonensis refert, natus est Nicetius Treverorum episcopus, qui « cum partu fuisset effusus, omne caput ejus, ut est consuetudo nascentium infantum, a capilus nudum cernebatur; in circuitu vero modicorum pilorum ordo apparuit, ut putares ab eisdem coronam clerici fuisse signatam (Greg. Tur. Vit. Patr., c. 17). » Coepit ergo saeculo quinto corona illa clericalis; cui nulla alia res videtur praebuisse initium, nisi ea, qua tunc flagrabant episcopi, vehementissima voluntas monachorum vitae imitandae, qui sanctitate sua et omni virtutum genere hominum undiquaque aestimationem et reverentiam sibi conciliassent.
Ex monachis vero antiquioribus plurimos fuisse (0328D)crinitos nos docent Hieronymus ( Ad Eustoch. de Custod. Virg. ); qui excandescit adversus quosdam ritu femineo alentes comam: « Viros fuge, inquit, quibus feminei, contra Apostolum, crines; » et Augustinus monachos capillos nutrientes reprehendens his verbis: « Venalem circumferentes hypocrisin, timent ne viltor habeatur tonsa sanctitas quam comata, ut, videlicet, qui eos videt, antiquos illos, quos legimus, cogitet, Samuelem et caeteros qui non tondebantur (De Opere monach., c. 31); et denique Epiphanius qui, haeresi 80, monachos Mesopotamiae culpat, quod profixam et intonsam more muliebri gestarent comam. Plerosque vero tonsos fuisse ex antiquo tum ex hac ipsa horum reprehensione liquet, tum quod Julianus, Apostata dictus, antequam Caesar a Constantio fieret, ut melius monasticam vitam simularet, ad cutem usque tonsus est, testante Sozomeno, in Historiae libro tertio, capite primo. Pachomius quoque, qui quarta aetate floruit, in Regulae suae (0329A)capite nonagesimo sexto admittit tonsuram, siquidem praecipit « ut nullus attondeat caput absque majoris imperio. » Et Paulinus Nolanus de monachis sui temporis hoc modo: « Conservuli et compallidi nostri, horrentibus ciliciis humiles, sagulis palliati, reste succincti, casta informitate capillum ad cutem caesi, et inaequaliter semitonsi, et destituta fronte praerasi (Epist. 7). » Et alio loco haec optat ut peccata sua ipsius capilli « non accisione medii tondeantur, sed ad vivum quasi novacula dente premantur (Epist. 4). » Simili modo Salvianus monachum Afrum depingens, eum dicit palliatum et pallidum et recisis comarum fluentium jubis usque ad cutem tonsum. Ea autem deformitate tondebant comam, ut ostenderent summam fuisse sibi voluptatem ut hominibus essent despectui. Sed quanto volebant esse contemptui, tanto majore erant in honore. Hinc plurimi clericorum monasticae et sanctioris vitae studio vestitum et habitum tonsuramque ascetarum assumebant. (0329B)Nam brevis illa coma clericorum apud Sidonium, quae et monachorum simul et poenitentium communis erat cum clericis, de tali ἐπικάρσει est intelligenda. Sidonius enim nescivit an Maximus Palatinus monachum ageret, an clericum, poenitentemne, eo quod ei erat coma brevis, barba prolixa (Epist. 24). Communis igitur erat tunc temporis monachorum et clericorum tonsura, eam verisimiliter ob causam, quod monachi ad summum clericatus gradum et honorem frequenter promoverentur, non mutato habitu et clerici professionem monachalem, accipiebant cum habitu et tonsura congruente. Cupiebant enim monachorum duriorem ac humiliorem vitam imitari, ideoque inanem vestimentorum pompam et saecularem cultum sunt aspernati.
Sic lente ac sensim ad coronalem tonsuram perventum est: primis quatuor saeculis breves et modestos capillos, sed non strictim tonsos clerici gerebant. (0329C)In quinto saeculo comam ad cutem usque tondebant; et sequente tandem coronis capita eorum sunt insignita. Ad clericos igitur ea tonsura quae ad cutem nimirum crines demit, a monachis transiit, quemadmodum et a clericis postea ad monachos consuetudo capillorum coronae. Procedente enim tempore, aevo, scilicet, Gregorii Turonensis, qui sub finem saeculi sexti decessit, monachi et clerici non distinguebantur, et idem erat tonderi et clericum fieri; unde monachi quoque ob coronam abbatum manibus traditam clerici censebantur. Et observat Ceolfridus abbas Girwensis saeculi octavi initio, non clericos solum, sed et monachos formam coronae spineae in capite per tonsuram praeferre (Bed., Hist. eccl., V, 21).
Hujus autem tonsurae figuram optime explicat Isidorus Hispalensis episcopus his verbis: « Quod vero detonso capite superius, inferius circuli corona relinquitur, sacerdotium regnumque Ecclesiae in eis existimo (0329D)figurari. Tiara enim apud veteres constituebatur in capite sacerdotum. Haec ex bysso confecta rotunda erat quasi sphaera media, et hoc significatur in parte capitis tonsa. Corona autem latitudo aurei circuli, quae regum capita cingit (De Offic., eccl., l. II, c. 4). » Tonsura igitur clericalis olim non fuit parvus circulus in summo capitis vertice, sed circulus major maximam partem capitis complectens. Comparatio enim illa cum aureo circulo quo caput reges cingunt, necnon verba illa, « detonso capite superius, inferius circuli corona relinquitur, » magnae fuisse olim amplitudinis coronam istam manifeste docent. Et ea pars capitis quam capillus in orbem attonsus ambivit, locus coronae fuit, quae a fronte incipiens per tempora usque ad occipitium in orbem currens, supra aures substricta totum caput cinxit.
Haec est figura tonsurae clericalis, quae per totum fere Occidentem usitata est, non vero per totum; ex (0330A)concilio enim Toletano IV certum est in quibusdam partibus Hispaniae coronam nondum obtinuisse. Hujus autem synodi canon quadragesimus primus sic se habet: « Omnes clerici, vel lectores, sicut levitae et sacerdotes, detonso superius toto capite, inferius solam circuli coronam relinquant; non sicut hucusque in Galliciae partibus facere lectores videntur, qui prolixis, ut laici, comis, in solo capitis apice modicum circulum tondent. Ritus enim iste in Hispania hucusque haereticorum fuit. Unde oportet ut pro amputando Ecclesiae scandalo, hoc signum dedecoris auferatur, et una sit tonsura vel habitus, sicut totius Hispaniae est usus. Qui autem hoc non custodierit, fidei catholicae reus erit. » Hic docemur ante an. 633, quo synodus ista celebrata est, provinciarum omnium Hispaniae clericos tonsura coronali usos esse, eos vero qui Galliciam incolebant hanc non antea suscepisse.
Probatur ex Gregorio Turonensi Gallos coronam (0330B)gestasse; reliquum est ut jam de Roma dicam et Italia. Istiusmodi autem tonsuram ibi etiam in usu fuisse satis patebit ex picta imagine Gregorii magni, quam Johannes diaconus in istius pontificis Vita descripsit (Lib. IV, c. 84). Quae ad capillum et barbam spectant, hic solum dicam: « Barba paterno more subfulva et modica; ita calvaster, ut in media fronte gemellos concinuos rarusculos habeat, et dextrorsum reflexos; corona rotunda et spatiosa, capillo subnigro et decenter intorto, sub auriculae medium propendente. » Gregorii igitur temporibus, quibus Augustinus in Angliam missus est, corona Romae obtinuit. Unde factum est ut apostolici legati eamdem tondendi consuetudinem quae Romae viguit in Britanniam invexerint. Quod primum Anglis persuasit Augustinus, Angli postmodum Scottis et reliquis ejusdem insulae populis; qui quidem diu et pertinaciter reluctati sunt, donec initio saeculi octavi Scotti, instantibus Adamnano et Ecgbercto, et Picti, Ceolfrido (0330C)abbate Naitono eorum regi epistolam de hac ipsa re scribente, tonsuram una cum catholico Paschate Romanam susceperunt. Brittones vero, adhuc inveterati, capita sine corona praetendebant (Bed., Hist. l. V, 22).
Hanc autem Scottorum Brittonumque tonsuram in antedicta epistola accurate depingit Ceolfridus. Fatetur ipse eos ἐπικάρσει dimidia ex parte rotunda usos esse, nec Petri tonsurae admodum dissimili, nisi quod perfectum orbem non reddebat, sed a tergo quasi interrupta et decurtata terminabatur. Sic enim eam describit: « In frontis quidem superficie coronae videtur speciem praeferre; sed ubi ad cervicem considerando perveneris, decurtatam eam, quam te videre putabas, invenies coronam. » Circulum integrum non absolvit, sed hemicyclii figuram retulit, aut lunae in cornua coeuntis. Ea porro tonsura dicitur ab aure ad aurem in veteri libro canonum quem citat cl. Usserius, quae ideo per Romanam abolita (0330D)est, inter plures alias causas, « ut a Simone Mago Christianos discerneret, in cujus capite caesaries ab aure ad aurem tonsa anteriore parte, cum antea magi in fronte cirrum habebant (Antiq. Brit. Eccl., p. 479). » Magis juxta hunc auctorem tota et « sola frons anterior tegi solebat. » Sed Simon Magus tondebat, si huic credamus, dimidiam partem, quae frontem spectat, aliam, quae versus occipitium est, ferro intactus. Quam tonsurae figuram juxta Romanos et Anglos Scotti et reliqui imitabantur. Sed licet his anterior capitis pars attondebatur, tamen non attonsa est integra; pili enim in fronte usque ad aures relicti sunt, ut ex his semicirculus concinnaretur. Nam coronae dimidiatae fuit, vel semicirculi forma, illa Scottica tonsura, hoc uno differens a Catholica, quod non totum circuitum capitis pervaderet, sed per frontem ducta usque ad utramque aurem veniret, occipitio tonsurae omnis immuni.
Sed quare hujus tonsurae Simon Magus auctor dicitur? (0331A)Quis unquam docuit ante Ceolfridum abbatem Magum dimidiatam coronam instituisse? Erat quidem apud Anglos eo tempore res vulgatissima ab illo istiusmodi tonsuram sumpsisse initium; unde vero hoc isti acceperint, non ipsi explicant. Forsan autem ideo hoc affirmant quod cum Romanae tonsurae quam amplectebantur sanctus Petrus ab iis auctor praedicaretur, tonsurae gentium sibi exosarum a sua dissimilis originem, ad majorem dissidii exsecrationem, in Simonem Magum sancti Petri capitalem inimicum derivarunt. Sed plane nullam aliam ob causam a sancto Petro corona ortum habuisse dicitur, quam quod ex illo insigni et decantato Hieronymi placito Ecclesiae singulae in traditionum apostolicarum ordine reponant suos vetustiores et inculpatos usus. Cum enim ea est consuetudinis alicujus vetustas, ut ejus primordia memoriam hominum effugiant, facile adducitur vulgus ut credat ab iis ipsis ortum eam habere, a quibus habent et ipsae Ecclesiae ubivis singulae. (0331B)Ideoque si sanctus Petrus nullius tonsurae auctor fuit, nulla ratio afferri potest cur Simon Magus inimicus ejus aliam a tonsura Petri diversam institueret. Verisimilius autem est, ut ex vetusto illo Canonum Codice apud Usserium constat, auctorem ejus exstitisse subulcum quemdam regis Loigeri filii Nil, ut ipse Patricius in sermone quodam asserebat.
Sed praeter Simoniacam hanc et Petri tonsuram fuit et alia comae tondendae in Hibernia ratio. Nam in illo catalogo sanctorum Hiberniae a reverendissimo archiepiscopo Armachano publicato (Ibid., p. 474), et in tres sanctorum ordines distincto; in tertio ordine, nonnulli caesariem, quae eadem videtur cum antiqua tonsura, pro corona habuisse dicuntur. « Diversas regulas et missas habebant, et diversam tonsuram; alii enim habebant coronam, alii caesariem, » more antiquo clericorum quibus comam nutrire non licebat, sed licebat caesariem habere, id est, comam certa mensura tenus (0331C)tonsam.
Columbanus Hibernus in Gallia constitutus Scottorum tonsuram aliosque ritus praeferebat, uti ex concilio Matisconensi anno 624 habito et Agrestii causa coacto apparet. Agrestius autem, ut Jonas in Vita Eustasii auctor est (Mabill., Act. Ben., saec. II), adversus beati Columbani regulam garriens, inter alias calumnias addit, capitis comam aliter tonderi, alio charactere exprimi, et ab omnium more descisci, notans, videlicet, Scotticam tonsuram, quae dimidiatam coronam reddebat. Eustasius aliis Agrestii calumniis fecit satis; ad tonsurae accusationem, quia rem dissimulare non poterat, nec aliis forsitan approbari posse putabat, nihil respondit. Sed reversus e concilio Matisconensi, ut scandalum de tonsura inusitata aliisque moribus ab Ecclesia Romana alienis excuteret, sancti Benedicti regulam cum Columbani institutis conjunxit. Hinc auctor libri de Vita beatae (0331D)Salebergae affirmat sub Waldeberti, qui Eustasio paulo post concilium successit regimine, complura monasteria ex regula duntaxat sanctorum Benedicti et Columbani aedificata fuisse; et Ordericus Vitalis Eustasium nominatim subjicit Benedictinis institutis, affirmans eum a beato Mauro Benedicti normam suscepisse (Hist. eccl., l. VIII).
Idem autem Baeda, qui statuit Petrum tonsurae Romanae, Simonem Scotticae auctorem, ait Graecos suam tonsuram a beato Paulo derivasse. Narrat enim Theodorum illum, natum e Tarso Ciliciae, relicto suo in Oriente monasterio, Romam venisse, electumque demum esse a pontifice, ut ad archiepiscopatum Cantuariensem eveheretur; qui primum subdiaconus ordinatus, per quatuor menses exspectavit, « donec illi coma cresceret, quo in coronam tonderi posset. Habuerat enim tonsuram, more Orientalium, sancti Pauli apostoli (Bed. Hist. eccl. IV, 1). » Sed supra ostendi Paulum nullam instituisse tonsuram. Et verisimillimum (0332A)est tonsuram hanc Orientalem, cui auctoritatem venabantur a Paulo, non clericorum fuisse, sed monachorum, qui caput totum pressius tondebant, nullo residuo capillorum circulo, quae erat clericorum corona. Id emergit, ni fallor, ex Baedae verbis. Nam Theodorus monasticam amplexus erat sectam; at monachi capillos omnes detondebant, ut supra ostensum est, nulla unquam memorata corona. Cum autem Theodorus quatuor exspectavit menses, dum coma cresceret, quo in coronam tonderi posset, necesse est ut ei integrum caput tonderetur; ideoque certum videtur eum tonsuram monasticam habuisse. Germanus quoque Constantinopolitanus in sua rerum ecclesiasticarum Theoria abunde confirmat monachos toto capite tonderi. Et Dionysius Areopagita pseudonymus meminit ἀποκάρσεως, hoc est, omnium capillorum detonsionis, tanquam characteris imprimendi capiti monachali, sine quo non procederet monachi consecratio.
(0332B)Sed probabile est etiam tonsuram clericorum apud Graecos non fuisse circularem. Licet enim supradictus Germanus loquatur de corona ab Orientalibus gestata, ea tamen in omnibus Orientis locis non recepta est. Neque enim τοῦ κλήρου σχῆμα in 21 canone concilii in Trullo de Corona, sed de aequali totius capitis detonsione accipiendum est, ut fusius probavit Salmasius (Epist. de caes. et com., p. 449). Et Ratramnus affirmat de clericis Graecis morem iis fuisse barbam quidem non tondere, caput vero crine totum nudare.
Haec omnino de origine, antiquitate, et diversitate tonsurae clericalis adnotanda duxi. Neque possum non mirari tam Anglorum quam Scottorum pertinaciam, qui de re adeo indifferenti tam ferociter utrinque dimicabant. Ceolfridus testatur nunquam legi Patribus Catholicis de tonsurae differentia aliquam fuisse controversiam; et tonsurae discrimen non nocere, quibus pura in Deum fides, et charitas in proximum (0332C)sincera est: et tamen de hac re, etsi minuta, contentio modum fere omnem superavit. In his vero rebus, sicut ab Ecclesiae Catholicae sententia recedere nemini licet, ita convenit Ecclesiae pastores sic moderari auctoritatem suam, ne imbecilles animos, propriis sensibus nimium addictos, incaute ad secessionem provocent.
NUM. IX [Smith, XII]. De cantu ecclesiastico. Ab apostolis et apostolicis viris ecclesiastici cantus initia fuisse doctissimus cardinalis Bona in libro de divina Psalmodia tam evidenter ostendit, ut nihil ejus eruditioni adjungi possit. Jam vero quaerendum est quem canendi ritum Ecclesia Anglo-Saxonica sequebatur. Legimus autem apud Baedam Augustinum et socios Dorubernensi civitati appropinquantes litaniam consona voce esse modulatos (Hist. eccl. I, 25, 2) ; (0332D)et postea in sancti Martini ecclesia non solum orare et missas facere, sed etiam psallere solitus fuisse. Quo vero more psallebant, nisi eo quem habuit Romana Ecclesia, unde hi gentis Anglorum apostoli mittebantur. Hos autem illam cantandi rationem per Brittaniam propagasse ex eo manifestum est, quod Jacobus Diaconus a Paulino in Ecclesia Eboracensi relictus, qui cantandi in ecclesia erat peritissimus, magister ecclesiasticae cantionis in ea provincia juxta morem Romanorum seu Cantuariorum multis fuisse dicitur (Hist. eccl. II, 20). Ex quibus constat morem Romanorum et Cantuariorum eumdem esse. Sonos autem canendi in ecclesia Cantianos omnes Anglorum Ecclesias didicisse Baeda alio loco disertis verbis testatur (Hist. eccl. IV, 1); ubi et narrat quod primus, excepto Jacobo, cantandi magister Nordanhymbrorum Ecclesiis, Aeddi, cognomento Stephanus, fuit, invitatus de Cantia a reverendissimo viro Uilfrido, Eboracensi episcopo. Benedictus quoque Biscopus (0333A)Roma rediens ad monasterium suum juxta ostium fluminis Uiuri ordinem cantandi, psallendi et in ecclesia ministrandi juxta morem Romanae institutionis suis tradidit (Hist. eccl. IV, 18), accepto ab Agathone papa archicantore ecclesiae beati apostoli Petri et abbate monasterii beati Martini Johanne, quem sui futurum magistrum monasterii Brittanias adduceret. Nec solum idem Johannes ipsius monasterii fratres docebat, verum de omnibus pene ejusdem provinciae monasteriis ad audiendum eum qui cantandi erant periti confluebant. Post Uilfridum quoque Acca Hagustaldensis episcopus cantatorem egregium, vocabulo Maban, qui a successoribus discipulorum beati papae Gregorii in Cantia fuerat cantandi sonos edoctus, ad se suosque instituendos accersiit et per duodecim annos tenuit, quatenus et quae illi non noverant carmina ecclesiastica doceret, et ea quae quondam cognita longo usu vel negligentia inveterare coeperunt hujus doctrina priscum renovarentur in statum (Hist. eccl. V, 20). Perspicue igitur elicitur (0333B)consuetudinem psallendi, quae apud Cantuarios et Romanos floruit, omnes Anglo-Saxonum Ecclesias edoctas fuisse.
Quod autem ad hunc Romanorum ritum attinet, quis alius auctor ejus dici potest, quam ipse Gregorius ille magnus, qui Augustinum in Brittaniam ad praedicandum misit, qui et cantandi methodum ipse instituit? Narrat enim Johannes Diaconus eum more Solomonis, propter musicae compunctionem dulcedinis, Antiphonarium centonem, cantorum studiosissimum, utiliter compilasse, scholam quoque cantorum, quae hactenus eisdem institutionibus in sancta Romana Ecclesia modulatur, constituisse; et hinc esse, quod, hujus Gregorii tempore, cum Augustino, tunc Britannias adeunte, per Occidentem quoque Romanae institutionis cantores dispersi, Barbaros insigniter docuerunt (Greg. Vit. II, 6). Idcirco Gregorii discipuli ejus canendi ritum didicerunt, et Anglorum Ecclesiis longe lateque tradiderunt.
(0333C)Sanctus Gregorius Magnus cantum planum instituit, qui de plano procedens singulas notas brevis temporis aequali mensura dimetitur (Bona de Div. Psalm., p. 431). Non enim variarum vocum concordem discordiam, et concinnam per intervallorum distantiam melodiam observavit; sed certos tantum limites, et terminos cujusque toni constituit, certosque vocum transitus, et progressiones secundum naturalem diatonici generis dispositionem. Observat autem Franchinus (Lib. I, c. 8) sanctum Gregorium in nocturnis responsoriis vehementer et dissolute somnolentos ad vigilandum hortari, in antiphonis plane atque suaviter sonare, in introitibus quasi voce praeconis ad divinum officium evocare, in alleluia et versibus divino jubilo dulciter gaudere, in tractibus et gradualibus protense atque humiliter procedere, in offertoriis et communionibus quamdam servare mediocritatem.
(0333D)Johannes Diaconus queritur Gallos et Germanos Gregorianis cantibus quaedam propria miscuisse, cujus rei hanc reddit rationem. « Alpina siquidem corpora vocum suarum tonitruis altisone perstrepentia susceptae modulationis dulcedinem proprie non resultant, quia bibuli gutturis barbara feritas, dum inflexionibus et repercussionibus mitem nititur edere cantilenam, naturali quodam fragore, quasi plaustra per gradus confuse sonantia rigidas voces jactat, sicque audientium animos, quos mulcere debuerat, (0334A)exasperando magis ac obstrependo conturbat (Greg. Vit. l. II, c. 6). Refert deinde qualiter Carolus Magnus cantum Ecclesiarum Galliae ad Romanae dulcedinis praescriptum revocarit, directis in Gallias ea de causa duobus cantoribus a sanctissimo papa Adriano. Scribit Henricus de Knyghton, canonicus Leycestrensis, lib. II de Eventibus Angliae, circa annum 1072 fuisse quemdam ignominiosum abbatem nomine Thurstinum, qui inter caeteras stultitiae suae ineptias Gregorianum cantum in officio aspernatus, monachos coepit compellere, ut Uuillielmi cujusdam Fiscanensis monachi cantum exercerent. Hinc liquet quam aegre tulerint Occidentales Ecclesiae minimam aliquam cantus Gregoriani mutationem.
NUM. X [Smith, XIII]. De loco quo Ceadualla rex Brittonum a rege Osualdo interemptus est. Camdenus aliique qui eum sequuntur existimant (0334B)nomen loci quem Baeda Denisesburna, hoc est, rivum Denisi, appellat, librariorum vitio fuisse corruptum, et legendum esse Devilesburne; cujus nominis vestigia reperiunt in hodierno Dilston, qui locus in libris antiquis nominatur Devilston. Sed omnes manuscripti Codices, consentiente testimonio, non Devilesburn, sed Denisesburn, clare exhibent. Baeda quoque (Hist. eccl. III, 2) testatur ipsum victoriae locum Hefenfelth, juxta murum Picticum, ad Aquilonem jacere; sed oppidum Dilston non solum ad austrum Muri, sed etiam Tinae fluminis est situm. Eo ipso etiam loco Osualdus rex erexit crucem; ibique postea Ecclesia constructa est, in qua fratres Hagustaldensis Ecclesiae vigilias pro salute sancti Osualdi facere solebant; cum autem et crux et ecclesia sancti Osualdi ad Aquilonalem plagam muri inveniuntur, sequi videtur et Hefenfelth et Denisesburn ibi quoque quaerendos esse. Camdenus scribit locum quem olim Hefenfelth, sive campum coelestem, vocarunt, hodie eodem sensu (0334C)Haledon appellari. Et quidem est oppidum nomine Hallington, quod Aquilonem versus II vel III mill. pass. ab Osualdi ecclesia et cruce abest, et quod, ut Thomas Errington Arm. istius praedii possessor testatur, in antiquo chirographo Haledown dicitur. Est tamen traditio quaedam, viculum Bingfield priscis temporibus Hefenfelth vocatum esse. Bingfield autem inter Hallington et murum jacet, et rivulo quodam nomine Erringburn ab Hallington dividitur; et cum sit juxta murum ad Aquilonem, Baedae descriptioni satis convenit. Sed forsan tota illa regio quae inter Hallington et murum sita est, nomine Hefenfelth ab hac victoria olim insignita est. Juxta antiquam traditionem pugnatum est in agris de Cockley, oppido infra ecclesiam et crucem Osualdi et inter Erringburn et murum sito, et praelium forsan illud commissum est in agris Cockleianis, deinde prope Erringburn usque ad campos Hallingtonianos summa contentione sustentatum. Sed utrum pugna collata fuerit in agris (0334D)de Cockley, an in iis de Hallington, aut Bingfield; Erringburn videtur fuisse rivus Denisi sive Denisesburn, ubi Caedualla est interemptus. Est enim juxta murum Picticum et crucem S. Osualdi, ad Aquilonem, ubi Baeda illum esse inveniendum docet. Adeo celebris erat Crux illa S. Osualdi, ut Conventus Dunelmensis olim ea in Sigillo suo utebatur. Ex una enim istius parte caput S. Osualdi, et crux ejus ex altera exhibebatur: quod ex subjecta tabula ( Vid. pag. seq. ) clarius elucescet.(0335) NUM. X [Smith, XIV]. De schola a Sigbercto Orientalium Anglorum rege instituta. (0335A) Magna jamdiu nec facili negotio dijudicanda agitata est de hac Sigberctina schola inter viros doctos controversia; aliis eam fuisse ingenuarum artium celebritate florentem toto marte tuentibus, aliis eodem studio et pari aestu grammaticalem tantum, in qua pueri lingua vernacula instruantur, affirmantibus. Qui enim academiae Cantabrigiensis causam egerunt, et in probando eam esse, quam sit illa Oxoniae, antiquiorem, multum non tam laboris, quam ut ipsis videbatur, officii collocarunt; dederunt operam, ut mirifica verborum elegantia, gravitate et copia scholae hujus laudem celebrarent, et liberales disciplinas a pio rege erga bonas litteras et viros litteratos egregie animato ibi si non renovatas, constitutas tamen et quasi in tuto positas praedicarent. Oxonienses vero, quibus academiae Cantabrigiensis antiquitas ita molesta (0335B)est, ut quicquid aetatis illi conceditur, suae detractum putant; omni qua possunt industria famam ejus eruditorum plurium approbatione nixam labefactare invidi conantur, recte sentientes Sigbercti scholam multis annis Aluredianam antecessisse. Cum ergo hoc de quo jam ambigitur, inter celeberrimas litterarii orbis academias, et utrinque inter viros doctrinae et ingenii fama illustres disceptatur, huic controversiae me tantis litibus dirimendis imparem non immiscuissem, nisi Baedae auctoris nostri explicandi necessitas quaedam, magis quam voluntas mea, impulisset. Coactus igitur, quid de hac re cogito, in medium proferam; et ut clarius innotescat, qua cum parte veritas stet, ipsius Baedae locum sic se habentem expendamus.
« His temporibus regno Orientalium Anglorum post Earpualdum Redualdi successorem Sigberct frater ejus praefuit, homo bonus ac religiosus: qui dudum in Gallia dum inimicitias Redualdi fugiens exsularet, (0335C)lavacrum baptismi percepit, et patriam reversus, ubi regno potitus est, mox ea quae in Galliis bene disposita vidit imitari cupiens, instituit scholam in qua pueri litteris erudirentur: juvante se episcopo Felice quem de Cantia acceperat, eisque pedagogos ac magistros juxta morem Cantuariorum praebente.
Anne vero his verbis paedagogium vulgare tantum depingitur, ubi, praeter documenta quaedam pueros ad religionem virtutemque informantia, quae lingua etiam patria tradi solebant nihil viguisse est fatendum? (Antiq. (0336A)Oxon. p. 35.) Scholam suam plane ad studiorum in Gallia normam rex sapientissimus accommodavit, magistrosque, quales scholae Cantuariorum praefecti sunt, praeposuit suae.
Nihil autem liquidius constat, quam quod Gallia celebrioribus scholis et praeceptoribus liberalium doctrinarum cognitione excellentibus referta semper esset. Illam enim semper abundasse eloquentissimis viris (Hieron. adv. Vigil. ) et in civili jure eruditis, nostratibusque dicendi olim magistros praebuisse testatur Juvenalis: Gallia causidicos docuit facunda Britannos.
Antoninus etiam cognomento Pius « rhetoribus et philosophis per omnes provincias, ideoque per Gallias, et honores et salaria detulit. » ( Jul. Capit. in Vit. Anton. Pii. ) Et Tacitus de Augustoduno loquens (Annal. III, 43), « nobilissimam ait Galliarum sobolem liberalibus studiis ibi operatam. » Cumque civitas illa latrocinio Bagaudicae rebellionis obsessa esset ac gravissima (0336B)clade perculsa, « antiqua illa litterarum sedes Maenianae scholae ( Eumen, de schol. instaur. ), » quondam pulcherrimo opere et studiorum frequentia illustres barbarorum rabie dirutae sunt; quas tamen Constantius, « honestissimam ibi Galliarum juventutem ingenuis artibus eruditam » videns, ad pristinam gloriam restituit. Nec minus praeclarum est certamen Graecae Latinaeque eloquentiae apud Lugdunensem aram; quodque a Plinio notatur (Epist. IX, 11): « Lugduni bibliopolas esse non putabam. » Unde verissime colligitur civitatem hanc sub primis imperatoribus fuisse omni doctrina florentissimam. Odilo etiam Cluniacensis abbas in libro de Vita Maioli Lugdunum urbem « philosophiae nutricem ac matrem appellat, quae totius Galliae ex antiquo more et ecclesiastico jure non immerito retinet arcem. » Idem in libro de Vita Adalheidis Aug.: « Laetabatur, inquit, adventu ejus tota Burgundia, exsultabat Lugdunum philosophiae quondam mater et nutrix. » Et in libro de Miraculis (0336C)S. Aigulfi abb. Lerinensis, qui Sigberctino saeculo claruit, legimus « clericum quemdam dixisse se esse canonicum Lugdunensis Ecclesiae et de scholis venire. » (Mabill., saec. II, p. 669.) Q. Symmachus etiam, qui Valentiniani et Theodosii temporibus caeteros suae aetatis solerti ingenio et vera facundia antecelluit, fatetur (Epist. IX, 88) se « quidquid in se est coelo Gallico debere, praecepta rhetoricae pectori senem Garumnae alumnum immulsisse, et esse sibi cum Galliarum scholis per doctorem justam cognationem. » (0337A)Missas facio Massilienses scholas vetustate et claritate nobilissimas, et doctissimos illos professores ( Auson. Profess. ), qui Narbone, Tolosae, Burdigalae et apud Pictavos juventuti docendae praefecti sunt, et municipalem denique scholam ( Auson. in grat. act. ad Grat. ) apud Vesontionem. Praetereo etiam quod Hieronymus ad Rusticum monachum scribit de studiis Galliarum, quae illo tempore vel celeberrima fuerunt; quia inter utriusque Academiae patronos hujus loci sensus magno impetu et pertinacia etiamnum disputatur.
Ad Gratiani autem Constitutionem pergo (Cod. Theod. XIII, 3, 11), in qua praecipitur, « ut in singulis urbibus quae metropoles vocantur, optimi quique erudiendae praesideant juventuti, rhetores scilicet et grammatici Atticae Romanaeque doctrinae. » Cum vero grammaticos audimus, non primarum litterarum magistros accipimus: verum tam late eorum pomaeria procurrisse scire oportet, ut quidquid humanioris (0337B)ferme litteraturae est, ambitu suo complecterentur, atque adeo grammaticos quosdam Latinos Burdegalenses philologos Ausonius vocat. Singulae igitur in Gallia civitates archiepiscopales, et nonnullae etiam ex insignioribus urbibus, etiamsi metropoles non essent, Gratiani tempore professores publicos habuerunt. « Unde brevi, ut ad hanc legem Hospinianus notat (De Templis, p. 419), adeo liberalium artium et linguarum studia ibi florere coeperunt, ut divus Hieronymus in epistola quadam ad Rusticum Galliam studiis florentissimam appellarit. »
Quandiu igitur Gallia Romanae ditioni suberat, acerrimis ingeniis, liberalissimis studiis, optima doctrina excellebat. Irruentibus vero Barbaris nationibus, et per longum temporis spatium Europam fere universam ferro flammaque vastantibus, rerum facies adeo mutata est, ut jacturam maximam fecerint et artes simul et religio. Sed quamvis disciplinae, dum furor bellicus per omnia saeviret, ubique frigere et collabi coeperint, tamen non sunt penitus conculcatae. (0337C)Fides enim Christiana in Gallia, impiorum licet irruptionibus diu et plurimum vexata, semper viguit, semperque Gallicanam ornabant Ecclesiam Latinis saltem litteris eruditi episcopi. Neque enim fieri potuit ut doctrina omnis artiumque scientia prorsus exstinguerentur, religione salva. Hinc videtur non maxime a veritate alienum, Galliarum episcopos prudentissimam illam erudiendae juventutis rationem a Gratiano principe olim institutam, licet non uberrima ea qua sub propitio Romanorum imperio poterant utilitate et fructu, ea tamen qua poterant, semper observasse.
Verum ex quo Francorum reges, relicto cultu idolorum, se sanctae Christi Ecclesiae adunaverint, artesque simul et vera religio emerserint, moris hujus non obscura vestigia apud eorum temporum historicos reperies. Gregorius enim ille Turonensis sub Gallo episcopo litterarum studiis mancipatus est ( Greg. Tur. Vit. in ejus Oper. ). Et Gregorius Magnus Desiderium (0337D)Viennensem vehementer objurgavit, quod grammaticam exposuit et saecularibus litteris studuit (Joan. Diac. Greg. Vit. III, 33). Sanctus Germanus quoque abbas Grandivallensis traditus est beato Modoaldo Trevirensi episcopo, qui cum eum sagacis ingenii cerneret puerum, liberalibus litteris erudivit (Mabill. Act. Ben. saec. II, p. 511). Cyprianus porro et Messianus presbyteri una cum Stephano Diacono, qui vitam, res gestas, virtutes et miracula sancti Caesarii Arelatensis scripserunt, erant ejusdem Caesarii discipuli. Frodobertus etiam abbas Cellensis apud urbem Trecassinam pontificis Ragnesili scholis parentum studio mancipatur. Ac Leodegarius Augustidunensis episcopus a Didone Pictaviensi fuit strenue enutritus, et diversis studiis quibus saeculi potentes studere solent, adplene in omnibus disciplinae lima est politus (Ibid., p. 681). Praejectus denique Arvernensis (0338A)episcopus in Schola Iciodrensis episcopi litteris eruditus est (Ibid., p. 646).
Sed per varias bellorum procellas quae saeculo octavo Galliam infestarunt, cum otia et quies amica Musis fuissent praerepta, ubique litterarum studia languebant, donec Carolus Magnus ea postliminio excitavit denuo, et strenue laboravit, ut in episcopalibus civitatibus scholae publicae ibi antiquitus constitutae instaurarentur. Quamobrem epistolam generalem ad metropolitanos, episcopos, abbates et alios misit, ut « episcopia et monasteria praeter regularis vitae ordinem etiam in litterarum meditationibus docendi studium impendant. » Et proinde episcopi et abbates in concilio Cabilonensi II congregati juxta hujus sapientissimi imperatoris praeceptum decernunt: « Oportere se scholas constituere, in quibus et litterae solertia disciplinae, et sacrae Scripturae documenta discantur. »
Idem curavit Ludovicus Augustus ejus filius, ut (0338B)constat tum ex ipsius Vita et concilio Parisiensi II, tum ex Wandalberto Prumiensi monacho, in praefatione ad Vitam sancti Goaris, ubi scribit apud Gallias multos annos litterarum studia jacuisse, quousque sua aetate principum liberalitate et optimorum virorum solertia disciplinarum studia profecerunt. Hoc etiam ipsum statuerunt Eugenius II et Leo IV pontifices, in duobus conciliis Romae habitis, ex quibus posterius prioris canones confirmat. Canon autem qui ad hanc rem pertinet, sic se habet: « De quibusdam locis ad nos refertur, non magistros neque curam inveniri pro studio litterarum. Idcirco in universis episcopiis subjectisque plebibus et aliis locis in quibus necessitas occurrerit, omnino cura et diligentia habeatur, ut magistri et doctores constituantur, qui studia litterarum liberaliumque artium ac sancta habentes dogmata, assidue doceant, quia in his maxime divina manifestantur atque declarantur mandata. » Simile etiam confirmatur in concilio Valentino III, Lotharii imperatoris jussu in causa Valentini episcopi (0338C)celebrato. Ex his autem liquet nihil in synodis superius memoratis praecipi quod non fuit antiquitus institutum, neque scholas in episcopiis singulis, principibus his et praesulibus auctoribus, nuper erectas esse, sed potius eorum munificentia et consiliis ad splendorem pristinum revocatas.
Nec solum apud ecclesias quas exornat episcopalis cathedra scholae exstiterunt, sed in monasteriis etiam juventus in pietate, religione et bonis litteris erudita est. Quot viri magni, non tantum Gallicanae, sed etiam catholicae Ecclesiae lumina, Lirinensium disciplina et cura instituti sunt? Quandiu enim Lupi Trecensis, Honorati et Hilarii Arelatensium, Maximi Regiensis, Eucherii Lugdunensis, Vincentii Lirinensis laus et commendatio, quam credo perpetuam fore ac perennem, tam a Christiana quam litteraria republica celebrabitur, tandiu etiam hujus illustrissimi monasterii fama et gloria in ore doctissimorum omnium permanebit. Iltutus quoque, natione Britannus, et e (0338D)discipulis sancti Germani, in suo monasterio geometriam, rhetoricam, grammaticam et arithmeticam docuit; fuitque omnium artium peritissimus; ex cujus schola singulari doctrina et mirifica scientia viri in Gallias profecti sunt, inter quos praecipui Gildas Ruyensis abbas, Samson et Maglorius Dolenses episcopi, et Paulus episcopus Oxismiorum, qui in suis quae condiderunt coenobiis eadem colenda studia quae a magistro didicerant procul dubio statuerunt. Et sanctus Columbanus Hibernia oriundus ibique liberalibus studiis instructus, et postea in monasterio Banchorensi regularis disciplinae cultui operam dans, cum duodecim fratribus in Gallias transiit, conditisque duobus monasteriis, Francorum animos ad ingenuarum doctrinarum scientiam adeo accendit, ut brevi schola ejus Luxovii ingenti discipulorum frequentia et copia augeretur (Ibid., p. 8). Eustasio (0339A)enim doctore, qui in regendo Luxoviensi monasterio Columbano successit, quamplurimi in morum castitate et ingenuis artibus adeo informati sunt, ut inde vitae integritate et doctrinae fama commendati in abbates et episcopos electi essent (Ibid., p. 118). Neque prius ordinis sui apud Sublacum fundamenta posuit sanctus Benedictus, quam puerorum institutionem in se susceperit. Testes sunt Maurus et Placidus senatorii generis pueri, aliique quos a tenerioribus annis educavit, et pietatis literarumque studiis erudivit. E quibus Maurus in Galliam adveniens monasterium prope Aureliam exstruxit, ubi multorum nobilium pueri ab eo aliisque doctoribus omni eruditione sunt imbuti. Hujus etiam opera Benedicti regula in Gallias invecta, monasteria ubique surgere coeperunt, in quibus humaniores litterae et disciplinae omnes docebantur. Benedictinorum denique scholae adeo florebant, ut plurimi non solum vitae sanctitate insignes, sed et omni studiorum genere praestantissimi ad (0339B)pontificales infulas sunt evecti.
Forsan etiam alii fuerunt loci in Galliis praeter episcopia et monasteria, in quibus omnis studiorum facultas Sigbercti temporibus vigebat. Omisso enim quod aliorum locorum mentio facta sit in duobus Romanis conciliis supradictis, videntur nonnulli bonas litteras alibi didicisse, quam in episcopalibus et monasterialibus scholis. Aliquos quidem in aula regia educatos, et disciplinis quibus erudiri nobilium liberos decet, ornatos novimus. Alios quoque legimus probatissimis magistris traditos fuisse liberalibus doctrinis imbuendos, quos tamen non liquet in episcopiis aut coenobiis earum cognitionem consecutos esse.
Ostenso igitur quod scholas, quas bene dispositas imitaretur Sigberct, Gallia plane habuerit, in quibus juvenes elegantioribus litteris expolirentur, et praeceptis philosophiae informarentur, proximo loco quaerendum est qualis illa fuerit schola Cantuariorum. In (0339C)iisdem certe artibus tractandis atque cognoscendis apud Cantuarios, ac in Gallia, adolescentes curam suam maximam posuisse ex hoc ipso Baedae loco patet: quod non mediocre est argumentum scholam etiam in Cantia institutam, perinde ut eas in Galliis, ingenuarum artium fuisse domicilium. Hoc etiam ex eo confirmatur, quod sanctus Livinus per quinquennium institutorem habuit sanctum Augustinum primum Cantuariae antistitem, et tam in sacris quam humanis litteris feliciter eruditus ab eo presbyteratus gradum suscepit (Ibid., p. 455). Gotselinus quoque in Vita sancti Augustini testatur Aedilberctum regem episcopia et monasteria condidisse, in eum procul dubio finem, ut viri eruditi a Gregorio in Britanniam missi ibi litteras docerent, et Anglos ad fidem Christi conversos ad omne ecclesiasticum officium instruerent. Hinc licet in primis hujus Ecclesiae cunabulis ecclesiastica munera a peregrinis hominibus necessario essent obeunda, defunctis tamen sancti Gregorii discipulis, ex nostratibus inventi sunt qui episcopali (0339D)dignitate et cathedra honestarentur. « Paulino enim Hrofensi de hac vita substracto, Honorius archiepiscopus in ejus locum Ithamarum ordinavit, oriundum quidem de gente Cantuariorum, sed vita et eruditione antecessoribus suis aequandum; in quo nihil perfectae sanctitatis quantum ad vitam, nihil elegantiae Romanae quantum ad scientiam desiderares; ita primus in patriam pontificalis honoris in Angli persona ferens gratiam, provincialibus suis nonnullam dignitatem adjecit (Bed. Hist. eccl. III, 14). » Quo mortuo, Deusdedit consecravit Damianum (Hist. eccl. III, 20), qui de genere Australium Saxonum erat oriundus; et ubi post obitum Damiani episcopatus jam diu cessaverat, ordinavit Theodorus Puttam et ecclesiasticis disciplinis et modulandi peritia more Romanorum a discipulis beati papae Gregorii institutum. Defuncto quoque Thoma Orientalium Anglorum episcopo (Ibid.), Honorius Berctgilsum cognomine Bonifacium de provincia Cantuariorum loco ejus substituit. (0340A)Postquam etiam Honorius metas sui cursus implevisset, electus est archiepiscopus cathedrae Doruvernensis Deusdedit de gente Occidentalium Saxonum; quo migrante de saeculo, reges Osuiu et Ecgberct assumpserunt cum consensu ecclesiae virum bonum, et aptum episcopatui presbyterum nomine Uighardum (Hist. eccl. III, 29), qui a Romanis beati Gregorii papae discipulis in Cantia Duroverni, scilicet quae urbs, ut Lelandus scribit, tunc academiae prae se ferebat speciem, fuerat omni ecclesiastica institutione sufficienter edoctus. Erkenualdus denique sub Theodoro archipraesule episcopus Lundoniensis, discipulus fuit beati pontificis Melliti (Leland. Collect. vol. I, p. 20). Ex quibus exemplis, feliciter satis et cumulate probatur ante archiepiscopum Theodorum summam docendae juventutis curam fuisse apud Cantuarios adhibitam.
Nec infirmum hujus rei argumentum est, quod Baeda noster de Codicibus plurimis mentionem fecerit (0340B)(Hist. eccles. I, 29), quos Gregorius, postquam in Anglia omnia quam prospere successisse audiverat, Augustino misit, ut gens Saxonica litterarum omnium studio versaretur. Quem postea imitatus Benedictus Biscop monasterium suum, crebris itineribus ratione illa Romam confectis, magna librorum copia locupletavit. Si autem licet conjecturam facere de libris quos Gregorius misit, ex iis quos Benedictus secum Roma abduxit, universas certe artes liberalissimas doctrinasque sunt complexi. In hujus enim monasterio Baeda ipse educatus ingenue, et in legendis libris ab illo undique collectis tempus fere totum consumens, disciplinis omnibus se instruebat. Nec quidem verisimile est Benedictum sui privati coenobii diligentiorem, quam Gregorium integrae Saxonicae Ecclesiae, curam habuisse.
Equidem pluribus in locis praeter Cantiam se juventus Anglica litterarum et humanitatis studiis dedebant. Aidano enim natione Scotto in Angliam (0340C)accersito, ut ejus doctrina et ministerio gens Nordanhymbrana fidei Christianae gratiam acciperet, donabantur a rege Osualdo « possessiones et territoria ad instituenda monasteria, et praeceptoribus Scottis parvuli Anglorum una cum majoribus imbuebantur studiis, et observatione disciplinae regularis (Hist. eccl. III, 3). » Ex Aidani Schola illustri prodierunt viri et eruditionis fama et celebritate nominis florentissimi, quorum ex doctrina et industria fructus cepit uberrimos tam ecclesiastica quam litteraria respublica. Nec pejus de ecclesia merita est monasterialis sanctae Hildae schola apud Streaneshalch (Hist. eccl. IV, 23), quae istam praecipue habuit gloriam, ut ex ea non pauci ad summum ecclesiastici honoris apicem eveherentur. Si autem in aliis nostrae Britanniae Scholis juventus litteris omnibus exculta sit, nullus datur dubitandi locus, quin in sede omnium in Britannico orbe potentissima artes maxime floruerint. Neque enim hoc obscure ab historicis notatur. Nam « sanctus Uilfridus postquam aliquot annos (0340D)apud Lindisfarnenses transegerat, aliquandiu, Honorio gradum archiepiscopi tenente, apud Cantuarios demoratus, diligenter his quae inspiciebat discendis operam dabat (Hist. eccl. V, 19). » Et « Oftfor in utroque Hildae abbatissae monasterio cum lectioni et observationi Scripturarum se dedidisset, tandem perfectiora desiderans venit Cantiam ad archiepiscopum Theodorum (Hist. eccl. IV, 23). » Hinc abunde convincitur scholam Cantianam studiis saltem theologicis caeteras longe antecellere. Cum autem reliqua omnia studia istis temporibus ad theologiam referebantur, eoque viam faciebant humaniores litterae artesque liberales, ut probant ipsius Baedae libri disciplinarum ingenuarum totum ambitum complexi, necesse est etiam in artibus docendis Cantuariorum academiam aliis praestitisse.
Schola igitur apud Doruvernenses constituta satis celebris fuit etiam ante Theodorum archiepiscopum (Hist. eccl. IV, 2). Cum vero praesul ille doctissimus (0341A)cum Hadriano abbate Britanniam pervenerit, ampliorem illam longe et illustriorem reddidit. « Et quia litteris sacris simul et saecularibus abundanter ambo erant instructi, congregata discipulorum caterva, scientiae salutaris quotidie flumina irrigandis eorum cordibus emanabant, ita ut etiam metricae artis, astronomiae et arithmeticae ecclesiasticae disciplinam inter sacrorum apicum volumina suis auditoribus contraderent. » Et eorum discipuli fuerunt adeo eruditi, ut Latinam Graecamque linguam aeque ut propriam in qua nati sunt norint, inter quos erat Albinus qui Hadriano in monasterii regimine successit (Hist. eccl. V, 20), et Aldhelmus Schireburnensis episcopus.
His igitur rationibus aperte comprobatur et Gallias et Cantiam tam artium quam theologiae antiquitus studio inclaruisse. Cum vero duo eruditissimi apud Oxonienses viri et de re antiquaria optime meriti, alter in sua ornatissima Historia et Antiquitatibus (0341B)universitatis Oxoniensis, alter in lectissimis suis Adnotationibus, quibus Aluredi magni Vitam a litterato equite Johanne Spelmanno scriptam et a se nuper editam illustravit, Sigberctinam erga scholam male animo affecti, multum operis et diligentiae ad celebritatem ejus evertendam contulerint, instituti mei ratio postulat ut si quid habeam quod eorum argumentis respondeam, in medium denuo proferatur.
Fullerus autem, in Historia quam de Ecclesia Britannica Londini edidit, sua saltem sententia perspicue satis ostendit, apud Gallos artes ingenuas magnopere invaluisse, ex his sancti Hieronymi ad Rusticum monachum verbis: « Audio religiosam te habere matrem, quae aluit, quae erudivit infantem, ac post studia Galliarum quae vel florentissima sunt, misit Romam, non parcens sumptibus, ac absentiam filii spe sustinens futurorum, ut ubertatem Gallici nitoremque sermonis gravitas Romana condiret. » Sentiunt tamen viri hi (0341C)doctissimi « nihil amplius exinde colligendum, quam monachum illum lingua vernacula probe instructum, magistri puta Gallicani auspiciis et in schola tantum grammaticali, Romam se matris impulsu contulisse, ut artibus viro accommodis, hoc est, academicis, ingenium expoliret. Quod quidem, inquiunt, opus facto non fuisset, si Universitas jam tum in Gallia floruisset (Antiq. Oxon., p. 35). »
Verumtamen si de iis quae supra adnotavimus de Gallorum scholis nullo artificio, nulla subtili interpretatione, se poterint expedire, necesse est illos beati Hieronymi verbis vim maximam inferre. Ille enim eloquentissimus Pater certe nihil aliud vult quam quod Rustici mater eum Romam miserit, quasi ad academiam omnium in Romano imperio nobilissimam. Eo enim adolescentes studiorum gratia ex omnibus provinciis confluebant. Hinc ex Africa juventus, licet et « illic artium liberalium scholae (Salvian. de Gub. Dei, lib. VII), illic philosophorum (0341D)officinae, cunctae denique vel linguarum gymnasia vel morum » exstiterunt, cupiditate discendi ad potentissimae civitatis professores se conferebat: cumque alioquin Africa jam olim nutricula causidicorum audiret, « S. Augustinus (Lib. VI Conf., cap. 8) Romam processerat, ut jus disceret. » Eodem modo ex ipsa Gallia scholares addiscendo juri certatim eo commeabant. Sic Paulinus Nolanus ( Vid. Vitam ejus cum Opp. editam ) Burdigalae praeceptorem habuit Ausonium, sub quo in poeticis et rhetoricis studiis mirum quantum profecit: Ausonio tamen a Valentiniano in aulam evocato, ut Gratiani filii studiis praeesset, Paulinus, Burdigala relicta, Romam profectus est, ibique causas forenses magna felicitate tractavit. Rutilius quoque Numatianus de Palladio quodam Gallo agens (Itin. I, vers. 207-8) : Facundus juvenis Gallorum nuper ab arvis Missus, Romani discere jura fori.
Et S. Germanus ( Vide Vitam ejus a Constantio scriptam ) (0342A)ut « in eum profectio litterarum plena conflueret, post auditoria Gallicana intra urbem Romam juris scientiam plenitudini perfectionis adjecit. » Similiter Q. Symmachus, qui apud Gallos eloquentiae addiscendae incubuit juvenis, postea « in domicilio Latiaris facundiae otio et studio torpere se » scribit (Lib. VIII, ep. 68). Rusticus igitur, ut ferebat eorum temporum consuetudo, Romam profectus est, non quod Galliarum scholae bonarum litterarum studiis non essent vel florentissimae, sed ut facundiam, qua apud suos imbutus est, elegantia et gravitate Romanorum ingeniis insita condiret, ut sale Romano Gallicanam siccaret abundantiam, et juris scientia, quae tunc potissimum Romae viguit, ornaretur. Denique ut magis appareat quales scholae saeculo Hieronymiano apud Gallos fuerint, liquet illis temporibus Salonium ( Eucher. Lugd. ep. ad Salon., et Gennad. Catal. vir. ill. in Salv. ) et Veranum in Lirinensi insula sub Honorato et Hilario magistris primo enutritos, deinde (0342B)fuisse consummatos a doctissimis viris Salviano et Vincentio, qui humana et divina litteratura instructi eloquentia pariter caeterisque studiis excellebant. Eodem tempore Sidonius Apollinaris ( Vide ejus Vitam a Savarone scriptam ) Arvernensis in disciplinam traditus est ludimagistris celebribus Eusebio et Oeno sub quibus cum litteris Graecis et Latinis strenuam navasset operam, tandem omni cura indulsit philosophiae, mathematicis, jurisprudentiae, quibus rebus ante alios eruditior evasit. Qui etiam laudat Hecdicium nobilem Arvernum (Sid. Apoll., l. III, ep. 3), quoniam ob « ejus pueritiae gratiam Arvernum undique gentium confluebant studia litterarum; » eique debebatur, quod « sermonis Celtici squamam depositura nobilitas, nunc oratorio stylo, nunc etiam camenalibus modis imbuebatur. » Hoc modo quoque Sidonius Aspro cuidam ex matre Arverno scribit (Ep. 21, l. IV): « Hic te imbuendum liberalibus disciplinis grammatici rhetorisque florentia studia monitu certante foverunt, unde tu non tam mediocriter institutus (0342C)exiisti, ut tibi liceat Arvernos vel propter litteras non amare. S. Remigius quoque Rhemensis fuit episcopus « egregiae scientiae » (Greg. Tur., Hist. Franc., l. II), et apud suos « rhetoricis adprime imbutus studiis. » Postremo, legimus ( Mabill., Act. Ben., in Vita Caesarii Arel. ) Julianum Pomerium gente Maurum in Galliam profectum, et in civitate Arelatensi scholam rhetoricam aperuisse. Quamvis igitur, ne in verbo ludamus, Universitas proprie dicta, quatuor facultatibus constans, in qua certi honoris gradus litteratis solemni ritu conferuntur, B. Hieronymi aetate non floruerit, pro certo tamen exstiterunt academiae sive scholae, in quibus liberalia studia colebantur.
Jam autem spero in defendendis Galliarum scholis a me cumulatissime satisfieri: restat tamen Cantuariensium insigne gymnasium ab Oxoniensium objectionibus vindicandum. Ostendit autem Fullerus Sigberctum (0342D)scholam suam ad Cantuariensium exemplar omnibus modis conformasse. E contra historiographus Oxoniensis ille celeberrimus affirmat (Antiq. Oxon., p. 35). Baedam nihil de civitate ipsa Cantuariae, sed « de integra provincia locutum, » juxta morem « Cantuariorum habere. » Sed probent Oxonienses, si possint, auctorem nostrum per totum opus suum ecclesiasticum vocem hanc de integra provincia unquam intellexisse. Est porro verisimillimum Cantuariorum provinciam Sigbercti tempore intra modicos regni Cantiae fines fuisse circumscriptam. Licet enim archiepiscopi Dorubernenses metropoliticum jus in regiones alias asseruerint, constat tamen neminem ex iis tantam potestatem ante Theodorum plena auctoritate possedisse. Sed ut objectioni huic levi abunde respondeam, patet ex hoc Baedae loco vocem Cantuariorum vel de ipsa Cantuaria, vel summum de dioecesi ista accipiendam. Nam dicitur Sigberctum auxilio suo juvasse episcopus « Felix quem de Cantia acceperat. » Nihil autem affert nobilis ille (0343A)antiquarius, quare eum qui de Cantia advenerat, putemus magistros non praebuisse juxta quod in Cantia fieri viderat, sed juxta morem integrae Cantuariorum provinciae, cum tamen nusquam, ubi laudabiles Cantuariorum consuetudines notaret, nisi in ipsa Cantuaria apud Honorium archiepiscopum, commoratus sit (Hist. eccles. II, 15). Postquam enim de Burgundiorum partibus ad archiepiscopum venisset, eique indicasset desiderium suum, de Cantuaria certe Honorii sede missus est ad praedicandum verbum vitae Orientalibus Anglis. Tandem vero Oxoniensis orator prae suo nimirum facili et liberali in adversarios animo concedere dignatus est, Baedam « morem Cantuariensium sensisse, eorumque vestigiis institisse Sigberctum, » strenue tamen contendit, « si scriptores omnes audiamus, praeter paedagogium vulgare ac documenta quaedam pueros ad religionem informantia, quae lingua etiam vernacula tradi solebant, nil ibi viguisse fatendum. » Verum neminem adeo audacem (0343B)ac temerarium fore arbitrabar, ut de alicujus rei veritate ad scriptores omnes provocet, nec tamen unum ex iis testem citare possit qui fidem assertioni suae faciat. Quoniam igitur iis quae libere affirmantur, nullo periculo negatione simplici respondetur, vel nullos omnino scriptores pro iis facere fateantur Oxonienses, vel assertionem suam, quam negamus prorsus, testium aliqua tandem auctoritate confirment.
Pergit vero suo modo Oxoniensis, et stylo superbiente satis et censorio Fullerum, qui sedente apud Cantuarienses Theodoro geometriae, arithmeticae musicaeque praelectiones Cantuariae exstitisse a Baeda haberi refert, « falsarium nequissimum » vocat. Sed, bone vir, animus tuus plus quam sat est concitatus et constantiam ac sanitatem ferme videtur amisisse. Nihilne, « ne tantillum quidem apud Baedam occurrit de loco, quo Theodorus ille et Adrianus scholas aperuerint? Nonne hoc ipso capite in quo de eorum schola Baeda loquitur (Hist. eccles. IV, 2), apertissime (0343C)pronuntiat musicam ecclesiasticam eatenus, hoc est a temporibus discipulorum B. papae Gregorii ad Theodorum usque, in Cantia notam fuisse ac celebrem? Quo concesso, anne verisimile est eruditissimum illum archiepiscopum, qui proculdubio liberales scientias non tantum tuebatur, sed ubicunque eas invenerit positas, auctiores reddidit, artem musicam aliasque quibus juvenes a Gregorii discipulis in Cantia institutos esse supra probavimus, adventu suo e Cantia, e propria Ecclesia ac sede exterminasse? Hoc quidem barbari, rudis et indocti est: verum non sapientissimi, non Theodori. Quod si igitur in Cantia schola fuit liberalium disciplinarium domicilium, quo in loco melius eam collocabimus quam Cantuariae, ubi Theodorus suam archiepiscopalem cathedram habuit, et Adrianus monasterio praefectus est, in quo cum suis apte degere, et maximam erudiendae juventutis curam gerere potuisset? Denique Baeda ipse in praefatione sua ad Historiam, ut omnem (0343D)de hac re dubitationem penitus tollam, disertis verbis testatur, « Albinum abbatem reverendissimum virum et per omnia doctissimum, in Ecclesia Cantuariorum a beatae memoriae Theodoro archiepiscopo et Hadriano abbate viris venerabilibus atque eruditissimis institutum. » Et ex Baeda supra ostendimus, Oftforum perfectiora desiderantem venisse Cantiam ad archiepiscopum Theodorum. Berctualdus etiam ( Leland., de Script., in Berthowaldo ), postea archiepiscopus, relicto Glastoniensi monasterio, Cantiam migravit eo consilio, quo reliqua Saxonum ingenuorum turba; quae ad Theodorum et Adrianum tanquam ad bonarum litterarum fontes ipsos confluebat ingenti juxta ac ardenti studio discendi. Qui et habuit Aldhelmum contubernii sodalem (Malms., de Pontif. l. V), et cum eo pariter litteris studuit. Et Tobias Hrofensis Doroverni Cantiorum educatus ( Leland., in Tobia ), praeceptoribus his undecunque doctissimus usus est. Malmsburiensis quoque de sancto Aldhelmo (0344A)scribit parentem ejus non degeneris magistri scholae tradidisse filium primis imbuendum elementis, sed Adriano abbati sancti Augustini. « Cumque jam majusculus e Cantia in Uuest-Saxones remeasset, in Meldunensi monasterio liberales artes plenitudini scientiae adjecit: quas tamen ut medullitus combiberet, iterum Cantiae studuit ad pedes Adriani. » Videmus ergo Theodorum in ecclesia sua juvenes docuisse, discipulosque Adriani in Cantia ad pedes ejus studuisse, in schola certe beati Petri monasterii, cui Cantuariae abbas praefuit, supra omnes fere suo saeculo doctos viros litteratus. Quibus igitur inurenda est infamis illa Falsarii macula, qua Fullerus ab eorum iracundo nimis et moroso oratore indignissime notatur, Oxonienses ipsi judicent.
Ideo nullo modo congruum videtur Cricladae id gloriae tribuere, ut juxta anonymum quemdam ibi Theodorum aliquando praelegisse dicamus. Cum enim superius monstravimus ex indubitatae auctoritatis scriptoribus, (0344B)Anglorum gentem illum in Cantia magistrum habuisse, nihil moramur incertum aliquem sine nomine, sine pondere, sine fide auctorem. Neque enim cum ipsis qui eum laudant satis convenit; nam personae ac temporis quoque ratione dissentit, Greekesladam a Theodori institutoris disciplina sic fuisse dictam asserens, cum revera Theodorus, ut Twynus quidem affirmat, restitutor tantum accesserit iis Scholis (Lib. II, sect. 8). Si autem Oxonienses, per quod hic innominatus scriptor de Theodoro apud Greekeslade tenente scholas scripsit, suae causae firmamenti aliquod sperant adjungere, totum ejus et integrum testimonium verum esse defendant; non est enim cur testem vera falsis miscentem audiamus. Quod tamen non facturos opinor, ne Greekladenses scholas a Theodoro erectas Sigberctina posteriores esse fateantur.
Objectant vero iterum Oxonienses quod « eos in quorum usum Sigberct scholam instituit pueros vocat Baeda, nempe quales manum ferulae haud dum (0344C)subduxerant, neque tanquam academicos convenisse illos vel inde liquidissime patet, quod paedagogos iisdem impositos tradidit, quam vocem ad puerulos, virgas et flagra nondum eluctatos pertinere, quis est qui nescit (Antiq. Oxon., p. 39)? » Verum quod hic objicitur, adeo leve est, adeo nugatorium, ut mihi quidem responsione ulla vix dignum videatur. Neque aliquid amplius omnino reponerem, nisi id istorum triumphi et inaudita contumacia flagitarent. Quis autem insignem illum apud Oxonienses antiquarium ignorasse dixerit, tam adolescentes quam pueros proprie dictos et infantes, praecipue apud auctores monasticos, puerorum nomine contineri? Si quis hoc ausus sit dicere, illum certe graviore telo quam acumine grammaticali transfiget (Ibid.). Pueros autem, imo et infantes illo sensu accipi, plurium qui Baedano saeculo floruerunt auctorum testimonio demonstrari potest. Quot enim, qui pueri appellantur, cum in philosophiae, tum theologiae studiis versatos legimus? (0344D)Notum est enim, Modoaldum episcopum, cum Germanum Grandivallensem abbatem sagacis ingenii cerneret puerum, litteris eum liberalibus instituisse (Mabill., Act. Ben., saec. II, p. 511). Uulframnus quoque episcopus Senonensis « in puerili aetate constitutus magistris catholicis traditus est sacrarum litterarum studiis imbuendus; qui per omne pueritiae vel adolescentiae tempus exercens usque ad virilem aetatem ab hac intentione animum non reflexit (Ibid., saec. III, part. I). » Et Bercharius postquam disciplinis institutus est, puer dicitur (Ibid., saec. II, p. 833), Theodorus etiam Cantuariensis in Capitulis suis scribit infantes monasterii XIV annis carnem manducare. Item in Statutis Ordinis sancti Benedicti, in Spicilegio Acheriano: « Statuimus quod infantes qui recipiuntur in monasteriis et quotidie audiant regulam exponi, et scholam non exeant, donec legitimae sint aetatis, et tunc professionem faciant, et benedictionem accipiant secundum formam regulae. » Iidem pueri (0345A)monasterii dicuntur apud Theodorum, ubi vetantur pueri monasterii ante XXV annos ordinari. Denique Baeda ipse infantulus bonae spei et divina et saeculari litteratura imbutus est ( In ejus Vita ). Et pueros igitur et infantes liberalibus doctrinis olim informatos non contemnenda testium copia ostendimus; jam autem castiganda est magna eorum de paedagogiis contentio; et hic quidem, quoniam objectio tam inepta fusiorem ulterioremque disquisitionem non capit, satis erit dicere quod paedagogare idem sonet quam docere (Sur., in Vita SS. Serverin. et Victorin., n. 2), et ingenuarum artium magistri etiam paedagogi nominentur.
Sententiam autem nostram reddit firmissimam Baedanae Historiae regius interpres, qui vocem pueri geonge menn, et paedagogos lareowas reddidit. Jamque Oxoniensis praeter convicia nihil habet quod reponat; interpretem, scilicet, inscitiae postulat, et versionem e Latino Exemplari imperite admodum, (0345B)et qua erat ea aetas caecitate, pingui plane Minerva ductam fuisse satis pro imperio pronuntiat. En vero quam gratum Oxonienses erga eruditissimum eorum academiae fundatorem gerunt animum? Si modo universitatis Cantabrigiensis famam minuere ejusque antiquitatis gloriam extenuare possint, mendaces, maledicos, ingratos esse non pudet. Illustrissimus certe rex Aluredus non adeo rudis erat et barbarus, non adeo Latinae linguae inscius, ut non potuerit Saxonicam illam versionem et accurate et erudite fecisse. Fuit enim liberalissime educatus, scriptores optimos Latinos non tantum ad intelligendum, sed ad vertendum imitandumque cognovit: habitus est istis temporibus in primis doctus, grammaticus, orator, philosophus, historicus, musicus, Saxonicae poeseos princeps, idem etiam architecturae et geometriae peritissimus; ipsius versiones adeo solidae fuerunt, adeo elegantes, adeo ad vivum expressae, ut lectores mirum in modum delinirent. Quod autem ad ipsam (0345C)hanc versionem attinet, rex eruditissimus verbum de verbo tam acute, tam fide reddidit, ut etiam uniuscujusque voculae vim propriam optime servaverit, nil denique, ut verbis utar Hickesii viri summi et doctrina omnigena ornatissimi qui litteraturam Saxonicam et ipse novit optime, eamque si non multis saeculis perditam, pessime neglectam tamen nobis restituit, nil, inquam, regiis versionibus perfectius dici possit. « Bone Deus! Quam in illis nativus, facilis et simplex sermo, praecipue in Ecclesiasticae Historiae Baedae paraphrasi; cujus augustissimum auctorem, sive dictionis in ea puritatem, sive perspicuitatem styli, sive hypotyposin illam miram, qua res omnes quasi ob oculos legentis ponit, spectes, Caesari in dicendo aequalem censebis (Praef. ad 1 Edit. Gram. A. Sax., p. 12). » Nihil igitur in historiographo Oxoniensi apparet ingenuum, modestum, pudicum; et quoniam regem interpretem contumeliis quam illiberaliter insecutus est, necesse est vel illius versionem nunquam legerit, vel non omnino, vel (0345D)saltem pessime intellexerit.
Sed quid si vox paedagogos hoc in loco eo sensu quo volunt Oxonienses accipiatur? Fatendum est quidem in iisdem scholis, quae liberalioribus scientiis inclaruerunt, multos ab ipsa pueritia primis grammaticae rudimentis ediscendis operam dedisse, donec altiori eruditioni pares evaderent; et ob eam forsitan rationem Baeda noster et paedagogorum qui pueros primas litteras docerent, et magistrorum qui ingenuis studiis eos instruerent, mentionem fecerit. Licet igitur concedamus pueros praeceptoribus, quales in ludis grammaticalibus dominari soleant, in disciplinam traditos fuisse, cum tamen ex Baeda constat magistros quoque in Sigberctina schola juventuti informandae praefuisse, non video quo modo haec concessio vel Oxoniensium causae prosit, vel Cantabrigiensibus noceat. Huic autem conjecturae maximam fidem facit (0346A)consimilis puerorum erudiendorum apud Cantuarios ratio; apud quos sanctum Aldhelmum primas litteras didicisse supra ostendimus, et omni eruditione postea fuisse institutum.
Pergit autem Fullerus, et quo pueros artium et scientiarum capaces esse probaret, Asserium Menevensem accersit, scholares quos Oxonii nutrivit Alfredus pueros vocitantem. Et hic quidem mirum quid respondet antiquarius ille nobilissimus (Antiq. Oxon., p. 40); a Fullero scire vult in quonam Codice vocem illam pueris deprehenderit, dicit se praeter alia bene multa et Parkeri et Cambdeni Exemplaria consuluisse, nec in eorum aliquo vox ea comparuit; iterum igitur Fullero falsarii notam inurit; et non pueros tantum, sed et infantes Oxonii priscis temporibus studuisse concedere audet, si id Asserii suffragio verbisque apographi cujuspiam, quantumvis mancis et fugientibus, modo ne interpolatis, confirmarit. Cave autem, bone vir, ne quod (0346B)magno satis hiatu promiseris, invitus praestare cogaris. Quid autem si ex vestro Cambdeniani Asserii apographo ipsos infantes in Alurediana schola studuisse monstraverim? Tum profecto necesse est, Oxonienses, fateamini oratorem vestrum in id maxime incubuisse, ut aliquid tandem proferret, quod risibilem se arguat, qui quidem hac in re nihil non ridendum protulit. Audiamus igitur Asserium: « Aethelweard omnibus junior ludi litterariae disciplinae, divino consilio et admirabili regis providentia, cum omnibus pene totius regionis nobilibus infantibus, et etiam multis ignobilibus, sub diligenti magistrorum cura traditus est. » Anne hic nihil minus quam pueri? imo certe nondum puerorum, merorum infantium multitudinem in scholam suam rex studiosissime congregavit.
A rege igitur Sigbercto quod liberalium artium schola institueretur, abunde satis, ut arbitror, demonstratum est. Jam mihi diligentissime est quaerendum quem locum rex prudentissimus potissimum (0346C)elegerit in sempiternam philosophiae Musarumque sedem. Cum autem viri ingenio praestantissimi clarissimique de hac re litem sibi invicem gravem acerrimamque intenderint, Cantabrigiensi academia illustrissimum regem fundatorem suum esse confirmante, Oxoniensibus contra omnino negantibus, spero meam sententiam, si modo validis rationibus innitatur, apud utrosque ad persuadendum valituram; nihil enim praejudicati huic causae affero, ut pote qui alumnus fuerim utriusque academiae, nec necessitudine quadam sola, sed voluntate pariter utrique devinctus. Si igitur quod sentio libere dicam, non quidem diffitendum est Cantabrigiensium causam mihi saltem longe et meliorem et probabiliorem esse videri, et inique Oxonienses facere, qui de istorum antiquitate detrahere conantur. Ipsi enim videant annon necessario concedendum est rationibus aeque validis probari posse Sigberctum Cantabrigiae scholam instituisse, ac Oxonii Aluredum suam. (0346D)Nam non certissime constat ex antiquissimis historiis an ipsa academiae fundamina Aluredus posuerit. Procul dubio Asserius, qui vitam Aluredi tum succincte in Annalibus, tum copiose in libro de illius Rebus Gestis descripserit, Oxoniensis academiae nusquam meminit, multo minus fundationis ejus, licet Aluredo fuit in primis familiaris. Est autem plane incredibile tam praeclarum et memorabile facinus Asserium praetermittere voluisse, praesertim si talis instituta est academia, qualem nobis exhibent Chronicon novi monasterii Uuinton, et Johannes Rossus, ubi et ipse inter celeberrimos professores fuerit; qui certe fusius prosequitur plurima minoris momenti, qualia sunt privilegia scholae Anglo-Saxonum Romanae, et quae de ea schola loquitur, quam in suo palatio Aluredus instituit Nec historicorum nostrorum per annos CCCC et amplius, licet res gestas Aluredi (0347A)caeteras copiose enarrarent, omnesque opportunum maxime ad eam rem haberent locum, reperiri quemquam existimo qui scholas publicas Oxonii ab eo aut institutas aut instauratas memoriae prodidit, ante Ranulphum Cestrensem; cujus vestigiis, qui post eum insecuti sunt, fere incedentes, eadem pari fide referunt, de veritate quidem parum solliciti.
Oxonienses vero adversariis Asserium nihil de Oxoniis locutum praedicantibus objiciunt clausulam quamdam in Codice illo Asserii a Camdeno edito, in quo legitur exortam esse pessimam ac teterrimam Oxoniae discordiam inter Grimbaldum doctissimosque illos viros quos secum adduxit, et veteres scholasticos quos ibidem invenisset; qui leges et legendi formulas a Grimbaldo institutas amplecti recusabant, et retinebant mordicus eas olim a Gilda, Melkino, Nennio, Kentigerno et aliis sancitas, et postea a divo Germano comprobatas. Hinc liquere asserunt Aluredum scholas Oxonii instituisse, nec tamen (0347B)primitus, sed potius restituisse ex testimonio Asserii.
Sed pace horum doctissimorum virorum merito videtur dubitari an ista clausula ab Asserio ipso fuerit conscripta, an potius a nupero aliquo falsario mala fide assuta. In universis enim optimae fidei manuscriptis exemplaribus tota haec historia de Oxoniensium dissidio non invenitur; neque tantum in eo Codice quo usus reverendissimus Matthaeus Cantuariensis, sed et in iis omnibus quos vidit Lelandus, siquidem ille testatur Asserium nonnisi tecte, suppresso ejus nomine, de Vado Isidis scripsisse, et disertis verbis affirmat eum nec Graecoladae, nec Lecheladae, nec Latheladae, vocabulorum mere Saxonicorum, ut neque transmigrationis meminisse, ne per umbram quidem ( Leland., in Comment. ad Cygn. Cantion., voce ISIDIS VADUM). Si vero Asserius de discordia illa, de veteribus scholasticis, et de Gilda caeterisque aliquod locutus esset, transmigrationis (0347C)certe per umbram saltem meminisset. Gildas enim et reliqui qui ab hoc Pseudo-Asserio memorantur, si ipsis Oxoniensibus Graecoladensium scholam ad Theodori usque tempora floruisse dicentibus fides ulla adhibenda est, isti scholae multo prius, quam ficta transmigratio fieri potuisset, leges vivendi et disciplinam dabant. Desideratur denique hic paragraphus ex Exemplaribus istis bene multis quae antiquarius Oxoniensis cousuluisse se scribit. Credi enim vix potest ut tam strenuus illius academiae vindex, quod ad augendam firmandamque Camdeniani Codicis fidem adeo pertinet, sciens omisisset, si in suis Codicibus hanc clausulam invenisset. Et plane incredibile est antiquiores historicos illos, Aethelweardum, Ingulphum, Marianum Scottum, Florentium Uuigorniensem, W. Malmsburiensem, reliquosque per CCCC et amplius annos ab Asserio restitutionem scholarum Oxoniensium per Aluredum, aut hanc discordiam universos per omnia saecula penitus tacere voluisse, si in Exemplaribus Asserii istiusmodi (0347D)paragraphum legissent. Ex quibus colligitur ad veritatem quam proxime accedere, nusquam exstitisse exemplar aliud, in quo haec clausula reperiatur, quam illud cujus cl. Camdenus mentionem fecerit, clausulamque ipsam a falsario quodam Oxoniensi forsan insertam esse.
Porro antequam dissidii mentionem fecisset Asserius, si justae historiae conscribendae ratio habita fuisset, eum necessario oportebat Oxoniensis academiae ejusque celebris sive institutionis sive restitutionis meminisse. Quod autem ad scholas Oxonienses attinet, nihil de iis apud Asserium, ne tecte quidem habetur, quidquid secus dicat Lelandus. Siquidem schola in qua Aluredus Ethelweardum filium natu minorem cum omnibus pene totius regionis infantibus in liberalibus artibus enutriri curavit, intra palatii seu aulae regiae parietes circumscripta est, ut liquet ex ipsius Asserii narratione, qui scribit filios nobilium in regali familia fuisse nutritos. Atque huic (0348A)scholae, non Oxoniensi, quotannis octavam partem annuorum redituum Aluredus destinavit, ex mente Asserii et antiquorum omnium historicorum qui Asserium explicant. Si igitur concedent Oxonienses Menevensem non imperitissime, non insulsissime scripsisse, eumque ne dicam optime, sed mediocriter solum novisse, quod consequitur, cum antecedentibus connectere, necesse est ut fateantur clausulam hanc, non ab Asserio scriptam esse, sed ab Oxoniensi aliquo historiae ejus imprudenter assutam, qui dum scholam ab Asserio memoratam stulte Oxoniensem credit in errorem lepidissimum est inductus.
Quod etiam fidei clausulae Editioni Camdenianae insertae plurimum derogabit, cl. Spelmannus vidit « Asserium antiquitus manuscriptum, eum ipsum archetypum, ex quo auctorem istum archiepiscopus primo divulgarit, ut quidam verisimiliter existimant; verisimiliter, inquam, sive characterem (0348B)Saxonico affinem spectes, sive virgulas et apices ex rubrica factos, quibus iste praesul Mss. a se lectos notare solitus est. In eo Ms. clausulae quae periodum de dissidio proxime praecedunt, quaeque sequuntur, in textu visebantur antiquioris et maxime indubitatae scripturae, cum aliae libri partes a manu recentiore sint et subdititiae videantur; nusquam autem toto libro clausulam istam de dissidio doctissimus eques deprehendit, neque quidquam omnino quod aliter se haberet atque id quod archiepiscopus edidit. » Quare utrum archiepiscopus Cottonianum Codicem publici juris fecerit, ut Spelmannus arbitratur, an Lumleianum, ut alii, tute affirmare possumus utrumque Codicem Camdeniano isto longe esse antiquiorem. Codex enim hic, juxta ipsius Camdeni sententiam, ad summum temporibus Ricardi II exaratus dicitur, cum librarii et Saxonico charactere et Saxonico affini jamdudum in scribendis libris uti desiissent, et quidem Twynus ipse in (0348C)sua ad cl. Camdenum epistola fatetur Exemplar hoc non esse antiquissimum. Neque vero antiquitatem Exemplaris Parkeriani vel tantillum elevabunt epilogus et Henrici Huntingdoniensis versus in laudem Aluredi ad finem Codicis inserti, antiquitatis enim studioso cuilibet notissimum est quod in Mss. usu eveniat saepissime, et fini et margini recentiore manu plurima inscribi. Hoc autem verisimile esse ex Cottoniano Exemplari satis apparebit, quod litteris Saxonicis scribitur, cui etiam desunt epilogus et carmina.
Credi etiam vix potest veteres scholasticos in seria cum Grimbaldo contentione commenta illa de Gilda, Melkino, Nennio, Kentigerno, Germano unquam protulisse, quoniam ex historiis de Vita et Actis eorumdem ea omnia facillime refelli possunt; neque enim aliquis ex integra historicorum turba viros hosce Oxonii studuisse, multo minus ibi consenuisse unquam dixit. Et quod magis ad evertendum hujus clausulae auctoritatem facit, non solum non cohaeret (0348D)cum reliquo historiae corpore, sed nec sibi recte constat. Fatuus, scilicet, iste falsarius ea confudit et commiscuit quae inter se jungi copularique non possunt. Nullo enim temporum ordine conservato, sanctum Germanum ait Oxoniam advenisse, annique dimidium illic moratum ordines et instituta supra, hoc est, a Gilda reliquisque, mirum in modum comprobasse. Qui quidem Germanus diu ante ex hac vita excessit, quam horum aliquis nasceretur.
« Porro narratio haec non congruit cum adventu Grimbaldi, qui, ut ait Hydensis liber, in annum 885 incidit. Convenit enim inter omnes Grimbaldum in Anglia jam recentem per aliquantulum temporis spatium ab Aelfredo domi apud se retentum, ut ipse ab eo privatim institueretur, priusquam Oxoniam mitteretur. Universitas autem, juxta Codicem Wintoniensem, a Camdeno laudatum, secundo ab adventus Grimbaldi anno aedificari coepta est, nihilominus hic articulus Grimbaldum publico dissidio Oxoniae (0349A)causam praebuisse refert, quod anno 886 erupit, cum ante tres annos coepta paulatim creverat, anno, scilicet, uno ante conditam Universitatem, biennio autem ante Grimbaldi adventum. » Huic vero objectioni a numeris et supputatione chronologica sumptae nihil aliud respondent Oxonienses, quam quod errores chronologici apud historicos nostros, imo apud ipsum Asserium vel mediocriter versato lectori sunt manifesti. Quasi non essent aliae rationes validissimae cur articulum hunc affictum et commentitium esse censeamus. Licet enim error chronologicus ad abrogandam huic clausulae fidem per se non satis valeat, argumenta tamen reliqua ad hoc ipsum probandum excogitata quamplurimum confirmat.
« Si etiam circumstantias alias jam comparentes inter se conferamus, quomodo verisimile arbitremur Aelfredum principem, qui collapsas in patria litteras tam graviter ferret, quique tam miris modis eas instaurandas (0349B)susceperat, pati voluisse tanto atque tam vehementer ab se expetito operi fraudem fieri jurgiis paucorum scholasticorum, nullius sane momenti? Deinde domo profectum ipsum Oxoniam usque litibus iis componendis rem adhuc adeo indecisam reliquisse, ut ipsius professores obscuriorum scholasticorum taedio, coepto jam ab iis commisso opere, desistere compellerentur? Certe parum conveniebat hoc caeterae regis dignitati atque disciplinae; qui quamvis animo alias leni, tamen acer et rigidus eorum exactor fuit quae bene consulta semel constituerat.
« Neque vero Johannes Rossus (quem Apologia multum celebrat) huic commento dissidii inter Grimbaldum et Oxonienses orti quidquam ponderis adjicit. Narrat enim quam mirum in modum litterae a Grimbaldo restitutae in his terris floruerint; quod tamen si formulae docendi, quas ipse instituerat, rejectae fuissent, praesertim tam cito, ab ipso fieri certe non potuit. Postea vero in sua senili aetate, (0349C)dicit Rossus, studio relicto, adiit Uuintoniam.
« Verum ulterius sciscitemur ubinam gentium veteres illi scholastici agerent, Aelfredo regnum jam auspicante; qui cum tam parati essent in veteribus Universitatis putatitiae institutis tuendis, regi non praesto essent, neque operam suam deferrent, cum doctorum virorum inopia foras tum despicere necesse haberet? Scholasticos, si qui fuerint, quod attinet, praeterquam quod nulla ex parte eorum auxilii facta sit mentio, doctrina admodum exigua praeditos fuisse comperimus, cum rex ipse nos edoceat quod sub initia regni sui perpauci cis Humbrum fuerint qui Latinam epistolam vernacule scirent reddere. »
Quantumcunque igitur valeat cl. Camdeni auctoritas, quem obstupescendae eruditionis virum libenter agnoscimus, cujusque mores sanctissimi et vitae probitas omnem artificii et fraudis suspicionem penitus tollunt, non tamen adeo valere debet, ut (0349D)Exemplarium omnium, quae adhuc comparuerunt, fidem sola imminuat, et objectiones illas a cl. Spelmanno contra hujus articuli Ἀυθεντίαν allatas infirmet et diluat, praesertim cum tales sint, tantamque habeant vim et pondus, ut Oxoniensium quisquam nondum aliquid ausus sit reponere.
De Pseudo-Asserio hactenus. Ad ea jam pergamus quae cl. Twynus ex Malmsburiensi laudat (Apol. l. II, sect. 172). Introducit autem historicum hoc modo loquentem: « Rex Aluredus Dei servus Neotum saepius adiit, suisque nonnunquam utebatur consiliis; consilio namque Neoti abbatis scholas publicas variarum artium apud Oxoniam primus instituit. » Affirmat etiam se haec invenisse in ejus de Glastoniensis coenobii antiquitate libello. Scripsit certe Malmsburiensis istiusmodi libellum, quem cl. Galaeus ipsis Oxoniis publici juris fecit. Sed ostendat mihi aliquis Oxoniensium, oculatissimus licet, ubinam gentium per totam hanc historiolam ea, quae (0350A)citavit Twynus, reperiantur? Quis autem unquam, nisi qui famam et existimationem suam prorsus abjiceret, cum ex veris historiis aliquid probare non possit, ad fabulas et ficta monumenta confugerit?
Sed ne praeter figmenta, quibus causam suam defenderent, nihil habere videantur, Cantabrigienses urgent argumento ex certo et indubitato Malmsburiensis opere desumto. Aiunt Malmsburiensem testari bonas litteras Oxonii ante Aelfredum floruisse, ab eo tamen auctas et promotas, Grimbaldum fuisse e Galliis evocatum, causamque evocationis fuisse, ut litteraturae studium in Anglia sopitum et pene emortuum sua suscitaret industria (Not. in Vit. Aelfr., Edit. Angl., p. 178, Antiq. Oxon., p. 15). Asserunt historicum hunc diligentissimum per studium academiam Oxoniensem voluisse (Malms., de Reg., l. II, c. 4); deinde colligunt, principio hoc turpissime petito, scholares ibi studuisse, licet pauciores quam ante Danorum invasionem; intercisum litteraturae studium Oxoniis resuscitaturum, non de novo conditurum (0350B)fuisse Grimbaldum. Quis vero unquam, qui mentem ab omni praejudicio liberam gerit, in animum induxit vocem hanc de turba studentium, vel de loco quo studia litterarum excolerentur, non de studiis ipsis intelligere? Malmsburiensem certe, cum haec scripserit, credo nihil omnino de Oxoniensi academia cogitasse, sed hoc solummodo voluisse ostendere, nullum scilicet, fuisse in Aluredi regno litterarum peritum, doctrinaeque studia per universam Angliam diu intermissa et pene perdita Grimbaldi opera fuisse suscitata.
Argumentum quoque aliud huic non dissimile e Constantii Vita sancti Germani trahitur, ubi regionis illius (id est, Britanniae) universitas in Germani sociorumque sententiam prompta dicitur transiisse. Contendunt autem universitatem hoc in loco idem sonare cum caterva hominum in unum locum congregata et societate studiorum conjuncta (Antiq. Oxon., p. 10), sed plane nihil aliud significat quam (0350C)regionem illam integram, totam, universam. Nec minus ridicula sunt et absurda quae Oxonienses de sancto Gilda garriunt, dum illum vendicant pro suo. Auctor quidem vitae hujus Sancti dicit eum cum valedixisset pio magistro Iltuto Iren perrexisse, ut et aliorum doctorum sententias in philosophicis atque in divinis litteris exquireret. Iren igitur perrexit, hoc est, Hiberniam, quae aliis Ierne et Iris dicitur, cujus incolae Irenses etiam nominantur. Tunc enim Hibernia sub sancti Patricii discipulis et sanctitatis et eruditionis laude florebat. Ipsi quoque Angli, fide Christi suscepta, frequentes in Hiberniam doctrinae gratia sunt profecti. Oxonienses vero Iren eamdem esse cum Hibernia omnino negant, et sagaces conjiciunt ea voce Oxonium tacite subintelligi. Modo enim mutent Iren in Icen, deinde in Ichen, et Ychen, denique in Rydychen, quod lingua Britannica Oxonium sonat, et tum quidem omne quod volunt, se egregie conficere arbitrantur. Necesse est vero ut (0350D)qui tantopere in verbis ludant, irrisione omnium ipsi ludantur: et fieri non potest ut qui nugas has ineptas legerit, severissimus licet sit et natura tristissimus, risum tenere ullo modo possit.
Redeamus vero ad Aluredum, quem Oxonienses fundatorem suum praedicant. De tempore autem quo hoc praestitit, non satis inter scriptores convenit (Ibid., p. 14). Alii annos 872, 873, aut proximum, assignant. Sed hoc tempore rex illustrissimus adeo rebus bellicis exercitatus est, ut nullo modo studiis liberalioribus promovendis vacare potuerit. Lelandus anno 879 id gloriae deberi affirmat, cum, factis nimirum inter Alfredum et Gothrunum induciis, Anglis aliquandiu respirare datum est; Pseudo-Asserius vult haec in annum 883, triennio ante insignem illam discordiam, incidisse; Annales coenobii Hidensis 886, Chronicon denique cujusdam incerti auctoris 895 nominat. Sed si sanctus Neotus, ut Oxoniensis historiographus scribit (Ibid.), praecipuas in restauranda (0351A)academia partes agebat, et sacrae theologiae erat praelector; aut si ad consilium beati Neoti abbatis, ut Bromptonus testatur, scholas publicas variarum artium apud Oxoniam primus instituit Alfredus, Lelando procul dubio tarditate peccatur, ideoque caeteris qui annum posteriorem assignant. Sanctus enim Neotus anno 877 decessit. Postquam enim de ejus morte egit illius Vitae scriptor, num. 21 subdit « eo tempore, anno, videlicet, ab Incarnatione Domini 877. VIII Id. Januarii, Gutrhunum Danorum ducem cum magno classium apparatu Angliam invasisse. » (Mabill., Act. Ben., saec IV, part. II.) Adeo ut eodem aut praecedenti anno, sancti Neoti obitus reponendus sit. Illud quoque argumento est, quod ea quae Alfredo regi praenuntiavit Neotus, se ad optatum litteris portum, id est, ad mortem, accedente, in proximo adimplenda esse vaticinatus est, ex num. 18. Atqui Alfredum Guthrun insectatus est anno 877, idemque ab eodem Alfredo superatus post pascha (0351B)insequentis anni, sancto Neoto inter pugnandum Alfredo apparente et opitulante, qui Alfredum ad praelium trepidantem viso prius animaverat, ex num. 26, ac proinde jam tum e vivis excesserat. Certe Asserius ubi cladis Alfredo per Gutrhunum anno 878 inflictae et a Neoto praedictae mentionem facit, sic de ea agit, quasi Neotus jam vivere desiisset: « Quod beatissimus vir Neotus, inquit, adhuc vivens in carne, qui erat cognatus suus, intimo corde doluit, maximamque adversitatem ob hoc ei venturam spiritu prophetico plenus praedixerat. » Itaque anno 878, cum Alfredus Guthruno cedere compulsus est, mortem obierat Neotus, cujus mors proinde in annum 877 aut praecedentem revocanda est. Cum igitur Alfredus in prioribus regni annis bellis fuerit nimis implicitus, non potuit, vivente Neoto, scholas Oxoniis vel instituere, vel instaurare; et cum Neotus anno 877 fato concesserit, necessario consequitur eum non in ista academia theologiam praelegisse, neque hortatu ejus regem litterarum studia Oxoniis collapsa (0351C)in pristinum statum restituisse. Cum denique scriptores ii, qui Alfredo hujus rei gloriam tribuunt, magnam quoque honoris partem Neoto deberi fateantur, ostenso quod Neotus ut scholas Oxonienses fundaret regi non suaserit, a Cantabrigensibus sumetur illico regem, cui suasisse dicitur, de fundanda academia non omnino cogitasse.
Sed si adhuc Oxonienses pertinaciter contendunt scholas suas ante annum quo Neotus obierit institutas esse, novum argumentum, quo adversarii insignem illam de discordia apud Asserium periodum convellant, suppeditabunt. Pseudo-Asserius enim tradit per tres annos, post, scilicet, novas scholas ab Alfredo institutas, haud magnam inter veteres scholasticos et Grimbaldum doctissimosque illos viros quos secum adduxit fuisse dissensionem, anno vero 886 pessimam inter eos fuisse exortam discordiam. Ex quo constat Grimbaldum suosque anno circiter 883 academiam Oxoniensem in melius restituisse. Si (0351D)vero dicatur scholas, dum adhuc Neotus in vivis esset, ante annum 877 ab Alfredo fuisse reparatas, procul omni dubio Asserius, qui fuit Alfredi et aequalis et familiaris, hanc male fictam periodum nunquam scripsit.
Verum ut hoc de instaurata consilio Neoti Academia figmentum prorsus obruam, constat id reticuisse Asserium, et anonymum Neoti Vitae scriptorem, qui tamen meminit libertatis Anglorum Romanae scholae a Marino papa concessae, rogatu Alfredi regis, quem hac de re Neotus sollicitasse dicitur, tametsi apud Asserium neque id invenio, qui tamen indultam a Marino libertatem commemorat. Quis autem non videt silentium coaevi auctoris, qui ex professo de rebus ab Alfredo splendide gestis scripsit, et biographi, qui sancti Neoti gesta in litteras referre in se susceperit, apud doctos viros multo magis valiturum, (0352A)quam caecutientium monachorum scriptorumve longo post Aluredi aetatem intervallo florentium fallax mendaxque testimonium?
Sancto Neoto autem addit historiographus (Pag. 15) Oxoniensis Johannem Erigenam, sive Scotum, quem dicit fuisse monachum Ecclesiae Menevensis, et academicos in logica, musica et arithmetica instituisse; quem etiam eodem quo Neotum ac Asserium tempore in artibus praelegisse, reclamitent scriptores quicunque, asseveranter affirmat. Sed pace hujus viri doctissimi, qui hoc et asseveranter et audacter affirmaverit, mihi ab illo de hac re dissentiendum esse non infirmis rationibus probabo. Johannes autem Erigena seu Scottus, qui fuit Caroli Calvi familiaris, et sub initia regni ejus in Galliam accessit, adeo non fuit monachus Menevensis, ut neque monachus omnino fuerit. Ille enim nusquam monachus apud auctores ejus aetatis aequales appellatur; deinde ipse in suorum operum inscriptione, ubi officia seu dignitates suas exprimere solent auctores, nusquam (0352B)monachi nomen usurpat, ut patet ex praefatione ad librum de divina Praedestinatione, cujus hoc exordium. « Dominis illustribus . . . Hingmaro et Parthulo . . . Johannes servus vester devotus in Domino salutem. » Idem probat ejusdem praefatio in Areopagitica: « Gloriosissimo catholicorum regum Carolo Johannes extremus sophiae studentium » Denique versibus Graeco-Latinis, quos pervetusto Glossario Graeco Latino idem apposuit, hunc titulum praefixit: Versus Johannis. Ad haec, si is fuisset monachus, aliquando in monasterium quoddam se recepisset, cum e contrario semper in palatio Caroli Calvi versatus sit, ut ex Parduli Laudunensis antistitis epistola intelligitur.
Hic igitur Johannes monachus non fuit, neque etiam Menevensis, aut, ut historiographus vult, ad sanctae Meneviae natus, Genere enim Scotus erat, testante in primis Nicolao papa I, in epistola Carolo regi majori inscripta: « Relatum est apostolatui (0352C)nostro, quod opus beati Dionysii Areopagitae quidam vir Johannes genere Scotus, nuper in Latinum transtulerit. » Hincmarus quoque, cui Johannes familiaris erat, in posterioris operis de praedestinatione, cap. 31, Johannem Scottigenam appellat. Scottigenam etiam dicit Anastasius Bibliothecarius, in epistola ad Carolum Calvum de Areopagiticis; eorumque versione, qua in epistola dicitur quoque barbarus, in finibus mundi positus. Et hinc est quod aetatis illius auctores in scriptis Gothescalci causa editis, eum passim Johannem Scotum, imo suppresso Johannis nomine, Scotum, Scotum illum, quemdam Scotum persaepe nominant.
Quod autem adhuc infelicius accidit, eodem quo Neotus et Asserius tempore Johannes praelegisse dicitur. Si vero Asserius ad Aluredum non venerit, donec jam diu Neotus esset mortuus, fieri non potuit ut hi uno eodemque tempore Oxoniis academicos instituerent. Ostendi jam satis Neotum anno 877 (0352D)obiisse, nec minus liquet Asserium ante annum 884 ad Aluredum non esse profectum. Nec cum quibusdam dicatur duos fuisse Asserios, alterum qui juxta Florilegum et Florentium obiit episcopus Scireburnensis anno 883, quem Oxonienses suum vendicant; alterum Menevensem, qui Aluredi gesta scripsit. Apparet enim eos qui ejus obitum ad annum 883 revocant, et unum hominem in duos dividunt, in errorem gravissimum inductos esse. Constat enim Asserium a Menevia anno 884 ad regem fuisse advocatum, qui duo ipsi monasteria tradidit, et sequentis temporis successu Exanceastre cum omni parochia, quae ad se pertinebat in Saxonia et Cornubia, hoc est, ut mihi visum est, Scireburnensem dioecesim, in qua civitas Exoniensis et Cornubia sita est. Eum autem fuisse episcopum Scireburnensem ultimis Athelredi archiepiscopi temporibus ante annum 889, quo iste archiepiscopus defunctus (0353A)est, manifesto colligitur ex testamento Aelfredi regis, in quo rex dat centum marcas inter alios Assero episcopo de Schireburn. Ingulphus quoque testatur hunc ipsum post adventum ejus in Angliam Schireburni sedisse. Et Aelfredus ipse, in praefatione sua ad Gregorii Pastorale, Wulfsigeo episcopo, qui Londinensem Ecclesiam circa annum 898 regere incoepit, inscripta, Asseri episcopi sui meminit. Denique Chronicon Saxonicum et Annales Asseriani eum anno 910 diem obiisse verbis disertissimis testantur. Unus idemque igitur fuit et Menevensis et Schireburnensis Asserius, qui Sighelmo in illo episcopatu successit. Sighelmus enim anno 883, juxta Chronicon Saxonicum et alios, Romam et in Indiam Aelfredi eleemosynas deportavit. Et Werstanus successit Asserio anno 910, quo Plegmundus, plurimis episcopis tunc in fata cedentibus, et Wintoniensi et Schireburnensi parochiis in plures divisis, septem episcopos uno die consecravit. Hinc vehementer errat Malmsburiensis et alii qui eum sequuntur, qui dicunt Sighelmum (0353B)Asserio posteriorem fuisse, et inter Asserium et Werstanum, Sighelmum, Ethelwardum, et sedis per annos septem vacationem interponunt. Neque fides iis historicis adhibenda est, qui scribunt septem episcopos, inter quos Werstanus invenitur, mandato Formosi papae jamdudum defuncti de ea re, ut male finxerunt, misso, uno die anno 904, vel sequenti, consecratos esse.
Ex his igitur abunde convincitur Johannem, Neotum et Asserium, artes et theologiam Oxoniis non docuisse. Comparet autem inter praelectores qui tunc temporis Oxoniis floruerunt, Johannes alius, monachus dictus, qui geometriam et astronomiam explicabat. Hunc Asserius Ealdsaxonem vocat, Ethelingianique monasterii coenobiarcham primum. Ex hoc uno tres effinxerunt recentiores Oxoniensis academiae antiquitatis assertores, Johannem, scilicet, Menevensem, Scottum, et Ethelingensem. Si vero alii praeter hunc ultimum ab Aluredo in palatium acciti essent, procul dubio Asserius, qui viros doctos ab Aelfredo (0353C)adhibitos accurate commemorat, illos silentio non praeteriisset. Male igitur ii operam collocarunt, qui in defendendis adeo stupidis et nuperis, qui hoc absurdissime affirmarunt, scriptoribus, tantopere insudarunt.
Sed neque Johannes Ealdsaxo unquam Oxoniis praelegit. Asserius enim aperte indicat scholam Aluredianam non Oxoniis fixam fuisse, sed in aula regia, aut in curto, ut verbo Asseriano utar, institutam, omnesque doctos viros, quos Asserius studiosissime enumerat, ut Uuerferthum Uuigorniensem, Plegmundum Dorobernensem, Athelstanum et Uuerwulfum capellanos, Grimbaldum et Johannem presbyteros et monachos ex Gallia invitatos, Asserium denique ipsum, Alfredum et ejus regionis juventutem in regali familia docuisse. Grimbaldum vero Oxoniis praelegisse ex eo probatur, quod sub choro seu cancello antiquissimae ecclesiae sancti Petri in Orientali Oxoniarum plaga Hypogaeum sancti Grimbaldi etiamnum ostenditur. (0353D)Sed cum fabula haec ex sola Pseudo-Asserii auctoritate pendeat, et nemo ex antiquis et indubitatae fidei scriptoribus idem affirmet, e contra cum ex iis abunde constet Grimbaldum nunquam Oxoniis fuisse, hoc mihi quidem dignissimum videtur, quod in nuperis plane et ridiculis Oxoniensium figmentis habeatur.
Sed ex Johanne Rosso antiquario Uuarwicensi ideo colligitur Aluredum Oxoniensis scholae auctorem fuisse quod regem illum celeberrimum tres aulas construxisse memoret, nominibus Universitatis Aularum, Magnae, Minoris, et Parvae insignitas. Quae vero Rossus de antiquitate Oxoniensis academiae fundatione scripsit, adeo male ficta sunt omnia, ut ne veritatis quidem speciem prae se ferant. Quod autem ad has aulas attinet, eas nullibi Aluredi tempore exstitisse quam certissimum est. Omnes nomen illud ex eo obtinuerunt, (0354A)quod Universitas eas emerit de denariis magistri Uuillelmi de Dunolmia. Prima, quae hoc nomen habuit, emptionis tempore, ut ex chartis constat, vocata est Domus Angularis, quam hospitale de Brackly habuit ex dono magistri Roberti de Prestun, quae sita est in parochia beatae Mariae, propinquior domui quae fuit quondam Galiridi Justet versus Aquilonem. Hospitale autem domum hanc anno 1253 Universitati vendidit, unde nomen Aulae Universitatis in vico scholarum obtinuit. Multis post haec annis, ut historiographus Oxoniensis testatur (Antiq. Oxon. part. II, p. 57), sexto quippe Edwardi III, Domini, scilicet, 1332, tenementum amplissimum, ad Richardum de Tekene aliosque pertinens, coemptum est; quod ea tempestate Aula Selverniana, vulgo Selverne-Hall, ante vero Ludlow-Spicer' s-Hali, appellabatur; regnante autem Henrico Tertio, Aulae Dunelmensis, vulgo Durham-Hall, ab Andrea quodam de Durham Oxon. Burgensi, nomine innotuit. Hoc itaque domicilio potiti magistri ac scholares, eodem se contulerunt, (0354B)perpetuum sodalitii sui habitaculum destinantes; quod ducto deinceps ab academia, cujus sub auspiciis florebat, nomine, Magna Aula Universitatis (Major utique duabus illis erat, quae Aulae propterea minores dicebantur), nuncupari coepit. Adhuc autem exstant statuta hujus Magnae Aulae Universitatis, pro scholaribus magistri Uuillelmi de Dunelmo emptae, quibus appensum erat sigillum academiae publicum cerae viridi impressum, in thesaurario collegii Universitatis in pixide A. A. Habemus igitur illum ipsum historiographum Rossi figmenta refellentem, fatentemque Aulas istas non ideo Universitatis dictas, quod eas Aluredus fundavit, sed quod eas Universitas longo post tempore coemerit.
Omnia igitur quae Oxonienses protulerunt de academia sua ab Aluredo fundata, falsa esse et commentitia abunde ostendi. Si ergo iis concedatur illustrissimum illum regem Oxoniensem scholam instituisse, necesse est ipsi fateantur pari ratione ostendi posse, (0354C)quod Sigberct scholam suam, de qua tantopere disputatur, Cantabrigiae posuerit.
Oxonienses vero objiciunt neminem ex antiquis scriptoribus testari scholam Cantabrigiae a Sigbercto fundatam, primum hoc affirmare Polydorum Virgilium, non tantum extraneum et nuperum hominem, sed quem omnes fere in historia infidum vel indiligentem certe uno ore consentiunt. Notatu vero dignissimum est eos qui Polydorum mala fide historiam suam scripsisse asserunt, singulos fere eam ob causam illi subirasci, quod Britannicas Galfridi fabulas rejiceret, inter quos Lelandus, qui tamen hac in re cum Polydoro consentit. Verisimile est etiam Polydorum primum non fuisse hujus conjecturae auctorem; Lelandus enim, qui paulo post Virgilium scripsit, tradit consensum scriptorum Sigbercto et Felici attribuere gloriam Gymnasii Cantabrigiae, auspice Christo, instituti ( Comm. in Cygneam Cant., voce GRANTA). Unius autem Polydori sententia nullo modo dici potest scriptorum consensus. Porro si hujus (0354D)fides merito in suspicionem vocetur, Lelandus et reliqui qui idem hoc asseruerunt consarcinandis fabulis non sunt arguendi: quorum sententia et auctoritas, utpote doctissimorum virorum, credo, plus semper vatitura est, quam ridiculi et absurdi errores Bromptoni et Higdeni et aliorum, qui horum premunt vestigia, affirmantium ex Asserio vel male, vel potius non omnino intellecto Aluredum Oxoniensis academiae fuisse fundatorem.
Sed historiographus Oxoniensis (Antiq. Oxon., p. 38) rogat quaenam indicia dedit Baeda, quibus notis Cantabrigiam se velle ostendit? Hic autem facillime respondeatur indiciis aeque claris Baedam locum Sigberctinae scholae fuisse Cantabrigiam indigitare, ac Aluredianae Oxonias ostendere Asserium. Neque enim dicatur, si academia a Sigbercto condita fuerit, eam (0355A)sibi vendicaturam esse Grantcestriam. Nam ex Baeda constat civitatulam illam his temporibus fuisse desolatam (Hist. eccl. IV, 17). Et certissimum videtur, deficiente illa vel potius sedem suam aliquatenus mutante, Cantabrigiam ex ruinis ejus emersisse. Procul dubio Aluredi temporibus Cantabrigia villa fuit florentissima, ut patet ex Asserio et Chronico Saxonico ( An. 875). Ibi enim legimus eam satis amplam fuisse, in qua magnus Dacorum exercitus hiemaret. Et quidem fieri vix potuit ut ex nihilo tantum oppidum, quod nomen universae provinciae daret, subito nasceretur. His autem temporibus urbe illa a Dacis devastata, si Johanni Rosso credamus, rex Edwardus dictus Senior « ad clerimoniam augmentandam, sicut pater suus Oxoniam, sic ipse Cantebrigeam ab antiquo cum caeteris studiis generaliter suspensam, desolatam et destructam, iterum ad primam gloriam erexit (Hist. reg. Angl., p. 96). » Si autem haec vera sint, quis, quaeso, alius ante Sigberctum (0355B)nominari potest, qui scholam his in regionibus instituerit? Necesse est vero Oxonienses fateantur auctoritatem Rossi, academiae Oxoniensis alumni, et ejus antiquitatis strenui propugnatoris, hac in re quamplurimum valere, praecipue apud ipsos qui maxime hujus sententia freti aiunt Aluredum scholam suam restituisse, tres Aulas fundasse, ibique doctores in artibus praelegisse. Si enim negant Edwardo gloriam Cantabrigiam reparandi, pari jure Cantabrigienses istam Rossi historiae partem veram esse negare possunt, ubi de Alfredo Universitatem Oxoniis restituente verba facit.
Verum argumentum illud non infirmum est Sigberctum Cantabrigiae scholam non instituisse, quod, scilicet, Malmsburiensis et alii eum scholas litterarum per loca instituisse tradiderint. Sed objectionis hujus vim penitus franget auctoritas Baedae, qui scholae solummodo mentionem fecerit. Eos autem nihil moror, qui in quodam Baedae Codice manuscripto scholas legunt. In omnibus enim, quos ego vidi, (0355C)manuscriptis vox illa scholam clare exhibetur.
Hactenus satis feliciter ostendi Cantabrigiam fuisse locum in qua Sigberctus scholam posuerit. Est vero alia objectio validissima, quae vix, ut arbitror, responsioni cedet. Petrus Blesensis, in sua Ingulphi Continuatione, tradit Joffridum abbatem Croylandiensem, Henrici II temporibus, transmisisse ad Manerium suum de Cotenham, juxta Cantabrigiam, monachos quosdam suos philosophicis theorematibus et aliis scientiis instructissimos, qui quotidie Cantabrigiam adeuntes, et conducto horreo publico suas scientias profitentes, in brevi temporis excursu grandem discipulorum numerum contraxerunt; qui mox adeo accrevit, ut nec horreum, nec ulla ecclesia eorum receptaculo sufficeret. « Ex isto fonte, ut pergit Blesensis, parvo qui crevit in fluvium jam magnum, videmus nunc laetificatam civitatem Dei, et totam Angliam factam frugiferam per plurimos magistros et doctores de Cantabrigia exeuntes ad similitudinem (0355D)sanctissimi paradisi. » Hic autem fatendum est nihil omnino habituros quod respondeant Cantabrigienses, nisi Oxonienses ipsi viam monstrarent. Cum enim iis objicitur ideo Oxonias ante Aluredum artium non fuisse domicilium, quod rex ipse nos edoceat sub initia regni sui perpaucos cis Humbrum fuisse qui Latinam epistolam vernacule scirent reddere, mox respondent scholares Danorum injuriis Oxoniis tunc fuisse expulsos, et idcirco academiam illam doctis viris primis Aluredi annis non floruisse. Hac vero ipsa reponsione uti Cantabrigienses possunt. Nam post restitutam ab Edwardo seniore academiam, Chronicon Saxonicum nos docet Danos anno 1010 Orientalem Angliam occupasse, ibique per tres menses obvia quaeque contrivisse, praedas egisse, villas cremasse, inter quas Cantabrigiam civitatem victores incenderunt. Hinc factum est ut Sigberctina schola a Musis fuerit deserta, donec, Henrico II imperante, sub auspiciis Joffridi abbatis et (0356A)monachorum ejus ad pristinam sedem redierunt.
Tota igitur hac de academiarum antiquitate controversia pertractata, si non ostendi Sigbercti scholam fuisse Cantabrigiae, hoc saltem satis constabit, vel omnes illas fabulas ab Higdeno, Rosso, aliisque de academia Oxoniensi ab Aluredo fundata confictas penitus esse rejiciendas; vel Oxoniensibus fatendum esse, invitis, licet, Cantabrigiam, regnante Sigbercto, artibus et scientiis fuisse vel florentissimam. Utrum horum malunt accipiant. Ego quidem de utrisque partibus vehementer expeto, ut ea omnia, quae vel nullius vel dubiae auctoritatis sunt, missa fierent, neque sit inter doctos viros de fabulis aut saltem incertis narrationibus tam gravis et acerba contentio. Utraque autem academia gloriam summam, celebritatem maximam, semper habebunt, licet nec hanc Aluredus, nec illam Sigberct instituerit. Et quidem mea saltem sententia Oxoniensis satis antiqua erit, si paulo ante Ingulphi tempora, qui illi (0356B)studio traditus est docendus, nata esse dicatur; et ne magna quidem honoris parte Cantabrigiensis spoliabitur, si eam ante Joffridum abbatem institutam non fuisse statuatur. Nihil autem liquidius constat, quam quod ea quae ab historicis de academiis ante haec tempora traduntur, vel plane falsa esse, vel saltem dubiae incertaeque fidei.
Denique si schola Sigbertcina Grantae non est instituta, verisimillimum est eam positam fuisse vel in civitate Domnoc, in qua Felix sedem episcopatus acceperat; vel apud Seham, ubi, ecclesia constructa et dedicata (Hist. Rames. Galei Edit., p. 82), coetum non minimum monachorum aggregarat. Supra enim abunde comprobatur scholas praecipue in episcopiis et monasteriis fuisse erectas.
NUM. XI [Smith, XV]. Index reliquiarum Ecclesiae Dunelmensis; ex libro antiquo plurimis in locis adeo vitiato, ut nullo modo legi possit. (0356C) Anno Domini Mº CCCº LXXIIº. . . . . Liber iste . . . . itus est de reliquiis in fera . . . sancti . . . . per Dominum. . . . . . Segbruk tunc Feretrarium ad dictam. . . . . reliquiae et quales hab . . . . . . . . . qua parte aut in quo gradu . . . . .
In primis in primo et suppremo gradu . . . . . . Australi ymago beate Marie virginis argentea et deaurata. Item ymago . . . . . . argentea et deaurata cum costa ejusdem inclusa in pectore ymaginis. Item una crux nigra qne vocatur Blak rode of Scotland. Item alia crux cristallina in custodia sacriste. Item una crux aurea cum lapidibus et pede argenti deaurato. Item una crux que vocatur sancte Margarete regine Scocie. Item una cuppa argentea deaurata ex dono comitisse Cancie cum vexillo sancti Cuthberti. Item unum brachium argentatum cum osse sancte Lucie virginis. Item ymago beati Cuthberti argentea (0356D)ex dono domini Wilelmi episcopi. Item crux cum pede ex dono domini Thome Langley episcopi Dunelm.
Item in gradu sub primo, unus textus Evangeliorum ornatus cum argento et auro cum ymagine Trinitatis in una parte. Item unus cervus . . . . . . deauratus cum vestimento sancti Johannis Baptiste incluso. Item in altera parte crux sancti Johannis Baptiste cristallina cum imagine crucifixi. Item cophinus radici et glauci coloris in cistula viridi, qui jacebat super loculum sancti Cuthberti infra feretrum per CC. annos et amplius.
Item in gradu tertio et suppremo in cistula anamulata, capa sancti Cuthberti in qua jacebat in terra per XI annos. Item cophinus eburneus cum vestimento sancti Johannis Baptiste. Item liber sancti Boysili magistri sancti Cuthberti. Item una cistula eburnea cum vestimento sancti Cuthberti tassillato. Item ceptrum sancti Oswaldi eburneum. Item duo (0357A)ungues Griffonis. Item V sudaria pro reliquiis portandis.
Item una . . . . . . . . . . . ornata auro et argento cum ossibus et diversis reliquiis apostolorum. Item pixis cristallinus cum sanguine beati viri sancti Thome martiris Cantuariensis.
Item capsa argentea cum cathena argentea cum diversis reliquiis beate Marie Magdalene. Item una fiola cristallina cum capillis et peplo sancte Marie Magdalene. Item una fiola cristallina cum costa sancti Laurencii et ossibus ejusdem et carbonibus. Item una bursa de panno aureo cum uno spectaculo cristallino et diversis fragmentis reliquiarum sine billis. Item unum album caput de lapide Israelitico cum ymagine crucifixi in dorso. Idem dens sancte Margarete regine Scottorum, et una petra aquile, et crines sancte Marie Magdalene, et una pars virge Moysi, et unum par de Bediis sancti Thome comitis Lancastrie in duabus bursis cum uno signo de albo (0357B)velweto.
Item una fiola cristallina ornata cum argento deaurato cum vestimento sancti Johannis Baptiste et de scutella ejusdem, et de capite beati Johannis Crisostomi, et de costa sancte Margarete martiris. Item una bursa serica cum scutis armorum cum vestimento sancti Malachie episcopi, et de cilicio et unguibus ejusdem, et de pulvere sancti Amphibili martiris, et quoddam os sancte Petronille virginis. Item quoddam os sancte Martine virginis et martiris, et de capa sancti Edmundi confessoris, et quoddam os sancti Andree, et de panno sancte Barbare virginis, et de capillis sancti Bernardi abbatis in bursa cum scutis varii coloris ut supra. Item una cistula argentea anemalata cum osse de capite sancti Benedicti, et uno dente sancti Egidii cum osse brachii ejusdem.
Item una bursa rubea cum reliquiis sancti Petri apostoli. Item os Separii confessoris. Item unum os sancti Egidii in uno Qwybyne de argento. Item de vestimentis et pulvere sancti Dionysii, et de capillis (0357C)sancti Bartholomei eremite de Farne et monachi Dunelmensis in fiola cristallina. Item particula panni quem sancta Ebba dedit sancto Cuthberto in quo jacuit per CCCCXVIII annos et V menses, et pars casule in qua jacuit per XI annos in uno corporay case glauce stipato.
Item tria ova griffina. Item una . . . . . . . . . . . de rubeo velweto brodata cum agno Dei. Item II cophini cum capillis et cilicio venerabilis Roberti de Stanhope, et de ossibus sancti Columbe abbatis cum aliis reliquiis. Item unus cophinus rubeus cum vexillo sancti Oswaldi, et de ossibus sancti Patricii, et reliquiis sancti Juliani martiris et Sebastiani martiris et Eugenie virginis, et de barba sancti Godrici.
Item una parva crux deaurata cum lapidibus et particula dominice crucis inclusa. Item de presepio Domini in una bursa serica de bleweto. Item una parva crux argentea cum IIII ossibus sanctorum. Item de barba sancti Godrici. Item lignium sistulum, (0357D)de ligno quo sanctus Laurencius fuit fustigatus, et quedam minuta ossa sancti Concordii martiris, et quedam particula de costa sancti Bernardi abbatis, et de capillis ejusdem, et quedam junctura sancti Laurencii in parte igne cremata, in fiola cristallina ornata argento. Item de ossibus sanctorum martirum Nerei, Achillei, et os sancti Felicis martiris, et unum os sancti Germani episcopi, et de casula sancti Acce episcopi, et unum os sancti Balbini in una bursa serica quartillata cum albis castellis.
Item unus pixis cristallinus cum lacte beate Marie Virginis. Item de sepulcro beate Marie Virginis et camisia ejusdem, et de sepulcro et peplo Anne matris ejusdem in fiola cristallina cum pede de argento. Item pixis nigri coloris cum dente sancti Stephani, et de capite et ossibus ejusdem. Item in una bursa de rede rone una petra de sepulcro Domini, et una petra de Ecclesia de Bedleem, et una petra de sepulcro in monte Synai, et de rupe super quem mulgebat sancta (0358A)Maria mater Domini lac suum, et de oleo sancte Marie de Sarcinay.
Item una cistula eburnea ornata auro et argento, cum cirotecis sancti Cuthberti ex dono domini Ricardi de Kirtly monachi Dunelmensis. Item unum Godet cum treacle ex dono Johannis de Kellawe. Item una fiola cristallina cum pede cuprio deaurato, cum ossibus sancti Jacobi, et de vestimento ejusdem, et de vestimento sancti Jacobi Zebedei. Item de petra ubi Dominus fuit natus, et de sepulcro Domini, et de reliquis sancte Elene in una bursa alba.
Item de vestimento sancti Johannis ewangeliste in fiala cristallina, et de costa Edwardi regis et martiris. Item de fauce sancti Nicholai et de cilicio vestimento, osse et tumba ejusdem, et de osse sancti Exuperii in una bursa serica varii coloris. Item una fiola cristallina cum parva cruce inclusa. Item de vestimento sancti Johannis evangeliste in tabulis deauratis cum aquila.
(0358B)Item Marie virginis imago eburnia. Item de osse sancti Sebastiani, et de osse sancti Fabiani, et dens sancte Cecilie virginis, et reliquie apostolorum Philippi et Andree, et de vestimento sancte Cristine virginis, in bursa alba ornata cum rubeis tassellis. Item una fiola cristallina ornata cum argento deaurato, cum manna sepulcri sancte Marie, et quodam osse sancti Christofori, et articulo digiti sancti Stephani, et de pane quem benedixit Dominus, et de osse capitis sancti Petri, et de osse sancte Elene, et de osse sancti Laurencii, et de tunica sancti Gregorii, et de ligno Domini, et ossa sancti Egidii. Item unum parvum feretrum argenteum deauratum cum osse digiti sancti Firmini martiris.
Item una fiola cristallina cum vestimento sancti Johannis ewangeliste, et de costa sancti Edwardi regis. Item dentes et ossa sancti Ciriaci martiris in una bursa de albo Samyt. Item unus pixis ornatus lapidibus cristallinis, cum carne et pinguedine sancti Thome martiris, et de vestimentis in quibus sepultus (0358C)fuit.
Item de lorica sancti Oswaldi regis . . . . . . . . . . . et de cruce quam erexit in . . . . . . . . . . . uno scrineo . . . . . . . . . . . Item . . . . . . . . . . . pixis cristallinus niger cum spongea, et de sepulcro Domini, et de lapide super quem sedit Jesus in pretorio Herodis. Item de ligno sub quo fuerunt tres angeli cum Abraham. Item una peryle alba et concana mire stitture.
Item una crux argentea cum ligno crucis. Item de panno sancte Barbare virginis in pixide eburneo. Item tres dentes sancti Aydani episcopi cum aliis reliquiis in una bursa rubea de sindone. Item de fauce sancti Nicholai, et de cilicio, et de vestimento, et de oleo, et de osse, et de tumba ejusdem in una cistula argentea anemalata.
Item una junctura digiti sancti Mauricii martiris, et unus dens sancte Margarete martiris, et costa sancti Remigii episcopi, in una plata argentea deaurata et quadrangulata. Item costa sancti Mauricii (0358D)martiris, et de tunica sancti Bede doctoris, et de velo sancte Agatthe virginis, et de sancto Blaseo, et de sancto Silvestro, et ossa de Innocentibus in fiola cristallina cum pede argenteo deaurato. Item de ossibus sancte Brigide virginis et de ejus zona, et de ossibus sancti Columkille abbatis, et de ossibus sanctorum Innocentium in una bursa de rubeo sindone.
Item una crux argentea cum crucifixo deaurato. Item una fiola cristallina cum vestimento sancti Ypoliti et sancte Katerine. Item de ossibus sancti Teobaldi in una fiola cristallina cum pede argenteo deaurato, et vestimentum sancti Theobaldi cum imaginibus crucifixi inscriptis et deauratis in dorso ejusdem.
Item de panno intincto in sanguine beati Theobaldi archiepiscopi Eborum. Item . . . . . . . . . cistula argentea anemalata et cum ymaginibus. Item reliquie sanctorum confessorum Gregorii, Silvestri et Leonis, et de (0359A)vestibus et capillis sancti Boysili presbyteri, in una cistula eburnea.
Item de petra supra quam Christus ad celos ascendit, et de presepio et cunabulo ejusdem, et de monte Calvarie, et de lapide super quem natus est Christus, et de loco ubi crucifixus est, et de presepio Domini et de tunica ejusdem, et de lapidibus trans Jordanem, et de sudario cum aliis reliquiis Domini nostri Jesu Christi, in pixide cristallino ornato cum cupro, cum IIII pedibus. Item eadem in parva bursa rubea cum magna billa. Item pecten eburneum sancti Dunstani in una bursa serica varii coloris.
Item de barba sancti Godrici et de lorica ejusdem, et de ossibus sancte Paule et Eustochie filie sue in capsa argentea deaurata. Item una crux argentea deaurata, cum cristallo inter pedem et crucem et cum aliis lapidibus diversi coloris. Item de ligno Domini, et de sepulcro ejusdem, et de lapide qui jacuit ad caput Domini in sepulcro, et de ligno paradisi, et (0359B)de monte Calvarie in pixide cristallino. Item una spina coronae Domini nostri Jesu Christi ex dono Domini Thome de Hattefeld episcopi Dunelm. in fiala aurea conclusa in techa de coreo.
Item unus pixis eburneus cum reliquiis sine billis. Item de carne sancti Oswini regis et martiris, in fiola cristallina cum pede deaurato. ( Script. recentiore sed antiqua manu: At mendax erat scriptor, quia jacet incorruptus).
Item duo ova griffina.
Item una crux argentea sancti Andree cum junctura ejusdem.
Item unum cornu eburneum ab Oswaldo . . . . . Item leo de linono in quo de vestimentis sancti Thome, continetur os sancti leronimi presbiteri, junctura ejusdem . . . . . quam . . . . .
Item una crux argentea erat deaurata . . . . . cum lapidibus.
Item una cistula eburnea cum vestimento sancti Johannis Baptiste.
(0359C)Item una cistula eburnea cum diversis reliquiis sine billis.
Item una crux argentata cum ossibus Innocentium.
Item cistula eburnea cum oleo sancte Katerine in duabus fiolis vitriis et cum oleo sancti Nicholai in una fiola vitria sancti Mertini.
Item una cistula eburnea cum oleo sancte Katerine, et sancti Nicholai, et sancte Marie de Sardinia.
Item cistula eburnea cum reliquiis de sancto Acca episcopo; et de sudario et casula ejusdem, per CCC annos in terra jacentibus; et de ossibus sancti Exuperii martiris in cistula eburnea, et de cilicio et capillis barbe sancti Godrici, et de tunica ejusdem, et de oleo sancte Marie de Sarcines.
Item in suppremo gradu Australis partis versus Occidentem.
Ymago beate Marie alba in tabernaculo. Item fiola cristallina cum pede argenteo cum reliquiis sine billis.
(0359D)Item de ossibus sancti Patricii martiris, et de vestimento sancti Johannis Baptiste, et de pulvere ossium ejusdem, et de latere sancte Magarete, et de scutella sancti Johannis Baptiste in fiola cristallina. Item de lorica sancti Edwini archiepiscopi in cistula eburnea, et de cilicio ejusdem. Item in bursa variata de glauco et rubeo, de sepulcro Domini, et de templo Domini, et de spongea Domini, et de querentayn, et de mensa Domini, et de monte Oliveti, et de sepulcro virginis Marie, et de lapide super quem natus est Johannes Baptista, et de lapide et vase, in quo lavabantur pedes apostolorum. Item una crux argentea deaurata, cum lapidibus preciosis, in qua continentur de ligno Dominice crucis, et de mensa Domini, et de reliquiis sanctorum Philippi, Stephani, et Laurencii martirum, et sanctarum Elene et Barbare virginum.
Item liber sancti Cuthberti cum textu Ewangeliorum.
Item textus Ewangeliorum ornatus auro cum crucifixo (0360A)deaurato cum multis evidenciis et monumentis.
Item unus textus ewangelicus cum vita sancti Cuthberti, ornatus in una parte cum crucifixo argenteo deaurato, et in alia parte cum ymaginibus eburneis. Item una crux sancti Aydani de nigro Geete.
Item unus textus parvus ornatus cum crucifixo deaurato ex una parte, et majestate ex altera. Item unum ovum griffinum cum vestimento sancti Johannis ewangeliste.
Item unum feretrum argenteum et cuculla sancti Elphegi cum aliis reliquiis. Item due capse argentee cum sacris ligniolis inclusis. Item unus lapis qui dictus est de pane verso in lapidem. Item unum parvum feretrum de cupro anemalato cum reliquiis beati Christofori, beati Stephani, beati Bartholomei, sancte Elene, cum particula columne ubi Christus erat flagellatus. Reliquia ista ex dono Johannis de Claxton. Item de ligno Domini, de palma Domini, de (0360B)pulvere carnis beati Dionisii. De ossibus beati Quintini cum aliis sine billis in uno plat quadrangulato cum ymagine Christi ex una parte, et ex alia parte ymago beate Virginis.
Item textus ewangelicus cum Vita sancti Cuthberti in uno volumine, ornatus auro et argento, in una parte cum crucifixo et sepulcro Domini, et in altera cum ascensione Domini. Item unus dens sancti Gengulphi valens contra morbum caducum, in parvo pixide argenteo cum tribus pedibus. Item cingulum sancti Godrici. Item dens sancti Willelmi Eborum in scrinio quadrangulato ornato argento. Item os sancti Johannis de Bridillington in uno cristallo ornato argento cum pede argenteo et scriptura ex dono domini Willelmi Appilby monachi.
Item caput sancti Aydani ornatum in cupro deaurato et lapidibus preciosis. Item duo ova griffina.
Item de presepio Domini et circumcisione Domini et de sancto Johanne Baptista, et de sancto Jacobo fratre Domini, et de ossibus Innocentium, et de sancto (0360C)Sebastiano, et de capite sancti Blasii, et de petra qua lapidatus fuit sanctus Stephanus, et de sancto Nicholao, et de vestimento ejusdem et de corrigia qua ligatus fuit sanctus Gervasius, et de osse sancti Alkmundi, et de sancto Exuperio martire; et de annunciatione sancte Marie, et de osse sancti Acce, et de sancto Anastasio, et de fauce sancti Nicholai, et de sanctis martiribus Mario, Marta, Audepha, Abecuc, in una bursa de panno aureo. Item caput et ossa unius virginis XI millia virginum. Item caput sancti Ceolwulphi regis et postea monachi, et caput sancti Boysili presbiteri in uno pheretro ornato cum argento et auro et . . . . . ymaginibus . . . . .
Item cilicium sancti Boysili presbiteri in una turri eburnea cum ymaginibus auro et argento mire decoratis.
Item agnus Dei in argento. Item XX lapides cristallini et tres byrele. Item una crux ornata argento et auro, cum crucifixo eburneo.
(0360D)Item tabernaculum deauratum cum ymaginibus.
Item unum pecten Malachie archiepiscopi. Item unum pecten sancti Boysili presbiteri in casa nigra. Item una crux eburnea. Item unum ovum griffinum ornatum et divisum. Item una plata argentea cum vestimento beate Marie virginis. Item diverse rel quie sine billis in bursa varii coloris. Item reliquie sancte Radagundis cum aliis reliquiis in una capsa alba in duabus bursis albis. Item Ewangelium sancti Johannis ewangeliste in bursa polimita.
Item duo superaltaria de Jasper, et duo de Gete nigro, ornata argento et auro inclusa in duabus cistulis ligneis: que altaria fuerunt consecrata in honore sancti Blasii martiris, et sancti Johannis episcopi in Beverelaco decimo die mensis Maii anno Domini etc. CCCCº primo.
Item una stola cum II manipulis quas sancta Etheldreda dedit sancto Alfrido, in cistula cum staminis. Item ossa et reliquie diversorum sanctorum in cistula (0361A)multum eburnea, que inferius titulantur ad tale signum. ( Hic inseritur signum manus. )
Item duo ova griffina. Item unus baculus pastoralis cuprius cum capite . . . . . Item una cistula glauca cum reliquiis contentis in billa appensa eidem. Item argentea deaurata una crux, continens ossa sancti Ypoliti martiris.
Item unus pannus cera infusus qui corpus sancti Cuthberti circumdederat in sepulcro, et vestamentum ejusdem in cista rubea de velweto ex dono domine de Balden. Item duo sandalia in casa de nigro correo.
Item lodex duplicis texture qui corpus sancti Cuthberti circumdederat in sepulcro, circumdederat ei Elfleda abbatissa in cista viridi.
Item de lorica sancti Godrici . . . . . Item . . . . . cilicio et tunica, de vestimento et pane ejusdem, in duabus bursis albis. Item de reliquiis Malasi et Herinii abbatum. Item de capillis plurimorum sanctorum. (0361B)Item ossa sancti Candidi martiris, et de osse sancti Seomidi martiris, et de reliquiis sanctorum Gregorii, Silvestri, et Leonis, et reliquie sancte Radagundis virginis, et de sancto Augustino episcopo, et de sancto Gregorio martire, et dens sancti . . . . . ilberti cum aliis multis que continentur in una alba cistula ligata cum arecalco et uno pixide eburneo. Item caput baculi pastoralis.
Item III libri pontificales. Item unus liber Gallicus. Item pontificatus sermones duo. Item Gallorum historia. Item liber qui vocatur Poliistor historiarum Gaii, Julii, et . . . lini oratorum Romae, coopertus cum pelle de sely. Item quatuor particule de ebore longe et curvate. Item passio Christi depicta in pergamena. Item duo vetera superaltaria de Geete. Item hic deficiunt una corona de corio cooperto cum glauco welviet. Item episcopi Thome de Hatfeld pro astiludiis et quedam parbred et quedam fragmenta lapidum et unum meruscalis dedita ad opus nove camare feretrarie. Omnia ista sunt in armariolo qui (0361C)subest proxime pavimentum, et in custodia feretrarii.
Item de pectore sancte Graciane virginis et martiris, scilicet inter mamillas. Item pars lapidis de sepulcro sancti Dionisii martiris sanguine ejus intincta. Item de capillis plurimorum sanctorum. Item os sancti Secundi avunculi sancti Mauricii ducis legionis Thebeorum. Item de carne Bartholomei de Farne. Item sancti Candidi martiris et sancti Mauricii socii. Item de P quo sutum fuit corpus sancti Cuthberti in casula sua. Item de trono ubi sedebat Jesus cum XII discipulis. De lapide in quo scripsit Dominus quando interrogaverunt eum discipuli de jure, de monte Thabor ubi transfiguratus est Jesus et Dominus cum Moyse loqutus est. Pars de sepulcro Domini. De ligno carceris sancti Johannis Baptiste et sancti Stephani prothomartiris. Pars Jacobi, Zacharie et Symeonis. De duodecim thronis apostolorum. Omnia ista in una cistula multum eburnea. (0361D)Hic iterum inseritur signum manus.
Deinde sequitur superiorum reliquiarum index alphabeticus, post quem hoc memorandum.
Memorandum quod recolende et bone memorie Robertus . . . odes de Novo Castro super Tynam juris regni Anglie peritus et senescallus prioratus Dunelm. ac sancti Cuthberti constans et fidelis amicus, necnon pro juribus et libertatibus ejusdem sancti recuperandis et conservandis adjutor et operator assiduus, confraterque spiritualis capituli Dunelmensis, decimo die mensis Januarii, anno Domini millesimo CCCCmº quadragesimo sexto, contulit feretro sancti Cuthberti unam crucem auream ad pedes ejusdem sancti in orientali gabulo feretri predicti pendentem, habentem ex una parte quinque lapides preciosos, videlicet in medio ejusdem crucis unum saphirum pulcrum et visu delectabilem, et in quolibet angulo sive cornera unum lapidem rubeum preciosum, una (0362A)cum parvis margaritis in quatuor extremitatibus predicte crucis circulariter affixis, et ex altera parte ejusdem crucis diversas reliquias, videlicet de columpna lapidea ad quam Christus ligatus fuit et flagellatus, et de lapide sepulcri ejusdem de petra excisii, in quodam berillo ad modum crucis facto inclusas.
NUM. XII [Smith XVI]. De mansione quam sanctus Ceadda sibi fecerat. Ex veteri pergamena ms. penes decanum et capitulum Lichfeldensis ecclesiae Dugdalius in volumine tertio Monastici (pag. 219) tradit, Lichfeldiae esse duo monasteria, aliud in occidentali plaga in honore beatae Mariae Virginis constructum; aliud, quod vocatur Statio S. Ceaddae, in orientali plaga, ubi S. Ceadda orationes et praedicationes populo faciebat, quod nunc vocatur Stowe. Ad hanc mansionem sive cellam Wlfadus et Ruffinus filii Wlfheri regis Merciorum, ut patet ex eorum passione (Mon. Angl. (0362B)II, 119), dicuntur venisse, dum S. Ceadda episcopus fuerit Lichefeldensis, et ab eo fuisse baptizati. Quamobrem Wlfherus ratus quod Christianam fidem amplexi essent, utrumque filium quos sibi Ermenilda peperisset, si huic historico ulla habeatur fides, impia clade occidit. Sed tota haec de horum fratrum interitu historica ficta esse omnino videtur. Rex enim Wulfherus, qui ab horum passionis scriptore Paganus dicitur, ab initio regni sui Christianam fidem acceperat, et statim rex factus, Christianam rem promovere, ecclesias et monasteria fundare et ditare coeperat; adeo ut de eo scripserit Malmsburiensis (De Reg. I, 4), Wolferum Christianitatem vix in regno suo palpitantem, et per fratrem initiatam, favore suo enixissime juvisse. Et quidem fieri non potuit ut rex filios suos ex eo trucidaret, quod a S. Ceadda baptismum susciperent. Ipse enim (Bed. Hist. eccl., IV, 3), mortuo Jarumanno, sibi suisque a Theodoro episcopum dari petiit; datoque illis (0362C)Ceadda antistite, eum benigne suscepit, et donavit illi terram quinquaginta familiarum ad construendum monasterium in loco qui Ad Baruae dicitur. Porro circa annum 668 aiunt hos martyrio affectos: quod certe ab omni veritate alienum est. Eo enim anno Lichfeldiae nondum sederat Ceadda, qui non ante annum sequentem hunc episcopatum administravit.
Alfordus autem (In Annal., an. 669, sect. X) existimat hanc historiam non penitus esse rejiciendam; fatetur illam iis quae Beda de Vulfhero et Ceadda tradidit nullo modo cohaerere; ait vero, paucis mutatis, posse omnia subsistere, et dicendum censet baptizatos illos prius ab aliquo Merciorum episcopo, quam Vulfherus regnare coepisset, praesertim Pendae parentis tempore, qui Christianum nomen exstinguere, pluribus exstinctis regibus, laboravit. Sed neque sic quae in narratione ista displicent et inter se pugnant componi possunt. Vulfherus enim cum in (0362D)regem levatus est, teste Beda, fuit adolescens. Ideoque verisimile non est eum habuisse duos filios adolescentes Pendae sui patris tempore, qui triennium et amplius ante quam ipse regnare incoeperit interfectus est. Denique silentium Bedae, apud plurimos maxime valebit, qui certe hoc non reticuisset, praecipue cum istud Vulfheri regis facinus impium causa fuisse dicitur monasterii de Stone in agro Staffordiensi construendi, quo immanitatem suam rex facti poenitens bono opere elueret.
NUM. XIII [Smith XVII]. De Magistris Ecclesiae. Magistri Ecclesiae, ut mihi videtur, non alii fuerunt quam clerici doctiores et in rebus ecclesiasticis bene instituti, qui una cum episcopis suis ad synodum venerunt, quales erant Hadrianus abbas, et Benedictus Biscop, ambo in canonicis Patrum institutis versatissimi. Hi vero ad concilium non ideo sunt (0363A)profecti, ut auctoritate sua decreta vel facerent vel firmarent, sed tantum ut episcopos. quibus solis ecclesiasticarum legum ferendarum jus erat, eruditione sua et consilio adjuvarent. Constat enim ex ipsa actione synodica, cujus textum historiae suae Beda inseruit, archiepiscopum et collegas suos integram canonum faciendorum potestatem habuisse. Nam ante synodi decreta Theodorus primo suum nomen, deinde omnium qui tunc adfuerunt episcoporum nomina posuit; eorumque solis suffragiis et consensu definita sunt omnia et stabilita. Haethfeldiense etiam concilium, paucis post annis habitum, celebratum est praesidente Theodoro gratia Dei archiepiscopo Brittaniae insulae et civitatis Doruvernis, una cum eo sedentibus caeteris Brittaniae insulae.
Hoc quidem certissimum est, ante hoc tempus inferioris ordinis clericos in synodis locum obtinuisse. Quod patet ex canone quarto quarti Toletani concilii (0363B)anno 633 celebrati. « Quintodecimo autem Kalendarum Juniarum congreganda est in unaquaque provincia synodus, propter vernale tempus, quando herbis terra vestitur, et pabula germinum inveniuntur. Hora itaque diei prima, ante solis ortum, ejiciantur omnes ab ecclesia, obseratisque foribus, cuncti ad unam januam, per quam sacerdotes ingredi oportet, ostiarii stent: et convenientes omnes episcopi pariter introeant, et secundum ordinationis suae tempora resideant. Post ingressum omnium episcoporum atque consessum, vocentur deinde presbyteri quos causa probaverit introire. Nullus se inter eos ingerat diaconorum. Post hos ingrediantur diaconi probabiles, quos ordo poposcerit interesse: et corona facta de sedibus episcoporum, presbyteri a tergo eorum resideant, diacones in conspectu episcoporum stent. Deinde ingrediantur laici, qui electione concilii interesse meruerunt . . . . Nullus autem episcoporum a coetu communi secedat, antequam hora generalis secessionis adveniat. Concilium quoque (0363C)nullus solvere audeat, nisi fuerint cuncta determinata: ita ut quaecunque deliberatione communi finiuntur, episcoporum singulorum manibus subscribantur. » Idem ostenditur ex concilio Cloveshoviae sub Cuthberto archiepiscopo anno 747 celebrato, ubi ex diversis Britanniae provinciis sacri ordinis praesules, cum plurimis sacerdotibus Domini, et minoribus quoque ecclesiastici gradus dignitatibus, ad locum synodalem dicuntur convenisse. Hinc liquet tam presbyteris quam diaconis sedem in conciliis fuisse concessam: nihilominus Toletanus canon solis episcopis legislativum jus et potestatem ascribit; et Cloveshovianae synodi canones praesules qui caeteris magisterii loco a Deo praelati sunt, sua auctoritate tantum instituunt. Episcopos denique leges ecclesiasticas ferendi facultatem habuisse solos ulterius colligi potest ex sexto et nono capitulis synodi apud Celichyth anno 816, sub Wulfredo archiepiscopo, cui tamen adfuerunt abbates, presbyteri, diacones, (0363D)cum quibus praesides de necessariis et utilitatibus Ecclesiarum tractaverunt.
Neque hoc ex eo falsum probabitur quod Johannes, qui episcopus non fuit, sed tantum archicantator ecclesiae S. Petri, et abbas monasterii beati Martini, Haethfeldianae synodo subscripserit, et decreta ejus firmaverit. Johannes enim iste legatus erat Agathonis Romani pontificis, ut tum ex Beda patet (Hist. eccles. IV, 18), qui testatur eum « illud in mandatis ab apostolico papa accepisse, ut cujus esset fidei Anglorum Ecclesia diligenter edisceret, Romamque rediens referret; » tum ex synodo Romana anno 679 habita (Spelm., Conc. tom. I, p. 160), cujus auctoritate et consilio simul et jussione Agathonis Johannes in Britanniam directus est, cui etiam « insuper Agatho synodum beati Martini papae conscriptam centum quinque episcoporum consensu non multo ante Rhemis celebratam tribuit, non solum ad suae legationis testimonium atque confirmationem, sed ut quidquid (0364A)sanctus Theodorus archiepiscopus cum sapientibus et fidelibus et viris religiosis in Anglorum provinciis, Christi Ecclesiis et universo populo Dei ibidem positis profuturum melius ac religiosius in Christo invenire potuisset, cum praedicta auctoritate roboraret. » Johannes igitur non sua, sed pontificia auctoritate decreta firmabat: ideoque ex hujus subscriptione non sequetur alios Ecclesiae magistros hujusmodi legatione non munitos eamdem potestatem habuisse.
NUM. XIV [Smith XVIII]. De causa dissensionis quae orta est inter regem Ecgfridum et Uilfridum antistitem. Uilfridi Vitae scriptores nos certos faciunt Ecgfridum primis regni annis Uilfridi amicitiis fuisse vehementer astrictum. Et quidem, quandiu Aedilthryda cum Ecgfrido fuit, bene Uilfrido successit. Sed illa istius monitis et consilio divortium a rege impetrante, et monasterium ingressa, rex sponsae dilectae divortium (0364B)non leviter ferens, Uilfridum non eo « affectu quo antea coluit, sed iram diu tacito contra illum sub pectore gessit, et exspectata hora ob istiusmodi causam eum de sede sui episcopatus expulit. » (Vita S. Ethildritae apud Mabill., saec. II, p. 750.) Hac origine odium regis in Uilfridum ortum est: quod videns Ermenburga, quam sibi rex postea matrimonio copulaverat, animum illius injectis quibusdam simultatibus magis inflammat. Regina etiam ideo intus offensa est, quod Uilfridus illius « muliebrem inconstantiam, intemperantiam lubricae ostentationis, oppressionem ac rapinam violentae damnationis, quae in ea magno cum tumore vigebant, » multoties notaverat. Quamobrem regis animum commotum sentiens, fraudulentis sermonibus ejus gloriam regi coepit admirando enarrare. Nam exposita divitiarum abundantia, coenobiorum multitudine, aedificiorum magnitudine, subditorum principum turba, intulit: « Et quid amplius ipse tibi, quam tu sibi? totum (0364C)regnum tuum episcopatus ipsius est. » Talibus verbis rex permotus, et quasi suae utilitati consuleretur, ad ea totus arrectus, melius suis rebus consuli non putavit, quam si Uilfridus suis omnibus privaretur, et episcopatus ipsius in plures episcopos divideretur. Regis igitur animus Edilthrydae causa a Uilfrido alienatus est, neque prima in eum Ermenburga Ecgfridum irritavit: licet Eddius, Fridegodus, Eadmerus et alii, credidisse videntur inimicitias eorum ab hac ortum habuisse.
NUM. XV [Smith. XIX].(E bibliotheca Cottoniana Aug. II, 16). Charta Hodilredi parentis Sebbi regis Orientalium Saxonum. In nomine Domini nostri Jesu Christi Salvatoris. Quotiens sanctis ac venerabilibus locis vestris aliquid afferre videmur, vestra vobis reddimus, non nostra (0364D)largimur. Quapropter ego Hodilredus parens Sebbi, provincia East-Sexanorum, cum ipsius consensu, propria voluntate, sana mente, integroque consilio tibi, Hedilurce abbatissae, ad augmentum monasterii tui quae dicitur Beddanhaam perpetualiter trado, et de meo jure in tuo transcribo terram quae appellatur Bucingahaam, Budinhaam, Deccanhaam, Ancenlabeshaam, et campo in silva quae dicitur Uuidmundesfelt quae simul sunt conjuncta XL manentium usque ad terminos quae ad eum pertinent, cum omnibus ad se pertinentibus, cum campis, silvis, pratis et marisco, ut tam tu quam posteri tui teneatis, possideatis, et quaecumque volueris de eadem facere terra liberam habeatis potestatem. Actum mense Martio, et testes competenti numero ut subscriberent rogavi. Si quis contra hanc donationis chartulam venire temptaverit aut corrumpere, ante omnipotentem Deum, et Jesum Christum Filium ejus, et Spiritum sanctum. id est, inseparabilem Trinitatem, sciat se condemnatum (0365A)et separatum ab omni societate Christiana . . . . . Hanc chartulam donationis in sua nihilominus firmitate et ut firma et inconcussum sit donum. Termini sunt autem isti hujus terrae cum quibus accingitur: ab Oriente Writola Burna, ab Aquilone Centices triow et Hanchem stede, ab Australe flumen Tamisa. Si quis autem hanc donationem augere voluerit, augeat Deus bona sua in regione vivorum cum sanctis suis sine fine. Amen.
+ Ego Sebbi rex East-Sax. pro confirmatione subscripsi. Ego Oedilredus donator subscripsi. + Ego Ercnuualdus episcopus consensi et subscripsi. Ego Uuilfridus episcopus consensi et subscripsi. + Ego Haedde episcopus consensi et subscripsi. Ego Guda presbyter et abbas consentiens subscripsi. + Ego Egobaldus presbyter et abbas consensi et subscripsi. + Ego Hacona presbyter et abbas cons. et subs. + Ego Hooc presbyter et abbas consentiens subs. Sig+num manus Sebbi regis. Sig+num manus (0365B)Sigiheardi regis. Sig+num manus Suaebredi regis.
De terra qua donavit Odilredus XL manentium.
Charta Sueabraedi regis East-Saxonum. In nomine Domini nostri Jesu Christi Salvatoris. Quamvis solus sermo sufficeret ad testimonium, attamen pro cautella futurorum temporum, ne quis forte posterum fraudulentam ignorantiae piaculum perperam incurrat, idcirco scedulis saltim vilibus pro ampliore firmitatis supplicamento necessarium reor adnectere. Quapropter ego Sueabraed rex East-Saxonorum, et ego Paeogdhath, cum licentia Aedelredi regis comis, aliquantulum agri partem, pro remedio animarum nostrarum, Uualdhrio episcopo in dominio donare decrevimus, id est, XXX cassatorum, in loco qui dicitur Tincahom, in provincia quae nuncupatur Middelseaxan. Haec autem terra his locorum limitibus designatur: ab oriente et austro flumine Tamisae terminata, (0365C)a septentrione plaga torrente cujus vocabulum est Fiscesburna. Possessionem autem hujus terrae taliter ut supra diximus, cum campis sationalibus, pascualibus, pratis, paludibus, piscuariis, fluminibus, clusuris, omnibusque ad eam pertinentibus, in dominio supradicti episcopi possidendam perpetuale jure tradidimus; et liberam habeat potestatem agendi quodcumque voluerit. Porro ut firmior hujus donationis largitio jugiter servaretur etiam testes adjunximus, quorum nomina subter tenentur inserta. Si quis vero successorum nostrorum hanc donationis nostrae munificentia augere et amplificare maluerit, auget Dominus partem ejus in libro vitae. Si quis e diverso, quod absit, tyrannica potestate fretus, infringere temptaverit, sciat se ante tribunal Christi tremebundum rationem redditurum, maneatque nihilominus in sua firmitate haec chartula scripta anno ab Incarnatione Domini nostri DCCIV, indictione II, tertia decima die mensis Junii, quod est Idus Junii.
+ Ego Coenredus rex Merc. hanc terram Waldhario (0365D)episc. pro remedio animae meae in dominio donare decrevi in loco qui dicitur Tinccanham et libenti animo propria manu crucem infixi. + Ego Ciolred Merc. hanc donationem quam ante donavit propinqus meus Coenraedus rex et ego confirmavi in loco Arcencale et signum sanctae crucis expressi. + Ego Headda episc. consensi et subscripsi. + Ego Cotta ab. con. et sub. + Suebraedus rex East-Saxonum propria manu. + Ego Peohthat signum manus imposui.
+ Ego Friodored sign. m. + Aelric signum m. + Coenheard sig. m. + Lulla sig. m. + Eadred sig. + Scelfrine sig. + Cymmi sig. + Walfhat sig. (0366A) + Cudraed sig. m. + Cynric sig. m. + Uilloc sig. m. + Pagara sig. + Tudima sig. + Eadberht sig. NUM. XVI [Smith XX].(Chartae de cella de Coldingham in ecclesia Dunelmensi conservatae.) Charta Dunecani regis Scottorum. Ego Dunecanus filius regis Malcolumb, constans hereditariae rex Scotiae, dedi in elemosina Sancto Cuthberto et suis servitoribus Tiningeham, Aldeham, Scuchale, Cnolle, Hathermuth, et de Broccesmuthe omne servitium quod inde habuit Fodanus episcopus, et haec dedi in tali quitantia cum saca et soca, qualem unquam meliorem habuit sanctus Cuthbertus, ab illis de quibus tenet suas elemosinas. Et hoc dedi pro meipso, et pro anima patris mei, et pro fratribus meis, et pro uxore mea, et pro infantibus meis. Et quoniam volui quod istud donum stabile esset sancto (0366B)Cuthberto, feci quod fratres mei concesserunt. Qui autem istud voluerit destruere, vel ministris sancti Cuthberti aliquid inde auferre, maledictionem Dei, et sancti Cuthberti, et meam habeat. Amen. Crux Dun + ecam regis. Ead + gari. Scriptoris W + entonis. Ace + ard. Ul + f. Malco + lumb. Vui + get. Her + mer. Hem + ming. Aelf + ric. Feo + dbold. Ea + rnulf.
Haec charta tam signis crucis, quam sigillo appendente corroboratur. In sigillo cernitur effigies hominis armati equo sedentis, circa quam inscriptio haec est: + SIGILLUM DUNECANI REGIS SCOTORUM. Dunecanus regnavit annis 1093 et proximo.
Charta Eadgari regis. Eadgarus rex Scottorum, omnibus suis hominibus Scottis et Anglis salutem. Sciatis quod ego do in elemosinam Deo omnipotenti et Sancto Cuthberto domino meo et ecclesiae Dunelmensi et monachis in eadem ecclesia Deo servientibus et in perpetuum (0366C)servituris pro animabus patris mei et matris meae, et pro salute corporis mei et animae meae et fratrum meorum et sororum mearum, et pro omnibus antecessoribus et successoribus meis, mansionem de Coldingaham, et cum ista mansione has subscriptas mansiones, scilicet: Aldcambus, Lummesdene, Regnintum, Ristun, Swinewde, Farndun, Eitun, aliam Eitun, Prenegest, Cramesmuthe. Has suprascriptas mansiones concedo Deo et sancto praedicto et monachis ejus cum omnibus terris, silvis, et aquis, et teloneis, et fracturis navium, et omnibus consuetudinibus quae pertinent ad praedictas mansiones, et quas pater meus in eis habuit quietas et solidas secundum voluntatem illorum in perpetuum libere disponendas.
Ejusdem. Eadgarus rex Scottorum, omnibus per regnum suum Scottis et Anglis salutem. Sciatis me ad dedicationem venisse ecclesiae sanctae Mariae apud Coldingaham: quae quidem dedicatio ad Dei laudem et (0366D)ad meum placitum grata omnibus et accepta honorabiliter est adimpleta; et ego eidem ecclesiae super altare obtuli in dotem, et donavi villam totam Swintun cum divisis sicut Liulf habuit, liberam et quietam in perpetuum habendam ab omni calumpnia, et ad voluntatem monachorum sancti Cuthberti disponendam, pro animabus patris et matris meae et pro salute animae meae et fratrum et sororum mearum. Donavi etiam monachis XXIIII animalia ad restaurandam illam eandem terram, et constitui eandem pacem in Coldingaham eundo et redeundo et ibidem manendo, quae servatur in Eilande, et in Noreham. Insuper etiam statui hominibus in Coldingamscire sicut ipsi elegerunt et in manu mea firmaverunt, ut (0367A)unoquoque anno de unaquaque carruca dimidiam marcam argenti monachis persolvant. Testibus Aelfw. oter, et Thor longo, et Aelfrico pincerna, et Algaro presbitero, et Osberno presbitero, et Cnut carl' s, et Ogga, et Lesing, et Swein Ulfkill' s. et Ligulf de Bebbanburch, et Uhtred Eilanes sune, et Uuiaet hwite, et Tigerne.
Sigillum est Rex coronatus cum sceptro in dextra, et gladio in sinistra, in throno sedens. Sigilli inscriptio haec: + YMAGO EDGARI SCOTTORUM BASILEI. Eadgarus regnavit ab anno 1097 ad annum 1107.
Alia ejusdem. Eadgarus rex Scottorum, omnibus in regno suo Scottis et Anglis salutem. Sciatis quod ego concedo et dono domino meo sancto Cuthberto et monachis ejus Paxtun, ita sicut ego eam habui cum hominibus, terris et aquis; et monachi eam possideant ita libere et quiete sicut Coldingham ad voluntatem suam. Valete.
Alia ejusdem. (0367B) Eadgarus, Dei gratia rex Scottorum, omnibus suis fidelibus per regnum suum Scottis et Anglis salutem. Sciatis quod ego dono in elemosinam Deo et sancto Cuthberto, et monachis ejus Fiscwic tam in terris quam in aquis et cum omnibus sibi adjacentibus, et nominatim illam terram quae jacet inter Horverdene et Cnapadene, pro anima patris et matris meae, et pro salute animae meae et fratrum meorum et sororum, liberam et quietam tenendam et habendam et ad voluntatem monachorum sancti Cuthberti domini mei disponendam. Valete.
Chartae Alexandri primi. Alexander, Dei gratia rex Scottorum, omnibus per regnum suum Scottis et Anglis salutem. Sciatis quod ego dono Deo et sancto Cuthberto domino meo et monachis ejus omnia quae habebant tam in terris quam in aquis, die quo frater meus rex Eadgarus (0367C)vivus et mortuus fuit, ita libera et quieta cum omnibus consuetudinibus sicut monachi praedicti illo eodem die melius et quietius habuerunt illam eandem terram, et nominatim illam terram quae jacet inter Horevoredane et Cnapedane, sicut breve fratris mei Eadgari eis testatur.
Breve ad priorem Algarum et conventum Dunelmensem de Suintune. Alexander Dei gratia rex Scottorum, priori A. et totius conventui ecclesiae sancti Cuthberti salutem. Mando et praecipio vobis ut nullo modo intretis placitum neque in aliquam diratiocinationem de terra de Suintune, antequam veniat ante me. Tibi etiam domne prior, notum facio, quia de multis rebus multa vobis habeo secrete loqui quam citius fieri poterit. Valete.
Ejusdem. Alexander Dei gratia rex Scottorum, A. priori omnique (0367D)congregationi sancti Cuthberti salutem. Sciatis quod ego dono et concedo ex mea parte Deo et sancto Cuthberto et vobis suis monachis Swintunam totam liberam et quietam tenendam et omnino habendam, sicut breve fratris mei Eadgari regis vobis testatur. Et praeterea praecipio et defendo, ne aliquis vestrum ullo modo de eadem Swintuna placitet aut respondeat ulli homini nisi ego ipse ore ad os vel meis litteris praecepero. Quia ego et frater meus David (0368A)elemosinam fratris nostri Eadgari, et nostram similiter sancto praedicto et vobis monachis acquietabimus.
Alexander regnavit ab anno 1107 ad annum 1124. In Sigilli ejus obversa facie cernitur rex cum corona, habitu regio indutus, cum gladio in dextra et orbe in sinistra, in throno sedens. Inscriptio est: + ALEXANDER DEO RECTORE REX SCOTTORUM. In aversa facie, eques armatus cum eadem inscriptione.
Chartae Davidis comitis. David comes Johanni episcopo et Colbano et Cospatrico et omnibus suis fidelibus salutem. Vos ipsi scitis quod judicatum fuit ante me inter monachos sancti Cuthberti et drengos meos de terra de Horevoredane; scilicet quod si ipsi monachi haberent legales testes, vel breve fratris mei, quieta eis illa praedicta terra remaneret. Et ideo volo sciatis quod ego ipse vidi breve et donum fratris mei Eadgari regis quod ad vos etiam misi, et quicquid illud (0368B)breve eis testatur, volo et concedo ut libere et quiete habeant. T. Will. nepotis mei, et Osb. capell. et Hug. de Morevilla.
Ejusdem. David comes Algaro priori et ceteris fratribus suis de Dunelmo salutem. Sciatis quod ego ex mea parte dono vobis et concedo Swintonam ita liberam et quietam et voluntatem vestram inde faciendam, sicut frater meus Eadgarus rex vobis eam dedit et super altare obtulit, et sic suum breve eam ad vestrum opus testatur. Et nolo amodo ullo modo pati ut aliquis vobis aliquam injuriam vel molestiam inde faciat, pro certo sciatis. T. Mathildis reginae et Will filii sui.
In Sigillo Davidis comitis cernitur eques armatus cum hac inscriptione: + SIGILLUM DAVIT COMITIS ANGLORUM REGINE FRATRIS. Mathilda soror ejus Henrico I regi Angliae nupsit.
Chartae Henrici comitis. (0368C) Henricus comes filius regis Scotiae, justiciariis, baronibus, vice comitibus, praepositis, ministris et omnibus probis hominibus suis totius comitatus sui Northumberlandiae Francis et Anglicis salutem. Sciatis quod terrae et possessiones monachorum Dunelmiae sunt in pace mea et in custodia mea; propterea mando et praecipio firmiter omnibus officialibus meis, quatinus manuteneant homines eorum et res suas, et prohibeo ne quis eis injuste forisfaciat super meum plenarium forisfactum. Testibus Eng. Cancell. et Gill. de Unfranvill. apud novum Castell.
Ejusdem. Henricus comes filius regis Scotiae, Gisl. de Unfranvill. conestabulo suo et ceteris baronibus et hominibus suis omnibus salutem. Sciatis quod terra monachorum Dunelm. et possessiones suae in propria manu mea sunt, et in propria mea protectione, et in (0368D)mea pace; propterea mando vobis omnibus et praecipio, quatinus terrae suae et possessionibus suis omnibus pacem teneatis, et teneri faciatis ab omnibus vestris, constanter et ubique, sicut me diligitis. Testibus Osberto priore de Jeddewrdh, et Ricard. priore de Hestaudesham. Apud Jeddewrdh.
Henricus filius fuit Davidis I regis Scotiae, et obiit, vivente patre, anno 1152. Sigillum ejus idem fere est ac Davidis patris sui, cum comes erat, cum hac tamen (0369A)inscriptione: + SIGILLUM HENRICI COMITIS NORTHUMBERLANDIAE FILII REGIS SCOTIE.
Charta Gospatricii comitis de Dunbar. Omnibus sanctae Ecclesiae Dei filiis sullimioribus et inferioribus, ordinatis et laicis, Gospatricius comes frater Dolfini salutem. Sciatis me concessisse et dedisse Deo et sancto Cuthberto et monachis ejus in elemosinam villam de Ederham et ecclesiam ejusdem villae cum omnibus capellis suis, et aliam villam quae dicitur Nesebite, liberas et quietas in perpetuum possidendas, cum omnibus quae ad easdem villas pertinent in terris et aquis, et pratis, et pascuis pro anima Malcolmi regis et filiorum ejus regum Eadgari, Alexandri, et pro rege David, et filio ejus Henrico, et pro me ipso et uxore mea et filiis meis et pro animabus omnium parentum meorum. Et si aliquis huic elemosinae meae vult contradicere, inter eum et Deum sit. Testibus Willelmo filio Dun., Gosp. filio ejus, Ulkil filio Meld., Raud. F. Lind., S. presbytero, (0369B)Johanne capellano, Gosp. filio Crin., et Aldan fratre ejus, et Lambert Dap. Valete. Quicunque haec abstulerit, Deus sibi et hanc vitam et regnum celorum auferat.
Gospatricii filii ejus. Gospatricius comes omnibus filiis sanctae Ecclesiae salutem. Sciatis me concessisse et hac carta mea confirmasse Deo et fratribus ecclesiae sancti Cuthberti Dunelmiae ibidem Deo servientibus elemosinam quam pater meus eis dedit et ego, nominatim Ederham et Nesbit et ecclesiam de Ederham cum omnibus pertinentiis quas pater meus eis dedit et carta sua confirmavit. His testibus, Andr. archidiacono, Adam fratre suo, Nigello capellano, Ketello filio Dolfini, Ernaldo, Alden dapifero, Adam filio Alden, Adam filio Gospatricii.
Charta Thor Longi. Omnibus sanctae matris Ecclesiae filiis, Thor Longus (0369C)in Domino salutem. Sciatis quod Aedgarus dominus meus rex Scottorum dedit mihi Aednaham desertam, quam ego suo auxilio et mea propria pecunia inhabitavi, et ecclesiam in honore sancti Cuthberti fabricavi. Quam ecclesiam cum una carrucata terrae Deo et sancto Cuthberto et monachis ejus in perpetuum possidendam dedi. Hanc igitur donationem feci pro anima domini mei regis Aedgari, et pro animabus patris et matris illius, et pro salute fratrum et sororum ipsius, et pro redemptione Lefwini fratris mei dilectissimi, et pro meimet ipsi tam corporis quam animae salute. Et siquis hanc meam donationem sancto praedicto et monachis sibi servientibus aliqua vi vel ingenio auferre praesumpserit, auferat ab eo Deus omnipotens vitam regni coelestis, et cum diabolo et angelis ejus poenas sustineat aeternas. Amen.
Ejusdem. Domino suo karissimo David comiti, Thor omnino (0369D)suus salutem. Sciatis, domine mi, quod Eadgarus rex frater vester dedit mihi Ednaham desertam, quam ego suo auxilio et mea pecunia inhabitavi, et ecclesiam a fundamentis fabricavi, quam frater vester rex in honore sancti Cuthberti fecit dedicari, et una carrucata terrae eam dotavit. Hanc eandem ecclesiam pro anima ejusdem domini mei regis Eadgari et patris (0370A)et matris vestrae, et pro salute vestra et regis Alexandri et Mathildis reginae sancto praedicto et monachis ejus dedi. Unde vos precor sicut dominum meum karissimum, ut pro animabus parentum vestrorum et pro salute vivorum hanc donationem sancto Cuthberto et monachis sibi in perpetuum servituris concedatis.
Sigillum Thor Longi est effigies hominis sedentis, nudi caput, tenentis capulum gladii in dextra, et laminam ejusdem in sinistra. Haec autem est Sigilli inscriptio: THOR ME MITTIT AMICO. David comes donationem hanc confirmavit.
Charta Roberti episcopi sancti Andreae. Omnibus sancte matris Ecclesie fidelibus clericis et laicis tam presentibus quam futuris Robertus Dei gratia Andree episcopus salutem. Notum sit vobis omnibus quod nos coram Domino nostro rege David et Turstino archiepiscopo Ebor. et Ranulpho Dunelm. episcopo et Johanne Glascuensi episcopo, et Gaufrido abbate S. Albani, et aliis multis personis (0370B)convocavimus Algarum priorem S. Cuthberti de Dunelmo ante hostium ecclesie S. Johannis evang. in Rokesburch, ibique quantum ad episcopalem auctoritatem pertinet, presentis carte attestatione et munimine clamavimus, concessimus et confirmavimus ecclesiam de Collingham, liberam et quietam in perpetuum tam a nobis quam a successoribus nostris ab omni calumpnia consuetudine et Cana et Cunevethe, atque ab omni servitio quod ad nos pertinet vel ad successores nostros. Quare volumus et episcopali auctoritate confirmamus quatenus ecclesia de Collingham et omnes ecclesie vel capelle que a modo canonice ad ecclesiam S. Cuthberti, pertinuerint libere et quiete sint in perpetuum ab omni episcopali auxilio et Cana et Cunevethe, ita ut liberiores et quietiores sint quam alie alique ecclesie que fuerint in Lothonie. Et prohibeo ne aliquis a modo episcopus, archidiaconus vel decanus aliquis omnino ulterius consuetudinem vel auxilium ab eis (0370C)exigat nisi forte gratis dare voluerint. Hec omnia fecimus prece et consilio domini regis David et predictorum episcoporum fratrum nostrorum pro amore S. Cuthberti et fraternitate Dunelm. monachorum, XVI Kal. Aug. in festo sancti Kenelmi martiris, an. ab incarn. Domini 1127. Testibus presentibus Roberto fratre meo, Blahano presbytero de Litun, Aldulpho presbytero de Aldehanstoc, Henrico presbytero de Lemhale, etc. Godwino presbytero dapifero. Godwino camerario, etc., cum multis aliis personis religiosis tam clericorum quam laicorum.
NUM. XVII [Smith XXI].Chartae quaedam quae ante conquaestum factae sunt, omnes nuper in possessione honoratissimi D. D. Somers.) Charta regis Aethilredi ad Oftforum episcopum. Apostolus Paulus de extremo judicio Domini manifestissime loquens ita refert: Omnes enim stabimus ante tribunal Christi, ut recipiat unusquisque prout (0370D)gessit, sive bonum, sive malum. Quid autem sit quod Apostolus pro meritis suis quosque percepturos affirmat, ipse Dominus in Evangelio suo manifestat dicens: Ibunt impii in supplicium aeternum, justi autem in vitam aeternam. Hoc sane tremendum ac terribile omnipotentis Domini judicium ego Aethilred, Christo largiente, rex tota cordis formidine sine cessatione (0371A)perhorresco; quapropter ut ibidem sub praesentia almi judicis veniam merear adipisci pro absolutione criminum, vel meorum, vel conjugis quondam meae Osthrithae, terram quae dicitur Fledanburg, quadraginta quatuor cassatorum capacem Oftforo episcopo in possessionem tradidi, ut quemadmodum primitus tradita fuerat rursus per illius diligentiam monachorum in ea sub abbate degentium honestissima conversatio recuperetur. Si quis autem pertinacium contra hanc donationem fractionis animo venire tentaverit, eamque infringere conatus sit, sciat se sub tremendo examine poenas debitas luiturum.
+ Ego Aethilred propriam donationem corroborans titulo sanctae crucis subscripsi. + Ego Headda episc. consensi et subscripsi. + Ego Torchctuald comes regis consensi et subscripsi. + Ego Eadvuald consensi et subscripsi. + Ego Cille consensi et subscripsi. + Ego Osfrith consensi et subscripsi. + Ego Ecfrith consensi et subscripsi. + Ego Tuddul consensi et (0371B)subscripsi. + Ego Gudhlac consensi et subscripsi. + Ego Sigivald consensi et subscripsi. + Ego Folchere consensi et subscripsi. + Ego Berhttred consensi et subscripsi. + Ego Oftfor episc. donationem quam a rege accepi propria manu confirmans subnotavi.
In dorso charta Ecguini episcopi. Reverentissimae semper memoriae pontificis Oftfori ego Ecguine, Deo dispensante, successor in episcopatum existo. Monasterium autem cui nomen est Fledanburg, quod in hac eadem chartula ex altera ejus parte eidem praedicto praedecessori meo subscriptione regali traditum asservatur, huic venerabili nostro secundum saeculum principi. Aethilhaeardae, quantum id a me fieri potest, in possessionem concedo. Ea tamen conditione ut semper inibi coenobialis vitae statuta serventur. Pro recompensatione vero hujus nostrae donationis in loco cujus nomen est Aet (0371C)Stretfordae XX cassatorum terram ab eo in jus ecclesiasticum accepi. Sciendum tamen me rationali quadam causa compulsum id voluisse facere. Ut ei XLIIII manentium terram pro viginti manentium dapem, id est ea conditione ut post diem ejus terra ista sine contradictione alicujus ad Uvegernenrem ecclesiam in jus episcopali sedis sit donata mihi, et illi Oftfaroque meo antecessori, in eleemosynam sempiternam. Pax confirmantibus atque servantibus. Minuentibus vero vel contradicentibus dispersio perveniat sempiterna. Aethelric, Aethelvueard, Aethelberht, Omolingc abb. Hii sunt confirmatores et testes.
Charta Aldredi subreguli Huicciorum. + Regnante Domino in saecula saeculorum. Ego Aldred subregulus Huicciorum cum licentia venerabilis episc. Tilheri monasterium illud on Flaedanbyrg dabo Aethelburge propinquae meae, coram testibus infra nominatis, ea condicione, ut ipsa tam diu vivat (0371D)possedeat, et postquam viam patrum incedat ad Uuegernensem ecclesiam in jus episcopali sedis reddat. Et ei praecipio in almo nomine superi polorum Rectoris, ut ipsa nec Dei nec meam habeat licentiam hoc in aliud mutare, nisi ita implere sicut praeceptum erat Aelfredi et Aethelheardi Egcuuinique episc., qui hanc terram prius optinuerunt, nobisque tradiderunt. Sed ipsa hanc nostram elemosinam perficiendo impleat. Ego Aldred hanc meam donationem signo sanctae crucis confirmabo. + Ego Tilhere episc. hanc meam petitionem subscribendo confirmabo. + Ego Aethelburg abb. liuentissime consentiendo subscripsi. + Ego Creda abb. + Ego Bacola abb. + Ego Tadhere. + Ego Guthheard. + Ego Humberlit presb. + Ego Cyneberht. + Ego Cuthred. + Ego Dudda. + Ego Ceobba. Omnes consentiendo subscripsimus atque confirmabimus testimonium nostrum.
Charta Offae regis Merciorum et Aldredi subreguli Huicciorum. (0372A) + In nomine Domini nostri Jesu Christi, qui cuncta saecula jugiter pio moderamine regit. Constat ergo et incunctanter verum esse patet omnia quae hic humanis cernuntur viribus, vana ad caduca transitoria quae fieri, atque ea quae hominum oculis velantur semper mansura et sine fine stabiliter perdurare in saecula. Unde et certissime notum est ex auctoritate testimoniorum sacrorum voluminum, quod cum istis fugitivis mundanis rebus sempiterna mercare possint coelestia regna. Quapropter ego Offa, gratia gratuita Dei Patris concedente, Merciorum rex, majorum meorum imitans exemplum, cogitavi ergo in corde meo quatenus ex his sceptris regalibus mundanis regni perceptis a conditore ac largitore omnium bonorum aliquid quamvis minus dignum, pro remedio animae meae et pro adipiscenda premia polorum, in usus monasticae liberalitatis, ecclesiis donarem; ideo quae ego (0372B)et Aldredus subregulis Huicciorum, in commune, pro Domino omnipotenti et pro aeterna salute animae nostrae, terram bis quinos mansionis habentem, id est, vicum qui nominatur Oetgeate ad monasterium quod propriae nuncupatur aet wiogorna ceastre, et ad ecclesiam beatae Mariae matris Domini quae ibi fundata est libenter in aeclesiasticam possessionem donanter concedimus, eadem per omnia liberatis dicione in ejusdem aeclesiae jure permanendam qua eamdem ecclesiam Aedhilbaldus rex avo meo Eanulfo conscripsit, id est, ut in omnibus causis magnis et modicis libera et inconcussa permanent usque in saeculum tamdiu fides Christi forte inter Anglos in Brittania maneat . . . Sit ab omni vi regum et principium et subditorum ipsorum. In summo Dei nomine praecipimus. Ut haec munificentia nostra pro Christo concessa eo firmiore stabilimento perpetualiter permaneat testium et consentientium episcoporum abbatum ac principium nostrorum signa et nomina in hac cartula testimonii infra (0372C)perscriptas adnotare curavimus.
+ Ego Offa, Domino concedente, rex Merc., huic nostrae donationi pro majore firmitate vexillum crucis Christi propria manu impressi. + Ego Aldredus, Deo dono subregulus Huicciorum, hanc donationem nostram munies signum salutiferae crucis cunctis gentibus inpono. + Ego Eadberhtus, Christo Domino concedente episc., his dictis consensi et subscripsi. + Ego Berhthunus, Domino et Patre donante praesul, his statutis consensi et subscripsi. + Ego Ceolulfus, gratia Dei permittente, antistis, his rebus consensi et subscripsi. + Ego Tilherus, predistinatione dante sacerdos, his causis consensi et subscripsi. + Ego Alberthtus, Domino tribuenti eclesiae pontifi, his donis consensi et subscripsi.+ Signum manus Folcberhti
+ Signum manus Botuuini abb. (0372D) abb. + Signum manus Brordani princi. + Signum manus Beorhtwaldi princi. + Signum manus Esne princi. + Signum manus Eadbaldi princi. + Signum manus Eadbaldi princi. + Signum manus Brordan praefecti. Charta Uhtredi subreguli Huicciorum. + In nomine Domini nostri Jesu Christi. Ego Uhtredus prae praedestinatione Dei concedente, aliquos regimen propriae gentis Huicciorum tenens, exempla patrum meorum sequens quatenus ex mundani hujus regiminis portione aliquos in ecclesiasticam libertatem pro redemptione animae meae largiendo donarer. Ideoque aliquam agelli partem cum licentia atque permissu piissimi regis Merciorum Offan meo videlicet charo fidelique ministro Ceolmundo bis quaternas mansiones cum omnibus ad se pertinentibus . . . . . . in habene homme . . . . . . juris ecclesiastici in (0373A)perpetuum pro Domino omnipotenti donabo, quatenus illo vivente habeat, et possideat, et post se cuicumque voluerit hominum jure haereditario eadem libertate qua illi concessum est possidendum relinquat. Est autem rus illud in australi parte montis qui nominatur Breodun, in aquiloni plaga rivuli qui vocatur Carent, protendens a flumine illo Carent, ascendens usque ad summitatem montis supradicti Breodun, in cujus cacumine urbs est antiquo nomine Baenintesburg. Ibi est terminus agri illius rursum in monte et a meridie descendens per planitiem fluvius Carent. Unde ut eo firmius . . . . . . lius haec donatio mea pro ereptione animae meae concessa permaneat tertium et consentientium signa et nomina perscribo.
+ Ego Offa rex Marc. huic donationi subreguli mei consentiens et pro majore firmitate signum sanctae crucis infixi. + Ego Aldredus regulus meam munificentiam corroborans signum venerabile crucis Christi imposui. + Ego Eadberhtus gratia domini (0373B)episcopi consensi et subscripsi. + Signum manus Curan ab. + Signum manus Uvillan ab. + Ego Berthunus Dei dono antistes consensi et subscripsi. + Signum manus Tredan. ab. + Signum manus Bacolan. ab. + Ego Tilherus Dei munere praesul consensi et subscripsi. + Signum manus Uvillan ab. + Signum manus Tilberhti abbatis. + Signum manus Brordani principis. + Signum manus Esni principis. + Signum manus Cudredi praefecti. + Signum manus Berhtwaldi principis. + Signum manus. Eadbaldi principis. + Signum manus Cyneberhti praefecti. + Signum manus Eadbaldi principis. + Signum manus Uvales praefecti. + Signum manus Duddan pincerni.
+ Certa sunt haec anno Dominicae incarnationis DCCº LVIº regni Offan regis Merciorum IIIu s annus.
Charta Offae regis. + Cuncta labilis vitae hujus subsistentia momentanea (0373C)et caduca prae oculis decessu praesentium proximorum cernentes, festinandum nobis est summopere ut operemur ad omnes, sicut veridica apostolici dogmatis comprobat assertio, maxime autem ad domesticos fidei. Quapropter ego Offa, caelica fulciente clementia, rex Merciorum simulque aliarum circumquaque nationum ad ecclesiam quam Eanulfus avus meus in honore beati Petri, principis apostolorum construxit, ubi dicitur Aet Breodune, pro salute animae meae priorumque meorum largior terram XX manentium ubi dicitur Aet Wersdhille et Aet Coftune, cum sylva quae eidem telluri adjacet, ut cum pratis, pascuis, aquarum rivulis, sine ullo obstaculo contradictionis posterum meorum principum vel ducum in usum episcopi Weogernensis ecclesiae maneat. Sit autem terra illa libera ab omni exactione regum et principum, ac subditorum ipsorum, praeter pontis et arcis restaurationem et hostilem expeditionem. Anno autem Dominicae incarnationis DCCº LXXXº conscripta est haec donatio telluris a me et ab episcopis ac principibus (0373D)meis, quorum infra nomina annotabo.
+ Ego Offa Dei dono rex hanc meam donationem signo sanctae crucis munio. + Ego Cynedbryth Dei gratia regina Merc. huic donationi regis consensi et subscripsi.
+ Ego Joanberhtus archiep. + Ego Eadberhtus episc. + Ego Ciolwulfus episc. + Ego Tilherus episc. + Signum manus Brordan principis. + Signum manus Berhtrudi ducis. + Signum manus Eadbaldi principis. + Signum manus Eadbaldi ducis. Concilium apud Clofeshoas, tempore Biornwulfi, regis Merciorum. In nomine trino divino, qui est Deus benedictus in saecula amen. Thy gere dhe wer from Cristes gebyrde (0374A)agaen eahta hund wint and XXV. and sio aefterre indictio waes in rime and waes Biornwulfes rice Mercna cyninges. dha waes sionodhlic gemoth on dhaere meran stowe dhe mon hatelh Clofeshoas. ond dhaer se siolfa cyning Biornwulf. and his bisc. and his aldor men and alle dha wioton dhisse dhiode dhaer gesomnade weron:. Dha vaes tiolo micel sprec ymb wudu leswe to suthtune ongaegum west on scyrhylte. Waldon dha swangerefan dha laeswe fordhur gedrifan and dhone wudu gedhiogan. dhon hit ald geryhto weron. Dhon cuaeth se biscop and dhara hina wiotan dhet hio him neren maran ondeta dhon hit araeded waes on Aethelbaldes daege dhrim hunde swina maest and se biscop dha tugen ahten twaede dhaes wuda and dhaes maestes. Dha geraehte Wulfred arcebisc. and alle dha wiotan dhet se biscop and dha higen mosten mid adhe gecythan dhet hit sua waere araeden on Aethelbaldes daege and him mare to ne sohte. and he dha sona se biscop beweddade (0374B)Eadwulfe dhaem aldormen dhaes athaes biforan allum dhaem wiotum and him mon dhone gelaedde ymb. XXX naehta to dhaem bisc. stole et Wiogoerna ceastre:. In dha tüd waes Hama suangerefa to suthtune and he rad dhaet he vaes et ceastre and dhone aadh gesaeh and gesceawade sua hine his aldor mon heht Eadwulf and he hine hwethre ne grette:. Hii sunt nomina et vocabula qui in synodali concilio fuerunt congregati:.
+ Signum manus Biornwulfi regis Mercior. + Wulfred. arc. episc. consensi hanc conditionem. + Oethelwald episc. consensi. + Hraethun episc. consensi. + Heaberht episc. consensi. + Bionna episc. consensi. + Eadwulf episc. consensi. + Wilred episc. consensi. + Wigthgn episc. consensi. + Albstan episc. consensi. + Humberht episc. + Ceolberht episc. + Cynred. episc. + Torhthelm prior. + Eanmund abb. + Wihtred abb. + Cuthwulf abb. + Eanmund abb. + Eathberht dux. + Biornoth dux. + Sigred dux. + Cudthred dux. + Eadwulf dux. + Mucel dux. + Uhtred dux. + Allhheard (0374C)dux. + Bolom. + Aldran. + Bynna. + Wighelm. + Heaberht episc. + Eadgar pr. + Wigberht pr. + Heahstaef pr. + Brada pr. + Cuthbald pr. + Regngar pr. + Cuthbert pr. + Ecgmund pr. + Heahferhth diac. + Wighelm. diac. + Cyneberht diac.
Mid alra otherra priosta butan dhissum maesse priostum Efen LX.
Chirographum Alhwini episcopi Huicciorum et Aethelwulfi ducis. + In nomine Domini. Certe ea quae sunt a sapientibus et prudentibus etiam a pontificibus et p . . . . ceris salubria ac necessaria componenda caracteribus litterarum, et certis signis scedularum scribenda sunt et notanda, ne forte philosophorum et stoicorum scientia in oblivionem tradatur. De qua rei ego Alhwine, gratia Dei provinciae Hicciorum praesul, et mea familia, in Weogerna civitate nos donabimus Aethelwulfe duce et conjuge ejus Wulfthrythe terram (0374D)XI cassatorum in duobus locis hoc est aet Codes Wellan et aet Sture, et illis has terras conscripsimus in eorum dies, sub ista conditione, ut seipsos habeant reconciliatos et conjunctos, tam viventes quam post, ad Wegernensem civitatem. cum suis corpusculis et optimis omnibus bonis eorum, quas illi habeant. si habeat Deus provisum quod in hac patria pausant in ista parte maris etiam et in hanc rem conciliaverunt ut ille praefatus princeps Aethelwulf illius Aecclesiae libertates in Weogerna caestre, et monasteriorum quae ad se pertinent. cum recta amicitia et bona devotione sine fraude sic custodiat tandiu ei hic vita fuerit. et ille nunquam istud nec frangat, nec minuat, nec ullis junioribus suis consentiat et Aethelwulf dux habeat hanc rem episcopo et familiae ejus in quatuor Evangeliorum Christi libris cum suo arrato confixum et sub Dei foenore panum. ut sic firmiter custodiat. Et postquam ille vel illa conjux viam patrum incedant. terras illas praefatas ad ecclesiam in caestre (0375A)sine ullo obstaculo remeantur. cum omnibus bonis quae ibi tunc habeantur. et si hoc contingat quod non optamus. quod aliquis per diabolicam doctrinam hoc frangere praesumat sit episcopus et ejus familia liberii suam propriam terram ad perfruendum. sicut sibi placuerit. pax et felicitas sit consentientibus et servantibus hoc nostrum praeceptum hic et in futuro. contradicentibus vero vel minuentibus aeterna ultio vel dispersio super illos perveniat nisi ante hic Deo et hominibus emendaverint cum satisfactione. Certa est hujus donationis cartula anno Incarn. Christi DCCCº et LVº indictione IIIª. In metropole quae nominatur Wegrunnan caestor.
+ Hii sunt testes et confirmatores hujus donationis quorum hic nomina infra notata videntur.
+ Ego Aethelwulf dux consensi et subscripsi. + Ego Ahlwine episc. hanc meam donationem consensi et subscripsi.
+ Ego Cuthheard pr. et praepos. (0375B)consen. + Ego Ahlmund pr. consen. + Ego Wulfheard pr. consen. + Ego Ecgberht pr. consen. + Ego Ciolberht pr. consen. + Ego Daehheh pr. consen. + Baldred diacon. + Eueferth diac. + Wuihhere diac. + Putta. + Leofmon. Compositio inter Burgredum regem Merciorum et Wulferdum. + Regnante in perpetuum Deo et Domino nostro Jesu Christo, anno Dominicae Incarnationis DCCC. LXVI. indictione vero decima. Ego Burgred rex Merciorum cum consensu et licentia. seniorum meorum libenti animo. concedens donabo aliquam partem agri regni meg a Deo dati Wulfferd. do duos manentes. at soeges laea. pertinentem in loco ubi ruricoli nominant Wulfferdinleh. ut habeat sibi et bene perfruat. in aeternum hereditatem et cuicumque voluerit. post (0375C)se. derelinquat in jus perpetuum et omnium bonorum ad istam terram pertinentibus antiquitus et olim constitutis in campis et in pascuis et in partis et in silvis et quidquid ad terram istam pertinent. Ego Burgred rex Merciorum hanc meam munificentiam augebo. Wulfferd. et ei constituam LXX. porcis saginam in commone illa silvatica taxatione hubi ruricoli. Wulfferdinleh. nominant et V. plaustros de virgis bonis et hunicuique anno unum roborem ad aedificium, et alias materias necessarias. et lignaria exabundantia ad ignem sicut illi necesse sit et silvaticam taxadtionem. pertinentem ei etiam dabo altrinsecus in campo et silvo sicut ad terram duorum manentium pertinent. Ego Wulferd. pro comparatione. et commutatione istius terriunculi et Wulferdinlea dedi Rurgrede regi Merc. terram V. manentium in hunius hominis diem liberatum, et CCCC siclos in argento puro et duos hernaculos cum omnibus subpellectilibus suis et VIII. boves et L. porcos et CC. segites cum gramine toto. et XXX. modios (0375D)de ordio triturato sine contribulibus et suburbano; haec praenominata terrihuncula et Wulfferdinlea fif hida his terminibus circumdatur; Dhis seond dha lond gemaere aet Wulfferdinlea. of sture on hunigbroc. ap efter broce. on dhone aldan haege. ondlong haeges. on dhone aldan wey. ondlong weges on dha miclau strete. ondlong strete on feower gemaere howswa on calebroc ondlong broces howswa on horsa broc. ondlong broces howswa on dha dic. ondlong dices on sture eft of sture on dha dic ondlong dices how on cuth dhedertreo. ondlong dices on heasecan berh. of heah secan berge on dha dic. ondlong dices on Wenferdh ondlong Wenferth how aeft on sture. Si quis autem hanc meam donationem servare voluerii, conservet eum superna pietas hic et in celis. Siquis vero minuere vel frangere tentaverit sciat se anathematum coram summo Deo nisi hic digne emendaverit Deo et hominibus et hic testes aderant quorum infra nomina liquescunt.
(0376A)+ Ego Burgred rex Merc. hanc meam donationem cum signo sanctae crucis Christi firmabo. + Ego Aethelswith regina consensi et subscripsi. + Ego Ceolworth consensi et subscripsi. + Ego Wulfsig episcopus consensi et subscripsi. + Ego Eadbald episc. consensi et subscripsi. + Ego Ceored episc. consensi. + Ego Alhhun episc. consensi. + Ego Deorlaf consensi et subscripsi. + Ego Aldred ab Humberht dux. Beornoth dux. Beornard dux. Eamberht dux. Mucel dux. + Ego Aethelwulf dux. Aethelheard. Berhtferth. Aethelred. Berhtric. Ceolmund. Boldred. Eadgar. Mucel.
Charta Aethelredi ducis Merciorum, ut recte suspicatur Wanleius suspectae vetustatis et fidei. + Regnante in perpetuum Domino nostro Jesu Christo. Ejusdem autem incarnationis DCCCº. LXXXº. IIII. Indictione vero secunda. Ego Aethelred divina largiente gratia principatu et dominio gentis Merciorum suffultus, donatione trado Aedhelwulfo terram V. (0376B)manentium in loco qui dicitur Hymeltun. Hanc autem supradictam terram, cum omnibus ad eam pertinentibus. Id est sylvis. pratis, pascuis. salisque coctionibus. Id est VI. vascula possint praeparari salva libertate sine aliquo tributo dominatoris gentis praedicte sive ducum judicumve et praesidum. Id est statione sive in oneratione plaustrorum nisi solo illi qui huic praedicte terre Hymeltune dominus existat. Cum testimonio et consensu ipsorum damus, quorum hic nomina inferius scripta cernuntur. Haec supradictae optimatum gentis Merciorum gubernante Aethelredo duce. Acta est in Hrisbyri ubi tunc ipsorum conventio publica fuerunt conloquentes sibi invicem de necessariis gentis praedictae statutis. O secrantes omnes aevi sequentis cujuslibet dictionibus homines per tremendum distructi justique judicis examen ut haec traditio sive in terra praedicta, sive in vico salis absque omni censu atque tributo perpetualiter libera permaneat. Et si quis id quod non optamus, corrumpendo (0376C)foederaverit, sciat se rationem redditurum in die judicii coram Deo et angelis ejus nisi prius digna satisfactione emendare curaverit. Tertium autem consentientium et scribentium nomina haec sunt.
Ego Aethelred Merciorum gentis ducatum gubernans confirmare et subscribere curavi. Wulfred episc. consensi et subscripsi. Ego Werfrith episc. consensi et subscripsi. Deorlaf episc. consensi. Athelwald ealdorman. Aedulf ealdorman. Beornath aldorman. Aethelferth ealdorman. Alhhelm aldorman. Eardwalf. Elfwald. Eadnoth. Aelfred. Aethelmund. Dhissindon dha land gemaero aerest on dhane blacan pyt of dhan pytte how upon how eathland eal swa dhe oxa went how hit cymeth on dhone maer hege to graftune how in how aesebed of dhaem aesebedde how on dhrim gerum dhanane on dhone holan weg of dhan wege to dhaes bisceopes wuda how in dic weg. of dham wege in dhone lytlan graf dhonene in dha ealdan dic. dhonene how in grobbes dene. dhanene (0376D)on dha portstraet of dhan wege in maerford of dhan forda in hnutfen. of dhan fenne in eald cotan how to graf hrygce. of dhan hrygce in dhane wic weg of dhan wege on uffan lege. of dhaere lege on lytlan broc dhanene on hymel broc andlang broces how op of dhan broce in Egcbyrhttige croft how upthard be duan croft in dha straet aet ipwael hylle aefter straete in hennuc dhanene in rugan maedewan of rugen maedewan how eft on dhone blacan pyt.
Charta Uuerfrithi episcopi. + In usses Dryhtnes nomam haelendes cristes ic Unerfrith biscop mid alles dhaes heoredes leafe on Weogorna ceastre ge gunges ge aldes selle cyneswithe mire megan dhreora hida lond on alhmunding tune dhaes lif hida dhe higen me gebocedan aer on dhreora monna daeg. Nu gewrite ic hit eft hire mid ina leafe dhaet dhreora hida lond on dhreora monna daeg and heo haebbe dha wudu raeddenne in dhaem (0377A)wuda dhe dha ceorlas brucath. and ec ic hire lete to dhaet ceorla graf to sundran. and elles dhaet twega hida lond and dha ceorlas and se alhmunding snaed here into preosda byrig dha hwile hit unagaen seo. Ond cyneswidh hit to naengum othrum men ne lete dha hwile hit unagaen se butum to hire bearna sumum swa hweolcum swa heo dhoune wille gif heo lifigen. gif heo dhonne ne lifigen. lete hit to sweolcum hire mega swelce hit hire to geearnigan wille. Ond ic Uuerfrith biscop biddu and halsigu dhaet dhis dhreora hida lond and ec dhaet trega dhonne hit agaen seo dhaet hit se agefen into clife to dhaem biscop rice butan eghweolcum widhercwide. Ond ec ic Uuerfrith biscop and all higen halsegath usse aeterfrylgend dhaet heora naenig dtas gefe gewonige aer hit swa agaen se swa hit on dhissum gewrite stondeth. and all higen eodan to minum bure on weogorna ceastre and me saldan heora hond setene dhisse geraednesse. dhara noman her beneothan awriten stondath. (0377B)and heo hit haebben eghwaes to freon butun agefen elce gere dhreo mittan hwaetes to ciricsceatte to clife.
Inferiori parte hujus cartae sunt semilitterae hujus vocis: viz. cyrographum.
+ Werfrit episc. + Cynhel abb. + Werfridh pre. + Ecfrith pr. + Wighard. + Berhthelm. + Eardwulf. + Wulfred. + Berhthelm. + Cynah. + Eamberht. + Wullaf. + Cynhelm. + Cenfrith. + Cynhelm. + Heahred. + Wulfgar. + Eardwulf. + Cynelaf. + Wigfrid. + Wulfric. + Ceolhelm. Charta Eadredi regis. + Concedente gratia Dei anno Dominicae incarnationis (0377C)DCCCC.XLVI. contigit post obitum Eadmundi regis. qui regimina regnorum. Angulsaxna et Northhymbra. Paganorum. Brettonumque septem annorum intervallo regaliter gubernabat. quod Eadred frater ejus uterinus. electione optimatum subrogatus. pontificali auctoritate eodem anno catholice est rex et rector. ad regna quadripertiti regiminis consecratus, qui denique rex in villa quae dicitur regis. Cynges tun. ubi et consecratio peracta est. plura plurimis perenniter condonavit charismata; hoc potest pro certo Wulfric. pedisequus alacriter conlaudare. quen honorifice idem rex locupletata largitate laetificat. concedens ei terram VII. manentium jure perpetuo perfruendam certis tramitibus uti fertur inferius terminatam ad wurcing tune. magnis rebus ac modicis praeter arcem. atque pontem, agonisque obsequium usurpatam.
Ista porro usurpatio. anno Dominicae incarnationis DCCC.XLVI. et primo temporalis cicli laterculo quo (0377D)sceptra diadematum angulsaxna cum Northhymbris. et Paganorum cum Brettonibus gubernabat. his testibus quorum nomina subsequuntur conscribentibus hoc modo peracta est.
+ Eadred rex. cum archiepisc. ceterisque praesulibus hanc tellurem triumphati tropheo usurpavit.
+ Oda archiepisc. + Wulfstan archiep. + Dheodred episc. + Aelfhaeh episcopus. + Wulfgar episcop. + Koenwald episcop. + Aelfric episcop. + Wulfhelm episcop. + Wulfsige pontif. + Aelfred pontif. + Aethelgar pontifex. + Aethelwald pontifex. + Hopael regulus. + Marcant; Cadmo. + Aethelmund dux. + Alhhelm aldermon. + Aethelstan comes. + Eadric princeps. + Osulf Haehgerefa. + Urin, Imorcer eorl. + Grim; et coll eorl. + Eadred abbud. + Wigstan abbud. + Dunstan abbud. + Uhtred.
Augentes regale elogium beatae regis aeterni retributionis augmentum accipiant. Amen.
Charta Oswoldi episcopi. (0378A) + Ego Oswold. largo Christi carismate praesul dicatus. Dominicae Incarnationis anno DCCCCLXII. annuente rege Anglorum Eadgaro. ejusque utriusque ordinis optimatibus. quandam ruris particulam III. videlicet cassatos quos olim quaedam possidebat matrona nomine Alhdhrydh in loco qui celebri a solicolis nuncupatur Cungle. vocabulo cuidam regis ministro nomine Alfwold perpetualiter concedo ut ipse cum omnibus utensilibus eam quamdiu vixerit habent et post obitum ejus mater si superstes fuerit eandem recipiat. Siu alias post obitum ipsius ad usum pontificis in Wigurna ceastre redeat immunis. Aeclesiae vero munus et sepultura praesulis in Wigurna ceastre dicioni deveniat. Alius plena glorietur libertate excepta expeditione rata pontis arcisve constructione. Siquis autem hanc nostram donationem in aliud quam constituimus transferre voluerit, privatur consortio sanctae Dei aeclesiae aeternis barathri (0378B)incendiis lugubris jugiter cum Juda Christi proditore ejusque complicibus puniatur. si non satisfactione emendaverit congrua nostrum deliquid decretum.
Ejusdem. + Largitate mirabili conditoris homini temporalibus quibus libet potienti indultum est. quo respectu pietatis solamen revelationis satagat dignanter impendere cunctis. illisque permaxime qui Deo latriam exhibentes temporalis vinculi sibi sunt adstricti unanimitate; Unde ego Oswaldus magnifica poliarchis Christi allubescente dinami Weogernensium parroechiae praelatus. A me quoque hujusmodi animi devotione fieri arbitratus, cum jussu et hortamine Eadgari angliginae cohortis basilei, necnon etiam cum voluntate Aelthere Merciorum finium ducis. tibi fratri meo Osulfo contuli quinque mansorum et dimidii possessionem telluris. sed tamen in tribus a se invicem divisam locis. uno videlicet in eo loco cui (0378C)vocabulum est, aet. Grimanleag, IIIIºr. mansas cum omnibus ad se rite pertinentibus; secundo vero aet Mosleage unum mansum cum cunctis pertinentibus ad ipsum; Tertio itaque. aet Wican mansum videlicet dimidium; haec autem omnia in perpetuae hereditatis stabilitate tibi concessi. cum omnibus utilitatibus jure debito ad illam terram respicientibus. videlicet cum terris. campis. pratis. pascuis. silvis, venationibus. cum piscuariis. ut habendo teneas. et potiendo omni vitae tuae spatio pertruaris; demum quae te obeunte. duobus quibus magis volueris haeredibus perpetuo habendam derelinque, sicque dum ipsi pertransierint saeculum. in potestate sanctae Mariae sedis restituatur; Augentes et conservantes hoc donum conservet eos omnipotens Deus in celesti sua gloria sine penali metu. minuentes et spoliantes sciant se in novissimo judicio coram omnium justo Deo ipso judice rationem reddituros; Dhis syndan dhaes londes gemaeru aet grimanleage dhe higen bisceope (0378D)gesald habbath aegest of selerne be higna gemaere on sceaeccanhalh and swa be dhaere alra ofesce in dha neowan dic and swa up ond long dhre neowan dice dhaet on dha aldan hege strowe and seoththan a ond long dhaere aldan hege stowe on dhone falc hearpath dhaet up ondlong dhaes hearpothes to dhaem cristes maele and swa from dhaem cristes maele of dunweard ond long are ealdre dic wertweard and northweard dhaet malr broc and seodhdhan a swa alrbroc ligeth upweard to mossetena gemaere and swa bi mossetena gemaere ofer sihtferdh on dhone aldan cyninges hagan dhaet swa ondlong dhaes aldan cyninges hagan northweard to dhaem aldan stodfalode and dhonne from dhaem aldan stodfalode bi beonetsetena gemaere on sihtferth and swa ondlong sihtferdhes in baele swa ondlong baeles in se ferne. Dhis syndon dhaes londes gemaeru aet masleage of dhaem aldan selda westreh on gearnec swa ondlong broces on dhone gemaer hagan (0379A)dhaet ondlong hagan ofer fild burnan on timber rycg dhonon on beastinc hrycg swa estweard on blacan brygce. dhonon eft on dhone aldan feld. This syndon dhara halfe hide lond gemaeru aet wican aerest of turtlingc forda on horsacroft of horsacrofte be wulfrices gemaere in dhaet pull of dhaem pulle upweard bi dhaere wellan dhaet up in dha lanan ondlong lanan northweard dhaet on aetlingc gerstun in dha hegcan onlong hegcan eastweard dhaet on lawarn ondlong lawarn how on streonhalh be streonhalh how in temedan up ongean stream ondlong temedan how eft in turtlingeford. and seo salt wellingc dhe hyrdh into grimanleage in brad setena sele other into niosleage in dham ilcan sele. Dhises ealles dhe her on dhissere bec ewedh an oswod bisceop his bredher Osulf dheora manna daeg sethe hit awende aet unforworhtum dhingum god adilgie his noman uf lifes bocum buton he aer to bote gecyrre. Scriptum est haec carta his testibus consentientibus (0379B)quorum inferius nomina notantur; sit autem terra ista libera omni regi nisi ecclesiastici censi.
+ Ego Oswald episc. consensi. + Wulfric presbyter.
+ Eadgar presb. + Wistan presb. + Aelfred clericus. + Wulfhun cl. + Aelfstan cl. + Eadwine cl. + Aelfgar cl. + Wulfheah cl. + Tuna cl. + Ead. + weard cl. + Aethelstan presbyter. + Brihtan cl. + Wulgar cl. + Wenstan cl. + Ufic cl. + Leofwine cl. + Wulfnodh clericus.
Alia ejusdem. + Anno Dominicae Incarnationis DCCCC. lXVII. Ego Oswald Wiogurnae urbis antistes duas mansas aet Bradanbeorh et aet holenfesten. germano meo Osulfo. duobusque post se quibus voluerit haeredibus libens impertior. et deinde ad usum praefatae urbis episcopi redeat. Nam clerici ejus urbis camptu tres mansas aet speclea pro illa quae dicitur aet Bradanbeorh et aet Holenfesten receperunt ut quamdiu vitalis flatus alicui eorum superfuerit habeant et possideant. (0379C)et deinceps ad usum ordine praefato revertatur praesulis. Haec autem in ea facta sunt racione. ut annis singulis pastione adveniente centum porcos usui eorum necessarios sine alicujus contradictione pascantur. Sancta Maria et sanctus Michael cum sancto Petro et allum godes halgum gemiltsien dhis haldendum gif hwa butan gewyrhtum hit abrecan wille god aeine to ryhtere bote gocerre. gif he dhonne nelle haebbe him widh. god gemaene on dham ytemestan daege dhyses lifes. Hii sunt testes hujus reconciliationis quorum infra nomine notantur.
+ Wulfric maessepreost. + Aelfred clerc. + Byrhstan clerc. + Ufic clerc. + Eadgar maessepreost. + Wulfun clerc. + Wulfgar clerc. Wulfeh clerc. + Aethelstan maessepreost, + Aelfstan clerc. + Aelfgar clerc. + Leofwine clerc.
Charta Eadgari regis. + In nomine Domini nostri Jesu Christi. omnis (0379D)quidem larga munificentia regum testamento literarum roboranda est ne posteritatis successio ignorans in malignitatis fribolum infeliciter corruat. Quamobrem ego Eadgar. divina collubescente gratia totius Albionis rex primicheriusque quandam ruris particulam X. scilicet cassatorum loco qui vulgari. Cygtun. dicitur meo fideli ministro. quique hujusce gnosticis insulae noto Alfwold nuncupatur onomate in aeternam largior hereditatem ut ipso vita comite cum omnibus utensilibus pratis videlicet pascuis silvis voti compos habeat. et post vitae suae terminum quibuscunque voluerit cleronomis inmunem derelinquat.
Sit autem praedictum rus omni terrenae servitutis jugo liberum tribus exceptis rata videlicet expeditione pontis arcisve restauratione. Si quis igitur hanc nostram donationem in aliud quam constituimur transferre voluerit privatus consortio sanctae Dei aecclesiae aeternis barathri incendiis lugubris jugiter (0380A)cum Juda Christi proditore ejusque complicibus puniatur. Si non satisfactione emendaverit congrua quod contra nostrum deliquit decretum.
His metis praefatum rus hinc inde giratur. Dhis synt dha lond gemaera into cyngtune of weles burnan in how sic of dham sice in dha dic of dham dic in dham mere on dha straet of dhaere straet in morthhlau of morthhlau on dhorndune eastwearde of dhorndune on hüybban byrge of dhan byrge on dhone fulan pyt of dhan fulan pyt on . . . . . . wellan of dham wellan on mercena mere of mercna mere on succan pyt of succan pyt on grundlinga broc andlong streames of dham streame on fidestan of dham stane on hragra dhorn of rhagra dhorn eft in weles burnan.
Anno ob incarnatione Domini nostri Jesu Christi. DCCCC. LXVIIII. Scripta est hujus donationis singrapha his testibus consentientibus quorum inferius nomina caraxantur.
+ Ego Eadgar rex Anglorum cum consensu doctorum (0380B)meorum con signo sanctae crucis roboravi.
+ Ego Dunstan archiepisc. Dorovernensis ecclesiae Christi possedi et subscripsi. + Ego Oscitel archiepisc. consensi celeriter.
+ Ego Aelfstan episc. consignavi. + Ego Aethelwold episc. consensi. + Ego Osulf episc. confirmavi. + Ego Wynsige episc. consolidavi. + Ego Oswold episc. roboravi. + Ego Wulfric episc. consensi. + Ego Aescwig abb. + Ego Osgar abb. + Ego Aelfstan abb. (0380C) + Ego Aethelgar abb. + Ego Aelfric abb. + Ego Cyneward abb. + Ego Aelfere dux. + Ego Aelfeh dux. + Ego Ordgar dux. (0380B) + Ego Aethelstan dux. + Ego Aethelwine dux. + Ego Byrhtnodh dux. + Ego Byrhtferdh m. + Ego Aelfwine m. + Ego Wulfston m. + Ego Aethelward m. + Ego Eanulf m. + Ego Osulf m. (0380C) + Ego Wulfstan m. + Ego Leofwine m. + Ego Aelfward m. + Ego Aethelmund m + Ego Osward m. + Ego Leofwine m. Ejusdem. Orthodoxorum vigoris aecclesiastici monitu creberrime instruimur. ut illi oppido subjecti suppeditantes famulemur. qui totius mundi fabricam miro ineffabilique serie disponens microcosmum Adam videlicet tandem quadriformi plasmatum materia almo ad sui similitudinem instinctum spiramine. universisque in infimis formaverat uno probandi causa excepto vetitoque praeficiens paradisiace amaenitatis jocunditate collaterana Eva scilicet comite decentissime collocavit. Larvarica pro dolor seductus cavillatione. versipellis suasibilisque tergiversatione viraginis (0380D)pellectus anathematis alogia ambro pomum momordit vetitum et. sibi de posteris in hoc erumpnoso dejectus seculo letum promeruit perpetuum. Vaticinantibus siquidem prophetis et celitus superni regis diuturna clamdestino praesagia dogmate pro mentibus nitide orthodoxis. eulogium ex supernis deferens. ut non Judeorum seditiosae linguae fatetur loquacitas. sed priscorum atque modernorum. lepidissimam ambiens facundiam. Arrianas Sabellianasque proterendo nenias anagogico infrustrans famine nosque ab obtunsi cecitate umbraminis ad supernorum alacrimoniam patrimoniorum advocans. angelus supernus elapsus luminibus in aurem intemeratae virginis ut evangelica promulgant famina. Stupenda cecinisse videtur carmina. Cui ecclesia tota catholica consona voce altibohando proclamat. Beata es virgo Maria quae credidisti perficientur in te quae dicta sunt tibi a Domino. Mirum dictu incarnatur Verbum et incorporatur scilicet illud. de quo evangelista supereminens (0381A)universorum altitudine sensuum inquit. In principio erat Verbum. et Verbum erat apud Deum. et Deus erat Verbum. et reliqua. Qua videlicet sumpta de Virgine incarnatione antiquae virginis facinus demitur et cunctis mulieribus nitidis praecluens taumatibus decus irrogatur. Intacta igitur redolente Christi divinitate passaque ipsius humanitate libertas addictis clementer contigit servulis. Hinc ego Eadgar altithrono ammiculante Anglorum ceterarumque gentium in circuitu triviatim persistentium basileus. ut hujus libertatis altithroni moderatoris clementia merear. obtinere consortium coenobio loco celebri qui ab hujus prosapiae solicolis WIGORNA . .. . . nobili nuncupatur vocabulo situm. genetricique domini nostri semper virgini MARIAE. necnon beato Petro apostolorum principi. ejusque coapostolo Paulo dedicatum habetur monachis regulariter degentibus monastici aeternam privilegii concedo libertatem, quatenus post decessum N. . . . . . . . . . egregii cujus (0381B)temporibus haec libertatis restauratio Christo suffragante concessa est. Quem sibi universa praeparati cenobii congregatio apto elegerit consilio. secundum regularia beati Benedicti instituta abbatem juste ex eodem fratrum cuneo eligens constituat. Hujus privilegii libertas deinceps usu perpetuo a cunctis teneatur catholicis. nec extraneorum quispiam tirannica fretus contumacia in praedicto monasterio jus arripiens exerceat potestatis. sed ejusdem cenobii collegium perpetuae ut praedixi libertatis glorietur privilegio. Sit autem praefatum monasterium omni terrenae servitutis eodem tenore liberum, quo a precessore nostro a rege videlicet Coenulfo orthodoxae fidei strenuissimo fuerat uti vetusto continetur privilegio BEORNODHO duce optinente solutum. agri equidem qui ad usus monachorum domino nostro Jesu Christo ejusque genitrici MARIAE priscis modernisque temporibus a regibus et religiosis utriusque sexus hominibus et a me ipso restituendo jure concessi sunt. Tempore siquidem quo cura quae domino (0381C)devoto concessi animo injuste a sancta Dei aeeclesia ablata fuerant. perfidi quique novas sibi hereditarias kartas usurpantes ediderunt. Sed in Patris et Filii et Spiritus sancti nomine praecipimur. ut catholicorum nemo easdem recipiat sed a cunctis repudiatae fidelibus inathemate deputentur. veteri jugiter vigente privilegio. Haec sunt nomina terrarum quae ad Wigornom pertenent.
Prephato quoque coenobio trium jugerorum quantitas et duo praedia in famosa urbe quae ab accolis dicitur Uuigorna ceaster accidunt quae sub ejusdem conditione libertatis perpetualiter in nomine Domini nostri Jesu Christi. heberi praecipio. et ad usum conficiendi salis duobus in locis XVIII. doliorum sicut on middelwic X. and on neodhomaest wic VIII. et duarum fornacium statio on wittune and vas quae dicitur westrincge cum uno manso et dimidium mansi in loco qui dicitur NORTUN. et dimidium mansi in loco qui dicitur aest westwuda ejusdem perpetualiter (0381D)sint libertatis.
Si quis vero tam epilempticus philargiriae seductus amentia quod non optamus hanc nostrae munificentiae dapsilitatem ausu temerario infringere temptaverit. sit ipse alienatus a consortio sanctae Dei aecclesiae necnon et a participatione sacrosancti corporis et sanguinis Jesu Christi Fili Dei per quem totus terrarum orbis ab antiquo humani generis inimico liberatus est. et cum Juda Christi proditore sinistra in parte deputatus. ni prius hic digna satisfactione humili penituerit quod contra sanctam Dei aecclesiam rebellis agere praesumpsit. nec in vita hac practica veniam nec in theorica requiem apostata obtineat ullam. sed eternis baratri incendiis trusus cum Anania et Saphyra jugiter miserrimus crucietur.
Anno Dominicae incarnationis. DCCCC. LXXII. scripta est. hujus munificentiae singrapha his testibus consentientibus, quorum inferius nomina secundum (0382A)uniuscujusque dignitatem utriusque ordinis decusa tim Domino disponente curaxantur.
Ego Eadgar Britanniae Anglorum monarchus hoc taumate donum agiae crucis roboravi. Ego Dunstan Dorobernensis aecclesiae archiepisc. ejusdem regis benevolentiam confirmavi. Ego Oswold Eboracensis basilicae primas huic regali dono assensum prebui. Ego Awelwold Uuintoniensis presul edis canonica subscriptione manu propria depinxi. Ego Aelfstan Lundoniensis cathedrae pontifex signum sanctae crucis laetus impressi. Ego Aelfwold Scireburnensis cathedrae antistes hoc intrepidus donum corroboravi. Ego Brihwelm plebis Dei famulus hujus regis dapsilitati laetabundus applausi. Ego Alfwold legis Dei catascopus testudinem agiae crucis jussu regis impressi. Ego Alftan Rofensis sedis archimandrita tauma crucis agiae hilaris imposui. Ego Eadelm commissarum plebium speculator hoc eulogium gaudens firmavi. Ego Wynsige (0382B)Dei allubescente gratia spiritualis ovilis opilio hanc largitionem consolidavi. Ego Adhulf domino codrus amminiculante hoc donum tropheo sanctae crucis confirmavi. Ego Alfdhrydh praefati regis conlaterana hoc sintahma cum sigillo sanctae crucis subscripsi.
Ego Aelfric abb. subcripsi. Ego Aesewig abb. consensi. Ego Osgar abb. dictavi. Ego Aedhelgar abb. impressi. Ego Cineweard abb. depinxi. Ego Foldbriht abb. descripsi. Ego Aelfaeh abb. confirmavi. Ego Sideman abb. corroboravi. Ego Osweard abb. consensi. Ego Brihteah abb. impressi. Ego Godunine abb. consensi. Ego Brihnoth abb. assensi. Ego German abb. firmavi. Ego Aelfere dux. Ego Orlac dux. Ego Aelhelwine dux. Ego Brihnoth dux.
Dhis is se freolse et dhara landa boc dhe Eadgar cyning geuthe into Wigera ceastre gode to lofe et sancta Marian and sancte Benedicte.
Charta Osuualdi archiepiscopi. (0382C) + Regnante domino nostro Jesu Christo. anno ejusdem Domini incarnationis DCCCCLXXXIIIIº. regni vero regis nostri Aethelredi anno quinto. ego OSU. UALDUS divina largiente clementia Eboracensis ecclesiae archiepiscopus. non minus episcopalem adeptus sedem quae est in Weogerna monasterio in regione Merciorum. cuidam consanguineo meo nomine Eadwig pro ejus humillima obedientia et conjugi ejus nomine Wulfgyuu trado in possessionem perfruendam terram trium mansarum in loco ubi dicitur Wulfrintun diebus quibus vixerint. Quod si viri vitae decursus supertranscenderit conjugis suae terminum, sit ipsi primus terrae ipsius possessor; si autem ipsa virum supervixerit. maneat ipsa prima ejusdem telluris haeres et post se si prolem habuerint posteritati relinquant. Si vero non habuerint duobus quibus voluerit heredibus qui diutius manserit post se derelinquat. Sit autem terra illa libera ab omni secularis (0382D)rei negotio praeter pontis et arcis restaurationem et contra hostes expeditionem. Scripta est autem haec cartula et corroborata virorum nominibus quae hic infra signo crucis Christi prenotata esse conspiciuntur.
+ Ego Oswold archiep. + Ego Wynsige presb. + Ego Aethelstan presb. + Ego Aelfsige presb. + Ego Eadgar presb. + Ego Wistan presb. + Ego Eadward presb. + Ego Aethelsige presb. + Ego Wulfward diac. + Ego Aethelric diac. + Ego Godinge diac. + Ego Leofstan diac. + Ego Wulfhun cl. + Ego Cynethegn cl. + Ego Wulfgar cl. + Ego Leofwine cl. + Ego Ulfic cl. + Ego Aelfnodh cl. + Ego Athelwold cl. + Ego Wulfnodh cl. + Dhis syndon dhara dhreora hida laud gemaeru to Wulferingctune aerest of hymel more up ondlong holan broces dhaet hit cymedh to monning haema (0383A)dice and swa ondlong dhaes dices dhoet on dhone salt herpath. and swa ondlong dhaes herpadhes how on saltere dene ondlong dhaere dene on dhone herpadh be westan fugel mere ondlong dhes herpadhes on saltere wellan of saltere wellam eost riht on salt broc and swa ondlong salt broces eft on hymel mor aet wudu forda.
Compositio inter Wulfricum et Wulfstanum archiepiscopum. + Her sputeladh on dhisum gewrite ymbe dha forwerda dhe Wulfric and se arcibisceop geworhton dha he begeat dhaes arceb. swuster him to wife. how is dhaet he behet hyre how land aet eolre tune and aet ribbef forda hire daeg. and he behet hire how land aet cnihte wican. how he wolde hit hire begytan dhreora manna daeg aet dham hirede on Wincelcumbe. and sealde hyre how land aet eanulfin tune togyfene and to syllenne dham dhe hire leofest waere on daege and, aefter daege. dhaer hire leofest ware. (0383B)and behet hire. L. mances goldes. and XXX. manna. and XXX. horsa. Nu waes dhises to gewithesse Wulfstan arceb. and Leofwine ealdorman. aud Aethelstan bisc. and Aelfword abb. and Brihteh munuc. and manig god man to eacan heom. aegdher ge geadode ge geawede. how dhas forewerda dhus geworhte waeran. Nu syndon to dhysum forwordan twa gewrita. other mid. dham arceb. on wigere ceastre. and other mid Aethelstane bisc. on herforda. Ad imam pag. vox (cyrographum) dimidiata.
Charta Leofsini episcopi. + Christo creaturarum propriarum omnia unique regna suo in pondere et mensura disponente. Sanctarum Scripturarum praecipui cultures suis hoc statuerunt dogmatibus quatinus quidquid mortalium vellent addere necessitatibus litterarum apicibus necteretur. Ne forte in posteris rationes ad invicem conpoctas oblivio sive potius insidiosa fraus succedentium deleat. (0383C)Propter quod ego Leofsinus episc. Dei omnipotens providentia pontifex meo fideli ministro Godrico. aliquam partem ruris id est. I mansam in loco qui vulgaliter Biscopes Dun nominatur cum omnibus ad eundem locum rite pertinentibus. pascuis. campis. pratis. and synderlice XV. maed aceras on dhaere ea furlunga forne gean tidingtun. and nigodhe healf aecer on scot homme. and XII. aceras yrthlandes betwyx dhare ea and dhare dic aet dhaem stangedelfe. and dhone hagan on waerincwican. and dhone helprices laege. and dhone dhriddan aecer bean landes on biscopes dune. ob ejus ergamine benivolentiam humilique famulatu dignoque pretio libenti animo condono ut ipse vita comite possideat salubriterque perfruatur. Limite vero vitae illius transacta duobus quibuscumque elegerit in sua tamen progenie post se delinquat heredibus. Deinceps autem sanctae matri Wiornocensi reddatur aecclesiae. Maneat igitur praenominata tellus libera ab omni mundiali servitute tributorum exceptis sanctae Dei aecclesiae necessitatibus (0383D)aut communi expeditione vel pontis arcisve restauratione. Dhis sind dha land gemaero into biscopes dune. aerest in fule wellan. of dhaere wellan andlang dhaes gemaeres into cloptunes gemaero ondlang dhaes gemaeres how on dhone seldene stret of dhaere traete how on dhone pyt. of dham pytte on dha heafda. ondlang dhara heaf da on dhone headan mere midde wardan. of dham mere andlang sices on aelfrices brycge. of dhaere brycge andlang furh on slahhyll. swa dhar on dha heafdo in dha sealt stret. of dhaere straete innon scot broc. Ondlang broces how on buton dhone croft dhe wynstan bylde dhar upon dha dic dhe he gedicte how on scot riwes gemaero. Ondlang dhaes gemaeres how on Wilmun digcoan gemaero. ondlang dhaes gemaeres how on berlandes heafda. ondlang dhaes gemaeres how on sceldes heafda. ondlang dhara heafda how on aelflede gemaero. of aelflede gemaero how on grentes (0384A)mere how upon dhone grenan weg. ondlang dhaes weges how eft in fule wyllan. Scripta est etiam haec cartula. Anno dominicae incarnationis. Millesimo XVI. indictione XIIII. His etiam limitibus praefata circumgirata tellus. His testibus adstipulantibus quorum nomina inferius carraxata cernuntur.
+ Ego Wulfstanus archiepisc. Eboracensis Aecclesiae confirmavi. + Ego Leofsinus episcopus hanc meam donationem cum signo crucis corroboravi. + Ego Aethelstanus episc. subscripsi.
+ Ego Godwine sacerdos. + Ego Wulfwine sacerdos. + Ego Aelmaer sacerdos. + Ego Wulfwi sacerdos. + Ego Aeglwine levita. + Ego Byrtmaer levita. + Ego Wilstan levita. + Ego Berhtwine levita. Charta Lyfingi episcopi. + Anno Dominicae Incarnationis Millesimo XXXVIII. indictione VI. Ego Lyfingus superni Rectoris fultus juvamine Wiogerna civitate aecclesiae cum licentia (0384B)Haroldi regis. ac Leofrici ducis Merciorum meo fideli homini qui agnoscitis noto Aedhelr. . . . . nuncu vocabulo ob ejus fidele obsequium quandam ruris particulam V. videlicet mansas in loco quem illius terrae solicolae Hylcromban. et Bocctun vocitant libenti concedo animo cum omnibus ad se rite pertinentibus ut ipse vita comite fideliter perfruatur. et post vitae suae terminum duobus quibus voluerit cleronomis derelinquat. Quibus etiam ex hac vita migratis rus praedictum ad usum primatis aecclesiae in Wiogerna civitate restituatur immunis. Sit autem praedicta terra libera ab omni saeculari negotio tribus exceptis. id est. expeditione pontis arcisve aedificatione. Sed et his confinis praefata circumcincta habetur.
Ego Harald. rex. hanc praefatam donationem concessi. Ego Aelfric Christi largitione archiepisc. carractere sanctae crucis consignavi. Ego Lyfing episc. dignum duxi. Ego Aethelstan episc. confirmavi. Ego Duduc episc. titulavi.
(0384C)Ego Godwine dux. Ego Leofric dux. Ego Thuni dux. Ego Odda miles. Ego Bryhtric miles. Ego Edwine miles. Ejusdem. + Ego Lyfing superni Rectoris fultus juvamine in Wiogerna civitate ecclesiae cum licentia Heardecnuti regis ac Leofrici ducis Merciorum meo fideli homini qui agnosticis noto Aegelric nuncu vocabulo ob ejus fidele obsequium quandam ruris particulam II: videlicet mansus in loco quem illius terrae solicolae. Elmlaeh vocitant libenti concedo animo cum omnibus ad se rite pertinentibus ut ipse vita comite fideliter perfruatur. Et post vitae suae terminum duobus quibus voluerit cleronomis derelinquat. Quibus etiam ex vita migratis rus praedictum ad usum primatis ecclesiae in Wiogorna civitate restituatur inmunis. Sit autem praedicta terra libera ab omni saeculari negotio tribus exceptis id est expeditione pontis arcisve aedificatione. Sed et his confinis praefata terra circumcincta (0384D)habetur. Dhis synd dhaland gemaer into Elmlea how is dhon aerest of netelcumbe aester wulfrices gemaere in dhone steort of dham steorte andland weges on fulan bryc of fulan brycce andlang west broces ongean stream in ealda ford of ealda forda on halsbroc of halsbroke into dham halan of dham halam andlang pohwoges innon neodhere haema gemaere aefter dham gemaere in nottestan of nottestane andlang gemaere inbyrdingc wican aester dham more in wifyndhdhes mere of wifyndhdhes mere andlang heafdon on hin haema gemaeru aefter hin haema gemaeru in dha ealdan straet dher ofer dha straet aester dham gemaere in salt wyllan of saltwyllan in segc haema gemaer of segc haema gemaeru on aesc haema gemaeru into dhaere munuca gemaeru up to dhaere hyrstte of dhaere hyrstte in pohweg how on halsbroc of halsbroke andlang dhaes rycweges innan scirford of scirforda ofer dhaene stanyhta weg (0385A)how on calc stanes mor of calcstanes more how est innan netelcumbe.
+ Ego Heardecnut rex praefatam donationem concessi. + Ego Aelfric Christi largitione archiepisc. cum carractere sanctae crucis consignavi. + Ego Etsie archiepisc. confirmavi. + Ego Lyfing episc. dignum duxi. + Ego Aewestan episc. addesco. + Ego Duduc episc. adnuo. + Ego Aelsweard episc. + Ego Godwine dux. + Ego Leofric dux. + Ego Harald dux. + Ego Godwine abb.
+ Ego Aelfric abb. + Ego Aelfwine abb. + Ego Aethelwine sacerd. + Ego Etstan sacerd. + Ego Wulfwi sacerd. + Ego Wulfweard sacerd. + Ego Wilstan sacerd. + Ego Wulfstan sacerd. + Ego Leofwine diacon. (0385B) + Ego Edwi diacon. + Ego Odda miles. + Ego Bryhtric miles. (0385A) + Ego Aelfric miles. + Ego Bryhtric miles. + Ego Bryhtwine min. + Ego Leofric min. + Ego Aethelric min. + Ego Dobba min. + Ego Atsere min. + Ego Aelewi min. + Ego Eadwi min. (0385B) + Ego Thuri min. + Ego Wigod min. + Ego Godric min. Ejusdem. + Anno Dominicae incarnationis millesimo XLII. indictionis X. Ego Lyfing. superni Rectoris fultus juvamine praesul cum licentia Heardacnuti regis Anglorum ac consensu Leofrici ducis Merciorum uno meo fideli qui a gnosticis noto Aedhelric nuncupatur vocabulo ob ejus fidele obsequium quandam runis particulam VI. videlicet mansas quod solito vocitatur nomine Beonetleog cum omnibus ad se rite pertinentibus liberaliter concessi. ut ipse vita comite fideliter perfruatur et post vitae suae terminum duobus quibus voluerit cleronomis derelinquat. quibus etiam ex hac vita migratis rus praedictum cum omnibus utensilibus ad usum primatis aecclesiae Dei in Wiogorna ceastre restituatur immunis.
Dhis syndon dha land gemaeru to beonet leahge. (0385C)of saefern in baele. andlang baele in fule broc. of fule broce in sihtfyrdh. of sihtfyrdh in dha ealdan rode andlang dhaere ealdan rode to dhaere nither bogenan. ac of dhaere nyther bogenan ac eft in dha ealdan rode andlang dhaere rode to dhrym gemaere of dhrym gemaere in doferic. andlang doferic eft in saefern.
And dha hagan on porte how is se ordceard aet maerdice on dhe dhaer to byriath how syndon dha betweox aelfrices smidhes and eadwines aeddan sunan and aenne maed splot beastan saefern fornegean hyltun and twegen ofnas aet dhaere sealt wic.
Ego Lifing episc. consensi. Ego Earnwig cl. Ego Eatstan presb. Ego Wulfwi presb. Ego Wilstan presb. Ego Wulfstan presb. Ego Walfwerd presb. Ego Leofwine diac. Ego Aelfstan diacon. Ego Dhurkyl diacon. Ego Byrhtmaer diacon. Ego Godric cler.
Ejusdem. + Anno Dominicae Incarnationis millesimo XLV . . . . . . (0385D)consensu monasterialis familiae quondam . . . . . . . . . . . . . . vocitatur nomine Sapertun quodam mea m . . . . . . . . . . . . rite pertinentibus campis. pascuis. pratis l . . . . . . . . . . . . quamdiu vivat. et post vitam suam duob . . . . . . . . . . . . . . his defunctis. ad episcopalem sedem resti . . . . . . . . . . . . . libera. praeter pontis arcisve restaurati . . . . . . . . . . . . . . . . Hii sunt testes et consentientes donationis . . . . . . . . . . . .
+ Ego LYFINGUS episc. hanc prephatam d . . . . . . . . . . . .
+ Ego Wulfrige abb. + Ego Manni abb. + Ego Godwine abb. + Ego Aelfric abb. + Ego Aeglwine sac. + Ego Wulfwig sac. + Ego Wilstan sac. + Ego Wulfstan sac. + Ego Godwi . . + Ego Odda . . . . + Ego Aelfric . . + Ego Berh . . . . Charta Ealdredi episcopi. + Her swuteladh on dhissum gewrite. how Ealdred b. haefth geunnen wulfgeate sumne dael landes. how is other healf hid on dham tune dhe dictord is genamad. to habbanne and to brucane dheora manna (0386A)daeg. and after hyr daege. gange dhaet land est agean to dham dhe se wylle dhe dhonne bisceoprices wealde on wigera ceastre and hig syn aeftre undertheodde. and gehersume. and dham hlafordscipe folhgien dhe dhonne bisceop beo. and gif hig aenigne from bygedon dholian dhaere are. and disses is to gewituisse eall se hired on wigera eastre and se hired on eofeshamme, and se hired on persceoran. and Leofric eorl. and Odda eorl. and Aeltric his brodhor. and Berhtric aelfgares sunu. and Owine. and Wagan. and Aeglric dhaes b. brothor. and Ceolmaer. and Atsur. and Esebearn. and Ordwig. and Aethestan faetta. and Aelfward aet langa dune. and ealle dha yldestan dhegnas on Wigera ceastre scire denisce and englisce. and hredde he dha odhra healfe hida for are dhreora manna daeg to cinges banne.
NUM. XVIII (Smith IX). Carta Aedbaldi regis de Northbourne. (0386B)In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti, Ego Aedbaldus rex gloriosi regis Aedelberti filius, quem protodoctor et apostolus Anglorum Augustinus cum suo regno ab aeternis inferorum cruciatibus eripuit, et dealbatum fonte baptismatis sanctorum collegio copulavit, per venerabilem Laurentium beati Augustini discipulum quem ipse pater novelle adhuc Anglorum Ecclesiae sibi successorem in archiepiscopatum ordinaverat, tandem sermonibus assiduis et signis ac plagis in seipso pro me passis ac ostensis a volutabro scelerum lotus, et ad agnitionem creatoris omnium creaturarum promotus, Dominum Deum meum recognosco et adoro. Proinde ego Eadbaldus in solio paterno confirmatus, patris vestigia imitans et ecclesias Dei quas viriliter instantia patris Augustini fundavit, et terris multisque honoribus ditavit augens et confirmans, monasterio apostolorum Petri et Pauli in suburbio Dorovernie civitatis fundato, et praerogativo ecclesiasticae libertatis privilegio munito, terris ac variis honoribus ditato, ad honorem (0386C)Dei et sanctorum apostolorum sanctique Augustini pro remedio animae mei patris meaeque parentumque meorum gratanter concedo, et amicabiliter do quandam partem terrae regni mei XXX aratrorum nomine Nortburne in usum monachorum ibidem Deo famulantium, ubi ipse Pater Augustinus et pater meus requiescunt, ubi etiam archiepiscopos et reges sibi succedentes requiescere decreverunt, ubi et corpus meum sepeliri praecipio. Hanc autem praefatam terram in omnibus ad se pertinentibus, pascuis, paludibus, pratis, silvis, ac finibus maritimis ita liberam ac quietam dono ac dito, sicut pater meus aut ego unquam liberius habuimus. Hujus donationis confirmationem tropaeo agie crucis, et charta mea regia consignavi, assidentibus et collaudantibus archiepiscopo, baptista scilicet meo Laurentio, et subscribente cum regina mea Aemma filiisque meis Egfrido ac Ercumberto, cum duobus episcopis Mellito Lundoniensis et Justo Rofensis Ecclesiae, caeterisque multis (0386D)comitibus et optimatibus meis confaventibus et subscribentibus, in hujus donationis fautores et auctores vitam aeternam optantibus, in invidentes seu minuentes Dei omnipotentis et sanctorum apostolorum et patris nostri Augustini terribilem interminationem. Ego Laurentius gratia Dei archiepiscopus signo sanctae crucis sicut regem vidi, facere hoc donum confirmo. Ego Emma Francorum regis filia, regis Eadbaldi copula, vexillo adorandae crucis armavi. Ego Mellitus Lundoniae episcopus signo sanctae crucis quae vidi astipulor. Ego Justus Rofensis episcopus laudo et subscribo. Ego Egbertus signo crucis libenter corroboro. Ego Ercumbertus attestante venerandae + gratanter concedo contestor et subscribo. Ego Sueardus consensi. Ego Guthardus subscribo. Actum est autem anno ab incarnatione salvatoris nostri Jesu Christi sexcentesimo octavo decimo, indictione sexta.
NUM. XIX [Smith XXII]. Copia de Registro III Dunelm., p. 137. Electio beati Patris Cuthberti, et donatio sibi facta de Creec. (0387A) In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Amen. Anno dominicae incarnationis DC octogesimo quinto congregata synodo juxta fluvium Alne in loco qui dicitur Twyforth, cui Theodorus archiepiscopus Dorvernensis praesidebat, cum Cuthbertus multis legatariis ac literis ad se praemissis nequaquam sua insula posset erui, tandem ego Egfridus rex Norhumbrorum cum antistite Trumwine et aliis religiosis viris insulam navigavi et invitum ad synodum pertraxi, ubi omnium jussione episcopatus officium suscipere compellitur. Cui et omnibus successoribus suis cum consilio Theodori archiepiscopi, et Trumwini et totius consilii, pro salute animae meae et successorum meorum, donavi villam quae vocatur Creec, et tria milliaria in circuitu ipsius villae. Donavi etiam civitatem quae vocatur Lugubalia, et in circuitu (0387B)ejus quindecim milliaria, ut haec tam ipse quam successores sui ad Dei servitium in perpetuum habeant, ita sicut ego habui libera et quieta et secundum suam voluntatem disponenda.
Ego. Ego Theodorus archiepisc. Dorvernens. subscripsi. Ego Bosa episc. subscripsi. (0387D)Cedde Orientalium Saxonum episc. subscripsi. Ego Sexul Merciorum episc. subscripsi. Ego Eata Haugustaldens, episc. subscripsi. Ego Trumwine Pictorum episc. subscripsi. Ego Ceadda Lichfeldens. episc. subscripsi. Ego Eadhed Lindissi episc. subscripsi. Haec donatio scripta est tempore Agathonis papae, anno aetatis regis Egfridi XL, regni vero ejus XV.
Dominus Johannes de Kingston, et dominus Richardus de Castro Bernardi reciperunt originale istius copiae per indenturam de Rogero de Alverton (0387C)per preceptum domini prioris.
NUM. XX [Smith XXIII]. Indulgentia Thomae Appleby episcopi Carliol. anno 1374, concessa iis qui ad insulam S. Herberti devotionis causa sunt profecti. Thomas permissione divina Karliolensis episcopus dilecto filio vicario de Crosthwaite, etc. Dignum judicamus atque justum ut nos, qui ex debito officii nostri testes veritatis esse tenemur, perhibeamus testimonium veritati. Sane siquidem, nobis nuper sacras paginas legentibus, inter cetera comperimus Ven. Bedam presbyterum doctorem famosissimum in libro suo de Gestis Anglorum scripsisse et testimonium perhibuisse Herbertum presbyterum discipulum sancti Cuthberti fuisse, qui in insula fluvii Derwentionis vitam duxit solitariam atque sanctam, solebat tamen sanctum Cuthbertum semel in anno annis singulis visitare, et monita salutaria ab eo recipere. (0387D)Contigit autem dictum sanctum Cuthbertum apud civitatem Lugubaliam que nunc Karleolum nominatur advenire, quod audiens dictus Herbertus more solito ad eum accessit. Cui sanctus Cuthbertus inter cetera narravit dissolutionem sui corporis infra breve imminere, et quod hoc fuit sibi divinitus revelatum. Quod audiens dominus Herbertus ad pedes sancti antistitis cum lacrimis se projecit, deprecans eum et orans ut a Domino impetraret quod, sicut ipsi in vita sua uno eodemque spiritu Domino deservierunt, uno et eodem tempore, ac simul morte perveniente, ab hoc seculo transmigrarent. Dictus vero (0388A)antistes Cuthbertus, super cubitum suum paulisper recubans, cito post se erexit et Herberto presbytero dixit: Frater Herberte, gaude gaudio magno, quia quod a Domino petivimus impetravimus. Quod non diu postea fuerat adimpletum. Nam tertio decimo die Aprivium dictus antistes in insula Pharensi et Herbertus in insula supradicta ambo decesserunt. Et quia hoc sanctum factum plurimis ac fere omnibus credimus esse incognitum, nec bonum esse videtur quod hoc homines latet quod Dominus ad gloriam sanctorum suorum dignatus est patefacere, tibi mandamus firmiter injungentes quatenus dicto XIIIº die Aprivium ad dictam insulam Herberti accedens, et missam de sancto Cuthberto etiam cum nota facias celebrari, et has literas nostras parochianis tuis publicari, adjiciens ad hoc quod omnibus et singulis di to die ad locum praedictum causa devotionis et in honorem sancti Cuthberti et ad memoriam dicti Herberti accedentibus XL dies indulgentie concedimus (0388B)per presentes-Script. apud Rosam
NUM. XXI [Smith XXIV]. Epistola Ualdharii Londoniensis episcopi ad Berctualdum Cantuariensem. Domino reverendissimo et catholicorum Patrum praeconiis beatificando Berctualdo totius Brettaniae gubernacula regenti Ualdharius tuae almitatis supplex servulus salutem. Quaerere etenim tuae sanctitatis consilium prospere rebus succedentibus, tuisque sapientissimis jussionibus famulari animus devotus mihi semper inerat; quanto magis in adversis et in difficilibus rerum eventibus tuae providae considerationis industriam consulari voluntaria necessitas meam insciolam parvitatem perurget. Inde ergo nunc instante necessitatum causa quid agi debeat tuae benivolentiae ingenium flagitando inquirere operis pretium reor. Latere quidem tuam notitiam potuisse non arbitror quanta et qualia inter regem Uest-Sexanorum nostraeque (0388C)patriae regnatores discordiarum jurgia interim pululabant; et quod adhuc infelicius est, ecclesiastici etiam in hanc ipsam dissentionem qui sub ipsis regiminis gubernacula sortiuntur volentes nolentesque de utraque parte implicantur. Saepe tamen in utrarumque partium conventibus pacem verbis firmabant foedusque ingerunt ut exules eliminarentur a nobis et ipsi nobis inferre non molirentur tantum malum quantum minabant dictis. Quae omnia opere adhuc non implebantur. Ante paucos autem dies hoc placitum communi consensione condixerunt ut in Idus Kalendarum Octobrium in loco qui dicitur Breguntford omnes advenissent reges ambarum partium, episcopi et abbates judicesque reliquos. Et ibi adunato concilio omnium dissimultatum causae determinarentur, et in quo unusquisque convictus sit offendisse alio recta emendatione satisfaciat. Huic autem concilio illis rogantibus nostrisque juventibus propriisque causis nostrae ecclesiae cogentibus me praesentem inesse condecet. Maxime utrisque promittentibus (0388D)illam pactionis condicionem se observaturos quam ego et eorum praesul pacifice et unanimiter paciscebamur. Inde per omnipotentem rerum conditorem tuae sanctitatis privilegium obsecro ut mihi innotescere digneris quid de hac re agere debeam, quia nullo modo possum inter illos reconciliare et quasi obses pacis fieri, nisi maximum communionis consortium inter nos misceatur, quod nec volo nec ausus sum agere, nisi tuae licentiae voluntas advenerit, quia memor sum quomodo in praeteriti anni synodo statutum est, illis non communicandum, si non tuum judicium in ordinatione episcoporum implere (0389A)festinarent, quod adhuc neglectui habentes non perficiebant. Ideo ergo licet illis invitantibus nostrisque supplicantibus tui oris imperio obedire memet ipsum amplius paro. Tuque, optime pater, utere prudenti consilio ut vel consentiam voci deprecantium si ita placuerit, vel subterfugiam et meipsum a conloquio hujus concilii subtraham si ita justum judicaveris. Tantum ut omnimodo in eodem sensu tecum semper maneam. Hac enim pro causa ad conventum Coenredi regis episcoporumque ejus et ducum reliquorum ejus quem nuper de reconciliatione Aelfdrydae inter se habuerunt licet advocatus non veni, quia ignarus fui quid de hac re tuae religionis praerogativa decernere voluisset, ut postquam hoc didicerim liberius consensissem. sin aliorum inventione me prius miscuissem. Quid plura. elego quae elegeris, renuo quae renueris, et idipsum in omnibus tecum sapiam.
Hoc tibi per litteras intimare curavi ne inter plures devulgatum innotescat. Orantem pro nobis almitatem (0389B)vestram divina trinitas jugiter tuere dignetur.
NUM. XXII [SMITH XXV]. Charta regis Hlotharii facta anno 679. In nomine Domini nostri Salvatoris Jesu Christi. Ego Hlodharius rex Cantuariorum pro remedium animae meae dono terram in Tenid quae appellatur Westanae tibi Bercuald tuoque monasterio cum omnibus ad se pertinentibus campis pascuis meriscis silvis modicis fonnis piscaris omnibus ut dictum est ad eandem terram pertinentia, sicut nunc usque possessa est juxta notissimos terminos a me demonstratur et proacupatoribus meis eodem modo tibi tuoque monasterio conserimus, teneas possedeas tu, posterique tui in perpetuum defendant, a nullo contradicitur, cum consensu archiepiscopi Dheodori et Edrico filium fratris mei necnon et omnium principum, sicuti tibi donata est, ita tene et posteri tui. (0389C)Quisquis contra hanc donationem venire temptaverit, sit ab omni christianitata separatus, et a corpore et sanguini Domini nostri Jesu Christi supensus. Manentem hanc donationis chartulam in sua nihilominus firmitate, et pro confirmatione ejus manu propria signum sancte crucis expraessi, et testes ut subscriberent rogavi. Actum in civitate Recuulf in mense Maio indictione septima.
In ipso ante memorato die adjunxi aliam terram in Sturia juxta notissimos terminos a me demonstratus et proacuratoribus meis cum campis et silvis et pratis sicuti ante memorabimus supradictam terram; ita ista sit a me donata eodem modo cum omnibus ad se pertinentia, in potestate abb. sit in perpetuum a me donata; a nullo contradicitur, quod absit, neque a me, neque a parentibus meis, neque ab aliis. Si aliquis aliter fecerit, a Deo se damnatum sciat, et in die judicii rationem reddet Deo in anima sua.
+ Signum manus Hlodhari regis donatoris. + Signum (0389D)manus Cumbercti. + Signum manus Cebredi. + Signum manus Osfridi. + Signum manus Irminfredi. + Signum manus Aedilmaeri. + Signum manus Hacani. + Signum manus Aeldredi. + Signum manus Aldhodi. + Signum manus Cudhardi. + Signum manus Bernhardi. + Signum manus Uuelhisci.
NUM. XXIII [Smith XXVI]. Indulgentia Uuillelmi Dumblanensis episcopi visitantibus incorruptum corpus S. Cudbercti concessa. Universis Christi fidelibus ad quos praesens scriptum pervenerit, Willelmus Dei gratia Dumblanensis Ecclesiae episcopus eternam in Domino salutem. Inter preclaros Christi confessores, quorum praesentia (0390A)corporalis Anglicane patrocinatur Ecclesie, beatus Cuthbertus non mediocre sanctitatis preconium dinoscitur habere. Nec immerito laudibus humanis attollitur: cujus meritis infirmi sanitatis gratiam consequuntur. Cujus caro carie carens et prorsus integra perseverans dormientem pocius quam mortuum presentare videtur. Membra namque beati viri incorrupta penitus manere non solum Venerabilis Bede scriptura testatur, verum etiam quamplurima sanctorum asserunt testimonia et ipsius sacratissimi corporis translatio evidentissime conprobavit. Nos igitur tanti confessoris considerantes insignia, de misericordia summe et individue Trinitatis, omnipotentis Dei, Patris et Filii et Spiritus sancti, gloriose Virginis Marie genitricis Dei, et beatorum apostolorum Petri et Pauli, et sancti Cuthberti confessoris, omniumque sanctorum Dei meritis confidentes, omnibus parochianis nostris et aliis quorum dyocesani hanc nostram indulgenciam ratam habuerint, de peccatis suis vere contritis et confessis, qui ad feretrum ejus (0390B)devocionis et oracionis causa advenerint, et de bonis sibi a Deo collatis feretro suo cum devocione aliquid attulerint, quadraginta dies de injuncta sibi penitencia misericorditer relaxamus. Dat. apud Dunelm. VI Kal. Martii anno Domini millesimo ducentesimo octogesimo quarto. Ex autographo in eccl. Dunelm.
NUM. XXIV [Smith. XXVII]. Charta Uuihtredi regis Cantuariorum. + In nomine Domini Dei nostri Jesu Christi. Ego Uuthtredus rex Cantuariorum providens mihi in futuro decrevi dare aliquid omnia mihi donanti et consilio accepto bonum visum est conferre basilicae beatae Mariae genitricis Dei quae sita est in loco qui dicitur Limingae terram IIII aratrorum quae dicitur Pleghelmestun cum omnibus ad eandem terram pertinentibus juxta notissimos terminos, id est, Bereweg et Meguuines raedh et stretleg. terrulae quoque partem ejusdem Dei genitrici beatae Mariae similiter in perpetuum (0390C)possidendam perdono, cujus vocabulum est Numining seta ad pastum videlicet ovium trecentorum. ad Australem quippe fluminis quae appellatur Liminaea. Terminos vero hujus terrulae ideo non ponimus quoniam ab accolis undique cepti sunt. Quam donationem meam volo firmam esse in perpetuum ut nec ego seu heredes mei aliquid imminuere praesumant. Quod si aliter temptatum fuerit a qualibet persona sub anadhematis interdictione sciat se praevaricari. ad cujus confirmationem pro ignorantia litterarum + signum sanctae crucis expressi et testes idoneos ut subscriberent rogavi. id est Berhtuualdum archiepiscop. virum venerabilem.
+ Ego Berhtuualdus episc. rogatus consensi et subscripsi. + Signum manus Uuihtredi regis. + Signum manus Aedhilburgae reginae. + Signum manus Enfridi. + Signum manus Aedilfridi. + Signum manus Hagana. + Signum manus Botta. + Signum manus Bernhaendi. + Signum manus (0390D)Theabul. + Signum manus Frodi. + Signum manus Aehcha. + Signum manus Aesica. + Signum manus Adda. + Signum manus Egisberhti. Actum in mense Julio indictione XIII. (An. scilicet. 700. vel 715.]
Charta Aethilbaldi regis Merciorum. Ego Aedhilbalt, Domino donante rex non solum Marcersium sed et omnium provinciarum quae generale nomine Sutangli dicuntur, pro remedio animae meae et relaxatione piaculorum meorum. aliquam terrae particulam id est X. cassatorum venerando comite meo Cyniberhtte ad construendum coenobium in provincia, cui ab antiquis nomen inditum est Husmerae juxta fluvium vocabulo Stur cum omnibus necessariis (0391A)ad eam pertinentibus cum campis silvisque cum piscariis pratisque in possessionem ecclesiasticam benigne largiendo trado; ita ut quandiu vixerit, potestatem habent tenendi ac possidendi cuicumque voluerit vel eo vivo vel certe post obitum suum relinquendi. Est autem supra dictus ager in circuitu ex utraque parte supranominati fluminis, habens ex Aquilone plaga silvam quam nominant Cynibre, ex Occidentale vero aliam cui nomen est Moereb, quarum pars maxima ad praefatum pertinet agrum. Si quis autem hanc donationem violare temptaverit, sciat se in tremendo examine tyrannidis ac praesumptionis suae Deo rationem terribiliter redditurum. Scripta est autem haec cartula anno ab Incarnatione Domini nostri Jesu Christi septincentissimo tricessimo VI. indictione quarta.
+ Ego Aetdilbald rex Britanniae propriam donationem confirmans subscripsi. + Ego Uuor episcopus consensi et subscripsi. + Ego Unilfridus episcopus jubente (0391B)Aednilbaldo rege subscripsi. + Ego Aedhilric subregulus atque comes gloriosissimi principis Edhilbal . . . huic donationi consensi et subscripsi. + Ego Ibe ac si indignus abbas consensi et subscripsi. + Ego Beardberht frater atque dux praefati regis consensi et subscripsi. + Ego Ebbella consensum accommodans subscripsi. + Ego Onoc comes subscripsi. + Ego Oba consensi et subscripsi. + Ego Sigibed consensi et subscripsi. + Ego Bercol. cons. et subs. + Ealduuft cons. et subs. + Ego Cusa cons. et subs. + Ego Dede cons. et subs.
NUM. XXV. COMMENTARIUS IN LIBRUM BOETI DE TRINITATE . Christianae religionis, etc. Volens Philosophus descendere ad tractandum de proposita quaestione, praemittit commendationem fidei catholicae, eo, scilicet, quod in illa instruere intendit. In qua commendatione confutat Amrium, Sabellium, ac Vigilantium, (0391C)eosque qui in solis nominibus attendunt distinctionem personarum, sicut sequens littera declarabit. Hanc ergo fidem commendat ab auctore, ubi dicit Christianae, cujus, scilicet, Christus auctor est, etiam ab usu, ubi dicit religionis, cum ejus usus sit exercere religionem, et a dignitate, ubi dicit reverentiam; sola enim digna reverenda sunt; et ab affectu, ubi dicit salutarie; hoc enim efficit in credente quod confert ei salutem; et ab aptitudine, ubi dicit universalium praecepta; quae scilicet universaliter dicuntur, quia nullum respiciunt. Evangelium enim nec sexum nec aetatem respuit, nec uni genti datum est, sicut sex, sed omnibus oblatum. Ibi quidem dicitur: Deus Abraham, Deus Isaac, Deus Jacob, hic autem gratia se offert omnibus. Commendat iterum fidem a cultu, ubi dicit quod « cultus ejus per omnes cardines mundi emanavit, » colitur ab Austro, ab Oriente, ab Occidente, et Septentrione. Christianam religionem appellat fidem catholicam, qua Christiani sunt religiosi, plures usui, re Christi; (0391D)id est, plures sunt qui volunt haberi religiosi per fidem catholicam, tamen male de illa sentientes. Sed licet, quantum in se est, eam deturpare conantur, tamen suum non amittit nitorem. Unde subdit: Sed ea fides, etc. Sed cum pluribus modis accipiatur fides, videndum est de qua fide hic dicatur. Fides enim quandoque accipitur pro credulitate, ut quod credimus Christum natum ex virgine, mortuum, crucifixum fuisse, tertia die resurrexisse, ac vivos et mortuos judicaturum, sed haec fides non discernit inter fideles et infideles, hanc enim habent et daemones. Unde Jacobus: Daemones credunt et contremiscunt. Item dicitur fides virtus, quod ita definitur ab Apostolo: Fides est substantia rerum sperandarum, argumentum non apparentium. Sed haec definitio magis est data secundum effectum fidei, quam secundum ejus naturam. Dicitur enim substantia rerum (0392A)sperandarum, quia per fidem subsistunt in nobis speranda; ea enim nos facit sperare ea quae non videntur; non autem dicitur substantia rerum sperandarum, eo quod tantummodo de illis de quibus est spes, quoniam spes solummodo est de futuris et de bonis. Fides autem et de futuris, et praesentibus, et praeteritis, et etiam tam de bonis quam de malis. Per fidem enim credimus Deum in principio omnia creasse, et Christum carnem suscepisse de Virgine, etc., hujusmodi quae jam praetereunt. Credimus etiam verum corpus Christi esse super altare, dum missa celebratur; et iterum credimus futura, ut resurrectionem mortuorum, et consimilia; et credimus quod boni accipient praemia, mali vero supplicia. Et sic est fides et de bonis et de malis. Largior ergo est fides quam spes, sed tamen ideo dicitur esse fides substantia sperandarum, ut per hoc notetur, quod sicut spes non est nisi de illis quae non videntur, sic nec fides. Sequitur: Argumentum non apparentium; (0392B)sic quod credimus Filium de Patre genitum, Spiritum sanctum ab utroque procedere, et resurrectionem mortuorum. Haec enim non possumus probare aliquibus argumentis, sed sola fides stat pro argumento, ut si quis quaereret: Unde scis partum Virginis, vel futurum statum electorum? non habeo aliud argumentum, nisi quod indubitanter credo illud quod prophetae et alii qui per Spiritum sanctum sunt locuti, inde dixerunt, quod Deus nullo modo falleret, cum in eis loqueretur, et miracula faceret, etc. Ex maxima parte quae dixerunt video completa, et caetera complenda non ambigo. In his ergo sola fides est pro argumento, quia « fides non habet meritum, cui hamana ratio praebet experimentum; » vel argumentum non apparentium, quia fides est tantummodo non ex apparentibus. Sed constat quod fides est; ergo constat non apparentia esse; et ita est fides argumentum non apparentium, id est, quod non apparentia sint. Sine ista fide nulla virtus est, nullum meritum. Quid haec est prima gratia, (0392C)quae quamlibet virtutem sine actu saltem natura, et haec est fides qua credimus quod dicitur catholica. Unde in Symbolo: Haec est fides catholica, quam nisi quisque crediderit, etc. Haec est una apud omnes. Unde Apostolus: Una fides, unum baptisma. Si autem hoc dicatur de fide qua credimus, tunc non dicetur una numero, sed genere, ut haberetur super Epistolas. Fides enim virtus, quae in me est, in nullo alio esse potest, sed tamen videtur esse eadem cum illa quae in est, quia est illi consimilis. Hic ergo agit de fidei virtute, vel potius de fide, qua credimus. Dicit igitur quod illa pollet maxime, et nulla alia et salutarie, id est, quae sola confert salutem. Vel solitarie, quia ista tantum pollet, non sectae haereticorum: illa dico quae vocatur catholica, vel universalis, et est vel subdisjunctivum. Eadem namque est catholica vel universalis. Catholica enim est conveniens vel uniens. Inde fides catholica, quia uniens; vel universalis, quia sicut omne universale plura continet, (0392D)quae unit in eadem natura, sic fides catholica omnes unit in eis sacramentis, in eadem spe et in eadem charitate. Quid plura? Omnes unit indifferenter in uno novo homine. Unde in Actibus apostolorum multitudinis credentium cor unum et anima una. Et apostolus: In Christo non est Judaeus vel gentilis, vel vir, vel femina. Nulla enim est personarum acceptio apud Deum. quasi dicat: Nec quod est Judaeus vel vir, aliquid affert ad salutem, nec quod est gentilis vel femina aliquid affert ad salutem. Et alibi: « Fides est prima unio mentis ad Deum. » Ipse etiam duas hic ponit causas, quare dicatur catholica vel universalis; sed altera videtur etymologia esse hujus quae dicitur universalis, haec, scilicet, per universos terminos emanavit. Regulae dicuntur a regendo, eo quod nos regant docendo quid vitare, quid facere debeamus. Universalis, quia omnes complectitur, (0393A)intelligitur auctoritas; dicit quae magna est, ipsa namque confert salutem; emanavit, id est, defluxit pedetentim uno climate ad aliud clima, quia est forsitan aliquis locus in quo ipsa non incolitur. Cur haec? Posita commendatione fidei catholicae subjungit quid sentiat de distinctione trium personarum in eadem essentia. Aliud enim ipse, aliud sectae haereticorum sentiunt, qui haeretici dicuntur, id est, divisi; haeresis enim, divisio, ipsi autem ab unitate Ecclesiae sunt divisi, et est in hoc loco fundamentum fidei nostrae ponendum. Est igitur fundamentum fidei nostrae ut credamus unam esse divinam essentiam, et tres personas distinctas; distinctas quidem, sed non disjunctas; indivisas, sed non conjunctas. Item quod Pater genuit sibi Filium consubstantialem, et quod Spiritus sanctus procedit ab utroque. Item quod tres personae subjectae, quam ex parte. Parti huic aut fidei attestatur Novum ac Vetus Testamentum. Unitate namque essentiae, invocat Vetus Testamentum, (0393B)ubi dicit: Israel, Deus tuus Deus unus est. Et: Non erit in te Deus recens, neque adorabis deos alienos. Item Veritas in Evangelio: Ego et Pater unum sumus. Qui videt me, videt et Patrem: per haec verba aperte declarans, et essentiae simplicitatem, et personarum distinctionem, unum referens ad substantiam, ego et Pater ad personas. Hanc iterum personarum distinctionem Veteris Testamenti pandit auctoritas, ibi, scilicet: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Cum enim dicendo non sit locutus ad angelum vel ad aliquam creaturam Deus, aperte personarum pluralitatem demonstravit, quam etiam philosophi ex creaturis cognoverunt, ut Plato et alii. Intellexerunt enim cogitationem et νοῦν, sed in tertio signo defecerunt magi Pharaonis, quia licet cogitationem et νοῦν philosophica indagatione intellexerint, tamen personam Spiritus sancti nullatenus comprehendere potuerunt. Quod Pater ab aeterno Filium genuerit, ex his verbis manifestum est: Ego hodie genui te. Per hodie enim quod praesentiam temporis (0393C)designat, notatur aeternitas, quae nescit praeteritum vel futurum; per genuit perfectio, ut non sit Filius imperfectus Deus, sed coaeternus Patri et consubstantialis. Graeci dicunt Spiritum a Patre procedere, non autem a Filio, eo scilicet quod in Symbolo quod in Nicaena synodo fuit publicatum non reperitur; ob id etiam promulgatum est ut qui aliud dixerit anathema sit. Ideoque dicunt nos esse sub anathemate; quod falsum est, quia non dicimus aliud, id est, contrarium, imo potius ipsi aperte contra Apostolum dicunt; dicit enim: Quia mittit Spiritum Filii sui clamantem in cordibus nostris, Abba Pater; et aliae plures auctoritates id consonant. Fuerunt enim quidam ignominiosi, quorum nomina jam aures Catholicorum offendunt, qui ex parte subjecti non concederent unum Deum tres esse personas, hoc argumento seipsos confundentes vel illudentes: Nihil est id cujus est; sed divina essentia est trium personarum, quare non sunt tres personae. Sed contra hos aperte (0393D)Augustinus, in libro de Trinitate: « Tres personas, inquit, ejusdem substantiae dicimus. » Sed ne propter hoc videretur negare tres personas esse unam et eamdem essentiam, subdit quasi corrigendo: « Vel tres personas eamdem essentiam dicimus, non autem ex eadem essentia, quasi aliud sit natura, et aliud persona. » Ecce quomodo profitetur idem esse naturam et personam, et ideo unam naturam esse tres personas, et tres personas unam naturam. Item pertinet ad nostrae fidei fundamentum Verbi Incarnatio, ut, scilicet, credamus Dei Filium assumpsisse carnem ex Virgine et in Virgine. Quam carnem et creando assumpsit, et assumendo creavit non de nihilo carnem sibi in utero Virginis creando, vel formando, sicut quidam haeretici senserunt, sed potius de substantia Virginis carnem assumpsit, quam assumendo creavit, id est, purificavit, non conceptus libidinosa lege concipiendi; et ideo immunis ab omni peccato, non tamen a poena peccati: (0394A)hanc enim sustinuit non necessitate sicut caeteri homines, sed sola voluntate. Unus et idem Deus et homo, homo et Deus et eadem persona. Duae namque in ipsa naturae, divina, scilicet, et humana; tres substantiae, caro, et anima, et divinitas. Sic ergo haec, etc., quae ad incarnationem pertinent, credere debemus, sic et resurrectionem mortuorum, et haec ad fundamentum fidei nostrae pertinent. In hoc quod dicit de trinitate, confutat Sabellium, qui propter simplicitatem substantiae impie confudit personarum trinitatem, eosque simul qui modificant Deum, vel in nominibus attendunt trinitatem. In hoc quod dicit unitate, confutat Arium, qui propter personarum distinctionem nefarie distrahit substantiae simplicitatem, ut superius monstravimus. Pater, inquiunt catholici, est Deus, Filius Deus, Spiritus sanctus Deus. Hinc emersit Vigilantiana haeresis. Vigilantius enim transferens naturalium rationes ad theologiam, tres deos asserebat. Dicebat enim hoc argumentum (0394B)necessarium: Socrates est homo, Plato est homo, Cicero est homo; ergo sunt tres homines, et non unus homo. Item: Socrates est albus, Plato est albus, Cicero est albus; ergo sunt tres albi, et non unus albus. Ergo si Pater est Deus, Filius est Deus, Spiritus sanctus est Deus, erunt tres dii, et non unus Deus. Deceptus fuit, putans quod sicut in naturalibus ad pluralitatem personarum subintrat pluralitas nomen naturae et ipsam naturam, ut possit dici tres homines, ita in Deo ad pluralitatem personarum subintrat pluralitas nomen naturae et ipsam naturam, non [ Leg. ut] possit dici tres dii. Hinc fertur beatus Ambrosius, mirae simplicitatis vir, respondisse quod « Deus non salvat mundum in dialectica » Fertur etiam praecepisse quod in litania diceretur: A dialecticis, Libera nos, Domine. Augustinus tamen, quem Deus reservaverat contra haereses, argumentum Vigilantii hoc modo falsificavit: « Non valet, inquit, Vigilanti, tua complexio. Nam ab alia humanitate est Socrates homo, ab alia Plato, ab alia Cicero; et ideo sequitur: Ergo sunt (0394C)tres homines. Sed ab una et eadem Deitate est Pater Deus, et Filius Deus, et Spiritus sanctus Deus, et ideo non sequitur: Ergo sunt tres dii. » Ubi autem dicit Augustinus quod « ab alia humanitate est Socrates homo, ab alia Plato, » videtur signare his verbis uniuscujusque hominis esse unam naturam, unam dico singularitatem essentiae, ut quidam male interpretantes hunc locum putant. Nulla enim natura una est singularitate essentiae, nisi tantum natura trium personarum. Humanitas enim non dicitur una singularitate essentiae, sed potius dicitur una unione; nec unitas Socratis est una singularitate, sed potius unione, eo, scilicet, quod unit spiritum cum alio. Eadem enim est natura omnium hominum, quod bene ostendit Augustinus super Genesim, ubi dicit quod « Deus in sex diebus creavit omnes naturas omnium rerum. » Nunc igitur causas diversas in ipsis naturis, non naturas diversorum. Non est igitur alia natura Socratis, alia Platonis, sicque in caeteris rebus. Quid est ergo quod (0394D)dicit Augustinus? Non dixit alia singularitate essentiae, sed alia alternitate. Ex eo namque quod naturam humanam subintrat alternitas, quam facit accidentium multitudo, ex hoc, inquam, nomen naturae et ipsam naturam subintrat pluralitas, ut possint dici: Iste est unus homo, et iste alius homo, et etiam isti sunt duo, vel tres, vel plures homines. Sed quia natura divina est una et eadem singularitate essentiae, nec ipsam potest subintrare alternitas (nulla enim ibi est accidentium varietas), ideo nec natura nec nomen naturae divinae pluralitatem potest recipere. Quare non potest dici duo vel tres dii, et ideo intelligenda est praedicta beati Augustini auctoritas, quae dissolvit Vigilantii complexionem postquam fertur etiam fecisse invectionem hoc modo: « Non amplius, inquit, vocaberis Vigilantius, sed Dormitantius. » et haec sunt initia rationum quae habet Boethius ad dissolvendam quaestionem. Dicunt tamen quidam Augustinum fecisse praedictum haeretici argumentum. (0395A)antequam esset conversus. Ubi Pater. Continuatio. Hoc habet fides catholica, quod Pater est Deus, Filius est Deus, et Spiritus sanctus est Deus. Hoc etiam constat quod non est nisi unus Deus; igitur Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt unus Deus, non tres dii. In hoc quod dicit: Pater et Filius, et Spiritus sanctus, distinguendo tres personas, confutat Sabellium, cujus fuit haeresis ut eadem persona esset, Pater et Filius et Spiritus sanctus. Dicebat enim quod Pater processus in Virginem Filius est. Hinc etiam dictus est Patripassianus: quem volentes devitare, vix libertini Semiariani facti sunt, a praedicato consentientes Catholicis, sed a subjecto non dissentientes ab Ario, ut loco suo patebit. In hoc quod dicit unus, confutat Arium, Vigilantium, eorumque sequaces, quos omnes aperte redarguit Hieronymus, dicens, in epistola de explanatione fidei ad Damasum papam: « Confundentes Arium, unam eamdemque Trinitatis essentiam dicimus; proprietatem Sabellii declinantes, tres personas (0395B)expressas sub proprietate distinguimus. » Item: « Non enim nomina tantummodo, sed etiam nominum proprietates, id est, personas, vel, ut Graeci exprimunt, hypostases, id est, subsistentias confitemur. » Ecce contra eos Hieronymus. Cujus conjunctionis, id est, quod ita inde referunt ex praedictis: cujus Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt unus Deus, non tres dii. Est ratio, id est, argumentum indifferentiae, et est una pars composita. Sed hic ad intelligendam indifferentiam praetermittendae [ Leg. praemittendae] sunt auctoritates Augustini et Hilarii, quibus ipsi voluerunt distinguere personarum trinitatem in eadem substantia, quantum in saeculo potest cognosci. Ad hanc enim pro modulo capacitatis nostrae declarandam dicit Augustinus: « In Patre unitas, in Filio aequalitas, in Spiritu sancto unitatis aequalitatisque connexio, vel concordia. » Sed sicut ex formula verborum haberi potest, volens Augustinus quoquo modo insinuare quod ineffabile erat et incomprehensibile, confugit ad mathematicam. Arithmetici unitatem principium numerorum (0395C)constituunt, ex ipsa enim omnes numeri procreantur; illa autem simplex est, et ex nullo procreata. Generantur equidem numeri alii ex aliis, sed generatio in numeris nihil aliud quam multiplicatio eorum, per eumdem numerum, vel per alium facta: per eumdem, sicut binarius multiplicatus per se generat quaternarium, bis bini namque quatuor sunt; per alium, sicut binarius multiplicatus per ternarium generat senarium, bis enim terni, vel ter bini, senarium reddunt. Cum igitur unitas sit principium numerorum, generatio in numeris nihil sit aliud quam multiplicatio, prima generatio in numeris fit multiplicatione unitatis. Multiplicatur et unitas per se, hoc modo: Unus unus, si haec dictio, scilicet unus sit in usu; sed quia non est in usu, loco illius dicimus idcirco: Semel unum generat ex se unitatem, non se tamen, nec aliam, sed sibi aequalem. Se non generat, quia non ad hoc multiplicatur, ut sit unitas, cum jam constet unitatem esse: aliam vero non generat, (0395D)quia in ipsa multiplicatione non fit distractio simplicis essentiae unitatis, imo per multiplicationem sui generat unitatem in eadem singularitate essentiae. Unde apparet illud argumentum esse falsum haeretici: Deus genuit Deum; ergo aut se aut alium Deum. Hunc mentitum esse comprobamus per praedicta. Unitas enim per se multiplicata generat unitatem, nec se, nec aliam. Sed quoniam tantum est dicere semel unum, quantum unum cantandum, aut nota est aequalitas ( sic ), ideo dicimus, quia dum unitas multiplicatur, generat aequalitatem in eadem essentia. Sed quia dicitur aequale semper respectu illius cui est aequale, et illud cui est aequale respectu illius quod est ei aequale, ideo ex unitate et aequalitate procedit connexio unitatis et aequalitatis in eadem singularitate essentiae: vere tamen unitas generat connexionem, quia non multiplicatur ad hoc ut sit connexio, sed ex unitate et aequalitate procedit connexio tribus attributa personis. Sicut enim unitas ex se generat (0396A)aequalitatem in eadem essentia, nec generat connexionem, sed procedit connexio ex unitate et aequalitate, ita si liceat minima maximis comparare, Pater ex se Filium sibi consubstantialem, non alium Deum; nec genuit Spiritum sanctum, sed procedit Spiritus sanctus a Patre et Filio in ejus essentiae simplicitate. Inde etiam quod Filio attribuitur aequalitas, dicitur Deus creare omnia in Filio, et non in Spiritu sancto, cum tamen opera Trinitatis sint indivisa. In aequalitate enim creat Deus omnia, quia quantum substantialis forma unicuique attribuit, tantum creat Deus in illo. Quantum enim attribuit humanitas homini, tantum, nec plus, nec minus, creat Deus in homine. Homo namque quod aliquando nascitur strumosus vel monoculus, vel habens aliquid hujusmodi, habet ex contingenti, non ex creatione; et sic est in caeteris rebus. Item quia Filius dicitur aequalitas, dicitur Deus formas creare in Filio, quod satis potest exponi; sed his qui sese profundius intelligunt, exponendum (0396B)est. Sicut enim unitas principium est numeri, ita ut dicit Boethius in Musica, aequalitas principium est multiplicitatis. Ubi autem multiplicitas, ibi majoritas; quia minoritas, quare et inaequalitas. Est igitur aequalitas principium aequalitatis, inaequalitas autem omnium in formis consistit, solis enim formis a se separantur res et discernuntur. In materia enim omnia creavit. Cum Filius dicatur aequalitas, ut praemonstratum est, aequalitas autem principium sit inaequalitatis, quae in formis consistit, merito dicitur Filius vel Pater in Filio formas creare. Eamdem iterum personarum distinctionem volens declarare Hilarius, confugit ad similitudines. Ait enim: « Accendatur lucerna, et sumatur alia ejusdem longitudinis, et ejusdem magnitudinis et in cera et in ligno, et accendatur ad aliam, totum lumen necessario sumit ab illa. Si enim partiretur, suum totum non remaneret, sed totum remanet lumen. Ergo non pars, sed totum lumen sumptum est. Ejusdem igitur prorsus substantiae est lumen sumptum, et lumen a quo sumitur. Sed (0396C)et a lumine a quo sumitur, et a lumine sumpto, procedit splendor, qui totus est in lumine sumpto, et totus in lumine a quo sumitur, id est, ejusdem prorsus substantiae est cum illis. » Et nota quod cum fiat hic mentio de igne, non agitur de carbone vel flamma, sed de splendore, cum his tribus modis dicatur ignis, sicut aperit Chalcidius super Timaeum Platonis. Cum ergo splendor sit accidens, quomodo dicitur ejus aliqua esse substantia? sed substantia luminis dicitur; verum esse illius sicut aliqua dicitur esse substantia albedinis, imo formae. Vere dicuntur esse, sed de hoc alias; licet ergo eadem prorsus sit substantia praedictorum, ita tamen sunt mirabili lege naturae distincta, ut non possit dici veraciter: Lumen a quo sumitur est lumen sumptum, vel lumen procedens, vel e converso. Imo splendor a quo sumitur, alius a splendore sumpto, et splendor sumptus est alius a splendore procedente. Sic igitur, si liceat minima maximis comparare, Pater qui genuit, et Filius genitus, (0396D)et Spiritus sanctus procedens, unius et ejusdem prorsus substantiae sunt, et tota divinitas in Patre, tota in Filio, tota in Spiritu sancto; nec tamen Pater est Filius, vel Spiritus sanctus, imo alius Pater a Filio, alius Filius a Spiritu sancto, sed hoc tamen deest ad perfectionem similitudinis, quod similitudo ista circa corporea consistit, et idcirco in ervenit localis remotio, quae nullo modo esse potest in tribus personis. Abstrahatur igitur splendor de flamma, ita tamen quod nulla fiat, id est, confusio vel conglobatio luminum. In anima patet. Anima enim ex se generat sapientiam suam, et intra se, et ex sapientia et ex anima procedit dilectio, qua anima suam diligit sapientiam, et sapientia animam; nullaque est ibi localis distinctio, nec substantiae confusio. Sic Pater genuit Filium ex se, nec extra se, sed in eadem essentia; et ut ab utraque procedit Spiritus sanctus, in eadem prorsus substantia, nec est ibi localis distinctio, vel substantiae confusio, sive conglobatio; sic (0397A)igitur fugit ad similitudines beatus Hilarius, insinuare volens trium personarum distinctionem, quantum in hoc saeculo cognosci potest. Ex prima igitur similitudine habeatur trium personarum distinctio in eadem essentia, et quod Deus genuit Deum, nec se, nec alium Deum; ex secunda vero habeatur idem modus essentiae in tribus personis; ex tertia habeatur nullam ideo esse localem distinctionem, vel substantiae conglobationem, sive confusionem. Et sciendum est has similitudines valere ad exponendum illud Apostoli: Figura et splendor. Quod enim dixit figura, retulit ad hoc quod Filius dicitur unitatis aequalitas, id est, primus tetragonus. Est namque semel unum primus tetragonus, qui rationibus praedictis Filio Dei attribuitur. Unde Sibylla Hispana: « Cum perveneris, inquit, ad costas primi tetragoni sedentis ad costas tetragonorum stantium aeternorum, » etc, sic primum tetragonum Filium Dei designans, per tetragonos angelos. Ideoque hunc (0397B)sedentem, illos vero stantes asseverans, quasi hujus regnare, illorum vero utilium famulantium astare est proprium. Quod autem dixit splendorem, tulit ad hoc quod Filius dicitur lumen de lumine. Iterum Hilarius altius descendens distinguit trinitatem personarum, in eadem essentia theologice dicens: « In aeterno infinitas, species in imagine, usus in munere. » Quidam tamen aut haec verba non intelligens, aut nova de more suo volens invenire, transmutavit: « In aeterno infinitas, sic dicens, in Patre aeternitas, species in imagine, » etc. Sed de hoc non curo. Quod igitur Hilarius dicit in aeterno infinitas, theologice dictum esse nemo debet ambigere. Infinitum enim nomen est abnegationis, aeternum vero nomen positionis. Theologia autem alia est affirmationis, alia negationis, sicut beatus Dionysius utendo utraque bene declarat. Theologia affirmationis est per quam affirmamus de Deo quae digne possunt dici de Deo; ut cum dicimus: Deus est vita, Deus est veritas, et caetera hujusmodi. Et secundum theologiam affirmationis (0397C)data est illa descriptio de Deo a Parmenide philosopho, quam utrum [ F. ultro] dedisset aliquis sanctorum: « Deus, inquit, est, cui quodlibet esse quod est, est esse omne id quod est. » Quid sibi voluit philosophus? Nunquid per omne et quodlibet pluralitatem in Deo constituit? Absit. Imo tantum pluralitatem vocabulorum complexus est. Intellexit igitur quod Deum esse justum, non est aliud quam Deum esse, vel Deum esse magnum, fortem, pium, et caetera hujusmodi, quam Deum esse Deum: nullam enim pluralitatem ponunt in Deo omnia praedicta. Hoc enim dicit Augustinus: Quidquid est in Deo, est Deus, id est, fortitudo in Deo Deus est, sapientia in Deo Deus est, veritas in Deo Deus est: quod in nullis creaturis verum esse potest. Theologia negationis est, quod per omnia rerum vocabula de Deo negamus, sicut facit beatus Dionysius in Hierarchia sua dicens: « Deus non est veritas, non est sapientia, non est virtus. » Non multo post vero (0397D)omnia vocabula quae negaverat, affirmat de Deo per theologiam affirmationis, dicens: « Deus est vita, Deus est veritas, sapientia, virtus; » non quod fuit sibi contrarius, non quod modo affirmat, ante autem negaverat. Absit. Cum enim affirmat Deum esse vitam, affirmat Deum esse Deum; cum vero negat Deum esse vitam, vel alia hujusmodi, non negat Deum esse Deum, imo negat a Deo vocabulorum proprietatem ac statuum discretionem. Omnia enim vocabula formas sequuntur, quoniam a formis rebus sunt data. Ut hoc nomen homo ab humanitate datum est, sic hoc nomen lapis a lapiditate. Et quia vocabula formas sequuntur, formis autem habent quaeque distingui, idcirco sunt statuum discretiva. Audito enim hoc nomine homo, eam rem quae est homo intellectu discernimus a lapide et ab aliis rebus, nullum tamen hominem discrete comprehendentes. Sic etiam quod hoc nomen justus, datum est a justitia, (0398A)hoc nomen vero fortis datum est ab alia qualitate, scilicet, a fortitudine, dum de homine diversos status discernunt. Aliud est enim hominem esse justum, esse fortem, aliud etiam esse hominem, quam esse justum, quam fortem. Sed non est ita in Deo. Dum enim ad Deum transferuntur vocabula, nullo modo statuum discretiva esse possunt. Si enim status ad Deum translata discernerent, nullo modo si Deus esset justus, fortis dici potuisset, cum Deus quidem simplex sit: alium enim statum poneret justus, fortis alium. Dum igitur negavit Dionysius a Deo praedictam vocabulorum proprietatem, statuumque discretionem attendens. Ergo cum dicitur, Deus est justitia, vel justus, vel veritas, etc., quae de Deo digne dici possunt, nulla fit aestatuum discretio, nec praedicatur qualitas, vel quantitas, sed substantia supra substantiam, id est, hyperusia, ut idem Boethius est dicturus. Nulli enim status in Deo sunt, quibus discerni possit ab aliis rebus, si aliis dicere (0398B)possim, neque intelligi potest. Unde Basilius super Hierarchiam ubi dicit: Deus non est vita: « Dum Deum, inquit, intelligo, intellectus potius accedit ad nihilum, quam ad aliquid, id est, ad remotionem omnium. Quasi dicat: Considerans Deum, potius intelligo quid non sit, quam quid sit; nec tamen dixit ad nihilum, sed potius ad nihil. Dum enim cuncta removentur, intelligitur Deus quoquomodo, ut cum dicimus: Deus est quod neque est sol, neque luna, neque coelum, neque mundus. Quid non sit quidem, scimus; quid sit vero, non ad plenum intelligimus, et ita quoque modo datur subintelligi. Unde Augustinus: « Quid Deus sit intelligere nequeo, quid mente circumdare. » Ut dum audito hoc nomine homo, rem hujusmodi intelligimus, id est, mente circumdamus; audito hoc nomine Deus, nihil mente circumdamus. Non est enim hoc nomen datum ex aliqua forma, quae Deum informet, et a caeteris rebus distinguat. Sed ne nimis immoremur, revertamur ad propositum. Infinitas igitur nomen est theologiae negationis. (0398C)Dum enim omnes res a Deo removemus, et Deum in obscuritate suae infinitatis intelligimus. Cum igitur infinitum nomen sit negationis, nihil habet ponere, imo si attendatur vis vocabuli, secundum hoc quod Deus dicitur infinitus, non potest in Deo considerari generatio, vel emissio, vel processio, sed tantum omnium rerum a Deo remotio datur intelligi. Aeternus autem nomen est theologicae affirmationis, habetque aliquid ponere. Cum enim aeternus sit, quod cum sit omnium terminus, nullus ejusdem est terminus; non coaeternus complicat principium, simpliciter. Licet igitur Pater et Filius et Spiritus sanctus sit idem aeternum, et ita aeternum substantiae nomen sit, tamen quia Filius est principium de principio, aeternum autem simpliciter complicat principium, attingit hoc nomen aeternus personam Patris. Additur infinitas. Nam licet Pater et Filius et Spiritus sanctus sint idem infinitum, tamen cum Pater sit principium non de principio, Filius vero sit (0398D)principium de principio, et Spiritus sanctus sit de Patre et Filio; in Patre, inquam, est auctoritas. Ei enim soli convenit ab aliquo non esse, redundat infinitas. Sic igitur quoniam aeternitas notat principium, infinitas vero sine principio, quae duo simul conjuncta personam Patris exprimunt; sic, inquam, per hoc quod dixit, In aeterno infinitas, personam Patris insinuavit. Bene ad distinguendam personam Filii, dixit Species in imagine. Est enim Filius similitudo Patris, usquequaque expressa. Bene etiam per hoc quod dixit, Usus in munere, personam Spiritus sancti insinuavit. Cum enim necesse sit personas ad se reterri, ut Pater dicitur Filii Pater, et Filius Patris Filius, necessario, ut dicit beatus Augustinus, Spiritus sancti nomen attribui debuit, sub quo referretur ad Patrem et ad Filium, a quo similis procedit. Non enim poterat dici Spiritus Patris Spiritus, jam etenim essent duo Filii. Nec poterat dici Pater Spiritus (0399A)Pater, vel Filius Spiritus Filius, jam enim essent duo Patres. Datum est igitur hoc nomen donum Spiritui sancto, ut possimus dicere donum datoris donum et dator doni dator. Si igitur per hoc quod dixit In munere, personam insinuavit Spiritus sancti, bene autem addit Usus, per dona enim Spiritus sancti utimur Deo. Sic igitur distinguens personas, dixit Hilarius: « In aeterno infinitas, species in imagine, usus in munere. » His itaque declaratis, antequam ad sequentia transeamus, cavendum est ab Ariana haeresi. Arius enim nefarie substantiae divinae veritatem detrahens, tres personas non esse homousion, sed homeusion constituit, id est, non esse unius substantiae, sed consimilis. HOMO enim unum, USIA substantia; HOME consimile interpretatur; et ad hoc probandum his argumentis usus est: « Christus, inquit, verus Deus est, sed ante saecula voluntate Patris factus et constitutus. » Et hoc conabatur probare isto argumento: « Pater genuit Filium. Aut igitur (0399B)volens aut nolens; sed nolens non genuit, quia nemo eum cogere potuit. Igitur volens genuit. Ergo ante fuit voluntas Patris quam Filius; et ita, inquit, non sunt ejusdem substantiae. Si enim ejusdem substantiae, et ejusdem voluntatis; ergo si non ejusdem voluntatis, nec ejusdem substantiae. » Huic argumento respondet Augustinus. « Quaeritur, inquit, ab haeretico utrum Deus sit nolens aut volens, ut eadem culpa in eumdem redundet. Si enim volens, igitur non erit ejusdem substantiae cum seipso, secundum illum; nolens autem non est Deus, quia nemo eum cogit. Ergo mentitur ille dicens Filium non ejusdem substantiae cum Patre. » Item Augustinus contra Arium: « Non constat, inquit, quod haereticus fecit, dum dicit Christum esse verum Deum. In lege enim quam ipse accipit, scriptum est: Israel, Deus tuus, Deus unus est. Sed aut hoc dictum est de Patre, aut de Filio, aut de Spiritu sancto, aut de duobus, aut de tribus. Si de Patre tantum, ergo Filius non est Deus, quod ipse concedit. Si de Filio tantum, ergo Pater non est (0399C)Deus, quod ipse non negat. Si de Spiritu sancto tantum, ergo nec Pater est Deus, nec Filius, quod tamen ipse concedit. Si de Patre et de Filio tantum, Spiritus sanctus non est Deus, quod ipse affirmat. Ergo necesse est ut tres personas unum Deum concedat, cum legem teneat quae dicit non esse nisi unum solum Deum, et ipsum esse verum Deum dicat. » Item Augustinus contra Arium, contra hoc, scilicet, quod dicit Christum factum ante tempora, et ita non esse coaeternum Patri. « Quaeratur, inquit, an ex nihilo sit factus, an ex aliquo. Si ex aliquo, igitur ex Patre, cum nihil esset nisi Pater. Ergo ejusdem naturae est cum Patre. Sicut enim gignit res rem ejusdem naturae, id est, homo hominem, leo leonem, bos bovem, sic Deus necessario Deum genuit, ejusdem prorsus naturae. » Ecce quam recta fronte contradicit eis Augustinus qui dicunt aliam humanitatem esse Socratis, aliam Platonis, et uniuscujusque hominis esse humanitatem singularitate essentiae, dum (0399D)non inveniunt, eamdem sic exponunt, id est, consimilem. Non enim facit Augustinus contra Arium, sed sicut intelligeret, cum esset haereticus, sententiam, Patrem et Filium esse homeusion, id est, consimilem substantiae, quod idem in Deo est quod natura. « Sed si ex nihilo concedit esse factum, quaero, inquit Augustinus, per quem factus. Ipse enim dicit hunc Christum dicto praecepto et voluntate Patris tam invisibilia quam visibilia ex nullis exstantibus fecisse; ergo cum omnia per Filium esse facta dicat, et Filium factum concedat, necessario Filium per se factum dicet, qui non erat antequam factus esset. Item si ante tempus concedat Christum esse factum, ergo Christus aeternus, cum nihil ante tempus nisi aeternum. Si autem aliquod tempus dicat creatum ante saecula in quo sit factus Christus, quod vero per quem sit creatum, cum nondum Christus esset, per quem omnia esse facta concedit? » Adhuc Arius vult probare hoc argumento Patrem esse alterius substantiae (0400A)quam Filium. Pater, inquit, misit Filium, et Filius fuit missus, sed alius est missus, alius mittens. Ergo Pater et Filius non sunt ejusdem substantiae. « Falsum est, inquit Augustinus, quia homo mittit hominem, cum sit ejusdem naturae mittens et missus; sed quia ibi potest fieri separatio, transferamus ad ignem. Ignis enim mittit splendorem, et est tamen eadem substantia splendoris et ignis, nec tamen attendenda est ad omnia similitudo. Splendor enim, qui est in pariete, si possit loqui, non veraciter dicit: Ubi ego sum, et Pater meus est mecum. » Et notandum quod cum dicit hominem mittentem et missum esse ejusdem naturae, ut supra, similiter est contra eos qui dicunt aliam esse humanitatem Socratis, et aliam Platonis: non est sic intelligendum ab alia singularitate essentiae, sed potius ab alia, id est, ab alterata, ut superius diligenter exposuimus. Item Incarnatio Filii ad hoc compulit Arium, maxime ut aliam diceret esse substantiam Patris, aliam Filii. Putavit (0400B)enim haereticus quod si una et simplex esset substantia trium personarum, quia constat Filium esse incarnatum non sine substantia divina, necesse esset substantiam Patris et Filii et Spiritus sancti incarnari, et propter hoc substantiam, quae Pater est, et sic tres personas esse incarnatas, deceptus fuit haereticus. Aliter sentit fides catholica. Confitetur enim unam et indivisam esse substantiam trium personarum, et tamen Filium sic incarnatum, quod non Patrem vel Spiritum sanctum, cum tamen indivisae sint personae; et ubi Filius, ibi et Pater et Spiritus sanctus. Quod quomodo sit, sciri non potest, sed aliquantum per quamdam similitudinem potest dari subintelligi per tria pronomina, scilicet, hoc, et id, et idem. Cum enim dico hoc, demonstro de quo velim loqui simpliciter, sic, scilicet, quod non noto per hoc praecessisse locutionem cum aliquo; ut autem profero id, per id loquor de eadem substantia, qua et ante, sic tamen pendet locutio ex praecedentibus. Cum enim id dicatur in respectu, semper (0400C)trahit secum id ad quod refertur; dum autem postea profero idem, de eadem substantia noto fieri locutionem, sic quod aequaliter refertur idem ad id, et ad hoc. Hoc ergo exprimit personam Patris, quia sicut hoc non ostendit pendere locutionem ex praecedenti, cum faciat primam cognitionem, sic Pater a se ipso est, non ab alio. Id autem Filio convenit, quia sic de eadem substantia fit locutio per id de qua et per hoc, non tamen simpliciter. Id enim trahit hoc, cum ad ipsum referatur; sic Filius ejusdem substantiae est cum Patre, et ad eum habet referri a quo et habet esse. Idem vero ad minus retinet proprietatem Spiritus sancti, quia sicut per idem ejusdem substantiae prorsus fit locutio de qua per id et per hoc, tamen non simpliciter trahit id ad hoc, cum ad ea referatur aequaliter; sic Spiritus sanctus ejusdem prorsus substantiae est, et eadem substantia cum Patre et Filio, nec habet esse a se, sed aequali er procedit a Patre et Filio, et aequaliter refertur ad utrumque. (0400D)Nunc igitur omnino enitentes investigemus, si fieri possit, qualicunque similitudine Verbi Incarnationem. Prolato igitur hoc, mens concipit hoc: sed nihil aliud nisi tantummodo hoc. Sed postea prolato id, mens concipit id, sed non sine hoc: id enim trahit hoc secum, cum ad illud refertur. Nec tamen concipit hoc et hoc, sic quod cum eadem substantia fit locutio per utrumque pronomen. Sic, si liceat minima maximis comparare, Virgo concepit Filium, sed non sine Patre, vel Spiritu sancto; nec tamen concepit Patrem, vel Spiritum sanctum, sed manente una et indivisibili substantia trium. Et nota quod cum dixi Virgo concepit Filium, sed non sine Patre, non retuli sine ad concepit. Sic enim concipit Filium, quod non Patrem vel Spiritum sanctum, sed potius retuli sine ad Filium, quia ab aeterno in Patre, et Pater in ipso est. Item aliam constituit haeresim Arius. Dicit enim Filium tantummodo assumpsisse Spiritum, non animam. Et hoc putat Evangelistam sonuisse cum (0401A)dixit: Verbum caro factum est. Non enim dixit, factum est anima. Illudque ita exponit: Pater, in manus tuas commendo spiritum meum, id est, divinitatem. Sed contra hoc Augustinus: « Quaero, inquit, quod exponat, quod idem Christus dicit, Tristis est anima mea usque ad mortem, et illud: Potestatem habeo ponendi animam meam, et iterum sumendi eam; et illud: Non derelinques animam meam in inferno. Quomodo enim divinitas potest contristari? Aut quomodo seipsum potuit Deus ponere? Aut quomodo in inferno derelinquere, nisi sicut est in omnibus per essentiam? Nullo modo. » Auctoritas autem illa evangelistae intelligenda est sic. Patrem etenim pro toto posuit per synecdochen, id est, carnem pro homine. Mentitus est igitur Arius, qui Christum tantum carnem assumpsisse, et Christum non esse coaeternum Deo Patri, nec ejusdem substantiae cum Patre asseruit: et quia nefarie trium personarum simplicitatem essentiae distraxit, idcirco dum ad Constantinum iret, volens more solito suam intimare haeresim, (0401B)divertit ad consueta naturae, ibique diruta sunt ejus viscera vitae damnationem ( sic ). Constantinus quoque in hanc lapsus haeresim, vitam terminasse dicitur. Nunc vero, salva unitate divinae substantiae, ad inquisitiones, ubi posset latere venenum, nos transferamus? Quare ergo a persona ponat aliquid commune in tribus personis esse, quod unaquaeque est persona? Ad hoc dicimus quod nihil ponit commune, hoc nomen persona, in tribus personis, eo quod datum est a personali distinctione, non a subjecta unione. Ex hoc enim quod dicitur persona, magis distinguitur a Filio, quum ostendatur habere aliquid commune cum Filio; sed hic ab altiori ordiendum est. Vocabulorum enim quae de bono dicuntur, alia dicuntur secundum relationem, alia denotant relationem inter personas, alia Dei ad creaturas. Inter personas, ut Pater, Filius, donum, consilia; ad creaturas, ut Dominus, creator, principium. Ut autem ait Augustinus in libro de Trinitate, « non (0401C)ante fuit Dominus quam ejus esset servus. » Itaque temporaliter coepit esse Dominus, quum creatura in tempore facta coepit ei subservire. Similiter coepit Deus creator ex tempore esse, ex quo fecit creaturas. Non enim creavit ( sic ) eas, nec Creatori sunt coaeternae. Quod autem aliqua temporaliter dicantur de Deo, et sine murmuratione, ostendit Augustinus per similitudinem rei, quae incipit esse pretium sine sui mutatione, in quarto de Trinitate. « Nummus, inquit, cum dicitur pretium, relative dicitur, nec tamen mutatus est cum coeperit esse pretium, neque cum dicitur pignus, et si qua similia. Si ergo nummus nulla sui mutatione potest relative dici, quanto facilius de incommutabili substantia Dei accipiendum est, ut quamvis temporaliter incipiat dici, non tamen substantiae Dei aliquid accidisse dicatur, vel intelligatur, sed illi creaturae ad quam dicitur. Quod autem incipit temporaliter dici, quod ante non dicebatur, manifestum est relative dici, non secundum accidens, (0401D)quod ei aliquid acciderit, sed secundum accidens ejus ad quod dicitur. » Pater igitur ex tempore Deus est, Dominus et creator, et tamen verum est; Dominus omnium est ab aeterno, creator est ab aeterno; sed non ab aeterno Dominus vel creator. Non debet mirum videri, quod aliquid ei competere ex tempore dicitur. Namque assumpsisse carnem, ex tempore convenit Filio Dei, et etiam hoc nomen Christus, Christus tamen ab aeterno. Sic igitur haec nomina quae ex tempore conveniunt Deo, ad creaturas pernotant relationem: quod dico generaliter, quod nomen denotans relationem ad creaturas per se prolatum non fecit personalem distinctionem, sed potius unitatem essentiae designat. Unde non potest subintrare ipsum nomen pluralitas, sed in singulari numero dicitur de tribus personis, ut Pater et Filius et Spiritus sanctus: non tres domini, vel creatores, sed (0402A)tres unus Dominus, unus creator, unum principium. Dicunt tamen quidam quod praedicta tria nomina modo relationem notant, modo substantiam. Quod autem Dominus nomen sit essentiae, volunt habere ex illo loco. Qui ascendit super occasum, Dominus nomen illi, et expositores: NOMEN, scilicet, essentiale. Sic etiam quod principium sit nomen datum ex unione substantiae, volunt habere, ex illo loco Joannis: Principium qui et loquor vobis. Ibi enim expositor dicit quod ipsum esse principium est idem quod ipsum esse: dicunt item quod creator dicitur actu, et creator natura. Creator actu habet esse ex tempore, et notat relationem ad creaturas. Creator natura, id est, habens potentiam creandi habet esse ab aeterno, et sic est nomen substantiae. Alioquin si res non essent, nec Spiritus sanctus esset principium. Pater quidem Filii et Spiritus sancti, Filius Spiritus, scilicet, ab aeterno est principium, sed Spiritus sanctus nullius esset principium. Sed nota quod licet principium absolute positum designat relationem ad creaturas, (0402B)tamen ex adjuncto facit distinctionem personalem ut cum dico principium non de principio, personam Patris exprimo; dum principium de principio, personam Filii; dum principium de Patre et Filio, personam Spiritus sancti. Propter hoc ergo non valet illud argumentum: Pater est principium non de principio, Filius est principium de primo; sed primum non de primo non est principium de primo. Igitur Pater et Filius non sunt idem principium, vel igitur sunt duo principia. Primum enim quod ex adjuncto facit personalem distinctionem, prolatum, licet dicatur in respectu ad creaturas, tamen substantiae unitatem declarat; per simile autem potest falsificari: Pater est Deus non de Deo, Filius est Deus de Deo; sed Deus non de Deo non est Deus de Deo; igitur Pater et Filius non sunt idem Deus, vel ergo sunt duo dii. Et hoc quoque eadem ratione falsum, qua et praemissum. Deus enim licet sit nomen substantiae, tamen ex adjuncto, scilicet, non de Deo, personam Patris (0402C)notat; cum, scilicet, de Deo, personam Filii. Sequitur, cum tres personae sint unum principium, an sint principium sine principio. Et de Patre constat quod ipse est et principium non de principio. Quaerendum est igitur an Filius et Spiritus sanctus sint principium sine principio. Et dico quoniam duplex est quaestio. Si enim hic sit sensus: Filius est principium sine principio, id est, ita est et principium, quod nunquam incoepit, verum est. Si ergo talis sit sensus, et, principium sine principio, id est, principium non de principio, est verum, non tunc esset Pater. Hoc idem dico de Spiritu sancto, de quo etiam quaeritur an sit principium de principio. Sed hoc nec affirmamus nec negamus. Non affirmamus, ne videamur personas confundere; jam usus retransit praedictam, ut horum complurationem ad designandam Filii personam. Non negamus, ne videamur sonare Spiritum sanctum a nullo procedere, et maxime quia neutrum in auctoritate invenimus. Sic ergo habeatur de nominibus (0402D)significantibus relationem ad creaturas. Nomina autem designantia relationem unius personae ad aliam, semper faciunt personalem distinctionem, ut Pater, et hujusmodi. Nominum vero quae dicuntur secundum substantiam, id est, secundum se, id est, non in respectu, alia sunt data ex substantiae unione, alia ex distinctione personali. Ex identitate, ut Deus justus, omnipotens; et hoc non subintrat pluralitas. Ex distinctione, ut persona. Ex hoc enim quod Pater distinctus est quadam proprietate a Filio, et Filius a Patre, habet dici Pater et esse persona, et Filius alia persona. Quod autem Augustinus dicit: Persona dicitur a se, sic intelligendum est, id est non dicitur in respectu. Non ideo dicitur dici a se, quod sit datum ex identitate essentiae. Sed dicit aliquis: Etsi nunquam Pater esset Pater, nec Filius esset Filius, quod tamen impossibile est, nec tamen minus (0403A)esset Pater persona, vel Filius, quod in naturalibus patet. Sicut Adam in paradiso nec pater erat, nec filius, nisi dicatur filius Dei creatione, et tamen tunc erat persona. Non videtur ergo hoc nomen persona ex aliqua distinctione Patri vel Filio convenire. Ad hoc dico quia licet nec pater nec filius esset Adam, habebat tamen esse persona ex distinctione. Inde namque dicitur persona, quasi per se una cum fit rationalis, cum distincta et discreta ab omni alia re. Sic ergo hoc nomen persona datum ex personali distinctione, et sonat hoc, scilicet, habens personalem distinctionem. Quidam tamen dicunt quod in singulari numero nomen est essentiae, et ponit aliquid commune in tribus personis sicut Deus. Cum enim Pater est persona, et Filius est persona, non aliud dixi de Patre, aliud de Filio; sed si addatur alia, ut si dicatur: Pater est alia persona a Filio; vel de Spiritu sancto: Est tertia persona; vel in plurali dicatur: Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt tres personae; jam faciet pluralem distinctionem. Item, ut dicit Augustinus. (0403B)« Hoc solum nomen est, quod cum secundum se dicatur, de singulis personis, non singulariter accipitur in summa, sed pluraliter; et est inventum, ut dicit Augustinus, hoc nomen persona, ut cum quaereretur quid tres, vel quid tria, uno nomine respondeatur, scilicet, tres personae. Praeter praedicta est unum solum nomen, scilicet, trinitas, quod de nulla persona singillatim dicitur, sed similiter de omnibus nunc est substantiale, sed pluralitatem designat. » Et nota quod cum dixi hoc nomen Deus et consimilia ponere aliquid commune in tribus personis, abusus sum hoc nomine commune; non tamen sine auctoritate. Dicit enim Fulgentius adferre Diaconum quod plura sunt tribus personis communia, quaedam vero propria. Communia, ut Deum esse sapientem, justum, pium: sed et ipse Fulgentius abusus est hoc nomine, quod est commune. Quod enim hoc nomen commune dicitur tribus personis, sic est intelligendum, id est, non est datum ex personali distinctione, sed ex substantiae (0403C)unitate. Aliter enim est falsum. Si enim attendatur propria vis vocabuli, nihil prorsus tribus personis commune est. Si enim aliquid commune est eis, aut igitur substantiale, aut accidentale, quod in Deo nullatenus considerari potest. Item si Deum esse tribus personis est commune, ergo illo participant, sed nec Pater, nec Filius, nec Spiritus sanctus Deus est participatione deitatis, imo tantum natura: nihil igitur tribus personis est commune, si vis vocabuli attendatur. At dicit aliquis: Nunquid Deus est a deitate Deus? Nunquid Deus est a bonitate bonus? Concedo. Ergo bonitas est aliquid, unde Deus est bonus, quod non est Deus: falsum est. Ab hoc loco emersit eorum haeresis qui negarunt bonitatem, sapientiam, deitatem esse Deum; ita quod illa ponatur ex parte, scilicet, nisi ita intelligatur: deitas est Deus, id est, ille quia est deitas, est Deus, ut semper redundent illa vocabula ex parte Patri; decepti sunt in hoc Ario consentientes, illud quod est in creaturis (0403D)in creatore attendentes. Dum enim dicitur: Deus est bonus a bonitate, vel est homo ab humanitate, tunc apposito sub qua latet venenum, consignificat causam et participationem. Dum vero dicitur: Deus est a deitate, vel Deus bonus a bonitate, tunc propositio non significat causam, vel participationem, ut ipsi semiariani senserunt, imo significat essentiam. Et est talis sensus: Deus est Deus a deitate, id est, ita est Deus, quod est ipsa deitas. Sicut unitas est unitas una, et bonitas est bona; et sic per singula attendendum est, quae hoc modo de Deo dicuntur. Omnes enim hae constructiones: Deus est a deitate, et tres personae sunt unius essentiae, unius naturae, et caeterae hujusmodi, sunt intransitivae, sicut in Rhemensi concilio sancitum est, ut hoc quaesivit archiepiscopus ab illo qui dux est illorum qui hujusmodi constructiones fortassis esse transitivas sentiebant; et quaerendum est adhuc ab illa secta quid sibi velit cum (0404A)dicit: Nihil quod sit Christi est adorandum; quia si velint dicere possessio, vel pars Christi, verum dicunt. Si autem velint dicere divinitas, quae est natura Christi, non est adoranda, damnabile est. Tunc enim intransitiva est constructio, et est sensus: Natura trium personarum, id est, natura quae est tres personae, natura Filii, vel Christi natura, quae est Filius, vel Christus. Item dicet aliquis: Pater, Filius, Spiritus sanctus, sunt una deitas, unus Deus; suntne idem? Quia si idem, ergo aut genere, aut specie, aut numero. Sicut enim quaecunque sunt differunt [ F. differentia], genere, vel specie, vel numero habent differre; sic quaecunque sunt idem, genere, aut specie, aut numero, sunt idem. Ad hoc dicimus quod tres personae non sunt idem genere, non specie, nihil enim eis est substantiale; non concedimus idem esse numero, ne incidamus in Sabellianam haeresim. Si enim idem sunt numero, necessario ille idem Deus qui est Pater est Filius, sicut ille idem qui est Tullius, est Cicero, et ita erit personarum confusio. Dicimus (0404B)igitur illam dictionem essentiendi idem, esse datam in naturalibus, nunc esse transferendam ad divina; sic etiam dicimus tres personas non differre, si proprie differre accipiatur, non enim differunt genere vel specie, quoniam non participant contrariis qualitatibus. Iterum numero non differunt, si proprietas vocabuli attendatur, differre enim numero est in logica differre pluralitate accidentium, quae in Deo nullatenus excogitari possunt. Nulla igitur differentia est in tribus personis, et hoc est quod dicit Boethius: « Cujus conjunctionis ratio est indifferentia. » Sed dicet aliquis: Alia est persona Patris a persona Filii, et alia persona Spiritus sancti; ergo tres personae differunt. Falsum est: alia namque non est ibi nomen differentiae, imo negationis. Et est talis sensus: Alia est persona Patris, alia persona Filii, et alia persona Spiritus sancti, id est, persona Patris non est persona Filii, vel Spiritus sancti; et ut omnino possimus nobis cavere locutionibus interrogantibus (0404C)utrum tres personae differant, sic distinguendum est, ut sit hic sensus: Differunt, id est, distinguuntur, vel distant, verum est; si vero sit sensus: Differunt, id est, contrariis qualitatibus participant, falsum est. Item si interroget quis, Distant numero, id est, pluralitate accidentium? (sic enim dicitur in logica), falsum est; si vero dicas: Distant numero, id est, numerositate, sic, scilicet, quod potest dici de Patre, Est una persona, de Filio quod sit alia, de Spiritu sancto quod sit tertia persona, verum est. Unus Deus igitur Pater et Filius et Spiritus sanctus; et Pater et Filius et Spiritus sanctus, unus Deus. Sed hic cavendum est. Dicent enim: « Pater est Deus, concedimus. Idem Deus est Filius: » hoc est distinguendum. Si enim hoc totum supponatur, Idem Deus, non est concedendum, ne incidamus in Sabellianam haeresim, idem enim ad Patrem refertur. Sicut enim cum dicimus: Homo currit, idem disputat, idem refertur ad hominem, ut de eo praecessit locutio, et est talis sensus: (0404D)Idem homo currens disputat; sic cum dicitur, Pater est Deus, idem Deus est Filius necessario, si hoc totum supponatur, Idem Deus, idem refertur ad Deum, ut de eo praecessit locutio. Et est talis sensus: Deus Pater est Deus Filius, quod Sabelliani dicunt. Sic igitur distinguendum est: Pater est Deus, idem Deus est Filius; si hoc totum, scilicet, idem Deus supponatur, falsum est. Si vero idem non supponatur, sed praedicetur de Deo, et Filius de Deo, ut sit talis sensus: Pater est Deus, Deus est idem Filius, id est, Deus Filius est, idem Deus cum Patre, verum est. Aliter est falsum. Deus enim Pater non est idem Deus quod Filius, licet idem Deus cum Filio. Quod bene testatur illa glossula super Joannem, quae dicit cujus Dei. Ac si diceret: Dei Patris, ac Dei Filii, ac Dei Spiritus sancti, et ut prorsus distinguantur tres personae in eadem essentia: Ita dicendum est: Pater est Deus, alius idem Deus est Filius, ut personalis (0405A)proprietas per idem Deus essentiae simplicitas insinnetur. Quaeritur iterum utrum natura trium personarum sit adoranda, et utrum cum personae sint ejusdem naturae, liceat dicere: Tres personae sunt una natura. Semiariani dicunt tres personas esse una natura, utentes ablativo, vel per unam naturam; et ita dicunt Patrem non esse naturam, et Deum non esse naturam. Natura enim nomen est abstractionis, et sic in naturalibus tria sunt: scilicet, nomen personae, quae quodammodo habet subesse, et nomen unionis, et nomen naturae, quae quodammodo habet superesse, ut Socrates, homo, humanitas; sic in Deo persona, Deus et natura. Et sicut nomen unionis, Pater, de nomine personae; nomen vero naturae, non de nomine personae. Dicimus enim: Socrates est homo, non tamen dicimus: Socrates est humanitas; sic Deus de persona Pater, non tamen natura de persona, ut dicamus Pater est Deus, non tamen Pater est natura, vel Deus est natura, utentes nominativo. Sic etiam dicunt naturam divinam non esse adorandam, (0405B)sed Deum esse adorandum, et personam. Sic igitur dicunt quod nihil Christi est adorandum, id est, nulla natura, nec divina, scilicet, nec humana; et hoc volunt habere ex auctoritate beati Augustini, ubi dicit: « Natura non assumpsit naturam, sed persona. » Adorandum est igitur, inquiunt, qui assumpsit, scilicet, persona; non qui non assumpsit, id est, natura. Sed aut [ F. utrum] tres personae sint una natura necne, hoc explicabimus prius, ostendendo an sit concedendum: Natura est adoranda. Dicimus igitur quod natura nomen est abstractionis, quod licet translatum ad Deum nullam significet abstractionem, tamen semper hoc nomen, natura, prolatum, abstractionem dat intelligere ex prima inventione, sed abstractio naturae tribus personis nulla est. Igitur simplici quaerenti, Est natura divina adoranda? dicam ita: Et qui negat, haereticus est, eo quod hoc nomen, natura, ad Deum translatum non significet abstractionem. Sapienti vero hoc idem quaerenti, postquam (0405C)perventum est ad collocutionem, dico, ut sola distinctionis proprietas negetur: Non est adoranda, eo quod semper dat intelligere abstractionem hoc nomen natura; ut vero sensus et rei veritas attendatur, affirmo esse adorandam. Sicut enim de eo qui aquam biberit negamus quod biberit substantiam, non rei veritatem negantes, sed ita dictionis proprietatem, sic sapienti quaerenti [an] natura divina sit adoranda, ut sola dictionis proprietas, non rei veritas negetur, dicimus Non; ut sola rei veritas, non dictionis proprietas affirmetur, dicimus Ita. Et quare hoc? Ut, scilicet, observetur dictionis proprietas, nec fiat naturae a tribus personis abstractio. Duo enim in disputatione attenduntur, scilicet, et dictionis proprietas, et rei veritas. Ad hoc autem ut subsit veritas locutioni, tria sunt necessaria: scilicet, res et locutio, et opinio. Et si locutio et opinio adfuerint, veritas inest locutioni, etiam si tertium desit, scilicet, res. Etsi enim non ita sit in re ut dicitur, tamen si (0405D)opinetur proferens utrum dicitur, non mentitur, sed est verax. Mentiri enim est contra conscientiam loqui. Quare si desit opinio, et alia duo adfuerint, scilicet, res et locutio, tamen mentitur proferens dicendo; namque, etc. Vera propositione mentitur aliquis quandoque, quia contra conscientiam loquitur, sic extra falsam propositionem proferendo non mentitur, cum sic sentiat esse ut affirmat. Dum enim Judaeus dicebat de Christo: Tu es Rex Judaeorum, licet verum diceret, tamen mentiebatur, eo quod aberat opinio; nec tamen mendacium dicebat, quia ad hoc esset necesse ut falsum diceret, cum mendacium sit falsa significatio vocis, cum intentione fallendi. Quare omnis qui dicit mendacium mentitur, sed non omnis qui mentitur dicit mendacium, sicut patet in praemisso exemplo. Sicut ergo cum Judaeus dicit Christo: Tu es Rex Judaeorum, adest quidem dictionis proprietas, et verum est quod dicit, deest tamen intentionis veritas, sic extra cum (0406A)dicitur, Natura est adoranda, abest distinctionis proprietas, et tamen subest rei veritas et intentionis. Attendens igitur Augustinus dictionis proprietatem solam, et non rei veritatem, dixit: « Natura non assumpsit naturam, » non negans veritatem rei, sed dictionis proprietatem, licet aliae causae inveniantur quare dixit, scilicet propter quosdam haereticos, qui dicebant naturam naturae immistam. Verumtamen nec vidi nec inveni aliquem qui auderet profiteri se vidisse praemissam auctoritatem in Augustino. Nota quod cum dicitur: Deus est nomen naturae, et non personae, isti genitivi non consignificant possessorem, sed creaturam. Non enim negatur quin similiter nominat hoc nomen, Deus persona, sicut natura; imo causalis est sensus, Deus est nomen datum ex substantiae unione, non autem ex personali distinctione. Expedito utrum sit concedendum: Natura est adoranda, restat inquirendum utrum cum tres personae sint ejusdem naturae, sit concedendum quod tres personae sint una natura, sicut conceditur per genitivum, (0406B)ita sit concedendum per nominativum. Sed satis declarat hoc Augustinus in libro de Trinitate: « Tres personas, inquit, ejusdem essentiae dicimus, vel tres personas eamdem essentiam dicimus; non autem ex eadem essentia, quasi aliud sit natura, aliud persona. » Ecce quomodo Augustinus ne hoc quod tres personae dicuntur esse ejusdem substantiae, videretur excludere, quod dicerentur eadem substantia, adjunxit: « Vel tres personas eamdem essentiam dicimus. » Juxta Augustinum igitur dicimus quod tres personae sunt ejusdem naturae, et quod tres personae sunt una natura, utentes nominativo. Hoc etiam contradicenti probamus hoc modo: Tres personae sunt ejusdem naturae, et non participatione; igitur tres personae sunt una natura. Et tamen non dicitur: Tres personae sunt ejusdem naturae. Observatur dictionis proprietas, eo, scilicet, quia nomina, natura et persona, translativa sunt ab istis rebus ad Deum. In istis rebus autem quia natura nomen est abstractionis, et (0406C)habet superesse, persona vero subesse, ideo autem dicimus alicujus esse naturae, non tamen aliqua natura. Dum igitur dicimus tres personas esse ejusdem naturae, et observatur dictionis proprietas, et rei veritas; dum vero tres personas eamdem dicimus naturam, quia natura nomen est abstractionis, licet in Deo nulla sit abstractio, non observamus dictionis proprietatem, sed rei veritatem. Et nota non esse concedendum Patrem et Filium de eadem essentia, scilicet, ejusdem essentiae; Filius enim est de essentia Patris, Pater vero de nulla. Jam enim esset genitus vel procedens. Quaeritur iterum utrum cum Pater sit natura, et Filius ejusdem naturae, et Spiritus sanctus sit eadem natura, et e converso, utrum, inquam, sit concedendum: Natura genuit naturam, vel natura personam, vel persona naturam. Ad hoc dico quoniam nullum istorum affirmo vel nego, quia errorem possent haec verba inducere. Jam enim videretur quod iidem genuerunt se. Utrumque enim esset natura nomen (0406D)essentiae; quare enim esset magis nomen personae cum dicitur, Natura genuit, quam cum dicitur, Natura est Pater. Sed nullus catholicus negat quin de eodem loquar cum dico: Divinitas est Pater, Divinitas est Filius; de nullo autem hoc verum est, nisi de divina essentia. Quare non posset falsificari illud argumentum etiam: Deus genuit Deum, hic enim Deus personam notat. Non nego, ne videar diversificare naturam in tribus personis sonare, scilicet, quod alia sit natura Filii, alia natura Patris. Sed cum dico Divinitas est Pater, per hoc nomen loquor de divina natura. Sed etiam, cum dico Divinitas est Filius; cum divinae naturae ergo attribuam esse Patrem et esse Filium, quare eidem non attribuam habere Filium vel Patrem, aut etiam genitum esse, aut genituram esse? Videtur namque idem esse habere filium, et esse habere patrem, sed forsitan non prorsus idem. Licet sit verum: Quisquis est pater habet filium, vel genuit, non tamen quidquid, ut, scilicet, per neutrum (0407A)fiat comprehensio. Universitati namque personae convenit gignere, non naturae, tamen non assertive protuli, sed sub quaestione, sub conditione tamen omnia praedicta concederem. Ille namque qui est natura persona genuit illum qui est vel natura vel persona. Item quaeritur quomodo tres personae dicuntur unus Deus an, scilicet, unus ab unione, an unus ab unitate. Sic namque dicitur unus in logica. Ad hoc dicimus quod non unus ab unione, sicut species vel genus dicitur; non enim Deus unit plura, quae eo participant substantialiter, vel accidentaliter; non enim tres personae sunt unus Deus participatione; sed quomodo unus? Nunquid singularitate? ut sit unus Deus, id est singularis. Absit, hoc enim tenet Sabelliana haeresis. Si enim est singularis Deus, jam una persona est tantum Deus. Contra quod ait Augustinus in libro Quaestionum veteris et novae legis: Non est, inquit, singularis Deus, sed unus Deus. Quomodo igitur unus? Identitate essentiae vel substantiae. Item (0407B)quaerenti: Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt unus solus Deus? ita est distinguendum: Si solus removeat distinctionem personarum, ut hoc totum, scilicet, Unus solus Deus, id est, sunt Deus Pater, et non Deus Filius, vel Deus Filius, et non Deus Spiritus sanctus; vel sunt Deus Filius, vel sunt Deus Spiritus sanctus, falsum est, hoc namque sentit Sabelliana haeresis. Si autem solus removeat pluralitatem deorum, ut Deus praedicetur de tribus personis, unus vero et solus praedicentur de Deo, et sit talis sensus: Pater et Filius, et Spiritus sanctus sunt unus solus Deus, id est, sunt Deus, et ita quod non plures dii, sed unus solus, verum est. Item si dicatur ita, e converso: Unus solus Pater est Deus, est Filius, est Spiritus sanctus, falsum est, nisi Deus tantum subjiciatur. Unus vero et solus de Deo praedicentur, sicut superius divimus, Deus Pater est Deus, idem Deus est Filius: aliter falsum est. Si enim hoc totum, scilicet, Unus solus Deus, subjiciatur, falsum est. Hic enim sensus: Deus Pater est Pater et (0407C)Filius et Spiritus sanctus; vel, Deus Filius est Pater et Filius et Spiritus sanctus; vel, Deus Spiritus sanctus est Pater et Filius et Spiritus sanctus. Ad majorem ergo distinctionem sic dicendum est: Non unus solus Deus (ut hoc totum supponatur) est Pater et Filius et Spiritus sanctus, non tres dii sunt Pater et Filius et Spiritus sanctus, sed tres unus solus Deus, sunt Pater et Filius et Spiritus sanctus, ut sit personarum distinctio, per unum solum Deum essentiae simplicitas observetur. Item dicenti: Unus est Deus, qui est Pater et Filius et Spiritus sanctus: distinguendum est ita: Si qui faciat personalem relationem, falsum est; si vero ad substantiae simplicitatem referatur, verum est. Sed nunc prodeamus: Illa persona quae est Filius, facta est homo; sed esse hominem est esse aliquid; ergo illa persona quae est Filius, est facta aliquid quod non est ab aeterno. Ergo illa persona facta est, et aliquid quod est persona, aut quod non est persona, falsum est. Sed hic dicendum (0407D)est quot modis aliquid dicatur fieri. Quinque namque modis dicitur aliquid fieri: aut transformatione substantiae fit aliquid, aut transsumptione, aut partium conjunctione, aut participatione; sed multipliciter, aut unione, et hoc multipliciter. Transformatione substantiae duobus modis: vel mutatione materiae, vel mutatione substantialis formae. Mutatione substantialis formae, ut aqua fit lapis, et uxor Lot facta est statua: haec enim statua facta est substantialis formae mutatio, ut ipsius substantiae. Manet enim prorsus idem corpus, mutata est namque hic species, non genus; sed per transmutationem fit substantiae aliquid, ut panis fit corpus Christi, transit namque substantia panis in corpus Christi, non forma, sed potius hae subsistunt in aere vel sine substantia. Si enim hic contingat quod alibi est impossibile, non est mirum, cum etiam ipsum corpus Christi ineffabili modo conceptum sit, et tota incarnatio mirabili modo processerit. Dicunt tamen quidam quod nihil transit in corpus Christi, sub quibus (0408A)accidentibus ante erat substantia panis, sub eisdem post consecrationem est corpus Christi; et sic exponunt illam auctoritatem: Invisibilis sacerdos visibiles creaturas, in substantiam corporis et sanguinis sui verbo suo secreta potestate commutat, id est, sub eisdem accidentibus esse facit. Cum quaeritur autem ab eis quo deveniat substantia panis, quae ante sub illis accidentibus fuerat, dicunt illam relabi in primordiali materia, vel perire ex toto. Non enim habet pro inconvenienti, si creatura pereat transfusione, sicut fit aqua mistum per transfusionem, scilicet, vini et aquae. Partium conjunctione, ut corpus fit ex membris, et domus ex pariete et tecto et fundamento. Participatione, aut informatione, aut inhabitatione, aut alio tertio modo. Informatione, aut substantiali aut accidentali. Substantiali, ut materia informatione humanitatis fit homo; accidentali, ut Socrates informatione albedinis fit albus. Inhabitatione, ut homo justus fit Deus. Non enim est natura, sed participatione. (0408B)Quomodo? Non substantiali, vel accidentali, sed inhabitatione, id est, quia Deus inhabitat ipsum. Item tertio modo fit aliquid secundum participationem, ut infidelis per susceptionem baptismi fit Christianus, non quod sit, sed quia participat sacramento; et idcirco dicitur iste modus sacramentaneus unione aut spirituali, aut personali. Spirituali, sicut multitudinis credentium factum est cor unum et anima una, eo scilicet, quod spiritualiter uniti sunt in uno fervore charitatis. Personali unione, ut Filius Patris factus est homo. Nullus enim praedictorum modorum ei convenit. Non enim transformatione substantiae factus est, quia non desiit esse Deus, cum factus est homo, nec habebat esse ab aliqua substantiali forma quae transmutaretur. Nec transfusione, non enim natura divina immista est humanae, quod sentit Eutychiana haeresis. Dicit enim Christum ex duabus naturis consistere, sed non in duabus, altera enim praedicat immistam alteri; nec partium conjunctione, quia Christus non constat ex partibus integralibus; (0408C)nec participatione, quia humanitas non est Christo substantialis vel accidentalis. Etsi enim forsan concederem quod homini illi esset humanitas substantialis, sicut et mihi, quia verus homo fuit, sicut et ego sum, non tamen concederem ideo aliquid esse substantiale Christo, quia Christus nomen est personae, cui nihil substantiale vel accidentale, sicut verum est corpus vel animam esse partes illius hominis, non tamen esse partes Christi. Unde Augustinus: « Absit ut in Christo partes esse dicamus. » Nec tamen dico distinguens inter hominem et Deum, ac si essent diversae regulae. Nam unus et idem est Deus et homo, et homo et Deus una persona est; sed sic diverso modo loquuntur sancti de Christo, secundum diversas in ipso naturas. Unde Augustinus in libro de Trinitate dicit: « Christus in quantum homo, minor est se ipso; in quantum Deus, major est se ipso. » Et super illum locum: Propter quod dedit ei nomen quod est super omne nomen, etc., dicunt: Augustinus (0408D)etiam alter dicit: « Deo dedit, non homini; » alter vero dicit: « Homini dedit, non Deo. » Quid singula persequor? Nullus enim modus ei aptari potest nisi personalis unio, quae usque ad tempus Christi fuit inaudita. Non majus miraculum fuit auditum unquam, quam quod tertia persona humanitatem, scilicet, assumpsit uniendo in eadem persona, nec satis est compositum, factus est homo, id est, humanatus; anima enim dicitur incorporata, nec tamen est corpus, vel corporea, non ita verum est de Christo, quod sit humanatus, et non sit homo, idcirco ita exponendum est: Persona facta homo, et Deus et homo est, id est, et humanata ita quod illa persona est Deus et homo Deus, et Deus et homo est illa persona. Sic igitur dicimus, quod non sequitur: Deus factus est homo, ergo factus est aliquid. Non enim idcirco est factus aliquid, sed assumpsit humanitatem sibi unione personali uniendo. Vel sane possumus concedere quod sit factus homo aliquid, juxta Augustinum, (0409A)qui dicit: « Aliud ex Patre, aliud ex matre, sed non alius. » Si aliud est ex matre, ergo aliquid est matre, et illud non est ab aeterno; ergo est factus aliquid quod non est ab aeterno. Nec inde sequitur: Ergo est factus aliquid, quod est persona facta esset persona, nec aliquid quod non sit persona, jam enim essent duo, quod est falsum; sed est factus aliquid, id est, homo, et ipse est persona. Item Christus est Deus, et non solum Deus illud quod quia homo. Ergo est Deus et aliud persona Deus, falsum est, qui illud propter quod dicitur non solum Deus esse, sed homo et Deus. Vel possumus ita distinguere: Est aliud, id est, persona homo, et esse hominem non est esse Deum, verum est; et aliud, id est, aliquid ejus quod non est Deus, falsum est. Sed instabit aliquis hoc modo: Christus est aliud quam Deus, Christus est duo; falsum est, quia cum esse hominem est assumpsisse humanitatem personali unione, et hoc non est esse duo. Item quaeritur: Cum illa persona quae facta est homo sit divina natura, (0409B)utrum, inquam, concedendum est: Facta est homo. Ad hoc dicimus quod cum natura sit nomen abstractionis, licet nullam faciat in Deo, si ita dicatur: Natura facta est homo, videbitur versibilitas unius naturae in aliam denotari, quod falsum est, et propter hoc quod deest dictionis proprietas, non est absolute concedendum; veritas tamen quae subest locutioni non est neganda, cum dicat Leo papa: « Assumpta est a majestate humilitas, ab aeternitate infirmitas, a virtute immortalitas, et natura inviolabilis unita est naturae passibili. » De eodem Gregorius: « Venit ad nos calceata divinitas. » Item quaeritur utrum tres personae sint Deus simplex. Ad quod dicimus quod si simplex ponatur contra pluralitatem deorum, ut accipiatur pro simplicitate essentiae, verum est; si vero pro singularitate, falsum est. Tunc enim dicent quod tres personae essent, Pater vel Filius, vel Spiritus sanctus. Item quaeritur, quare dicatur: Pater genuit Filium, Filius genitus est a Patre, et Spiritu (0409C)procedente, et utrum possit dici: Pater gignit vel gignet Filium, vel Spiritus procedet. Ad hoc dicimus quod nullum verbum ad loquendum de Deo translatum tempus consignificat. Non enim dicitur, Pater genuit Filium, eo quod genuit consignificat praeteritionem, sed quia consignificat perfectionem; ut, scilicet, denotet perfectionem generationis Filii a Patre. Elegit ergo Ecclesia sancta dicere: Pater genuit Filium, ut [per] perfectum praeteritum denotetur perfectio generationis; non autem gignit, vel gignet, ne per praesens vel futurum generationis insinuetur imperfectio. Unde Gregorius super Job: « Dominus Jesus Christus in eo quod virtus et sapientia Dei est, de Patre ante tempora natus est, vel potius quia non coepit nasci, nec desiit, dicamus verius, semper natus. » Non autem possumus dicere: Semper nascitur, ne imperfectus esse videatur. At vero ut aeternus designari valeat et perfectus, et semper dicamus, et natus, quatenus et natus ad perfectionem (0409D)pertinet, et semper ad aeternitatem, quamvis hoc ipsum quod perfectum dicimus multum ab illius veritatis expressione dividimus, quia quod factum non est non potest dici perfectum, et tamen infirmitatis nostrae verbis dicimus condescendentes: Estote perfecti sicut et Pater vester coelestis perfectus est. In psalmo quoque dicitur: Ego hodie genui te. Hodie dixit, quia non praeterit illa generatio: genui, quia initio caret. De Spiritu sancto autem elegit Ecclesia dicere procedens, utens, scilicet, praesenti, eo, scilicet, quod quotidie dat nobis illum Deus. Sed hic quaeritur utrum cum Filius dixit: Ego a Patre processi, sint Filius et Spiritus sanctus unum procedens aut duo procedentes. Ad hoc dicimus quoniam si unum referatur ad substantiam, vel praedicetur procedens de eo, verum est; si autem unum ad personam referatur, vel conjungatur ei procedens, ut sit sensus: Filius et Spiritus sanctus sunt unum procedens, id est, sunt Filius procedens, vel Spiritus sanctus procedens, (0410A)falsum est. Similiter si duo referatur ad substantiam, falsum est; si ad personam, verum est. Et nota quod et Filius procedat a Patre et Spiritus sanctus. Haec tamen est differentia, quia Filius procedit ut natus, Spiritus sanctus ut datus. His declaratis, quoniam de divina substantia saepissime fecimus mentionem, videndum est, cum pluribus modis accipiatur substantia, quomodo in Deo accipiatur. Concedunt enim Graeci Patrem et Filium et Spiritum sanctum esse tres hypostases, vel prosopa, et ejusdem usiosis, et ejusdem usiae. Sed prius videamus quot modis accipiatur hoc nomen substantia. In naturarum libro dicitur enim substantia, tum a sustando, tum a subsistendo, tum ab utroque. Ubi dicitur a substando, sic a Graecis dicitur hypostasis, a nobis vero substantia proprie, et in hac acceptione convenit materiae, quae habet substare. Ὑπὸ enim sub interpretatur, inde hypostasis substans usia a subsistendo dicitur. Sic vocatur a Graecis usiosis, a nobis vero proprie subsistentia; et sic convenit formae (0410B)qua est vere subsistentia, eo quod se subsistit fluxum materiae. Ea quae determinat, ut ab utroque dicitur, id est, a substando, vel a subsistendo, ita dicitur a Graecis usia, ab aliis vero essentia, et in hac acceptione convenit composito ex utroque, id est, ex materia et forma, vel retinenti proprietatem compositi ex utroque; et quia compositum constat essentia et subsistentia, ideo dicitur substans et subsistens, non a substantia vel subsistentia. Substans dicitur, quia retinet proprietatem materiae, a qua habet essentiendi perfectionem, est enim quoddam distinctum vel discretum. Anima autem dicitur substantia, non quod sit materia, vel forma, vel compositum ab utroque, sed quia retinet proprietatem compositi ex utroque. Substat enim accidentibus, ut vitiis et virtutibus, et est subsistens, vel quoddam distinctum et determinatum, et hoc bene distinguit Boethius in libro qui est de duabus Naturis et una persona Christi. Hoc etiam tetigit in com. super cath. R. dicens: (0410C)« Cum significat tres substantias materia, forma, et compositum: hic agit de composito, » etc. In Deo autem utuntur Graeci praedictis vocabulis. Dicunt tres personas esse ejusdem usiae, ejusdem usiosis, sed tres hypostases, tres personas. Usia tamen non dicunt simpliciter, sed hyperusia, scilicet, supersubstantia, ut idem Boethius docet in sequentibus. Cum igitur haec distinctio fiat in his omnibus apud Graecos, assignanda est ratio unde id proveniat. Unius ergo usiae vel una usia dicuntur a Graecis tres personae, eo scilicet, ut dicit Boethius alibi, quia sunt, hoc enim usia translatum est ab his rebus ad Deum. In his autem rebus dicitur usia essentia. Illud enim quod constat ex materia et forma, et hoc est quod est, hujus retinet proprietatem, tantum habet esse his rebus, materia enim vel forma per se non dicuntur esse, secundum Augustinum. Hoc igitur modo translatum est ad Deum, qui vere est, et tamen secundum theologiam negationis possumus dicere: (0410D)Deus non est, scilicet, non participat aeternitate. Sed secundum theologiam affirmationis dicimus: Deus est, id est, ipsa entitas. Sed quia usia in rebus ponit susceptibile contrariorum, eo quod significat compositum ex utroque, ideo ne translatum ad Deum idem ponat, dicunt Graeci hyperusiam, id est, supersubstantiam. Non tamen negamus Deum esse usiam. Quoniam ergo tribus personis unum est esse, ideo et ipsae unius usiae esse dicuntur, cum hoc nomen usia eis conveniat, eo, scilicet, quod sunt. Unius autem usiosis dicuntur esse tres personae, eo, scilicet, ut idem Boethius dicit alibi, quia nullo indigent ad hoc ut sint, et haec est quodammodo translationis proprietas observata. In his enim tribus usiosis dicitur forma quae materiam ducit ad esse, non tamen indiget aliquo, ad hoc ut ipsa sit, secundum Platonem. Sic igitur dicitur una usiosis trium personarum, quia Deus simplex forma est, dicunt, omnium rerum omnibus conferens esse, nullo tamen indigens ad (0411A)suum esse, et quia in his rebus hypostasis proprie dicitur substans. Ut autem substant quaeque res accidentibus, ita distinguentur; ideo translatum ad Deum personalem innuit distinctionem, non tamen aliquam accidentium susceptionem. Ideoque dicuntur tres hypostases, id est, tres personae. Prosopa enim sumptum est ab histrionibus, prosopa enim et prosopopoeia ejusdem naturae sunt vocabula. Prosopopoeia namque dicitur transformatio. Inde prosopa dicebantur tres personae, personas repraesentabant histriones, qui se transformabant, tum in puerum, tum in juvenem, tum in senem, et secundum uniuscujusque aetatem diversam vocem proferebant, ad quantitatem foraminum larvarum. Sic igitur dicuntur prosopa, id est, tres personae. Sed nunc paulisper considerandum est quid sit persona, utrum, scilicet, illa discretio, quam dedit Boethius, possit convenire tribus personis, quae est hujusmodi: Rationalis naturae individua substantia. Quidam enim obintelligentes Boethium, dixerunt hanc non esse datam (0411B)catholice, hoc modo personantes: Si persona est individua substantia rationalis naturae, ergo tres personae sunt individuae substantiae, quod falsum est. Una enim et individua substantia trium personarum est. Contra eos dicimus hanc definitionem non esse datam, secundum hoc quod substantia dicitur usia vel usiosis, imo secundum hoc quod substantia dicitur hypostasis. Secundum quam acceptionem etiam bene posset dici tres personas tres substantias esse, nisi sancta Ecclesia hunc modum loquendi refutaret, uti dicit Boethius in libro de duabus Naturis et una persona, ne, scilicet, videretur essentiae divinae fieri distractio. Ut igitur usui loquendi satisfaciamus, ita sane possumus personam describere: Persona est individua hypostasis rationalis naturae. Sed nonne hypostasis idem sonat quod persona? Imo cum dicitur: Persona est rationalis naturae individua hypostasis, idem est ac si diceretur: Persona est rationalis naturae individua persona. Sed sic idem per (0411C)idem describitur. Dico igitur quod substantia habet determinationem, scilicet, rationalis naturae individua, restringitur circa personam, et ita cum substantia pluribus modis accipiatur, cum hac determinatione sonat quantum hypostasis; et ita hypostasis non est apponendum cum praedicas, ad hoc ut descriptionem personae perficiat. Sed sufficit descriptio Boethii secundum quod illam exposuimus, ut, scilicet, hoc nomen substantia, per illa quae illi in descriptione omnium generum restringatur circa hypostasim, non tamen potest dici descriptio illa de tribus personis, prohibente usu Ecclesiae, qui jam contraxit hoc nomen substantiam. Quidam tamen dicunt hanc descriptionem datam esse de naturalibus. Et nota hanc personam, vel illam, non esse partes Dei. Exstirpanda est enim haeresis vetularum, quae jurant per tres partes Dei, imo, ut dicit Augustinus, non est minus quod una persona, quam duae, vel duae quam tres, nec minus quid tres quam duae, vel duae quam una. Sed forsitan dum vetulae jurant per (0411D)tres partes Dei, volunt dicere hoc de corpore Christi, alioquin haeresim sonat juramentum. Item quaereret aliquis: Suntne tres personae coaeternae? Estne Patri Filius coaequalis? Item: Estne Pater coaeternus Filio? Hoc non affirmo, non nego. Non affirmo, ne videar ponere auctoritatem in Filio, vel in Spiritu sancto. Item negare non audeo, ne videar dicere Patrem non esse ejusdem aeternitatis cum Filio, quia Pater et Filius et Spiritus sanctus sunt unus aeternus. Si autem inveniatur in aliqua auctoritate tribus aeternis, exponendum est, non promulgandum, quia hic usus hodie abolevit. Sic igitur expone: Sunt tres, quorum unus quisque est aeternus, et tres unus aeternus inveniuntur.
NUM. XXVI. CUCULUS SIVE VERIS ET HIEMIS CONFLICTUS. (Gilles, tom. II.) VER, HIEMS, PALAEMON. Conveniunt subito cuncti de montibus altis (0412A)Pastores pecudum vernali luce sub umbra Arborea, pariter laetas celebrare Camaenas. Adfuit et juvenis Daphnis, seniorque Palaemon. Omnes hi cuculo laudes cantare parabant. Ver quoque florigero succinctus stemmate venit; Frigida venit Hiems rigidis hirsuta capillis, His certamen erat cuculi de carmine grande, Ver prior adlusit ternos modulamine versus:
VER.
Opto meus veniat cuculus, charissimus ales.
Omnibus iste solet fieri gratissimus hospes,
In tectis, modulans rutilo bona carmina rostro.
Tum glacialis hiems respondit voce severa.
HIEMS.
Non veniat cuculus, nigris sed dormiat antris;
Iste famen [ Al., famem] secum semper portare suescit.
VER.
(0412B)Opto meus veniat cuculus cum germine laeto,
Frigora depellat, Phoebo comes almus in aevum;
Phoebus amat cuculum crescentem luce serena.
HIEMS.
Non veniat cuculus, generat quia forte labores,
Praelia congeminat, requiem disjungit amatam,
Omnia disturbat, pelagi terraeque laborant.
VER.
Quid tu, tarda hiems, cuculo convicia cantas?
Qui torpore gravis, tenebrosis tectus in antris,
Post epulas Veneris, post stulti pocula Bacchi.
HIEMS.
Sunt mihi divitiae, sunt et convivia laeta,
Est requies dulcis, calidus est ignis in aede.
Haec cuculus rescit [ Al., nescit]; sed perfidus ille laborat.
VER.
(0412C)Ore refert flores cuculus, et mella ministrat,
Aedificatque domus, placidas et navigat undas,
Et generat soboles, laetos et vestiet agros.
HIEMS.
Haec inimica mihi sunt, quae tibi laeta videntur.
Sed placet optatas gazas numerare per arcas,
Et gaudere cibis simul et requiescere semper.
VER.
Quis tibi, tarda hiems, semper dormire parata,
Divitias cumulat, gazas vel congregat ullas,
Si Ver vel Aestas ante tibi nulla laborat?
HIEMS.
Vera refers: illi, quoniam mihi multa laborant,
Sunt etiam servi nostra ditione subacti,
Jam mihi servantes domino, quaecunque laborant.
VER.
Non illis dominus, sed pauper inopsque superbis [ Al., superbus],
(0412D)Nec te jam poteris per te tu pascere tantum,
Ni tibi, qui veniet, cuculus alimonica [ Al., alimonia] praestet.
Tum respondit ovans sublimi e sede Palaemon,
Et Daphnis pariter, pastorum et turba piorum.
PALAEMON.
Desine plura, Hiems, rerum tu prodigus, atrox:
Et veniat cuculus pastorum dulcis amicus.
Collibus in nostris erumpant germina laeta,
Pascua sint pecori, requies et dulcis in arvis,
Et virides rami praestent umbracula fessis;
Uberibus plenis veniantque ad mulctra capellae,
Et volucres varia Phoebum sub voce salutent.
Quapropter citius cuculus nunc ecce venito,
Tu jam dulcis amor, cunctis gratissimus hospes,
Omnia te expectant, pelagus tellusque polusque:
Salve, dulce decus, cuculus, per saecula salve.
(no apparatus)