M. MANILII ASTRONOMICON LIBER SECUNDUS
Maximus Iliacae gentis certamina vates
et quinquaginta regum regemque patremque
Hectoraque Aeacidae victamque sub Hectore Troiam,
erroremque ducis totidem, quot vicerat, annis
<infestum experti dominum maris atque renato 4a
instantem bello geminataque Pergama ponto
ultimaque in patria captisque penatibus arma
ore sacro cecinit; patriam cui turba petentum,
dum dabat, eripuit, cuiusque ex ore profusos
omnis posteritas latices in carmina duxit
amnemque in tenuis ausa est deducere rivos 10
unius fecunda bonis. sed proximus illi
Hesiodus memorat divos divumque parentes
et chaos enixum terras orbemque sub illo
infantem et primos titubantia sidera cursus
Titanasque senes, Iovis et cunabula magni 15
et sub fratre viri nomen, sine matre parentis,
atque iterum patrio nascentem corpore Bacchum,
silvarumque deos secretaque numina Nymphas. 23
quin etiam ruris cultus legesque notavit 19
militiamque soli, quod colles Bacchus amaret,
quod fecunda Ceres campos, quod Pallas utrumque,
atque arbusta vagis essent quod adultera pomis;
omniaque immenso volitantia lumina mundo, 18
pacis opus, magnos naturae condit in usus. 24
astrorum quidam varias dixere figuras,
signaque diffuso passim labentia caelo
in proprium cuiusque genus causasque tulere;
Persea et Andromedan poena matremque dolentem
solventemque patrem, raptamque Lycaone natam,
officioque Iovis Cynosuram, lacte Capellam 30
et furto Cycnum, pietate ad sidera ductam
Erigonen ictuque Nepam spolioque Leonem
et morsu Cancrum, Pisces Cythereide versa,
Lanigerum victo ducentem sidera ponto,
ceteraque ex variis pendentia casibus astra 35
aethera per summum voluerunt fixa revolvi.
quorum carminibus nihil est nisi fabula caelum
terraque composuit mundum quae pendet ab illo.
quin etiam ritus pastorum et Pana sonantem
in calamos Sicula memorat tellure creatus, 40
nec silvis silvestre canit perque horrida motus
rura serit dulcis Musamque inducit in aulas.
ecce alius pictas volucres ac bella ferarum,
ille venenatos angues aconitaque et herbas
fata refert vitamque sua radice ferentis. 45
quin etiam tenebris immersum Tartaron atra
in lucem de nocte vocant orbemque revolvunt
interius versum naturae foedere rupto.
omne genus rerum doctae cecinere sorores,
omnis ad accessus Heliconos semita trita est, 50
et iam confusi manant de fontibus amnes
nec capiunt haustum turbamque ad nota ruentem.
integra quaeramus rorantis prata per herbas
undamque occultis meditantem murmur in antris,
quam neque durato gustarint ore volucres, 55
ipse nec aetherio Phoebus libaverit igni.
nostra loquar, nulli vatum debebimus orsa,
nec furtum sed opus veniet, soloque volamus
in caelum curru, propria rate pellimus undas.
namque canam tacita naturae mente potentem 60
infusumque deum caelo terrisque fretoque
ingentem aequali moderantem foedere molem,
totumque alterno consensu vivere mundum
et rationis agi motu, cum spiritus unus
per cunctas habitet partes atque irriget orbem 65
omnia pervolitans corpusque animale figuret.
quod nisi cognatis membris contexta maneret
machina et imposito pareret tota magistro
ac tantum mundi regeret prudentia censum,
non esset statio terris, non ambitus astris, 70
erraretque vagus mundus standove rigeret,
nec sua dispositos servarent sidera cursus
noxque alterna diem fugeret rursumque fugaret,
non imbres alerent terras, non aethera venti
nec pontus gravidas nubes nec flumina pontum 75
nec pelagus fontes, nec staret summa per omnis
par semper partes aequo digesta parente,
ut neque deficerent undae nec sideret orbis
nec caelum iusto maiusve minusve volaret.
motus alit, non mutat opus. sic omnia toto 80
dispensata manent mundo dominumque sequuntur.
hic igitur deus et ratio, quae cuncta gubernat,
ducit ab aetheriis terrena animalia signis,
quae, quamquam longo, cogit, summota recessu,
sentiri tamen, ut vitas ac fata ministrent 85
gentibus ac proprios per singula corpora mores.
nec nimis est quaerenda fides: sic temperat arva
caelum, sic varias fruges redditque rapitque,
sic pontum movet ac terris immittit et aufert,
atque haec seditio pelagus nunc sidere lunae 90
mota tenet, nunc diverso stimulata recessu,
nunc anni spatio Phoebum comitata volantem;
sic summersa fretis, concharum et carcere clausa,
ad lunae motum variant animalia corpus
et tua damna, tuas imitantur, Delia, vires; 95
tu quoque fraternis sic reddis curribus ora
atque iterum ex isdem repetis, quantumque reliquit
aut dedit ille, refers et sidus sidere constas;
denique sic pecudes et muta animalia terris,
cum maneant ignara sui legisque per aevum, 100
natura tamen ad mundum revocante parentem
attollunt animos caelumque et sidera servant
corporaque ad lunae nascentis cornua lustrant
venturasque vident hiemes, reditura serena.
quis dubitet post haec hominem coniungere caelo, 105
<cui, cupiens terras ad sidera surgere, munus> 105a
eximium natura dedit linguamque capaxque
ingenium volucremque animum, quem denique in unum
descendit deus atque habitat seque ipse requirit?
mitte alias artes, quarum est permissa facultas
invidiosa adeo, nec nostri munera census: 110
[mitto quod aequali nihil est sub lege tributum,
quo patet auctoris summam, non corporis, esse;
mitto quod certum est et inevitabile fatum
materiaeque datum est cogi sed cogere mundo]
quis caelum posset nisi caeli munere nosse, 115
et reperire deum, nisi qui pars ipse deorum est?
quisve hanc convexi molem sine fine patentis
signorumque choros ac mundi flammea tecta,
aeternum et stellis adversus sidera bellum
[ac terras caeloque fretum subiectaque utrisque] 120
cernere et angusto sub pectore claudere posset,
ni sanctos animis oculos natura dedisset
cognatamque sibi mentem vertisset ad ipsam
et tantum dictasset opus, caeloque veniret
quod vocat in caelum sacra ad commercia rerum? 125
quis neget esse nefas invitum prendere mundum 127
et velut in semet captum deducere in orbem?
sed, ne circuitu longo manifesta probentur,
ipsa fides operi faciet pondusque fidemque; 130
nam neque decipitur ratio nec decipit umquam.
rite sequenda via est ac veris credita causis,
eventusque datur qualis praedicitur ante.
quod Fortuna ratum faciat, quis dicere falsum
audeat et tantae suffragia vincere sortis? 135
Haec ego divino cupiam cum ad sidera flatu
ferre, nec in turba nec turbae carmina condam
sed solus, vacuo veluti vectatus in orbe
liber agam currus non occursantibus ullis
nec per iter socios commune regentibus actus, 140
sed caelo noscenda canam, mirantibus astris
et gaudente sui mundo per carmina vatis,
vel quibus illa sacros non invidere meatus
notitiamque sui, minima est quae turba per orbem.
illa frequens, quae divitias, quae diligit aurum, 145
imperia et fasces mollemque per otia luxum
et blandis diversa sonis dulcemque per aures
affectum, ut modico noscenda ad fata labore.
hoc quoque fatorum est, legem perdiscere fati.
Et primum astrorum varia est natura notanda 150
carminibus per utrumque genus. nam mascula sex sunt,
diversi totidem generis sub principe Tauro:
cernis ut aversos redeundo surgat in artus.
alternant genus et vicibus variantur in orbem.
Humanas etiam species in parte videbis, 155
nec mores distant: pecudum pars atque ferarum
ingenium facient. quaedam signanda sagaci
singula sunt animo, propria quae sorte feruntur:
nunc binis insiste; dabunt geminata potentis
per socium effectus. multum comes addit et aufert, 160
ambiguisque valent, quis sunt collegia, fatis
ad meritum noxamque. duos per sidera Pisces
et totidem Geminos nudatis aspice membris.
his coniuncta manent alterno bracchia nexu,
dissimile est illis iter in contraria versis. 165
par numerus, sed enim dispar natura notanda est.
atque haec ex paribus toto gaudentia censu
signa meant, nihil exterius mirantur in ipsis
amissumve dolent, quaedam quod, parte recisa
atque ex diverso commissis corpore membris, 170
ut Capricornus et intentum qui derigit arcum
iunctus equo: pars huic hominis, sed nulla priori.
[hoc quoque servandum est alta discrimen in arte,
distat enim gemini duo sint duplane figura]
quin etiam Erigone binis numeratur in astris, 175
nec facies ratio duplex; nam desinit aestas,
incipit autumnus media sub Virgine utrimque.
idcirco tropicis praecedunt omnibus astra
bina, ut Lanigero, Chelis Cancroque Caproque,
quod duplicis retinent conexo tempore vires. 180
ut, quos subsequitur Cancer per sidera fratres,
e geminis alter florentia tempora veris
sufficit, aestatem sitientem provehit alter;
nudus uterque tamen, sentit quia uterque calorem,
ille senescentis veris, subeuntis at ille 185
aestatis: par est primae sors ultima parti.
quin etiam Arcitenens, qui te, Capricorne, sub ipso
promittit, duplici formatus imagine fertur:
mitior autumnus mollis sibi vindicat artus
materiamque hominis, fera tergo membra rigentem 190
excipiunt hiemem mutantque in tempora signum.
quosque Aries prae se mittit, duo tempora Pisces
bina dicant: hiemem hic claudit, ver incohat alter.
cum sol aequoreis revolans decurrit in astris,
hiberni coeunt cum vernis roribus imbres. 195
utraque sors umoris habet fluitantia signa.
Quin tria signa novem signis coniuncta repugnant
et quasi seditio caelum tenet. aspice Taurum
clunibus et Geminos pedibus, testudine Cancrum
surgere, cum rectis oriantur cetera membris; 200
ne mirere moras, cum sol aversa per astra
aestivum tardis attollat mensibus annum.
Nec te praetereat nocturna diurnaque signa
quae sint perspicere et propria deducere lege,
non tenebris aut luce suam peragentia sortem 205
(nam commune foret nullo discrimine nomen,
omnia quod certis vicibus per tempora fulgent
et nunc illa dies, nunc noctes illa sequuntur),
sed quibus illa parens mundi natura sacratas
temporis attribuit partes statione perenni. 210
namque Sagittari signum rabidique Leonis
et sua respiciens aurato vellere terga,
tum Pisces <et> Cancer et acri Scorpios ictu,
aut vicina loco, divisa aut partibus aequis,
omnia dicuntur simili sub sorte diurna. 215
cetera, vel numero consortia vel vice sedis,
interiecta locis totidem, nocturna feruntur.
quidam etiam sex continuis dixere diurnas
esse vices astris, quae sunt a principe signo
Lanigeri, sex a Libra nocturna videri. 220
sunt quibus esse diurna placet quae mascula surgunt,
femineam sortem tutis gaudere tenebris.
Quin non nulla tibi nullo monstrante loquuntur
Neptuno debere genus, scopulosus in undis
Cancer et effuso gaudentes aequore Pisces. 225
at, quae terrena censentur sidera sorte,
princeps armenti Taurus regnoque superbus
lanigeri gregis est Aries pestisque duorum
praedatorque Leo <et> dumosis Scorpios arvis.
sunt etiam mediae legis communia signa, 230
ambiguus tergo Capricornus, Aquarius undis,
umida terrenis aequali foedere mixta. 233
Non licet a minimis animum deflectere curis,
nec quicquam rationis eget frustrave creatum.
fecundum est proprie Cancri genus, acer et ictu
Scorpios, et partu complentes aequora Pisces.
sed sterilis Virgo est, simili coniuncta Leoni,
nec capit, aut captos effundit, Aquarius ortus.
inter utrumque manet Capricornus corpore mixto 240
et qui Cretaeo fulget Centaurus in arcu,
communisque Aries aequantem tempora Libram
et Geminos Taurumque pari sub sorte recenset.
Nec tu nulla putes in eo commenta locasse
naturam rerum, quod sunt currentia quaedam, 245
ut Leo et Arcitenens Ariesque in cornua tortus;
aut quae recta suis librantur stantia membris,
ut Virgo et Gemini, fundens et Aquarius undas;
vel quae fessa sedent pigras referentia mentes,
Taurus depositis collo sopitus aratris, 250
Libra sub emerito considens orbe laborum,
tuque tuos, Capricorne, gelu contractus in artus;
quaeve iacent, Cancer patulam distentus in alvum,
Scorpios incumbens plano sub pectore terrae,
in latus obliqui Pisces semperque iacentes. 255
Quod si sollerti circumspicis omnia cura,
fraudata invenies amissis sidera membris.
Scorpios in Libra consumit bracchia, Taurus
succidit incurvo claudus pede, lumina Cancro
desunt, Centauro superest et quaeritur unum. 260
sic nostros casus solatur mundus in astris
exemploque docet patienter damna subire,
omnis cum caelo fortunae pendeat ordo
ipsaque debilibus formentur sidera membris.
Temporibus quoque sunt propriis pollentia signa: 265
aestas a Geminis, autumnus Virgine surgit,
bruma Sagittifero, ver Piscibus incipit esse.
quattuor in partes scribuntur sidera terna;
hiberna aestivis, autumni verna repugnant.
Nec satis est proprias signorum noscere formas 270
et privas quas dant leges nascentibus astra; 126
consensu quoque fata movent et foedere gaudent 271
atque aliis alia succedunt sorte locoque.
circulus ut dextro signorum clauditur orbe,
in tris aequalis discurrit linea ductus
inque vicem extremis iungit se finibus ipsa, 275
et, quaecumque ferit, dicuntur signa trigona,
in tria partitus quod ter cadit angulus astra
quae divisa manent ternis distantia signis.
Laniger ex paribus spatiis duo signa, Leonis
atque Sagittari, diverso conspicit ortu; 280
Virginis et Tauri Capricorno consonat astrum;
cetera sunt simili ratione triangula signa
per totidem sortes, desunt quae, condita mundo:
[sed discrimen erit dextris laevisque: sinistra
quae subeunt, quae praecedunt dextra esse feruntur; 285
dexter erit Tauro Capricornus, Virgo sinistra]
hoc satis exemplo est. at, quae divisa quaternis
partibus aequali laterum sunt condita ductu
quorum designat normalis virgula sedes,
haec quadrata ferunt. Libram Capricornus et illum 290
conspicit ante Aries atque ipsum a partibus aequis
Cancer et hunc laeva subeuntis sidera Librae.
semper enim <in> dextris censentur signa priora.
sic licet in totidem partes diducere cuncta
ternaque bis senis quadrata effingere signis, 295
quorum proposito reddentur in ordine vires.
Sed siquis contentus erit numerasse quadrata,
divisum <ut> signis mundum putet esse quaternis,
aut tribus ac binis signis ornare trigonum,
ut socias vires et amicos exigat ortus 300
foederaque inveniat mundi cognata per astra,
falsus erit. nam, quina licet sint undique signa,
qui tamen e trinis, quae quinto quoque feruntur
astra loco, fuerint nati, sentire trigoni
non poterunt vires: licet illud nomine servent, 305
amisere loco dotes numerisque repugnant.
nam, cum sint partes orbis per signa trecentae
et ter vicenae, quas Phoebi circuit ardor,
tertia pars eius numeri latus efficit unum
in tris perducti partes per signa trigoni. 310
hanc autem numeri non reddit linea summam,
si signum signo, non pars a parte notetur,
quod, quamvis duo sunt ternis dirimentibus astra,
si tamen extremam laevi primamque prioris
inter se conferre voles numerumque notare, 315
ter quinquagenas implebunt ordine partes;
transibit numerus formam finesque sequentis
consumet ductus. licet ergo signa trigona
dicantur, partes non servant illa trigonas.
haec eadem species fallet per signa quadrata 320
(quod, cum totius numeri, qui construit orbem,
ter denae quadrum partes per sidera reddant,
evenit ut, prima signi de parte prioris
si partem ad summam ducatur virga sequentis,
bis sexagenas faciat; sin summa prioris 325
et pars confertur subeuntis prima, duorum
signorum in medio numerum transique referque,
triginta duplicat partes, pars tertia derit);
et, quamvis quartum a quarto quis computet astrum,
naufragium facient partes unius in ipsis. 330
non igitur satis est signis numerasse trigona
quadrative fidem quaeri per signa quaterna.
quadrati si forte voles effingere formam,
aut trinis paribus facies cum membra trigoni,
hic poscit quintam partem centesima summa, 335
illic amittit decimam. sic convenit ordo.
et, quiscumque quater iunctis favet angulus usque,
quaeque loca in triplici signarit linea ductu
cum sinuata viae linquet dispendia recta,
his natura dedit communi foedera lege 340
inque vicem affectus et mutua iura favoris.
quocirca non omnis habet genitura trigonis
consensum signis, nec, cum sunt forte quadrata, 345
continuo inter se servant commercia rerum.
distat enim, partes consumat linea iustas
detrectetne modum numeri, quem circulus ambit,
nunc tris efficiens, nunc quattuor undique ductus,
quos in plura iubet ratio procedere signa 350
interdum, quam sunt numeris memorata per orbem.
Sed longe maior vis est per signa trigoni
quam quibus est titulus sub quarto quoque quadratis.
altior est horum summoto linea templo,
illa magis vicina meat caeloque recedit 355
et propius terras accedit visus eorum
aeraque infectum nostras demittit ad auras.
Debilia alternis data sunt commercia signis,
mutua nec magno consensu foedera servant,
invita angusto quod linea flectitur orbe. 360
nam, cum praeteriens formatur singula limes
sidera et alterno devertitur angulus astro
sexque per anfractus curvatur virgula in orbem,
a Tauro venit in Cancrum, tum Virgine tacta
Scorpion ingreditur, tum te, Capricorne, rigentem 365
et geminos a te Pisces aversaque Tauri
sidera contingens finit, qua coeperat, orbem.
alterius ductus locus est per transita signa,
utque ea praetereas quae sunt mihi singula dicta,
flexibus et totidem similis sit circulus illi. 370
tertia convexo conduntur signa recessu; 374
transversos igitur fugiunt subeuntia visus, 371
quod nimis inclinata iacent limisque videntur
vicinoque latent: ex recto certior ictus.
et, quia succedit convexo linea caelo, 375
singula circuitu quae tantum transeat astra,
visus eis procul est altoque vagatur Olympo
et tenuis vires ex longo mittit in orbem.
sed tamen est illis foedus sub lege propinqua,
quod non diversum genus est coeuntibus astris, 380
mascula sed maribus respondent, cetera sexus
feminei secum iungunt commercia mundi.
sic, quamquam alternis, par est natura figuris,
et cognata iacent generis sub legibus astra.
Iam vero nulla est haerentibus addita signis 385
gratia; nam consensus hebet, quia visus ademptus.
in seducta ferunt animos, quae cernere possunt.
sunt etiam adversi generis conexa per orbem
mascula femineis semperque obsessa vicissim.
[disparibus non ulla datur concordia signis] 390
Sexta quoque in nullas numerantur commoda vires,
virgula per totum quod par non ducitur orbem
sed duo signa ferit mediis summota quaternis,
tertius absumpto ductus non sufficit orbe.
At, quae diversis e partibus astra refulgent 395
per medium adverso mundum pendentia vultu
et toto divisa manent contraria caelo
septima quaeque, loco quamvis summota feruntur,
ex longo tamen illa valent viresque ministrant
vel bello vel pace suas, ut tempora poscunt, 400
nunc foedus stellis, nunc et dictantibus iras.
quod si forte libet, quae sunt contraria, signa
per titulos celebrare suos sedesque, memento
solstitium brumae, Capricornum opponere Cancro,
Lanigerum Librae (par nox in utroque diesque est), 405
Piscibus Erigonen, iuvenique urnaeque Leonem;
Scorpios e summo cum fulget, Taurus in imo est,
et cadit Arcitenens Geminis orientibus orbi.
[hos servant inter sese contraria cursus]
sed, quamquam adversis fulgent contraria signis, 410
natura tamen interdum sociata feruntur,
et genere amplexis concordia mutua surgit:
mascula se paribus vel sic, diversa suorum
respondent generi. Pisces et Virginis artus
adversi volitant, sed amant communia iura, 415
et vincit natura locum; sed vincitur ipsa
temporibus, Cancerque tibi, Capricorne, repugnat
femina femineo, quia brumae dissidet aestas.
hinc rigor et glacies nivibusque albentia rura,
hinc sitis et sudor nudusque in collibus orbis, 420
aestivosque dies aequat nox frigida brumae.
sic bellum natura gerit, discordat et annus,
ne mirere in ea pugnantia sidera parte.
at non Lanigeri signum Libraeque repugnant
in totum, quia ver autumno tempore differt 425
(fructibus hoc implet maturis, floribus illud)
sed ratione pari est, aequatis nocte diebus,
temporaque efficiunt simili concordia textu
permixtosque dies mediis hiemem inter et aestum
articulis uno servantia utrimque tenore 430
quo minus infesto decertent sidera bello.
talis erit ratio diversis addita signis.
His animadversis rebus quae proxima cura?
noscere tutelas adiectaque numina signis
et quae cuique deo rerum natura dicavit, 435
cum divina dedit magnis virtutibus ora,
condidit et varias sacro sub nomine vires,
pondus uti rebus persona imponere posset.
Lanigerum Pallas, Taurum Cytherea tuetur,
formosos Phoebus Geminos; Cyllenie, Cancrum, 440
Iuppiter, et cum matre deum regis ipse Leonem;
spicifera est Virgo Cereris fabricataque Libra
Vulcani; pugnax Mavorti Scorpios haeret;
venantem Diana virum, sed partis equinae,
atque angusta fovet Capricorni sidera Vesta; 445
e Iovis adverso Iunonis Aquarius astrum est
agnoscitque suos Neptunus in aethere Pisces.
hinc quoque magna tibi venient momenta futuri,
cum ratio tua per stellas et sidera curret
argumenta petens omni de parte viasque 450
artis, ut ingenio divina potentia surgat
exaequentque fidem caelo mortalia corda.
Accipe divisas hominis per sidera partes
singulaque imperiis propriis parentia membra,
in quis praecipuas toto de corpore vires 455
exercent. Aries caput est ante omnia princeps
sortitus censusque sui pulcherrima colla
Taurus, et in Geminis aequali bracchia sorte
scribuntur conexa umeris, pectusque locatum
sub Cancro est, laterum regnum scapulaeque Leonis, 460
Virginis in propriam descendunt ilia sortem,
Libra regit clunes, et Scorpios inguine gaudet,
Centauro femina accedunt, Capricornus utrisque
imperitat genibus, crurum fundentis Aquari
arbitrium est, Piscesque pedum sibi iura reposcunt. 465
Quin etiam propriis inter se legibus astra
conveniunt, ut certa gerant commercia rerum,
inque vicem praestant visus atque auribus haerent
aut odium foedusve gerunt, conversaque quaedam
in semet proprio ducuntur prona favore. 470
idcirco adversis non numquam <est> gratia signis,
et bellum sociata gerunt; alienaque sede
inter se generant coniunctos omne per aevum,
a triquetrisque orti pugnant fugiuntque vicissim;
quod deus, in leges mundum cum conderet omnem, 475
affectus quoque divisit variantibus astris,
atque aliorum oculos, aliorum contulit aures,
iunxit amicitias horum sub foedere certo,
<illis perpetuas statuit discordibus iras,> 478a
cernere ut inter se possent audireque quaedam,
diligerent alia et noxas bellumque moverent,
his etiam propriae foret indulgentia sortis,
ut se diligerent semper sibique ipsa placerent;
sicut naturas hominum plerasque videmus
qui genus ex signis ducunt formantibus ortus.
Consilium ipse suum est Aries, ut principe dignum est, 485
audit se Libramque videt, frustratur amando
Taurum; Lanigero qui fraudem nectit et ultra
fulgentis geminos audit per sidera Pisces,
Virgine mens capitur visa. sic vexerat ante
Europam dorso retinentem cornua laeva 490
indutusque Iovi. Geminorum ducitur auris
ad iuvenem aeternas fundentem Piscibus undas
inque ipsos animus Pisces oculique Leonem.
Cancer et adverso Capricornus conditus astro
in semet vertunt oculos, in mutua tendunt 495
auribus, et Cancri captatur Aquarius astu.
at Leo cum Geminis aciem coniungit et aurem
Centauro ferus et Capricorni diligit astrum.
Erigone Taurum spectat sed Scorpion audit
atque Sagittifero conatur nectere fraudem. 500
Libra suos sequitur sensus solumque videndo
Lanigerum atque animo complexa est Scorpion infra.
ille videt Pisces, audit quae proxima Librae.
nec non Arcitenens magno parere Leoni
auribus atque oculis sinum fundentis Aquari 505
conspicere assuevit solamque ex omnibus astris
diligit Erigonen. contra Capricornus in ipsum
convertit visus (quid enim mirabitur ille
maius, in Augusti felix cum fulserit ortum?)
auribus et summi captat fastigia Cancri. 510
at nudus Geminis intendit Aquarius aurem
sublimemque colit Cancrum spectatque reducta
tela Sagittiferi. Pisces ad Scorpion acrem
derexere aciem cupiuntque attendere Taurum.
has natura vices tribuit, cum sidera fixit. 515
his orti similis referunt per mutua sensus,
audire ut cupiant alios aliosque videre,
[horum odio nunc horum idem ducuntur amore]
illis insidias tendant, captentur ab illis.
Quin adversa meant alterna trigona trigonis, 520
alteraque in bellum diverso limite ducit
linea. sic veri per totum consonat ordo.
namque Aries, Leo et Arcitenens, sociata trigona
signa, negant Chelis foedus totique trigono
quod Gemini excipiunt fundens et Aquarius undas. 525
idque duplex ratio cogit verum esse fateri,
quod tria signa tribus signis contraria fulgent,
quodque aeterna manent hominum bella atque ferarum.
[humana est facies Librae, diversa Leonis]
idcirco et cedunt pecudes, quod viribus amplis 530
consilium est maius. victus Leo fulget in astris,
aurea Lanigero concessit sidera pellis,
ipse suae parti Centaurus tergore cedit,
usque adeo est hominis virtus. quid mirer ab illis
nascentis Librae superari posse trigono? 535
Nec sola est ratio quae dat nascentibus arma 570
inque odium generat partus et mutua bella;
sed plerumque manent inimica tertia quaeque
lege, in transversum vultu defixa maligno,
quodque, manent quaecumque loco contraria signa
adversosque gerunt inter se septima visus, 575
tertia quaeque illis utriusque trigona feruntur;
ne sit mirandum si foedus non datur astris
quae sunt adversis signis cognata trigona.
quin etiam brevior ratio est per signa sequenda; 536
nam, quaecumque nitent humana condita forma
astra, manent illis inimica et victa ferarum.
sed tamen in proprias secedunt singula mentes
et privata gerunt secretis hostibus arma. 540
Lanigero genitis bellum est cum Virgine natis
et Libra Geminisque et eis quos protulit Urna.
in partus Tauri sub Cancro nata feruntur
pectora et in Chelis et quae dant Scorpios acer
et Pisces. at, quos Geminorum sidera formant, 545
his cum Lanigero bellum est eiusque trigono.
in Cancro genitos Capricorni semina laedunt
et Librae partus et quos dat Virginis astrum
quique sub aversi numerantur sidere Tauri.
Lanigeri communis erit rabidique Leonis 550
hostis, et a totidem bellum subscribitur astris.
Erigone Cancrumque timet geminique sub arcu
Centauri et Pisces et te, Capricorne, rigentem.
maxima turba petit Libram, Capricornus et illi
adversus Cancer, Iuvenis quod utrimque quadratum est, 555
quaeque in Lanigeri numerantur signa trigonum.
Scorpios in totidem fecundus creditur hostes;
aequoreum iuvenem, Geminos, Taurum atque Leonem,
Erigonen Libramque fugit metuendus et ipse,
quique Sagittari veniunt de sidere partus. 560
hos Geminis nati Libraque et Virgine et Urna
depressisse volent. naturae lege iubente
haec eadem, Capricorne, tuis inimica feruntur.
at quos aeternis perfundit Aquarius undis,
in pugnam Nemeaeus agit totumque trigonum, 565
turba sub unius fugiens virtute ferarum.
Piscibus exortos vicinus Aquarius urget
et gemini fratres et quos dat Virginis astrum
quique Sagittari descendunt sidera nati.
Per tot signorum species contraria surgent 579
corpora totque modis totiens inimica creantur.
idcirco nihil ex semet natura creavit
foedere amicitiae maius nec rarius umquam;
perque tot aetates hominum, tot tempora et annos, 589
tot bella et varios etiam sub pace labores,
cum Fortuna fidem quaerat, vix invenit usquam.
unus erat Pylades, unus qui mallet Orestes 583
ipse mori; lis una fuit per saecula mortis,
alter quod raperet fatum, non cederet alter.
[et duo, qui potuere sequi: vix noxia poenis,
optavitque reum sponsor non posse reverti,
sponsoremque reus timuit, ne solveret ipsum]
at quanta est scelerum moles per saecula cuncta, 592
quamque onus invidiae non excusabile terris!
venales ad fata patres matrumque sepulcra
<non posuere modum sceleri, sed fraude nefanda 594a
ipse deus Caesar cecidit, qua territus orbi> 594b
imposuit Phoebus noctem terrasque reliquit.
quid loquar eversas urbes et prodita templa
et varias pacis clades et mixta venena
insidiasque fori, caedes in moenibus ipsis
et sub amicitiae grassantem nomine turbam?
in populo scelus est et abundant cuncta furoris. 600
et fas atque nefas mixtum, legesque per ipsas
saevit nequities; poenas iam noxia vincit.
scilicet, in multis quoniam discordia signis
corpora nascuntur, pax est sublata per orbem,
et fidei rarum foedus paucisque tributum, 605
utque sibi caelum sic tellus dissidet ipsa
atque hominum gentes inimica sorte feruntur.
Si tamen et cognata cupis dinoscere signa,
quae iungant animos et amica sorte ferantur,
Lanigeri partus cum toto iunge trigono. 610
simplicior tamen est Aries, meliusque Leone
prosequitur genitos et te, Centaure, creatos
quam colitur. namque est natura mitius astrum
expositumque suae noxae, nec fraudibus ullis,
nec minus ingenio molli quam corpore constans: 615
illis est feritas signis praedaeque cupido,
venalisque animus non umquam excedere cogit
commoditate fidem, nec longa est gratia facti;
plus tamen in duplici numerandum est roboris esse, 622
cui commixtus homo est, quam te, Nemeaee, sub uno.
at, cum Lanigeri partus sub utroque <laborant 619
vique urgente dolent amborum astuque,> trigono 619a
non parcit; sed rara gerit pro tempore bella,
quae feritas utriusque magis prorumpere cogit.
idcirco et pax est signis et mixta querella. 624
quin etiam Tauri Capricorno iungitur astrum,
nec magis illorum coeunt ad foedera mentes;
Virgineos etiam partus, quicumque creantur
Tauro, complecti cupiunt, sed saepe queruntur.
quos Geminique dabunt Chelaeque et Aquarius ortus
unum pectus habent fideique immobile vinclum, 630
magnus et in multos veniet successus amicos. 632
Scorpios et Cancer fraterna in nomina ducunt
ex semet genitos, nec non et Piscibus orti
concordant illis. saepe est et subdolus actus: 635
Scorpios aspergit noxas sub nomine amici;
at, quibus in lucem Pisces venientibus adsunt,
his non una manet semper sententia cordi,
commutant animos interdum et foedera rumpunt
ac repetunt, tectaeque lues sub fronte vagantur. 640
sic erit ex signis odium tibi paxque notanda.
Nec satis hoc, tantum solis insistere signis: 643
contemplare locum caeli sedemque vagarum.
parte genus variant et vires linea mutat.
nam sua quadratis veniunt, sua iura trigonis
et quae per senos decurrit virgula tractus
quaeque secat medium transverso limite caelum;
distat enim surgatne eadem subeatne cadatne. 651
hinc modo dat mundus vires, modo deterit idem, 649
quaeque illic sumunt iras, huc acta reponunt.
crebrius adversis odium est, cognata quadratis 652
corpora censentur signis et amica trigonis.
nec ratio obscura est; nam quartum quodque locavit
eiusdem generis signum natura per orbem. 655
quattuor aequali caelum discrimine signant
in quibus articulos anni deus ipse creavit,
ver Aries, Cererem Cancer Bacchumque ministrans
Libra, caper brumam genitusque ad frigora piscis.
nec non et duplici quae sunt conexa figura 660
quartum quemque locum retinent; duo cernere Pisces
et geminos iuvenes duplicemque in Virgine formam
et duo Centauri licet uno corpora textu.
sic et simplicibus signis stat forma quadrata;
nam neque Taurus habet comitem, nec iungitur ulli 665
horrendus Leo, nec metuit sine compare quemquam
Scorpios, atque uno censetur Aquarius astro.
sic quaecumque manent quadrato condita templo
signa parem referunt numeris aut tempore sortem
ac veluti cognata manent sub foedere tali. 670
idcirco affines signant gradibusque propinquis
accedunt unaque tenent sub imagine natos,
quotquot cardinibus, <prona vertigine mundi 683
naturae vires> propriae variante, moventur; 683a
quae, quamquam in partes divisi quattuor orbis
sidera quadrata efficiunt, non lege quadrati
censentur: minor est numeri quam cardinis usus.
longior in spatium porrecta est linea maius 673
quae tribus emensis signis facit astra trigona.
haec ad amicitias imitantis iura gradumque
sanguinis atque animis haerentia foedera ducunt,
utque ipsa ex longo coeunt summota recessu,
sic nos coniungunt maioribus intervallis.
haec meliora putant, mentes quae iungere possunt,
quam quae non numquam foedus sub sanguine fallunt. 680
proxima vicinis subscribunt, tertia quaeque
hospitibus. sic astrorum servabitur ordo.
adde suas partes signis, sua partibus astra; 687
nam nihil in totum servit sibi: mixta feruntur,
ipsis dant in se partes capiuntque vicissim.
quae mihi mox certo digesta sub ordine surgent. 690
omnibus ex istis ratio est repetenda per artem,
pacata infestis signa ut discernere possis.
Perspice nunc tenuem visu rem, pondere magnam
et tantum Graio signari nomine passam,
dodecatemoria, in titulo signantia causas. 695
nam, cum tricenas per partes sidera constent,
rursus bis senis numerus diducitur omnis;
ipsa igitur ratio binas in partibus esse
dimidiasque docet partes. his finibus ecce
dodecatemorium constans, bis senaque tanta 700
omnibus in signis; quae mundi conditor ille
attribuit totidem numero fulgentibus astris,
ut sociata forent alterna sidera sorte,
et similis sibi mundus, et omnia in omnibus astra,
quorum mixturis regeret concordia corpus 705
et tutela foret communi mutua causa.
in terris geniti tali sub lege creantur; 642
idcirco, quamquam signis nascantur eisdem, 707
diversos referunt mores inimicaque vota;
et saepe in peius derrat natura, maremque
femina subsequitur: miscentur sidere partus, 710
singula divisis variant quod partibus astra,
dodecatemoriis proprias mutantia vires.
Nunc, quod sit cuiusque, canam, quove ordine constent,
ne vagus ignotis signorum partibus erres.
ipsa suo retinent primas in corpore partes 715
sidera, vicinae subeuntibus attribuuntur,
cetera pro numero ducunt ex ordine partes,
ultima et extremis ratio conceditur astris.
singula sic retinent binas in sidere quoque
dimidiasque eius partes, et summa repletur 720
sortibus exactis triginta sidere in omni.
Nec genus est unum, ratio nec prodita simplex,
pluribus inque modis verum natura locavit
diduxitque vias voluitque per omnia quaeri.
haec quoque comperta est ratio sub nomine eodem. 725
quacumque in parti nascentum tempore Luna
constiterit, numeris hanc ter dispone quaternis,
sublimi totidem quia fulgent sidera mundo.
inde suas illi signo, quo Luna refulsit,
quaeque hinc defuerant partes numerare memento. 730
proxima tricenas pariterque sequentia ducunt.
[hic ubi deficiet numerus, tunc summa relicta
in binas sortes adiecta parte locetur
dimidia, reliquis tribuantur ut ordine signis]
in quo destituent, eius tum Luna tenebit 735
dodecatemorium signi; post cetera ducet
ordine quodque suo, sicut stant astra locata.
Haec quoque te ratio ne fallat, percipe paucis
(maior in effectu minor est) de partibus ipsis
dodecatemorii quota sit quod dicitur esse 740
dodecatemorium. namque id per quinque notatur
partes; nam totidem praefulgent sidera caelo
quae vaga dicuntur, ducunt et singula sortes
dimidias, viresque in eis et iura capessunt.
in quo quaeque igitur stellae quandoque locatae 745
dodecatemorio fuerint spectare decebit;
cuius enim stella in fines in sidere quoque
inciderit, dabit effectus in viribus eius.
undique miscenda est ratio per quam omnia constant.
verum haec posterius proprio cuncta ordine reddam; 750
nunc satis est docuisse suos ignota per usus,
ut, cum perceptis steterit fiducia membris,
sic totum corpus facili ratione notetur
et bene de summa veniat post singula carmen.
ut rudibus pueris monstratur littera primum 755
per faciem nomenque suum, tum ponitur usus,
tum coniuncta suis formatur syllaba nodis,
hinc verbi structura venit per membra legendi,
tunc rerum vires atque artis traditur usus
perque pedes proprios nascentia carmina surgunt, 760
singulaque in summam prodest didicisse priora
(quae nisi constiterint primis fundata elementis,
effluat in vanum rerum praeposterus ordo 764
versaque quae propere dederint praecepta magistri), 763
sic mihi per totum volitanti carmine mundum 765
erutaque abstrusa penitus caligine fata,
Pieridum numeris etiam modulata, canenti
quoque deus regnat revocanti numen in artem,
per partes ducenda fides et singula rerum
sunt gradibus tradenda suis, ut, cum omnia certa 770
notitia steterint, proprios revocentur ad usus.
ac, velut, in nudis cum surgunt montibus urbes,
conditor et vacuos muris circumdare colles
destinat, ante manus quam temptet scindere fossas,
fervit opus (ruit ecce nemus, saltusque vetusti 775
procumbunt solemque novum, nova sidera cernunt,
pellitur omne loco volucrum genus atque ferarum,
antiquasque domos et nota cubilia linquunt,
ast alii silicem in muros et marmora templis
rimantur, ferrique rigor per pignora nota 780
quaeritur, hinc artes, hinc omnis convenit usus),
tum demum consurgit opus, cum cuncta supersunt,
ne medios rumpat cursus praepostera cura,
sic mihi conanti tantae succedere moli
materies primum rerum, ratione remota, 785
tradenda est, ratio sit ne post irrita neve
argumenta novis stupeant nascentia rebus.
Ergo age noscendis animum compone sagacem
cardinibus, qui per mundum sunt quattuor omnes
dispositi semper mutantque volantia signa: 790
unus ab exortu caeli nascentis in orbem,
qua primum terras aequali limite cernit,
alter ab adversa respondens aetheris ora,
unde fugit mundus praecepsque in Tartara tendit;
tertius excelsi signat fastigia caeli, 795
quo defessus equis Phoebus subsistit anhelis
reclinatque diem mediasque examinat umbras;
ima tenet quartus fundato nobilis orbe,
in quo principium est reditus finisque cadendi
sideribus, pariterque occasus cernit et ortus. 800
haec loca praecipuas vires summosque per artem
fatorum effectus referunt, quod totus in illis
nititur aeternis veluti compagibus orbis;
quae nisi perpetuis alterna sorte volantem
cursibus excipiant nectantque in vincula, bina 805
per latera atque imum templi summumque cacumen,
dissociata fluat resoluto machina mundo.
Sed diversa tamen vis est in cardine quoque,
et pro sorte loci variant atque ordine distant.
primus erit, summi qui regnat culmine caeli 810
et medium tenui partitur limite mundum;
quem capit excelsa sublimem Gloria sede
(scilicet haec tutela decet fastigia summa),
quidquid ut emineat sibi vindicet et decus omne
asserat et varios tribuendo regnet honores. 815
hinc favor et species atque omnis gratia vulgi,
reddere iura foro, componere legibus orbem
foederibusque suis externas iungere gentes
et pro sorte sua cuiusque extollere nomen.
proximus, est ima quamquam statione locatus, 820
sustinet aeternis nixum radicibus orbem,
effectu minor in specie sed maior in usu.
fundamenta tenet rerum censusque gubernat,
quam rata sint fossis, scrutatur, vota metallis
atque ex occulto quantum contingere possit. 825
tertius, aequali terris in parte nitentem
qui tenet exortum, qua primum sidera surgunt,
unde dies redit et tempus describit in horas,
hinc inter Graias horoscopos editur urbes,
nec capit externum, proprio quia nomine gaudet. 830
hunc penes arbitrium vitae est, hic regula morum,
fortunamque dabit rebus, ducetque per artes,
qualiaque excipiant nascentis tempora prima,
quos capiant cultus, quali sint sede creati,
utcumque admixtis subscribent viribus astra. 835
ultimus, emenso qui condit sidera mundo
occasumque tenens summersum despicit orbem,
pertinet ad rerum summas finemque laborum,
coniugia atque epulas extremaque tempora vitae
otiaque et coetus hominum cultusque deorum. 840
Nec contentus eris percepto cardine quoque:
intervalla etiam memori sunt mente notanda
per maius dimensa suas reddentia vires.
quidquid ab exortu summum curvatur in orbem,
aetatem primam nascentisque asserit annos. 845
quod summo premitur devexum culmine mundi
donec ad occasus veniat, puerilibus annis
succedit teneramque regit sub sede iuventam.
quae pars occasus aufert imumque sub orbem
descendit, regit haec maturae tempora vitae 850
perpetua serie varioque exercita cursu.
at, qua perficitur cursus redeunte sub ortum,
tarda supinatum lassatis viribus arcum
ascendens, seros demum complectitur annos
labentemque diem vitae tremulamque senectam. 855
Omne quidem signum sub qualicumque figura
partibus inficitur mundi; locus imperat astris
et dotes noxamque facit; vertuntur in orbem
singula et accipiunt vires caeloque remittunt.
vincit enim natura loci legesque ministrat 860
finibus in propriis et praetereuntia cogit
esse sui moris, vario nunc ditia honore,
nunc sterilis poenam referentia sidera sedis.
quae super exortum est a summo tertia caelo,
infelix regio rebusque inimica futuris 865
et vitio fecunda nimis; nec sola, sed illi
par erit, adverso quae fulget sidere sedes
iuncta sub occasu. neu praestet, cardine mundi
utraque praetenta fertur deiecta ruina.
porta laboris erit: scandendum est atque cadendum. 870
nec melior super occasus contraque sub ortu
sors agitur mundi: praeceps haec, illa supina
pendens aut metuit vicino cardine finem
aut fraudata cadet. merito Typhonis habentur
horrendae sedes, quem Tellus saeva profudit, 875
cum bellum caelo peperit nec matre minores
exstiterunt partus. sed fulmine rursus in alvum
compulsi, montesque super rediere cadentes,
cessit et in tumulum belli vitaeque Typhoeus.
ipsa tremit mater flagrantem monte sub Aetna. 880
at, quae fulgentis sequitur fastigia caeli
proxima, neve ipsi cedat, cui iungitur, astro
spe melior, palmamque petens victrixque priorum
altius insurgit: summae comes addita finis,
in peiusque manent cursus nec vota supersunt. 885
quocirca minime mirum, si proxima summo
atque eadem integrior Fortunae sorte dicatur
cui titulus Felix. censum sic proxima Graiae
nostra subit linguae vertitque a nomine nomen.
Iuppiter hac habitat: venerandam crede regenti. 890
huic in perversum similis deiecta sub orbe
imaque summersi contingens culmina mundi,
adversa quae parte nitet, defessa peracta
militia rursusque novo devota labori
cardinis et subitura iugum sortemque potentem 895
nondum sentit onus mundi, iam sperat honorem.
Daemonien memorant Grai, Romana per ora
quaeritur inversus titulus. sub corde sagaci
conde locum numenque loci nomenque potentis,
quae tibi posterius magnos revocentur ad usus. 900
hic momenta manent nostrae plerumque salutis
bellaque morborum caecis pugnantia telis,
viribus ambiguam geminis casusque deique
nunc huc nunc illuc sortem mutantis utraque.
sed medium post astra diem curvataque primum 905
culmina nutantis summo de vertice mundi
aethra Phoebus alit; sub quo quae corpora nostra
concipiunt vitia et fortunam, ex viribus eius
decernunt. Deus ille locus sub nomine Graio
dicitur. huic adversa nitens, quae prima resurgit 910
sedibus ex imis iterumque reducit Olympum,
pars mundi fratrumque vices mortesque gubernat;
et dominam agnoscit Phoeben, fraterna videntem
regna per adversas caeli fulgentia partes
fataque damnosis imitantem finibus oris. 915
huic parti Dea nomen erit Romana per ora,
Graecia voce sua titulum designat eundem.
arce sed in caeli, qua summa acclivia finem
inveniunt, qua principium declivia sumunt,
culminaque insurgunt occasus inter et ortus 920
suspenduntque suo libratum examine mundum,
asserit hanc Cytherea sibi per sidera sedem
et velut in facie mundi sua collocat ora,
per quae humana regit. propria est haec reddita parti
vis, ut conubia et thalamos taedasque gubernet: 925
haec tutela decet Venerem, sua tela movere.
nomen erit Fortuna loco, quod percipe mente,
ut brevia in longo compendia carmine praestem.
at, qua subsidit converso cardine mundus
fundamenta tenens, aversum et suspicit orbem 930
ac media sub nocte iacet, Saturnus in illa
parte suas agitat vires, deiectus et ipse
imperio quondam mundi solioque deorum,
et pater in patrios exercet numina casus
fortunamque senum. 935a
titulus, quem Graecia fecit, 937b
Daemonium signat dignas pro nomine vires.
nunc age surgentem primo de cardine mundum
respice, qua solitos nascentia signa recursus 940
incipiunt, viridis gelidis et Phoebus ab undis
enatat et fulvo paulatim accenditur igni
asperum iter temptans, 937a
Aries qua ducit Olympum. 945b
haec tua templa ferunt, Maia Cyllenie nate, 943
pro facie signata nota, quod nomen et ipsi
auctores tibi dant. 945a
una est tutela duorum: 935b
[nascentum atque patrum. quae tali condita parte est]
in qua fortunam natorum condidit omnem 946
natura, ex illa suspendit vota parentum.
unus in occasu locus est super. ille ruentem
praecipitat mundum terris et sidera mergit,
tergaque prospectat Phoebi, qui viderat ora; 950
ne mirere, nigri si Ditis ianua fertur
et finem vitae retinet<que repagula mortis.>
hic etiam ipse dies moritur, tellusque per orbem
surripit et noctis captum sub carcere claudit.
nec non et fidei tutelam vindicat ipsi 955
pectoris et pondus. tanta est in sede potestas
quae vocat et condit Phoebum recipitque refertque,
consummatque diem. tali sub sorte notandae
templorum tibi sunt vires: quae pervolat omnis
astrorum series ducitque et commodat illis 960
ipsa suas leges, stellaeque ex ordine certo,
ut natura sinit, lustrant, variasque locorum
efficiunt vires, utcumque aliena capessunt
regna et in externis subsidunt hospita castris.
haec mihi sub certa stellarum parte canentur; 965
nunc satis est caeli partes titulosque notasse
effectusque loci per se cuiusque deosque.
[cui parti nomen posuit, qui condidit artem,
octotropos; per quod stellae diversa volantes
quos reddant motus, proprio venit ordine rerum].