Biblia Sacra interprete Sebastiano Castellione/Sapientia

In Solomonis Sapientiam Argumentum

Ad Jovam et aequitatem invitatio. De leto scelestorum verba. Vera senectus. Impiorum judicium. Piorum aequanimitas, ac merces. Deus personarum discrimen adspernatur. Communis omnium sors. Laus, gubernatio, fructus sapientiae. Salomo sapientiam petens a Deo. Gesta in Israele per sapientiam. Jovana clementia, longanimitas. Noscendi Jovam ratio. Idololatria. Jovana providentia. Idololatriae initia, damna. Idololatrarum calamitates. Jovae majestas in puniendis improbitatibus. Aegyptiorum damna a Jova. Hebraeorumque salus ex Aegypto.

Caput I

Jovae justitia quarenda. Obtrectatio vitanda, et mors.

1. Amate justitiam, rectores orbis. Este Domini studiosi, eum cum bonitate et simplicitate animi quaerentes: 2. Nam iis invenitur, qui eum non tentant, eisque patefit, qui Deo non diffidunt. 3. Etenim pravae cogitationes alienant a Deo, tentataque potentia arguit insipientes: 4. Siquidem in malitiosum animum non intrat sapientia, nec habitat in corpore peccatis obnoxio. 5. Sanctus enim disciplinae spiritus fugit dolum, et ab imperitis cogitationibus abigitur, et injustitiae adventu confutatur. 6. Humanus enim sapientiae spiritus non sinet impunitum eum, qui verbis utitur maledicis, quippe quum ejus et renum conscius sit Deus, et cordis verus inspector, et linguae auditor. 7. Nam Domini spiritus orbem replet, et omnia continens notitiam habet vocis. 8. Itaque qui injusta loquitur, latere non potest, aut ultricem vitare poenam. 9. Nam in impii calumnias inquiritur, ejusque dictorum auditio venit ad Dominum, ad ejus coarguenda crimina: 10. Siquidem ultrix auris audit omnia, neque latet murmuris strepitus. 11. Cavete igitur murmur inutile, et a linguae maledictis abstinete. 12. Nam clandestinum dictum non abit inaniter, et mentiens os animum interimit. 13. Ne adfectate mortem, errore vitae vestrae, neve perniciem arcessite vestris operibus. 14. Nam Deus mortem non fecit, nec viventium interitu delectatur: quum omnia creaverit, ut essent, fueritque mundi origo incolumis, nullo infecta pernicioso veneno, nec regnante in terris orco. 15. Nam justitia immortalis est. Injustitia autem mortis est conciliatio. 16. Quam mortem impii manibus et verbis arcessunt, et amicam arbitrantes contabescunt, et cum ea foedus ineunt, quippe digni, qui sint ejus partium.

Caput II

Impii de morte verba. In viros bonos consilium.

1. Dicunt enim apud se non recte ratiocinantes: brevis est et laboriosa vita nostra, nec ullum remedium est contra hominis interitum, nec cognitus quisquam est ab orco reversus. 2. Nam et temere nati sumus, et posthac erimus, perinde ac si non fuissemus, utpote quum, qui flatus nobis in naribus est, fumus sit, et exiguam habeamus in cordis motione scintillam, 3. qua exstincta, in cinerem redigetur corpus nostrum, et spiritus, ceu inanis aer, diffundetur, 4. et nomen nostrum tempore veniet in oblivionem, nec quisquam memorabit opera nostra, et praeteribit vita nostra tamquam nubis vestigium, et sicut nebula radiis agitata solis, et eiusdem calore gravata dissipabitur. 5. Est enim umbra nostrae transitio, neque regressum habet obitus noster, nempe ita conclusus, ut nemo revertatur. 6. Quare, agite, fruamur bonis praesentibus, et rerum natura (dum est iuventa) naviter utamur. 7. Vino pretioso et unguentis nos repleamus, neque nos praetereat flos temporis: 8. coronemur rosarum calycibus, priusquam marcescant. Nullum pratum sit, quod non obeat nostra luxuria: nemo nostrum nostrae sit exfors insolentiae: 9. ubique voluptatis indicia relinquamus, quoniam haec conditio, haec nostra fors est. 10. Pauperes infortunes opprimamus, viduis ne parcamus, neve longaevo senum canos revereamur. 11. Quin nostra vis justitiae lex esto: quandoquidem quod infirmum est, inutile arguitur. 12. Insidiemur justo, quandoquidem nobis est incommodus, et nostris adversatur operibus, nobis peccata in legem exprobrans, et disciplinae nostrae delicta culpans. 13. Dei cognitionem profitetur, et sese Domini natum nominat. 14. Nostra cogitata coarguit, nobis vel adspectu gravis, quippe cum eius vita sit aliis dissimilis, et dispar institutum. 15. Pro adulterinis habemur ei, abstinetque a nostro commercio, tamquam ab impura re. Justorum exitum beatum praedicat, et patrem gloriatur Deum. 16. Videamus, an sit eius oratio vera, et quid sit ei eventurum, experiamur. 17. Nam si justus est Dei filius, ille ei succurret, eumque ex adversariorum manu liberabit. 18. Contumelia cruciatuque eum exploremus, ut eius modestiam cognoscamus, et de patientia judicemus. 19. Infami morte eum condemnemus: ita enim ex suis ipsius verbis tractabitur. 20. Haec cogitant, et falluntur. 21. Caecavit enim eos sua pravitas, nec divina arcana norunt, nec sanctimoniae mercedem sperant, neque intemeratorum animorum praemium perspiciunt. 22. Nam Deus hominem ad immortalitatem creavit, et suae ipsius naturae imaginem fecit. 23. Verum diaboli invidia mors in mundum intravit, quam, qui sunt illius partium, experiuntur.

Caput III

Martyrum beatitas, et stipendium. Improborum praemia.

1. At justorum animae in manu Dei sunt, nec eos cruciatus attingit. 2. Videntur quidem insipientium judicio mori, et putatur malus eorum exitus, et discessus a nobis calamitosus, quum salvi sint. 3. Nam in hominum conspectu si cruciantur, eorum spes est immortalitatis plena, et leviter castigati magna consequuntur. 4. Siquidem Deus eos explorat, et se dignos invenit: eos tamquam aurum in fornace explorat, et tamquam solidum sacrificium acceptos habet. 5. Itaque, quo tempore habebitur eorum cura, effulgebunt, et ut in stipula scintillae discurrent. 6. Judicabunt gentes, et populis imperabunt, regnante in eos Domino in sempiternum: quo qui freti sunt, ii verum intelligent et fideles ei in caritate adhaerebunt. 7. Etenim gratia et pax continget ejus piis, et ejus electorum cura habebitur. 8. At impii dignas suis conatibus poenas dabunt, qui et Deum neglexerint, et a Domino defecerint, 9. nam qui sapientiam et disciplinam despiciunt, miseri sunt, eorumque et vana spes est, et cassi labores, et opera inutilia. 10. Eorum et uxores amentes sunt, et liberi nequam et genus exsecrandum. 11. Est enim felix sterilis intemerata, quae flagitiosum cubile non novit: ea fructum consequetur, quum habebitur animorum cura. 12. Item spado, qui neque crimen re ipsa commisit, neque contra Dominum nequiter cogitavit. 13. Dabitur enim ei eximium fidei munus, et sors in Domini sano jucundissima. 14. Bonorum enim laborum gloriosus est fructus, et prudentiae radix imperdita. 15. At adulterorum liberi sunt imperfecti, et nefarii concubitus progenies aboletur. 16. Etenim sive diutinae vitae sunt, nihili fiunt, estque ad extremum eorum ingloria senectus. 17. Sive celeriter moriuntur, nec spem habent, nec animadversionis tempore solatium. 18. Si quidem injusti generis tristes sunt exitus.

Caput IV

Piorum et impiorum stirps. Non ex aetate senecta, sed ex prudentia. Pravorum judicium. Justorum finis.

1. Potior est cum virtute sterilitas, quum virtutis sit immortalis memoria, quippe quae et Deo nota sit, et hominibus, qui et praesentem imitantur, et absentem desiderant: 2. quae in mundo coronata triumphat, victo immortalium praemiorum certamine. 3. At impiorum multigena multitudo non pervenit ad frugem, nec ex adulterinis propaginibus alte radices agit, neque solidum jacit fundamentum. 4. Licet enim ramis ad tempus egerminet, tamen infirme posita concutitur ventis, et eorum vi eradicatur, 5. imperfecti circum rami defringuntur, eorumque fructus inutilis, intempestivus esui, et ad nihil idoneus est. 6. Nam ex nefariis concubitibus nati liberi nequitiae testes sunt adversus parentes, tum quum in eos inquiritur. 7. At justus, quamvis praemature obeat, in quiete est: 8. siquidem honesta senectus non temporis longitudine, nec annorum numero metienda est: 9. quin hominibus canities prudentia est, et senilis aetas intaminata vita. 10. Quum Deo placeret ille, amatus est: et quum inter fontes viveret, sublatus est: 11. raptus, ne ejus sensum immutaret pravitas, aut animum fallacia deciperet. 12. Fascinum enim vanitatis honesta abolet, et cupido vaga sinceram mentem immutat. 13. Defunctus brevi longa tempora complevit, utpote quum Deo placeret ejus animus, ideoque properavit e medio malitiae. 14. Id quod videns vulgus hominum, non cogitat et animadvertit, hoc ipsum beneficium et misericordiam in illius pios esse, et ejus electorum causa fieri. 15. Condemnat autem mortuus justus viventes impios, et juventus exacta celeriter longaeva injusti senectutem. 16. Videntes enim sapientis exitum, non animadvertunt, quid de eo statuerit, et cur eum in tuto collocaverit Dominus, sed id videntes spernunt. 17. Verum deridebit eos Dominus, et postea turpiter lapsi, aeterna inter mortuos afficientur ignominia. 18. Nam ille eos vesanos praecipites franget, et a fundamentis convellit, 19. ita ut funditus solo aequati, sint in dolore, perdita eorum memoria. 20. Vadent peccatorum suorum cogitatione pavidi, suisque sceleribus coram convincuntur.

Caput V

Contra insectantes piorum aequanimitas. Vana improborum spes. Justorum praemia.

1. Tunc stabunt multa cum audacia justi in eorum conspectu, qui eos presserint, eorumque labores labefactaverint: 2. quo illi viso, gravi metu percellentur: 3. et eorum inopina salute attoniti, dicent apud se paenitentes, et prae spiritus angustia gementes. 4. Hi sunt, quos nos aliquando risui habuimus, et contumeliosis dicteriis. 5. Dementes, qui eorum vitam putavimus insaniam, et exitum inhonestum. 6. Ergone divis adnumerati, sanctorum consortes sunt? 7. Ergo nos a veri via deerravimus, neque nos justitiae lumen collustravit, neque nobis sol ortus est prudentiae. 8. Perniciosis injustitiae viis plane incedentes, invias peragravimus solitudines, ignari Dominicae viae. 9. Quid nobis superbia profuit? quid divitiae cum arrogantia contulerunt? 10. Praeterierunt omnia illa tamquam umbra, aut praetercurrens nuntius: tamquam navis fluctuantem aquam permeans, cujus elapsae vestigium invenire non est, aut meatus notam in fluctibus. 11. Aut sicut avis aerem pervolantis nullum exstat meatus indicium: sed verbere pennarum flagellata levis aura, et stridente vi sulcata, motis alis permeata est, nec ullum deinde signum itineris extat in ea. 12. Aut ut conjecto ad scopum telo sectus aer protinus in seipsum denuo coit, ita ut qua illud transierit, nesciatur: 13. ita et nos nati defecimus, et virtutis signum nullum ostendere valentes, in pravitate nostra confecti sumus. 14. (L.) Talia dicunt apud inferos, qui peccaverunt. 15. (G.) Nam impiorum spes est ut vento sublata lanugo, ut spuma tenuis agitata procellis, ut fumus vento diffusus, et ut hospitis unius diei memoria praeterit. 16. At justi in perpetuum vivent, habentque in Domino positam mercedem, eorum curam gerente Supremo. 17. Ideo regnum praeclarum adipiscentur, et de Domini manu diadema pulcherrimum; is enim eos sua dextra proteget, et sancto brachio defendet. 18. Sumet armaturam suae vehementiae, et rerum naturam armabit in hostium ultionem. 19. Induet iustitiae loricam, et aperti judicii galeam vestiet. 20. Sumet inexpugnabilem sanctitatis clypeum, et severam iram acuet in ensem, 21. ipseque adeo mundus una cum eo dementes oppugnabit. 22. Ferentur collimantia iacula fulgurum, et tamquam ex decenter curvato nubium arcu in scopum desilient, ac ex lapidante furore grandines plenae jacientur. 23. Saeviet in eos aqua maris, et amnes exundabunt acerrime: 24. eis adversabitur vehemens ventus, eosque procellae more ventilabit, atque ita universum orbem depopulabitur injustitia, potentumque sedes evertet maleficentia.

Caput VI

Ad principes cohortatio pro justitia colenda, et sapientia. Personarum rationem habens nullam Jova.

1. Potior est sapientia, quam vires, et vir prudens, quam potens. 2. (G.) Quapropter audite, reges, et attendite: discite, rectores finium terrae. 3. Auscultate, qui multitudini imperatis, et vobis in gentium turbis placetis. 4. Vobis sane a Domino imperium, a Supremo potestas est data, qui vestra et facta excutiet, et consilia examinabit, 5. quod quum essetis eius regni ministri, non recte judicaveritis, neque legem executi fueritis, neque vos gesseritis ex Dei voluntate. 6. Ille vos horribiliter et celeriter invadet: nam in excellentissimos quosque severissimum exercebitur judicium. 7. Etenim infimi venia digni sunt: at in potentes potenter animadvertetur. 8. Nec enim personam reformidabit Dominus omnium: nec magnitudinem reverebitur: quippe qui idem et parvos fecerit et magnos, et omnium aeque curam agat. 9. Potentes autem vehemens quaestio manet. 10. Ad vos igitur, o tyranni, verba facio, ut discatis sapientiam, neque delinquatis. 11. Nam, qui sancte sanctimoniam servaverint, fient sancti et qui eam didicerint, habebunt, quo suam causam defendant. 12. Quare studete meis dictis, et erudiri cupite. 13. Praeclara est, et quae numquam marcescat sapientia, et facile a suis amatoribus cernitur: et a quibus quaeritur, ab eis invenitur. 14. Ultro se cupidis offert cognoscendam, 15. nec ejus causa vigilanti laborandum est: adsidentem enim foribus suis inveniet. 16. Nam de ea vel cogitasse, prudentiae perfectio est: et qui propter eam vigilaverit, cito securus erit. 17. Nam se dignos ipsa circumeundo quaerit, eisque per vias comiter apparet, et omni studio occurrit. 18. Ejus enim initium est verissima disciplinae cupiditas: disciplinae cura, caritas: 19. caritas autem est ejus legum conservatio: legum cura est integritatis confirmatio: integritas Deo propinquum facit: 20. ita sapientiae cupiditas perducit ad regnum. 21. Quamobrem si soliis et sceptris, o tyranni populorum, delectamini, colite sapientiam, ut perpetuo regnetis. 22. Quid sit autem sapientia, et quomodo orta, referam, nec vos arcana celabo, 23. sed ejus cognitionem a prima origine vestigabo, palamque faciam, neque veritatem praeteribo. 24. Neque vero cum invidia tabidis versabor, ut qui sint expertes sapientiae. 25. Sapientum autem multitudo salus est humani generis: et prudens rex est populi firmamentum. 26. Quapropter verbis meis erudimini, et proderit vobis.

Caput VII

Omnium sors una manens. Sapientiae laudationes.

1. Sum autem ego quoque mortalis homo, similis omnium, et primigenio prognatus, 2. ac in matris alvo corpus conformatus: decem mensibus, ex sanguine ac semine viri coagulatus, cum voluptate comitata concubitum. 3. Natus autem communem aerem hausi, et in ejusdem naturae terram delapsus, primam vocem aeque ac omnes, flebilem edidi, in fasciis educatus atque curis. 4. Nullus enim rex aliud habuit nascendi primordium, 5. estque unus omnium in vitam ingressus, et idem exitus. 6. Propterea optanti mihi et oranti prudentia data est, et sapientiae spiritus obvenit, quam ego sceptris et soliis antepono, 7. et divitias, si cum ea conferantur, nihili facio, neque pretiosas gemmas cum ea comparandas duco. 8. Nam omne aurum cum ea collatum tenuis arena est: et prae ea argentum pro luto ducendum. 9. Hanc ego supra valetudinem et formam amo, 10. eamque habere malo, quam lucem, quippe cujus splendor sit inexstinctus. 11. Cum ea autem mihi cuncta simul bona, et ejus opera immensae divitiae evenerunt, 12. quibus omnibus delectatus, quod horum auctor esset sapientia, quum eam horum matrem esse ignorassem. 13. Et sedulo didici, et liberaliter impertio, nec ejus opes celo. 14. Nam is est inexhaustus hominibus thesaurus: quo qui utuntur, ii cum Deo coeunt in amicitiam, ob doctrinae dotes commendati. 15. Mihi quidem dedit Deus, ut sententiose loquerer, et iis digna, quae mihi concessa sunt, cogitarem: quippe qui et sapientiae sit auctor, et sapientum moderator. 16. Etenim in ejus manu et nos sumus et sermones nostri, omnisque prudentia et artium peritia. 17. Is enim mihi dedit rerum cognitionem verissimam, ut sciam mundi statum, et elementorum effectionem, 18. principium et finem et medium temporum, solstitiorum vicissitudines, et tempestatum mutationes, 19. annorum orbes, et siderum situs, 20. et naturas animantium, et bestiarum animos, et ventorum impetus, et ratiocinationes hominum, et stirpium differentias, et radicum vires: 21. denique quaecumque vel occulta sunt, vel aperta novi, utpote quum me omnium opifex docuerit sapientia. 22. Inest enim in ea spiritus sagax, sanctus, unigenus, multiplex, subtilis, agilis, expeditus, incontaminatus, clarus, innoxius, boni studiosus, acutus, ineluctabilis, beneficus, 23. humanus, fixus, firmus, securus, omnipotens, omnia contemplans, et omnes mentis puros tenuesque spiritus obiens. 24. Nam quovis motu mobilior sapientia omnia prae puritate penetrat, obitque. 25. Est enim quidam vapor divinae potentiae, et sincera gloriae Omnipotentis effluentia, quo fit, ut nihil in eam cadat polluti. 26. Est enim lucis aeternae splendor, et intaminatum actionis Dei speculum, et imago bonitatis ejus. 27. Et quum sit una, omnia potest: et in seipsa permanens, omnia renovat: et per saecula in sanctas animas migrans, Dei amicos et vates efficit. 28. Nihil enim armat Deus, nisi sapientiae contubernalem: 29. nam ea sole speciosior est, et omnem siderum compositionem superat, lucique comparata praestantior invenitur: 30. siquidem illi succedit nox: at sapientiam non vincit improbitas, quin ea ab extremo ad extremum valentior pertingat, et cuncta probe administret.

Caput VIII

Sapientiae dignitas, in omnibus rebus gubernatio, sapientiae fructus.

1. Hanc ego a teneris adamans quaesivi, et mihi sponsam ducere studui, ejus pulchritudinis amore captus. 2. Ea generositatis est gloriosae, Dei convictu utens, et omnium adamata Domino. 3. Est enim Dei scientiae antistes, et ejusdem operum praeses. Quod si divitiae res est in vita expetenda, quid sapientia locupletius? quae efficit omnia. 5. Quod si operatur prudentia, quis ea in rerum natura magis est artifex? 6. Quod si quis justitiam amat, justitiae labores virtutes sunt. 7. Temperantiam enim edocet et prudentiam, justitiam et fortitudinem, quibus nihil est hominibus in vita utilius. 8. Sin quis multarum rerum peritiam expetit, haec et antiqua novit, et futura conjicit: 9. sermonum fallacias et obscurarum quaestionum solutiones callet: monstra prodigiaque praenoscit, et temporum ac tempestatum eventus. 10. Hanc ergo mihi ad vitae societatem asciscere decrevi, sciens mihi bona daturam consilia, et curarum ac doloris lenimento futuram, 11. per quam et gloriam apud vulgus, et honorem apud seniores consequitur juvenis. 12. Acutus inveniar in judicio et in conspectu potentum admirandus, 13. (L.) principibus me coram stupentibus, (G.) qui me et tacentem manebunt, et loquentem attendent, pluribusque disserente me manum ori admovebunt. 14. Per hanc consequar immortalitatem, et aeternam posteris memoriam relinquam. 15. Administrabo populos, mihique gentes subjicientur, me vel auditum horrendi metuent tyranni, et vulgo bonus et bello fortis extabo: et in ea domum meam ingressus, adquiescam. 16. Nihil enim acerbitatis aut doloris habet ejus commercium atque convictus, sed delectationem ac laetitiam. 17. Haec apud me cogitans et animo perpendens esse in sapientiae cognatione immortalitatem, 18. inque ejus et amicitia iucundam delectationem, et manuum laboribus inexhaustas divitias, et collocutionis exercitatione prudentiam, et sermonum communicatione claritatem, conabar circumiens eam mihi cooptare. 19. Eram autem puer bene natus, et bona indole praeditus, quin etiam bonus ipse intaminatum corpus nactus eram. 20. Sed intelligens, me non aliter illius fore compotem, quam si Deus dedisset (quod quidem erat prudentiae, scire cujus esset beneficium), 21. interpellavi Dominum, eumque orans sic toto corde locutus sum.

Caput IX

Ad Jovam Solomonis oratio pro sapientia obtinenda.

1. Deus patrie et misericors Domine, qui cuncta tuo jussu fecisti, 2. tuaque sapientia hominem fabricatus es, ut creatis a te rebus dominaretur, 3. et orbem sancte justeque administrans, recto animo judicium exerceret, 4. da mihi assectatricem solii tui sapientiam, neve me ex tuorum cultorum numero rejicias, 5. qui tuus sum servus, ancilla tua natus, homo infirmus, aevi brevis, et judiciorum legumque peritia minor. 6. Quamvis enim sit aliquis in hominum genere perfectus, absente quidem ista sapientia, nihili est habendus. 7. Tu me tui populi regem tuorumque liberum judicem delegisti: 8. tu jussisti templum aedificari in sacro tuo monte, et in urbe tuae habitationis aram, ad imitationem tui sacri tabernaculi, quod jam olim praeparasti: 9. et una tecum operum tuorum conscia sapientia, quae, quum mundum conderes, aderat, scitque, quid acceptum tibi, quid rectum sit in tuis praeceptis. 10. Manda eam ex sacris caelis, et a tuo glorioso solio: mitte eam, ut mihi praesto laboret, intelligamque, quid tibi sit gratum. 11. (Novit enim illa et perspicit omnia) quae mihi in meis actionibus ita prudenter praeeat, et in sua gloria me custodiat. 12. Ut accepta sint opera mea, tuumque populum juste administrem, et sim mei patris solio dignus. 13. Nam quis homo cognoscat Dei consilium? aut quis perspiciat, quid velit Deus? 14. Sunt enim mortalium cogitationes miserae, periculosaque nostra commenta: 15. quippe quum mortale corpus animum gravet, obruatque mentem terrestre vas, 16. adeo ut vix multa cum cura contemplemur terrestria, et, quae sunt in manibus, aegre inveniamus: 17. tantum abest, ut caelestia quisquam pervestigare possit, aut consilium tuum cognoscere, nisi tu sapientiam dederis, 18. sanctumque tuum spiritum ex alto demiseris, ut ita terrestrium mores corrigantur, 19. et, quae tibi grata sint, doceantur homines, sapientiaque conservetur.

Caput X

Sapientiae virtus , in impium vis. In desertores ipsa sapientia. Justi adflicti securitas. Populi maerentis in sapientia quies. In Hebraeos merita sapientiae.

1. Haec primigenium generis humani patrem solum creatum conservavit, et a suo delicto vindicavit, 2. eique potestatem dedit in omnia dominandi. 3. Sed ab ea quum iratus defecisset injustus, poenas ob interemptum fratrem capitales dedit. 4. Propter quem inundatam terram denuo servavit sapientia, in vili ligno justum gubernando. 5. Haec inter improbitatis consensum gentium confusarum justum agnovit, et inculpatum Deo tutata est, ac ut erga filium animata firmum conservavit. 6. Haec justum pereuntibus impiis liberavit, elapsum ex demisso in quinque urbes incendio, 7. quarum etiamnum nequitiae testimonium perhibet fumans solum, et imperfectae tempestivitatis fructum edentes stirpes, et contumacis animae monumentum, posita salis statua. 8. Nam, neglecta sapientia, non solum detrimenta passi sunt, dum honesta ignorant, verum etiam vesaniae reliquerunt in vita indicium, ut in quibus lapsi sunt, in his ne latere quidem possint. 9. At sapientia cultores suos ex laboribus liberat. 10. Haec profugum ob fratris iram justum rectis deduxit viis, ei divinum regnum ostendit, sanctorum cognitionem dedit, suppeditavit in aerumnis, et ejus laboribus copiam suggessit, 11. per fraudem oppresso adfuit, eum locupletavit, 12. contra hostes conservavit, ab insidiantibus tutata est, et ardui certaminis victorem praestitit, ut intelligeret, omnium potentissimam esse pietatem. 13. Haec venditum justum non reliquit, sed a peccato defendit: 14. cum eo in antrum descendit, nec eum in vinculis deseruit, eousque ut ei regni sceptra attulerit, et in suos tyrannos potestatem mendacesque ostenderit ejus criminatores, et ei gloriam conciliauerit aeternam. 15. Haec pium populum inculpatamque progeniem ab infesta gente liberavit, ingressa in animum cultoris Domini: 16. formidandis regibus cum miraculis ac ostentis restitit: 17. piis laborum suorum mercedem solvit: eos mirabili via duxit, eis et tegumentum interdiu, et sideream flammam noctu praebens. 18. Eos mare rubrum traduxit, et per vastas trajecit aquas, 19. ac eorum hostibus demersis, ex imis emisit undis. 20. Itaque justi impios depraedati, tuum sanctum, Domine, nomen cantarunt, et invictam manum laudarunt uno consensu, 21. quandoquidem mutorum os aperuit sapientia, et infantium linguas reddidit expeditas.

Caput XI

Erga Israelitas beneficia per sapientiam. Fontes aquarum profusi. Trepidi Israelitae Omnipotentia Jovae, et in omnes clementia. Deus omnium animarum amator.

1. Successum dedit eorum operibus: 2. Sancti vatis opera iter fecerunt per incultam solitudinem, et in inviis locis tentoria fixerunt, adversariis restiterunt, hostes ulti sunt. 3. Quum te sitientes invocassent, data est eis ex rigida caute duroque saxo aqua, sitisque remedium. 4. Quibus enim puniti sunt eorum hostes, (L.) videlicet potionis penuria, iisdem abundantes ipsi recreati sunt, (G.) iisdem in sua penuria benigne donati sunt: 5. quum quidem illi pro perennis fonte fluminis, sanguine cruento perturbati sunt, ad arguendum de occidendis infantibus edictum: 6. at his uberrimam aquam praeter spem dedisti, ostendens per illam sitim, quemadmodum (L.) et tuos extolleres, (G.) et adversarios punires. 7. Quum enim rebus adversis afficerentur (quamquam clementer castigabantur) cognoverunt, quam iracunde poenis cruciarentur impii. 8. Siquidem hos tamquam pater castigans probasti: 9. de illis autem, tamquam rex severus, damnatis supplicium sumpsisti. 10. Et absentes autem et praesentes aeque torquebantur, duplici dolore correpti, et praeteritorum memoria gementes. 11. Quum enim audirent, dum ipsi cruciantur, illis benefieri, sentiebant Dominum. 12. Quem enim expositum olim abjectumque deridentes repudiaverant, 13. eumdem in extremo rerum eventu admirati sunt, quum siti longe alia, quam justi, laborarent. 14. Pro vesanis autem improbisque eorum cogitationibus, quibus decepti brutos serpentes, vilesque bestias colebant, 15. tu eis brutorum animalium multitudinem ultionis causa immisisti, ut intelligerent, per quae quis peccat, per eadem puniri. 16. Nec enim nequibat omnipotens manus tua, quae mundum ex informi materia condiderat, illis immittere ursorum multitudinem, aut audaces leones, aut novi generis furore plenas ignotas bestias, aut ignivomum spirantes flatum, aut sumenti crepitum efflantes, aut horrendis per oculos scintillis fulgurantes, 17. quarum non solum noxa illos conficere posset, verum etiam aspectus perterritos perdere. 18. Adde, quod sine his uno flatu deiici poterant, urgente poena, ad flatu potentiae tuae ventilati. 19. Verum omnia modo numeroque et pondere temperasti. 20. Nam multum posse tibi semper licet, et invicti roboris brachium habes. 21. Siquidem tibi perinde est universus orbis, ac staterae momentum, aut matutina gutta roris, ad terram delapsa. 22. Sed omnium misereris, qui omnia potes, et hominum peccatis ignoscis, ut redeant ad frugem. 23. Amas enim res omnes, nec eorum quidquam invisum habes, quae fecisti: 24. nihil enim fecisses, si quid odisses: 25. nedum, ut possit aliquis, invito te, manere, aut injussu tuo conservari. 26. Parcis autem omnibus, quoniam tua sunt, amator animarum, Domine.

Caput XII

Spiritus in cunctis. In priscos impios Jova. Nemo facti jovani reposcens rationem. Deus unicus, castigans et suos, acrius etiam alienos. Contumacium calamitates.

1. Nam incorruptus iste spiritus inest omnibus, 2. per quem delinquentes paulatim arguis, et eorum, in quibus peccant, submonens, castigas, ut liberati vitiis, tibi fidem habeant, Domine. 3. Etenim priscos illos tuae sacrae terrae habitatores exosus, quod deterrima veneficiorum facinora, nefariaque sacra facerent, 4. liberumque caesores immisericordes et cruentas scelerosasque dapes eorum, qui humanorum corporum viscera vescebantur, 5. et fanaticos sacerdotes, et parentes indefensarum animarum interfectores, interficere voluisti per majores nostros, 6. ut dignam Dei cultorum coloniam acciperet tellus, omnium apud te honoratissima. 7. Sed tamen illis, ut hominibus, pepercisti, 8. misistique exercitus tui praecursores vespas, quae illos paulatim profligarent, 9. non quia non posses acie impios justis in potestatem tradere, aut feris bestiis, aut severo jussu ad unum delere: 10. sed quo paulatim puniendo, locum dares paenitentiae, non ignorans, eos natura nequam esse, et eis innatam vitiositatem, nec umquam eorum mentes mutatum iri, quippe qui prosapia forent jam a principio devota. 11. Neque vero cujusquam metu veniam peccatorum illis dabas. 12. Nam quis a te facti rationem exigat? Aut quis tuo decreto resistat? Quis te ob abolitas gentes, quas tu feceris, accuset? Aut quis se tibi vindicem opponat, injustorum hominum gratia? 13. Nec enim Deus est quisquam, praeter te, cui omnia sunt curae, ut ostendas, te non inique punivisse 14. neque rex ullus aut tyrannus oculos contra te attollere audeat, pro iis quibus poenas irrogaveris. 15. Sed justus quum sis, juste administras omnia: et non meritum poenas condemnare, alienum judicas a tua potentia. 16. Nam tuae vires justitiae caput est; et quod omnibus dominaris, id ipsum facit, ut parcas omnibus. 17. Vires enim ostendis, dum non crederis esse perfecta potentia, et ignarorum audaciam refellis. 18. Tu vero potestatis arbiter ex aequo judicas, et multa cum indulgentia regis nos: quippe quum tibi, quum velis, posse liceat. 19. Verum talibus factis populum tuum docuisti, eum, qui sit justus, humanum esse oportere: et bonam spem tuis natis fecisti, te in peccatis locum dare paenitentiae. 20. Si enim cultorum tuorum hostes, et mortem commeritos, tanta cum moderatione atque admonitione ultus es, et tempore et loco dato, quo recederent a vitiis, quanta cum diligentia regis tuos natos? 21. Quorum majoribus tot bona per jusjurandum et foedera promiseris. 22. Nos igitur si castigas, hostes nostros millies gravius caedis, ut bonitatem tuam considerate perpendamus: et quum punimur, misericordiam exspectemus. 23. Itaque et insanam vitam degentes injustos per sua ipsorum scelera cruciasti. 24. Nam per erroris vias longius erraverant, deos arbitrando animalia etiam apud hostes infamia, insipientum infantium more decepti: 25. ideoque, ceu pueris ratione carentibus, poenam ad contumeliam irrogasti. 26. Quumque illi reprehensionis contumelia non corrigerentur, dignum Deo supplicium senserunt. 27. Nam per ea, quae inviti perpessi sunt, cum iis ipsis rebus, quas deos esse putabant, torquerentur, cognoverunt quem olim se nosse negaverant, verumque agnoverunt Deum: et idcirco extremo supplicio affecti sunt.

Caput XIII

Mortalium levitas. Deum ignorantium infelicitas ex idoloatria. Deastrorum cultores increpati. Idololatriae principia, fructus perniciosi.

1. Etenim natura vani sunt omnes homines, in quibus inest ignoratio Dei, quippe ex adspectabilibus bonis non possunt eum, qui est, cognoscere, nec considerandis operibus opificem agnoscunt: 2. sed aut ignem, aut flatum, aut pernicem aerem, aut astrorum orbem, aut violentam aquam, aut caeli luminaria arbitros mundi deos esse putant, 3. quorum si pulchritudine delectati deos arbitrantur, cognoscant quanto horum Dominus sit praestantior, quandoquidem ea condidit primus generator pulchritudinis. 4. Sin autem potentiam et efficaciam admirati, intelligant ex eis quanto potentior sit eorum conditor. 5. Siquidem ex magnitudine et pulchritudine rerum creatarum, collatus iis earum creator spectatur. 6. Quamquam hi minus reprehendendi sunt. 7. Nam fortasse Deum quaerentes, et invenire volentes errant: siquidem in ejus operibus versantes, scrutantur, et adspectui obtemperant, quoniam, quae cernuntur, pulchra sunt, tametsi ne hi quidem venia digni. 8. Si enim tantum cognoscere valuerunt, ut potuerint mundi cognitionem pertingere, hujus Dominum, qui fit, ut citius non invenerint? 9. Sed infelices sunt, et spes in rebus mortuis sitas habent ii, qui deos vocant humanarum manuum opera, aurum et argentum arte fabrefactum: et animalium simulacra, aut ignavum saxum, antiquae manus opus. 10. Aut si quis faber materiarius, succisa aliqua arbore tractabili, omnem circa corticem scite destrinxit, et eleganti arte fabricatus est idoneum vas ad usum vitae. 11. Rejectanea autem operis parando cibo consumpsit ad satietatem. 12. Tum illorum recisamentum ad nihil accommodum, tortuosum, ramisque nodosum truncum sumsit. 13. Et per otium diligenter sculpsit, et vacans perite formavit, ac hominis effigie figuravit, aut animalis cujuspiam vilis simile fecit, ac illito minio atque fuco, id rubro coloravit, 14. et omni in eo obducta macula, facta ei digna ipso aedicula, id in pariete collocavit, ferroque firmavit, 15. ac, ne decideret, prospexit ei: sciens, illud ne seipsum quidem adjuvare posse, quippe imaginem, et opis indignum. 16. Deinde illud pro possessionibus, pro nuptiis liberisque suis orare non erubescit, in animum adloquens. 17. Ac pro valetudine quidem imbecillum invocat: pro vita mortuum interpellat: pro auxilio ei, quo nihil est magis multilum: pro itinere ei, qui ne gressu quidem uti possit, supplicat, 18. de quaestu denique, de actione, de manuum successu ab ignavissimo petit manibus navitatem.

Caput XIV

Idololatriae initia, vanitas, pernicies. Idolum, et ejus faber abominandus.

1. Rursus navigationem adornans aliquis, ferasque permeaturus undas, lignum eo ipso, quo vehitur, vitiosius implorat. 2. Illud enim quaestus aviditas excogitavit, artifex sapientia fabricavit, 3. et tua, Pater, providentia gubernat: quippe qui per mare et undas viam iterque tutum dederis, 4. ostendens, posse te quidem omnino conservare, etiam si quis sine arte conscenderit: sed nolle opera sapientiae tuae esse otiosa. 5. Hanc ob rem perexiguo ligno credunt homines vitam suam, fluctusque trajecti navibus evadunt. 6. Et quidem jam primum pereuntibus superbis gigantibus mundi spes perfugio navium reliquit saeculo semen generis, tua gubernata manu. 7. Felix enim lignum est, per quod juste fit: 8. at manufactum detestabile est tum ipsum, tum ejus fabricator: hic, quoniam fecit; illud, quoniam, quum sit interiturum, Deus nominatur. 9. Nam aeque invisa sunt Deo et impius, et ejus impietas: etenim opus una cum opifice punietur. 10. Itaque etiam in simulacra gentium animadvertetur, 11. quoniam in opificio Dei ad nefas fiunt, et ad humanarum animarum detrimenta, et ad dementium pedes illaqueandos. 12. Siquidem scortandi caput, et vitae corruptela, est simulacrorum excogitatio atque inventio. 13. Nam nec olim erant, nec perpetuo erunt: 14. quippe hominum ambitione introducta sunt in mundum, ideoque pernix ejus finis est destinatus. 15. Quum enim quidam pater immodico luctu sublati praemature filii angeretur, imagine facta mortuum tune hominem jam ut Deum honoravit, subditisque suis sacra ac ceremonias tradidit. 16. Deinde tempore roborata impia consuetudo, pro lege servata est, et tyrannorum imperio colebantur effigies: 17. ac quos coram venerari non poterant homines, quod procul habitarent, eorum procul remotam faciem exprimentes, conspicuam venerandi regis imaginem fecerunt, ut absenti perinde ac praesenti studiose adularentur. 18. Ad cultus autem intentionem etiam imperitos pellexit artificis studium. Is enim forte dominanti placere volens, elaboravit arte similitudinem pulchrius. 19. Vulgus autem operis venustate allectum, quem modo ut hominem honorarat, mox numen existimavit: 20. atque hoc vitae fuit damnosum, quod calamitati aut tyrannidi servientes homines, nulli communicandum nomen facibus et lignis imposuerunt. 21. Tam vero non satis erat, circa Dei cognitionem errare, nisi in magno ignorantiae bello viventes, tanta mala pacem appellarent. 22. Aut enim liberorum immolationis sacrificia, aut clandestinos ritus, aut insanas ex aliis ritibus bacchationes agitando, neque vitam jam, neque connubia tuentur munda, sed alius alium, aut per insidias interficit, aut adulterando angit: 23. denique omnia passim occupat sanguis, caedes, furtum, fraus, corruptela, 24. perfidia, tumultus, perjurium, perturbatio malorum, beneficiorum oblivio, animorum labes, generis supposito, connubiorum confusio, adulterium, ac impudicitia. 25. Nam infandorum simulacrorum cultus omnis mali origo, et causa, et finis est. 26. Aut enim infante laetantur, aut falsa vaticinantur, aut vivunt injuste, aut facile pejerant, 27. utpote qui inanimatis confisi simulacris, falsum jusjurandum sibi fraudi futurum non arbitrentur. 28. Verum utraque de causa meritas luent, et quod simulacris dediti, male de Deo sentiunt: 29. et quod, spreta sanctimonia, nequiter dolo jurant. 30. Non enim eorum, qui jurantur, potentia, sed peccantium ultrix justitia semper injustorum delicta plectit.

Caput XV

Vox fidelium ad laudandam Jovae clementiam. Deum agnoscere justitiae apicem esse.

1. Tu vero Deus noster es benignus atque verus, lentus, et omnia clementer administrans. 2. Etenim si peccaverimus, tui sumus, scientes tuam potestatam, non peccabimus vero, scientes, nos tuos censeri. 3. Nam novisse te, absoluta justitia est: et tuam scire potestatem, radix immortalitatis. 4. Nec enim deceperit nos hominum improborum inventum, nec adumbrationum labor infructuosus, figurae variis maculatae coloribus, 5. quorum aspectus in tementibus cupiditatem parit, ita ut imaginis mortuae speciem inanimam aveant: 6. malorum amatores, quali spe digni sunt et qui faciunt, et qui concupiscunt, et qui venerantur. 7. Nam figulus mollem humum laboriose presans, fingit ad usum nostrum quidvis, ac ex eadem argilla et honestis operibus servitura vasa, et his contraria pariter effingit, eorumque, quis cujusque in utroque genere sit usus, arbiter est figulus. 8. Atque idem ille pessime locans operam, vanum Deum fingit, ex eodem luto, quum ipse nuper e terra natus, brevi sit in eamdem, ex qua sumptus est, abiturus, quum animae debitum ab eo exigetur. 9. Sed ei cura est, non quam sit laboraturus, neque quam sit vitae brevis, verum certat cum aurificibus et argentariis, aerariosque fabros aemulatur, res nihili fingere gloriosum ducens. 10. Cujus quidem et cor pulvis est, et spes terra vilior, et vita argilla abjectior, 11. qui eum ignoret, qui finxit ipsum, qui ei operosam inspiravit animam, et vitalem spiritum insufflavit. 12. Sed illi vitam aetatemque nostram ludum esse arbitrantur, lucrosamque nundinationem, qui dicant, undequumque, etiam ex mala re, quaestum esse faciendum. 13. Is enim omnium optime fecit peccare se, qui ex terra materia, fragilia vasa, signaque fabricatur. 14. Sed longe amentissimi ac puerilibus animis miseriores sunt tui populi hostes, qui ei imperant, 15. qui omnia simulacra gentium pro diis habeant, quibus nec usus oculorum est ad videndum, neque nares ad hauriendum aerem, nec aures ad audiendum, nec manuum digiti ad tangendum, nec pedes ad gressum habiles. 16. Eos enim fecit ac finxit homo, qui ipse precarium spiritum habet, quum nullus homo similem sibi possit Deum fingere. 17. Sed mortalis ipse mortuum efficit manibus nefariis, quum sit ipse praestantior, quam sint ipsius numina, quippe qui vivat, illa numquam. 18. Quinetiam invisissima venerantur animalia, quae collatis inter sese brutis, sunt aliis deteriora, 19. ne tanta quidem pulchritudine praedita (qualem animalium forma capit) ut expetantur: quae denique Dei et laude carent et favore.

Caput XVI

Quantae sint deastricolarum poenae. In Aegyptios calamitates. Erga Israelitas beneficia.

1. Propterea per familiam merito puniti sunt, qui per multitudinem bestiarum cruciati fuerint: 2. pro qua poena populo tuo benefecisti, avidae appetentiae cibum novi saporis exhibendo, videlicet coturnices, 3. ut illi quidem quamvis cibum cupientes, tamen, propter immissorum in se animalium appetentiam, etiam a necessariis cibis appetendis abhorrerent: hi vero paulisper penuriam passi, etiam novum participabant saporem. 4. Oportebat enim illis injuste imperantibus, inevitabilem penuriam accidere: his autem dumtaxat ostendi, quo pacto eorum hostes cruciarentur. 5. Nam quum eos tam gravis bestiarum furor invasisset, ut tortuosorum serpentum morsibus interirent, 6. non duravit ad extremum ira tua, sed castigationis gratia paulisper turbati sunt, salutare signum habentes, quo legis tuae praecepta recordarentur. 7. Non enim qui respiciebat, per rem visam, sed per te, servatorem omnium, servabatur. 8. Atque in eo nostris persuadisti, eum esse te, qui ab omni malo tueare, 9. quod, quum illos locustarum muecarumque moribus interemisses, ita ut nullum inveniretur eorum vitae remedium, quippe qui digni essent, qui talibus plecterentur, 10. natos tuos ne venenatorum quidem draconum vicere dentes, utpote tua intercedente misericordia, et eos sanante. 11. Siquidem ad oraculorum tuorum recordationem stimulabantur, citoque servabantur, ne in altam oblivionem prolapsi, tuo beneficio retrahi non possent. 12. Nam nec herba, nec malagma curavit eos, sed sermo tuus, Domine, qui sanat omnia. 13. Tu enim vitae necisque potestatem habes; tu ad Orcui portas deprimis, et idem inde retrahis. 14. Homo quidem improbitate sua interficit, sed egresso spiritum non revocat, nec sublatum animum dissolvit. 15. At tua manus ut effugiatur, fieri non potest. 16. Negantes enim impii, te sibi notum esse, robore brachii tui verberati sunt, insuetis pluviis, grandinibus, et imbribus inevitabilibus infestati atque confecti. 17. Quod enim maxime incredibile est, in aquam omnia extinguentem vim summam habebat ignis, quippe ipso mundo propugnatore justorum. 18. Nam modo mitescebat flamma, ne immissa in impios animalia combureret, sed ipsi se palam divinis poenis agi viderent: 19. modo etiam inter aquam, supra ignis vires, ardebat, ut sceleratae regionis fetus corrumperet. 20. Pro quibus rebus angelorum cibo pavisti tuos, eisque paratum nullo labore panem de caelo missisti omni voluptate pollentem, omnique gustui accommodatum. 21. Nam quod tu praebebas, id tuam erga natos suavitatem patefaciebat, quod vescentis appetentiae subserviens, ad cujusque voluntatem temperabatur. 22. Nix quoque et glacies ignem sustinebant, neque liquefiebant, ut illi cognoscerent. 23. Qui ignis inter grandinem et pluvias ardens atque fulgurans, hostium fruges corruperat, eumdem rursum, ut alerentur justi, suas ipsius vires oblitus esse. 24. Rerum enim natura tibi conditori obsequens, et in poenas contra improbos intenditur, et eorum, qui tibi confidunt, gratia remittitur ad beneficium. 25. Propterea tum quoque in omnia se transferens, tuae omnium nutrici benignitati inserviebat ad egentium arbitrium, 26. ut discerent tui nati, quos adamasti, Domine, non frugum proventu homines ali, sed verbis tuis, eos qui tibi fidem habent, conservari. 27. Quod enim igni non corrumpebatur, idem plane exiguo solis radio calefactum liquescebat, 28. ut notum esset, solem agendis tibi gratiis praeveniendum, et te sub ortum lucis interpellandum esse. 29. Nam ingratorum spes velut hiberna glacies liquescet, et inutilis aquae ritu diffluet.

Caput XVII

Jovanae voluntatis, judiciique majestas. Mirifica puniendorum impiorum ratio.

1. Sunt enim magna tua judicia, (L.) Domine, (G.) et inenarrabilia (L.) verba, (G.) ideoque imperiti errarunt homines. 2. Nam arbitrati, se sanctam gentem oppressuros, scelerati, tenebrarum vinculis et longae noctis constricti, conclusi tectis ab aeterna providentia extorres jacuerunt. 3. Siquidem in occultis peccatis lucifugo oblivionis velamento latere se putantes, profligati sunt, attoniti graviter, spectrisque perturbati. 4. Nec enim, quae continebat eos latebra, servabat impavidos: sed confragosi sonitus circumsonabant, et tristi obstipoque vultu lemures apparebant. 5. Et ignis quidem nulla vis lucere poterat, nec siderum fulgentes flammae inamabilem illam noctem valebant illustrare. 6. Tantum eis ultro apparebant pleni timoris ignes, quo aspectu parum perspicuo perterriti, graviora putabant, quae (L.) non (G.) cernebantur. 7. Jacebant autem magicae artis praestigiae, et prudentiae jactantia turpissime refutabatur. 8. Nam qui se promittebant aegrotantis animi timores ac perturbationes depulso, iidem ridicula timiditate laborabant. 9. Quamvis enim nihil eos turbulentum terreret, bestiarum transitionibus serpentumque sibilis consternati, peribant tremebundi, et inevitabilem prorsus aerem intueri recusantes. 10. Est enim timida res improbitas, proprio teste damnata. 11. Semper autem augentur adversa, comitante conscientia. 12. Nihil enim est metus, nisi destitutio adminiculorum rationis. 13. Quum autem minus est intus expectatio, plura opinatur, propter ignorationem causae cruciatum exhibentis. 14. Ergo illi impotentem vere noctem, et ab impotentis Orci recessibus profectam, eodem somno sopiti, 15. partim spectrorum monstris exagitabantur, partim animi defectione exanimabantur. 16. Repentinus enim eos inexspectatusque pavor invadebat: atque ita quicumque tandem ibi collapsus erat, is in carcerem citra ferrum conclusus custodiabatur. 17. Nam sive quis agricola, sive pastor erat, aut solitariorum laborum operarius, is oppressus, inevitabilem necessitatem sustinebat. 18. Siquidem una tenebrarum catena omnes constricti erant, sive silens spiritus, sive denso inter ramos modulatus avium sonitus, sive murmura, quae violenter decurrentis, 19. sive immanis ruentium saxorum fragor, sive salientium animalium cursus inaspectabilis, sive mugientium saevissimarum bestiarum vox, sive repercussa montium cavernis echo eos metu exanimabant. 20. Quum enim totus orbis clara luce collustraretur, et inoffensis operibus occuparetur, 21. solis illis gravis incumbebat nox, imago excepturarum eos tenebrarum, qui ipsi sibi graviores erant tenebris.

Caput XVIII

Lux praevia, et dux in solitudine Israelitis. Aegyptiorum clades.

1. At tuis piis maxima lux erat, quorum illi vocem quidem audientes, sed faciem non videntes, 2. quod quidem non et illi eadem paterentur, beatos praedicabant: quod autem injuria lacessiti, non laederent, gratias agebant, et inimicitiarum veniam rogabant. 3. Pro quibus tu tuis igneam columnam, quae et itineris ignoti dux, et honorificae peregrinationis sol innocuus esset, exhibuisti. 4. Etenim digni erant illi, qui luce privati in tenebris tenerentur, qui conclusos tenuissent tuos natos, per quos legis immortale jubar saeculo tradendum erat. 5. Quum igitur illi piorum tuorum infantes occidere decrevissent, tu uno exposito, et ad confutandos illos servato puero, eos tot liberis orbasti, et universos in vehementi aqua perdidisti. 6. Fuerat enim nostris praecognita majoribus illa nox, ut certo sciens jusjurandum, cui crediderant, bono essent animo. 7. Atque ita consecutus est tuus populus, et justorum salutem, et hostium perniciem. 8. Nam quod adversarios ultus es, hoc ipso nos monitos affecisti gloria. 9. Quum enim clam sacrificaret pii bonorum nati, et divinam legem concorditer sancirent, caedem pariter et bona et pericula participaturos esse sanctos, patribus jam laudes praecinentibus, 10. obstrepebat dissonus hostium clamor, et miserabilis puerorum, qui deplorabantur, luctus dimanabat. 11. Eadem autem poena servus una cum domino affectus, et eadem plebejus cum rege passus erat, 12. pariterque cuncti uno mortis nomine mortuos habebant innumerabiles, adeo ut ad sepeliendum vivi non sufficerent, quando uno momento praeclarissima proles interierat. 13. Quum enim propter veneficia nihil crederent, in primogenitorum exitio confessi sunt, Dei filium esse populum. 14. Nam quieto silentio omnia tenente, et nocte suum medium dividente cursum, 15. Omnipotens sermo tuus de caelo ex regali solio, severissimus bellator, in medium profligatae regionis desiliit, 16. acutum apertissimi tui mandati ensem ferens, et ita omnia morte complevit, quum quidem et caelum tangeret, et in terra ingrederetur. 17. Tum illos subito visa somniorum graviter perturbare, et inexspectati timore invadere, 18. quum alius alibi jacens semivivus, ob quam moreretur causam indicaret: 19. Id enim turbulenta somnia praesignificarant, ne ignari cur mala paterentur, perirent. 20. Tetigit autem etiam justos experientia mortis, et cladem in desertis accepit civitas, sed non diu duravit saevitia. 21. Properavit enim vir integerrimus propugnare, et sui muneris arma, preces, et suffimenti piaculum gestans, furori restitit, et calamitatis finem imposuit, ostendens se famulum esse tuum. 22. Vicit autem turbam non robore corporis, non armis usus, sed verbis punitorem superavit, commemorando majorum jurejurando atque foedere. 23. Nam acervatim jam collapsis aliis super alios mortuis, medius obstants saevitiam praecidit, et ad viventes aditum interclusit. 24. Inerat enim in indumento talari totus ornatus, et patrum decora in quadruplicis lapidum ordinis caelatura, majestasque tua in ejus capitis diademate. 25. His perditor ille cessit, haec extimuit, quod saevitiam vel tentasse satis esset.

Caput XIX

Aegyptiorum caedes miseranda. Israelitarum evasio.

1. At impiis usque ad extremum furor immisericors institit. Praevidebat enim ille etiam quid facturi essent, 2. videlicet fore, ut, quos abire permisissent, et studiose deduxissent, eosdem paenitentes persequerentur. 3. Adhuc enim in manibus habentes luctus, et ad sepulcra mortuorum lamentantes, aliud adhibuerunt dementiae consilium: et quos supplicando ejecerant, eosdem ut fugitiuos insecuti sunt. 4. Trahebat enim eos ad eum exitum digna necessitas, et eorum, quae acciderant, oblivionem injiciebat, ut quod supplicii cruciatibus deerat, explerent, 5. Et populus tuus incredibile experiretur iter, et illi novam mortem invenirent. 6. Etenim tota rerum natura in suo genere rursum de integro transfigurabatur, tuis mandatis serviens, ut tui nati conservarentur illaesi: 7. Castra nubes umbrabat: ubi steterat aqua prius, conspecta est emersa tellus arida: pro eo quod fuerat mare rubrum, fuit iter expeditum, et herbosus ex gurgite violento campus, 8. per quem tota gens transiit, tua manu protecti, miranda monstra intuiti. 9. Ergo ut equi pasti, utque agni exultarunt, laudantes te, Domine, liberatorem suum. 10. Meminerant enim adhuc quae in peregrinatione accidissent, ut pro animalium genere tellus insecta edidisset, pro aquatilibus flumen ranarum multitudinem evomuisset. 11. Postremo etiam novum avium genus viderunt, quod cupiditate ducti delicatas postulassent dapes. 12. Nam ad mitigandos eos ascenderunt eis ex mari coturnices, quum interim a sontes invasissent poenae, non sine praegressis fulminum vi portentis. 13. Nam digna perversitate sua patiebantur, qui graviorem inhospitalitatem exercuissent. 14. Siquidem alii ignotos advenas non recipiebant: alii bene meritos hospites in servitutem redigebant. 15. Jam vero quonam supplicio puniendi, qui extraneos vel inimice acciperent, vel festive admissos, et jam ejusdem juris factos, gravibus afflictarent laboribus? 16. Ergo etiam caecitate mulctati sunt, ut illi pro foribus hominis justi, eum tetris circumfusi tenebris suarum quisque forium introitum quaererent. 17. Nam elementa alia in alia concinne migrantia mutant nomen, sicut in fidibus concentionis soni, quum tamen semper sonitu maneant, id quod licet ex iis quae acciderunt diligenter contemplandis conjicere. 18. Nam et terrestria in aquatilia mutabantur, et natatilia in terram transibant: 19. Ignis retinebat in aqua vim suam, aqua extinguendi vim oblita. 20. Rursum flammae a mortalibus animantibus calcatae, earum carnes non conficiebant, nec immortalis cibi glaciale genus, liquatu facile, liquefaciebant. 21. Etenim per omnia, Domine, populum tuum amplificati, ac decorasti, neque commisisti ut non ei et tempore adesses et loco.