Carmen de Deo (Dracontius)

by Dracontius Blossius

Dracontius Blossius

Carmen de Deo

Saeculo V

editio: Migne 1850
fons: Corpus Corporum

Migne Patrologia Latina Tomus 60

Dracon.CaDeDe 60 Dracontius Parisiis J. P. Migne 1847 early modern edition, no apparatus this file was encoded in TEI xml for the University of Zurich's Corpus Corporum project (www.mlat.uzh.ch) by Ph. Roelli in 2013 Classical Latin orthography latin

Liber I.

Qui cupiunt animis placidum rescire Tonantem,
Hoc carmen prae mente legant, dum voce recensent.
Agnoscent quod templa poli, quod moenia coeli
Auctorem confessa suum veneranter adorent,
 5Quinque plagae, septemque poli, sol, lunaque, et astra.
Sidera, signa, noti, nix, imber, grando, pruinae,
Fulmina, nimbus, hiems, tonitrus, lux, flamma, procellae,
Coelum, terra, iubar, chaos, axis, flumina, pontus,
Vel quidquid natura dedit praecepta creare.
 10Hoc agit, et sequitur variis sub casibus iras,
Et pia vota Dei miseris hinc, inde beatis
Pro meritis morum, pro certo tramite vitae.
Paupertas, mors, vita, salus, opulentia, languor,
Taedia, tristitiae, splendor, compendia, damnum,
 15Gaudia, nobilitas, virtus, prudentia, laudes,
Affectus, moeror, gemitus, successus, egestas,
Ira potestatum, trux indignatio regum,
Omnia quae veniunt, bona, gaudia, tristia, acerba,
Descendunt ex arce Dei, de sede Tonantis,
 20Cui pietas aeterna manet, lux, spiritus, [ardor,
Et cui dicuntur laudes sine fine perennes;
Et merito, quia fine carens primordia nescit.
Rerum causa Deus tetrum chaos igne resolvens,
Igne creata fovet, nam totum flamma vaporat,
 25Et flammae pascuntur aquis, quibus omnia constant,
Nubibus, et radiis solis pascentia anheli.
Inde potens generare manet natura creatrix,
Inter se retinens, quidquid per saecla refundit.
At pietas quia Dei virtute modesta est,
 30Clade repentina nunquam punire nocentes
Assumit, cohibet poenam, poenamque minatur,
Conscia quo Dominum possit mens nostra precari,
Et peccatorum veniam non laesa mereri.
Sic impune reis licuit peccasse fatendo.
 35Ante prophetarum dictis patuere futura,
Sed postquam Christus descendit ab aethere, culpam
Dissolvens nostram, ne esset ignara, iuvatur
Gens hominum, natura docet, quaecunque propiaquant,
Ne lateat mortale genus, quod cuncta pericia
 40Praemonet ante Deus pius, atque elementa fatigat,
Prodigiis, signisque creent ut monstra timorem.
Nam sibi dissimiles saepe expavere vel ipsae
Quadrupedes partus, steriles fecundior artus
Accendit vapor, et pariturae viscera mulae.
 45Nec modo quadrupedes: mulier quae protulit, horret,
Et pavet infelix enixa puerpera partus.
Sic peccata parant casus inferre sinistros.
Quid iam peccantes vita mereantur iniqua,
Significat damnans hominis natura reatum.
 50Quid fera, quid pecudes, quid peccavere volucres?
Quid coelum, quid terra, polus, quid pontus et astra,
Quid solis radit, quid lunae frigidus orbis?
Nonne fatigantur dantes per tempora signa?
Nam ventura monet per tot praesagia corvus
 55Proditor, et sit quid post tempora certa futurum
Cornix effatur; pecudes volucresque loquuntur,
Quod hominis mala lingua tacet, fera bellua; pisces
Prospiciunt proprii generis servare figuras,
Contra naturam dum turpia membra rebellant.
 60Iam micat unde polo veniens quicunque cometes,
Hinc mortes et monstra creat, hinc unda cruorem
Inficit, et spumis rubicundior alveus exit,
Hinc calidas pluit imber aquas, et roscida tellus
Sanguine puniceas spicis producit aristas,
 65Et viola est mentita rosam pallore fugato,
crubor infelix et candida lilia tinxit.
Tertia sors erebi terrae praerumpit hiatum,
Et discit perferre diem, violare serenum
Audet, et exsangues coelo producere manes,
 70Vivida funereis admiscens ora sepultis
Pestibus, Herculeos mundo mentita furores;
Cum niger umbrarum veniens exercitus orbem
Appetit, invadens non humida tempora lunae.
Auditum mugire solum, solisque tenebras
 75Quis neget, et stellas alieno tempore visas,
Caeruleum pallore diem, roseumve colore,
Lunaremque globum fuscata lampade tectum,
Et mare purpureum nudato littore siccum,
Piscibus Oceani proprias sitientibus undas?
 80Nescia mentiri rerum cognata fidelis
Conservat natura fidem pietate parentis,
Participans, quaecunque fient, mundoque minentur,
Ostentis ventura monens, ut pectore laeto,
Si bona sunt ventura, bonis nos ante fruamur,
 85Si mala portendant, liceat pacare precando
Naturae coelique Deum post saecla manentem.
Nemo ferire volens se praemonet inde cavendum:
Sed qui terret, amat. Sic indulgentia poenam
Praevenit, et nullos cupiunt tormenta reatus.
 90Non negat Omnipotens veniam cuicunque roganti,
Supplicium cum saepe neget, licet inde minetur
Omnibus, et nullum feriat censura Tonantis,
Ni vitium peccantis agat perstando maligne.
Et quemcunque ferit, moderanter temperat ictus,
 95Corrigit errantem, nec punit morte repente,
Si peccare diu parcat quicunque profanus.
Sed cum perstat homo semper delicta sequendo
Sentiet iratum poena plectente furorem.
Nemo Deum sentit, quoties irascitur ulli,
 100Indulget, cohibetque minas pietatis amore,
Donec ab excelsis veniat vindicta coercens;
Impete terribili gravis irruit ira repente,
Sensim rursus adest nullo terrore iuvante,
Et non agnoscit Dominum quicunque furentem,
 105Donec in extremos gemitus recidente ruina
Ingravat incautum graviori pondere frangens.
Sed non est omnis manus exstirpanda reorum;
Solos quippe necat, quos cernit nolle reverti,
Addere sed gravibus peccatis crimina dura.
 110Nam mox tempus adest veniens, quo vota recurrant
Ad meliora semel, sed non reditura secundo,
Ac scelus abiiciant lacrymis, et corde reatum.
Quis genus humanum nescit servare volentem
Auctorem, dominumque Deum? cui contulit orbem,
 115Per tot facta Deus quod sexta luce creavit.
Prima dies nam lucis erat, mors una tenebris:
Lux datur ante polos, lux clari causa diei,
Lux iubar aethereum, lux noctis limes, et umbrae,
Lux facies rebus cunctis, et lux elementis,
 120Lux genitis factisque calor, lux gratia solis,
Lux decus astrorum, lux aurea cornua lunae,
Lux fulgor coeli, lux et primordia mundi,
Lux splendor flamm e, lux magni temporis index,
Lux opus auctoris primum, lux cardo pudoris,
 125Lux honor agricolis, requies lux omnibus aegris,
Lux aevi meta, lux quae dat tempora metis,
Qua bene constructa mundi primordia lucent.
Clarus ubique Deus, nunquam maculabilis auctor,
Quem non obscurant quacunque ex parte tenebrae,
 130Nec celantur ei quaecunque obscura geruntur.
Initium factis lucem dat lucis origo.
Quanta spes mundi praemissa est principe luce?
Quae totum praecessit opus quod continet orbis,
Quae solis praevenit iter, lumenque coruscum,
 135Cuius iussit ope clarescere cuncta creata.
Altera quippe dies coeli convexa meretur,
Et supra coelos ingentia flumina dantur,
Ac dominatur aqua glomeratis fontibus alma,
Ignibus aethereis coelesti sede locatis.
 140Unda beata nimis, meruit quae tecta polorum,
Celsa favore Dei, iussu suspensa Tonantis.
Limitibus contenta suis elementa morantur,
Nec flammas restinguit aqua, glaciemve teporat
Flammeus ignis aquae. Servant sub lege tenorem
 145Incorrupta suum, non impugnata vicissim:
Nec discreta quidem, sed nec permixta morantur.
Tertia caeruleum ponti lux edidit aequor,
Fluctibus immensis pelagi freta glauca liquescunt,
Et mare navigerum quatitur spumantibus undis.
 150Ipsa dies terram meruit de fluctibus actam.
Eruitur tellus vasto demersa profundo,
Et solidante globo gravior per inane pependit,
Axe ferente solum, sunt pro radicibus undae:
Quam molles portant, ceu fundamenta, liquores,
 155Arida materies rapitur de corde fluenti
Nondum mater humus, cuius pars solvit arenas,
In glebas pars membra ligat, pars saxea turget,
Et cautes stat montis apex, pars flumina mergit,
Planitie pars tensa iacet, pars littora curvat,
 160Pars datur in tumulos, pars aspera rupibus horret,
In scopulos pars certa riget, pars valle profunda
Cingitur, et colles tumidi iuga celsa supinant,
Atque humiles campos spatiis aequalibus aptant.
Pars data dulcifluis undantis fontibus agri.
 165Promitur herba virens, it surculus omnis in auras,
Et semper vestita comis frondescit oliva.
Omnia poma virens profert, nec parturit arbor,
Linguae laurus honos solvit donanda poetis.
Torta per obliquos it vitis in orbe corymbos,
 170Verberat et palmes ramos fluitante flagello;
Vinea pampineos subarundinat ebria campos,
Munera laetitiae spondens pendentibus uvis,
Fructibus et variis redolent florentia rura.
Una parens tellus non unum fundit odorem,
 175Sed quot sunt herbae, tot permiscentur odores.
India tunc primum generans pigmenta per herbas
Eduxit sub sole novo, rudibusque racemis.
Est locus in terra diffundens quatuor amnes,
Floribus ambrosiis gemmato cespite pictus,
 180Plenus odoriferis nunquam marcentibus herbis,
Hortus in orbe Dei cunctis felicior hortis.
Fructus inest anni, cum tempora nesciat anni.
Illic floret humus semper sub vere perenni,
Arboreis hinc inde comis vestitur amoene,
 185Frondibus intextis ramorum murus opacus
Stringitur, atque omni pendent ex arbore fructus,
Et passim per prata iacent: non solis anheli
Flammatur radiis, quatitur nec flatibus ullis,
Nec coniuratis furit illic turbo procellis.
 190Non glacies districta domat, non grandinis ictus
Verberat, aut gelidis canescunt prata pruinis.
Sunt ibi sed placidi flatus, quos mollior aura
Edidit exsurgens nitidis de fontibus horti.
Arboribus movet illa comas, de flamine molli
 195Frondibus impulsis, immobilis umbra vagatur;
Fluctuat omne nemus, et nutant pendula poma.
Ver ibi perpetuum communes temperat auras,
Ne laedat flores, et ut omnia poma coquantur.
Non apibus labor est ceris formare cicutas:
 200Nectaris aetherei sudant ex arbore mella,
Et pendent foliis iam pocula blanda futura,
Pendet et optatae vivax medicina salutis:
Caetera depingit variis natura figuris.
Auroram iam quarta dies praemiserat undis,
 205Et rutilante polo compresserat astra rubore.
Mox solis radiare globum iubet igne salutis:
Flamma salutaris perfundit lumine mundum,
Cuncta salutifero rident elementa vapore,
Cuius ab igne suo lunam iubet ire secundam;
 210Nigra tenebrarum corrumpere tempora noctis,
Et trepidum proferre diem comitante quiete:
Candida somnigeris collustrat cornibus axes,
Quae numero est crescente brevis, sed plena minore.
Flammeus ornatus coeli per sidera fulsit:
 215Officia et stellis, numeros, et nomina iussit,
Tempora distribuit, loca contulit, ignibus egit,
Limitibus fixit, iubar induit, axe rotavit,
Cursibus aptavit, coeli regionibus addit.
Agminis innumeri nec flammea sidera coelum
 220Destituunt quaecunque die, sed luce premuntur
Luminis immensi radiato vertice fusi.
Nec mirum, si clara latent sub sole corusco
Sidera, quo mundum monstrat mensura minorem,
Qui fovet igne pio coelum, mare, sidera, terras,
 225Concepta virtute Dei, quem sphaera polorum
Sustinet, et sentit dominum per cuncta tonantem,
Cuius ab imperio veniunt, quaecunque ministrant,
Omnia: iussus agit totum, sub lege laborat
Miles et ipse Dei, cum lunam, et sidera cuncta
 230Ostentat, sub vere novo, sub tempore primo,
Sub tirone die veterana in saecla paratus.
Vidit quinta dies animalia cuncta profundi.
In corpus solidantur aquae, nervique ligantur.
Musculus humor erat, fluctus durescit in ossa,
 235Atque oculi gemmantur aquis humore gelato:
Et quot sunt fluctus, tot forsan in aequore pisces
Luserunt fluido per caerula vasta natatu,
Et crispante freto perflabant naribus undas,
Terrigenis factura cibos post cuncta creandis.
 240Exsilit inde volans gens plumea laeta per auras,
Aera concutiens pennis crepitante volatu:
Ae varias fundunt voces modulamine blando,
Et, puto, collaudant Dominum meruisse creari.
Hae niveo candore nitent, has purpura vestit,
 245His croceus plumae color est, has aureus ornat,
Albentes aliis pennae solidantur ocellis,
Atque hyacinthus adest per colla et pectora fulgens.
Eminet his cristatus apex, has lingua decorat,
Et brevitas formae pensatur voce canora.
 250Has virides pennae reddunt, has discolor ornat
Pluma, per innumeras currens pictura volucres:
Et rudibus tenuem subtexunt aera pennis.
Ipsa dies folium ramis, et floribus herbas
Evomit, et spicis acuit seges omnis aristas.
 255Silva comis vestita viret, nidosque loquaces
Exhibet, et varias decantat garrula voces,
Cum vagabunda volat commotis plausibus ales,
Frondibus insidens vento cum fronde movetur,
Unguibus ad ramos infixa tenacibus haerens.
 260Pennigerum vernare nemus vapor urget in usus
Pignoris, et molli durescunt ova tepore:
Pennantur membrata globis, animantur, anhelant,
Rumpuntur, confracta sonant, nutrita volatus
Tentant, et rudibus librantur in aera pennis.
 265Sed cum discordent inter se elementa coacta,
Fetibus eductis concordant unda, vel ignis.
Unda creat volucres, producit flamma volucres.
Pabula montis erant, sed non qui pasceret herbas,
Affuit: intactae senuissent floribus herbae,
 270Ni pascenda daret tellus iumenta per agros.
Sexta dies phoebi rutilo processerat ortu,
Cum natura parens gignit animantia terris.
Cornibus erumpunt armata fronte iuvenci.
Et per prata vagum sequitur sua bucula taurum.
 275Cervus in arva fugax palmatis cornibus errat,
Et velox prorumpit equus, pecus utile bellis.
Impia terribiles producit terra leones.
Simplicitas ovium fraudes passura luporum,
Et raucos timuit discurrens dama molossos.
 280Spumat aper, mortes lunato dente minatus,
Et latus obliquans meditatur praelia torvus.
Nec massyla fames duros descendat in armos,
Aut aper alter eat spumantia bella movere.
Gignitur omne genus pecudum, genus omne ferarum
 285Inter prata vagum nullo custode per herbas.
Instar montis habens incedit bestia mole.
Promitur anguis hians, quatiens sub dente venenum,
Et maculosa repit squamis per viscera serpens
Atra venena nocens missura e flatibus oris,
 290Et subito sparsura graves per sibila mortes,
Atque eadem membris impertitura medelas.
Sed ne cuncta simul passim per cuncta fuissent,
Distribuit loca certa Deus, et tempora fixit.
Tempore non uno veniunt, quae saeva vocantur.
 295Non semper movet arma leo, nec scorpius ictus
Semper habet, nec semper agit fera vipera morsus,
Nec semper tollunt ad vulnera colla cerastae,
Nec semper furit unda maris, nec semper adurit
Solis ubique calor, pro tempore temperat ignes
 300Pro regione plagae, pro tempore temperat undas,
Et modo bellantes fluctus freta pigra iacebunt.
Ipse polus, qui grande tonat, sine nube serenus
Iam tacet, et puro redeunt sua lumina coelo.
Multa locis data sunt variis dispersa per orbem.
 305Arida vipereos angues suscepit arena,
Humida sortitur tenus fera colla leonum,
India cum gemmis et eburnea monstra minatur.
Bellua divinos inter generatur odores,
Ambrosiasque rapit male frangens bestia messes,
 310Incertusque color tigris per mille colores
Montibus Hyrcanis venit, atque effeta marito
Mittitur, ut vincat currens orbata procel as.
Cornibus erectis sortita est Africa damas,
Concava suscipiunt per montes saxa dracones.
 315Caetera distribuit diversis semina terris,
Plurima coniunxit, sed cespite multa diremit.
Munera praeterea funduntur divitis auri,
Protulit eximias et ditior India gemmas,
Producunt niveos et littora rubra lapillos;
 320Flammantes, viridesque tulit Babylonia crustas,
Persida nobilitant pretiosis littora gemmis,
Frigidus et roseo carbunculus ardet honore;
Seres fila trahunt nullo sub pollice ducta,
Balsama Caesareos plorant virgulta per agros,
 325Et nimis ambrosium lacrymae daut munus odoris.
Cinnamon interior profert sub Phoenice tellus,
Solis amica nimis: nam non de sole perusta
Haec nardi flores, haec portio fundit amomum.
Omnibus his genitis, animal rationis amicum
 330Formatur virtute Dei, limatur in artus,
Ut dominanter eat moderatior omnibus unus,
Naturae iussu quae protulit omnia princeps.
Ast hominem non terra parit, non pontus ab undis,
Non coelum, non astra creant, non purior aer:
 335Sed dominaturum cunctis dominator, et auctor
Plasmavit per membra virum de pulvere factum.
Limus adhuc deformis erat, membratur in artus
Corporeos species hominis, coelestis imago.
Conspicitur nova forma viri, sine mente parumper,
 340Spiritus infusus subito per membra cucurrit,
Et calefacta rubens tenuit praecordia sanguis.
Mox rubuere genae, totos rubor inficit artus,
Iam cutis est, qui pulvis erat, iam terra medullas
Ossibus includit, surgunt in messe capilli,
 345Orbe uncant gemino gemmantia lumina visus,
Et vocem compago dedit, nova machina surgens
Auctorem laudare suum, gavisa, quod esset.
Tunc oculos per cuncta iacit, miratur amoenum
Sic florere locum, sic puros fontibus amnes
 350Quatuor undisonas stringenti gurgite ripas
Ire per arboreos saltus, camposque virentes
Miratur: sed quid sit homo, quos factus ad usus,
Scire cupit simplex, et non habet unde requirat:
Quo merito sibimet data sit possessio mundus,
 355Et domus alma nemus per florea regna paratum;
Ac procul exspectat virides iumenta per agros,
Et de se tacitus, quae sint haec cuncta requirit,
Et quare secum non sint haec ipsa, volutat
Nam consorte carens, cum quo conferret, egebat.
 360Viderat Omnipotens haec illum corde moventem,
Et miseratus ait: Demus adiutoria facto,
Participem generis: tanquam si diceret auctor,
Non solum decet esse virum, consortia blanda
Noverit, uxor erit, cum sit tamen ille maritus,
 365Coniugium se quisque vocet, dulcedo recurrat
Cordibus innocuis, et sit sibi pignus uterque,
Velle pares, et nolle pares, stans una voluntas,
Par animi concors, paribus concurrere votis,
Ambo sibi requies cordis sint, ambo fideles,
 370Et quicunque datur casus, sit causa duorum.
Nec mora, iam venit alta quies, oculosque supinat
Somnus, et in dulcem solvuntur membra soporem.
Sed cum iure Deus, nullo prohibente, valeret
Demere particulam, de qua pius ipse pararat,
 375Ne vi ablata daret iuveni sua costa dolorem,
Redderet et tristem subito, quem laedere nollet,
Fur opifex vult esse suus: nam posset et illam
Pulvere de simili princeps formare puellam.
Sed quo plenus amor toto de corde veniret,
 380Noscere in uxore voluit sua membra maritum.
Dividitur contexta cutis, subducitur una
Sensim costa viro, sed mox reditura marito.
Nam iuvenis de parte brevi formatur adulta
Virgo, decora, rudis, matura tumentibus annis,
 385Coniugii, sobolisque capax, quibus apta probatur,
Et sine lacte pio crescit infantia pubes.
Excutitur somno iuvenis, videt ipse puellam
Ante oculos astare suos, pater, inde maritus,
Non tamen ex coitu genitor, sed coniugis auctor.
 390Somnus erat partus, conceptus semine nullo,
Materiem sopita quies produxit amoris
Affectusque novos blandi genuere sopores.
Constitit ante oculos nullo velamine tecta.
Corpore nuda simul niveo, quasi nympha profundi.
 395Caesaries intonsa comis, gena pulchra rubore,
Omnia pulchra gerens, oculos, os, colla manusque,
Vel qualem possent digiti formare Tonantis.
Nescia mens illis, fieri quae causa fuisset:
Tunc Deus et princeps ambos coniuxit in unum,
 400Et remeat sua costa viro; sua membra recepit,
Accipit et foenus, cum non sit debitor ullus.
His datur omnis humus, et quidquid iussa creavit,
Acris, et pelagi foetus, elementa duorum
Arbitrio commissa manent. His, Crescite, dixit
 405Omnipotens, replete solum de semine vestro,
Sanguinis ingeniti natis nutrite nepotes,
Et de prole novos iterum copulate iugales,
Et dum terra fretum, dum coelum sublevat aer,
Dum solis micat axe iubar, dum luna tenebras
 410Dissipat, et puro lucent mea sidera coelo,
Sumere, quidquid habent pomaria nostra, licebit:
Nam totum quod terra creat, quod pontus, et aer
Protulit, addictum vestro sub iure manebit,
Deliciaeque nuent vobis, et honesta voluptas:
 415Arboris unius tantum nescite saporem.
Dixerat ista Deus: sanxit natura, quod inquit
Omnipotens. Mirata diem, discedere solem,
Nec lumen remeare putat terrena propago;
Solanturque graves lunari luce tenebras,
 420Sidera cuncta notant coelo radiare sereno.
Ast ubi purpureum surgentem ex aequore cernunt
Luciferum vibrare iubar, flammasque ciere,
Et reducem super astra diem de sole rubentem,
Mox revocata fovent hesterna in gaudia mentes,
 425Temporis esse vices noscentes, luce diurna
Coeperunt sperare dies, ridere tenebras.
Tot bona facta Deus non obliviscitur unquam,
Quae propter hominem fecit, sanxitque manere.
Huic Dominus pietatis opem subducere non vult,
 430Proiicere nec plasma suum. Scit conditor aevi,
Esse nihil prorsus se praeter ubique rogandum,
Et nisi subveniat, succurrens non erit ullus.
Inde malo bonus est homini Deus, omnibus auctor.
Spes, opifex, dominus, rector, dux, arbiter, index,
 435Continua bonitate pius, virtute modestus,
Simplicitate bonus, et culmine celsior omni.
Ibant per flores, et tota rosaria bini
Inter odoratas messes lucosque virentes
Simpliciter pecudum ritu, vel more ferarum,
 440Corporibus nudis, sed nescia corda ruboris,
Quae pars membrorum secretior esset habenda.
Unde rudes scirent, quid moribus esset honestum?
Quod digitos, oculosque putant, hoc quaeque pudenda.
Publica iungebant affectibus oscula passim,
 445Nec rubor ullus erat, cum staret origo pudoris,
Illicitumque sibi prorsus nihil esse putabant.
Et bene credebant, quibus omnia iussit ad usum,
Arboris unius fructu sub lege negato.
Vomere non tellus, non rastro iussa domari,
 450Quaerere nec sudor fructus quocunque labore
Cogitur, aut campos aliquo de fonte rigare,
Imbriferis semper pluviis absentibus uber
Cespes, et arbitrio crescit fetura marito.
Praeterea solis datus est locus ille duobus,
 455Deliciis hominum tantum constructus opacis.
Non placidas sustentat aves, non ore cruentas,
Unguibus armatas nescit perferre volucres,
Omne genus pecudum nescit, genus omne ferarum.
Solus ibi irrepsit squamoso corpore serpens,
 460Fraudibus imbutus mortis, caput omne malorum,
Pectore vipereo mellitum ex ore venenum
Funereo sub dente parans spumante palato.
Ergo ibi livor edax contusum dente venenum
Invidiae mordacis habens sub fronte modesta,
 465Quaerit opem sceleri, per quam fallatur honestas,
Simplicitasque cadat, vel credula corda reatum
Incurrant non fraude sua, sed clade perenni.
Fortia corda viri non expugnanda per anguem
Praesensit pietatis inops, et coniugis aures
 470Aggreditur sub voce pia, sermone maligno
Insidiosus adit heu! mollia corda puellae,
Ingerit ore cibos crudeli funere plenos.
His semel assumptis reserantur lumina cordis,
Ac permixta bonis patuit doctrina malorum.
 475Poenituit nescisse dapes, et damna putantur
Temporis exacta spatia: procedere peius
Ausum quippe nefas. Tentat seducta maritum,
Et capit insontem iam noxia femina victum.
Circumventa perit, sed circumscripta fefellit,
 480Nec circumscriptor serpens impune triumphat,
Nam postquam iuvenis violata mente comedit
Funereos sine lege cibos in morte futurus,
Mox sapit infelix, quid pravum, quid sit honestum:
Cognita simplicitas, sed mox est corde fugata.
 485Membra pudenda putat partem, quae est prolis origo,
Et qua ventris erat digestio, turpis habetur.
Omnibus ex membris pars mundior illa putatur,
Noxia sola magis fuerat quae in corpore toto,
Os, aditus mortis, quam protulit, atque recepit,
 490Lingua suada mali: sed et aures limina mortis.
Viderat Omnipotens, homines didicisse pudorem,
Errantes per prata reos, foliisque tegentes
Fecundos artus: dant agnita membra reatum.
Illicitum fas ante putant, licitumque profecto
 495Creditur esse nefas. Hos increpat ore tonanti
Sacrilegos, qui iura Dei calcando profanant,
Dum quaerunt ullas foliis, vel rupe latebras;
Tunc magis obtunsi, cum credunt posse latere
Omne suum quodcunque Deum, cui cuncta patescunt,
 500Et merito, quia cuncta facit, fecitque iubendo.
Non fugit artificem, chalybis quae massa caminos
Sustineat, rubigo latens quae viscera ferri
Corrodat, quae missa semel fornace liquescat.
Hic non defossa prodit tellure metalla,
 505Promittit saxis, et non de pulvere gemmas.
Scit, quibus immittat mordaces fluctibus hamos,
Retibus aut pisces fallat scrutator aquarum;
Et male venturas sperat sibi nauta procellas.
Si pluvialis hiems, aut saxeus urgeat imber,
 510Non latet agricolam. Sub terris providus undae
Promittit fontes designans ante saporem,
Inspecta tellure semel. Sine flatibus ullis,
Sibila dum reticent, necdum serpente notato,
Praedicit Psyllus vim cuiuscunque veneni.
 515Signa videt mortis medicus, reducisque salutis,
Et negat, aut spondet victurum iudice visu,
Taedia laetitiae, vel gaudia luctibus indens.
Cur exempla damus homines praescire futura,
Cum, testante Deo, doceantur nosse, quod instat?
 520Natio viperea, clamans, mortalibus inquit,
Signa poli nostis, praedicitis: Imminet imber,
Et veniet, nec fallit hiems, nec tardat adesse.
Ecce genus hominum ventura scire probatur.
Nec mirum, Christi si sentit imago futurum,
 525Cum nos venturum moneant animalia multa.
Bucula, rana, grues, formicae, curvus, hirundo
Praedicunt pluvias, nec iam praesagia fallunt.
Quid res exanimes? testis ardente lucer a
Scintillare oleum, fungis crescentibus imbre?
 530An Deus omnipotens posset nescire latebras
Rupis, et ex foliis vestis contexta caducis
Aspectanti obstare Deo? Tunc voce retractus
Crimine femineo semet peccasse fatetur
Infelix coniux, in coniuge facta redundat,
 535Et reus accusat, sed non purgandus agebat.
Et sic participem propter solatia cladis
Conscius ascivit socius; ceu femina possit,
Ad scelus horrendum, vel saeva piacula mortis
Supplicio sociante duos, relevare reatum.
 540Credidit infelix: sed par sententia damnat,
Quos par culpa tenet: gradus illic temporis inter
Est tantum, nam causa ligat communis utrumque.
Exsurgit censura Dei pietate severa,
Et vitae, mortisque simul sententia fertur.
 545Supplicium infelix, quo mors datur, atque negatur,
Ultio vitalis cohibetur limine mortis.
Poena mori crudelis erat, sed vivere peius.
Otia, delicias perdunt, discuntque labores,
Qui cultore Deo fructum telluris habebant,
 550Agricola dominus quam nondum verterat unquam.
Ipse rigator erat, sator, altor, messor, arator.
Offendunt hunc ambo pium: truduntur ab horto,
Perpetui flores nec sunt sub iure reorum,
Et vitae mors meta datur cum fine malorum.
 555Magna Dei pietas, venia qui temperat iras.
Vita gravis hominum subducitur impete mortis,
Quae recidiva magis conversis corde le urgit.
Mors mundanorum requies est certa laborum,
Et male viventi praestatur fine salutis.
 560Continuans quodcunque nocet pravumque bonumque.
Solus in aeternum Deus est regnator, et auctor,
Virtus trina Deus, triplex Deus omnis et unus,
De quo speratum conceditur omne benignum,
Et quaecunque iubet, praesumptio nulla fefellit,
 565Nec deest effectus faciendi tempore eodem
Quem penes et sensu praecordia muta loquuntur,
Et, lingua reticente, sonat super aethera sermo,
Ac mens pura Deum potius quam lingua precatur.
Ergo operis memor ipse sui Deus imperat ambos
 570Sedibus egressos placidis, dominentur ut orbi,
Ac totum, quod mundus habet, sub iure tenerent;
Et quod floret humus, viridis quod germinat herba,
Quod spicat messis, quod ramis parturit arbor,
Quod gemmant vites, quod amoena comantia frondent,
 575Flumina quod mittunt fontes, quod fluctuat aequor,
Quod pelagi trahit unda, fretum quod littora tundit,
Murmure quod venti flantes vaga marmora crispant,
Quod generant terrae, quod flumina, pontus, et aer,
Usibus humanis data sunt haec cuncta venire.
 580Ut similis qui factus erat de pulvere Christo,
His dominaretur cunctis sub carne creatis;
Corpora corporibus servirent cuncta subacta.
Spiritus interea servit sine corpore ventus,
Ventus agit nubes, in nubila crassior aer
 585Cogitur: hinc imbres veniunt, placidumque serenum.
Ventus aut fructus, et ventus spicat aristas,
Ventilat aestivo quas flatu mollior aura,
Deflorat fructus, et decutit arbore flores,
Flatibus accendit flammas, et temperat aestus,
 590Flatibus alternis redeunt commercia vitae.
Itque, reditque suos repetendo spiritus haustus.
Et reduci vento fibrae pulmonis anhelant,
Faucibus excurrens et naribus aura vicissim
Vitales animat per membra tepentia sensus,
 595Atque modo gelidis, calidis nunc flatibus ora
Illustrata vigent, et tangunt flabra palatum.
Non haec humanis tantum spiramina membris
Sunt data, sed cunctis animantibus aura recurrit.
Spiritus ille Dei, quo corpora cuncta moventur,
 600Omnia complectens agitat, fovet, inserit, urget,
Unde genus diversa trahunt et semina rerum,
Moles et immensa, mittenda e fonte perenni.
Artificis formata manu digesta vomuntur
Ordine cuncta suo: manet irrevocabile, munus,
 605Nec tamen intereunt pereuntia lege diurna.
Quis neget undifluos procedere fontibus amnes
Quorum iam reditus non unquam sperat origo?
Incessanter aquas licet evomat impete pleno,
Iacturam tamen unda negat sentire fluenti,
 610Omnibus hic mos est de flammis tollere flammas,
Nec minuit quidquam detractus ab ignibus ignis.
Damna aliena solent aliorum lucra parare.
Hi quaestus cui damna parant? in fomite flammae
Detractae cui forte iubar succiditur igni?
 615Nec carnale genus minuit fetura creando.
Ecce dedit homini plusquam sibi rex Deus auctor.
Formantur virtute Dei mas unus, et una,
Et multos creat unus homo, mansura propago
Maxima fit generis, quam parvula fudit origo.
 620Parva Deo fuerant succedere nata peremptis,
Ni consumpta daret post saecla resurgere vitae.
Sed ne sit fixum, reditus non esse sepultis,
Cordibus illorum, qui legis sancta profanant,
Annua conspiciant agris frumenta renasci
 625Mortua per sulcos terram findentis aratri.
Maior et ex truncis surgit radicibus arbor,
Et foliis vestita viret redeuntibus annis.
Pampinus uviferae vitis sarmenta revestit,
Et gemmata rosis redeunt virgulta ruboris.
 630Ambrosio reduces rumpuntur cortice fructus,
Queis est vita fugax, et par cum flore senectus.
Fit rediviva virens et crinibus herba renatis.
Ligna renascentur reduci sub germine cuncta:
Quae nunc herba fuit, lignum iacet, herba futura.
 635Squameus exuitur stellato tegmine serpens
Pelle renascenti, rursus redeunte iuventa,
Reptat hians anguis per sibila guttura pandens.
Frontibus arboreis amittunt cornua cervi,
Anguibus assumptis sed mox palmata resurgunt.
 640Aereas enudat aves iam penna vetusta,
Et nova subvestit reparatas pluma volucres.
Mortua praeterea caecorum lumina dudum,
Nube tenebrarum discussa, luce recepta,
Ad visus rediere suos, vultusque sepulti
 645Nocturnos perpessa dies oculatur imago.
Mortua pars hominis quoties, pars viva iacebat,
Funera viva gerens, vivax in morte cadaver,
Ac sine morte tamen vitali in morte perempta?
Et rediviva salus reduci per membra vapore
 650Nascitur, et calidus repetit vitalia sensus,
Ossa tenens, venasque ciens, udansque medullas.
Phoenicis exactam renovat Deus igne iuventam,
Combustusque senex tumulo procedit adultus.
Consumens dat membra rogus sine sorte sepulcri,
 655Ignibus exstinctis iam mortua flamma resurgit,
Redditur ignis edax redivivo lumine candens,
Et scintilla volans incendia vasta reducit:
Et quod fumus erat, stridet iubar ignis anheli.
Igne vago rutilatur apex, fax caetera lambit,
 660Et cinis exstinctus gelida moriente favilia
Tollitur alta petens erecto crine vagatus.
Mortua lux sub luce cadit, perit aurea luna,
Atque per ascensus, et cornua colligit ignes,
Et dum caeca latet, reparato lumine fulget,
 665Mentiturque diem lux frigida, solis imago.
Lucifero redeunte polo moriuntur et astra.
Nuntius aurorae subductus morte diurna
Lucifer exstinctas reficit per sidera flammas,
Et nocturnus eques iubar emicat igne corusco.
 670Roseida puniceum spargens aurora ruborem
Ducit ubique diem, periturum noctis ab umbris:
Et tamen haec de sole perit, quo missa rubebat.
Sol oculus coeli, famulus super astra tonantis,
Cuius ab immensis languescunt sidera flammis,
 675Ni gelidis animetur aquis per caerula ponti.
Occidit ipse dies, super aequora sole cadente,
Aequore mersus obit, novus aequore mane resurgit.
Vespere nocturno radiata luce rubentem
Purpureis abscondit aquis, redditque diurne
 680Depositum natura suum sub nocte sepultum,
Mane resurgentem, de fluctibus orbe refecto.
Tot simul exemplis moniti, defuncta renasci
Credamus virtute Dei, qua cuncta creavit,
Et generata vigent sub nutritore Tonante:
 685Qui cum regna poli teneat stellantis, et alti,
Aera concludit, terram levat, aequora solvit;
Et totum capit una manus, quod sermo creavit.
Unus ubique Deus, dum iussio rumperet una,
Qui tantum pius est, quantum decet omnipotentem,
 690Et nulla virtute minor, nisi verberis ira,
Et voto, nam sponte bonus pietatis amore.
Quem mens pura iuvat hominum, non victima supplex,
Ut se poeniteant sceleris mala vota reorum,
Et nova succedant animorum corda piorum.
 695Ille etenim Deus est, quem nulla retardat origo,
Cuius ab aspectu montes, et saxa fluescunt
In cineres, et pulvis erit, quae dura rigebat:
Qui, visa tellure simul, mox pondera mundi
Concutit, et subitum monstrat vaga terra tremorem,
 700Ac formidatos ostendit pendula motus.
Alveus expavit violento vertice torrens,
Dum reduces sentiret aquas, et sisteret amnem
Visa Dei facies, et marmora glauca fugaret
Gurgitis aequorei, quo mundus cingitur omnis,
 705Et pelago spatiante fretis, ac littoris aestu
Qui de thesauris ventorum flamina mittit,
Et frenat rapidas in tempestate procellas
Grandinis, atque nivis, qui novit, quae sit origo,
Qui dat fulmineos collisis nubibus ignes,
 710Qui laxas abscondit aquas, et continet imbres,
Qui scit, quo nitidus crystallus ventre creatur;
Candida materies, glacies duratur aquarum.
Qui noctes hiemis producit sole minore,
Et solis protendit iter flammantibus horis:
 715Qui lunae saltus statuit, solisque labores;
Qui roseis stellare nemus, vel floribus agros
Imperat; autumni qui dulcia poma saporat,
Et fragiles gemmis variat in vitibus uvas,
Ut cibus, et potus sint ubera dulcia musti;
 720Qui dat corvorum pullis alimenta, facitque,
Noverit ut vultur, qua sit regione cadaver,
Dux odor, atque sagax quem mos invitat ad escam,
Praepetis aut aquilae senio renovare iuventam,
Quae rostro crescente famem tolerabat obunco:
 725Qui pascit, quodcunque creat, pietate parentis,
Vitae certa salus per mille pericula mortis,
Debilibus virtus, opulentia maior egenis,
Auxilium miseris, spes, et defensio pressis,
Fessorum virtus, dans nutrimenta salutis.
 730Qui facit, aeternam mortalia lege latenti
Membra tegant animam vento spirante loquaci.
Qui lunae crescente globo iubet aequora crescant
Fluctibus adiectis, crescant cum fontibus amnes,
Crescat et inclusum capite genus omne cerebri,
 735Et minuantur aquae, luna minuente, liquentes,
Ac decrescente decrescant lege perenni.
Qui reges et regna domat, sternitque potentes;
Deiicit elatos, et mergit ab arce superbos,
Atque oppressores Deus opprimit, et pius ultor
 740Elevat elisos, et consolatur adactos
Luctibus et damnis, et vulnera saeva dolentes.
Est nobis vexata salus? pietate medelam
Impendis tu, sancte, tuam medicamine nullo,
Quod species terrena parat languoris ad aestus.
 745Spes hominum intendens, et vota precantia complens,
Aspice despectum, deiectum attolle parumper,
Confusumque iuva, quia poenitet esse nocentem,
Ut valeam memorare tuas hoc carmine laudes,
Quas potero: nam nemo valet narrare creatus
 750Vel modicum facientis opus: quo mens mea clamat
Pectore contuso lacrymans, et voce fideli.
Obses sermo tuus nostro nam corde tenetur,
Quo te promittis nimia pietate parentem.

Liber II.

Omnipotens aeterne Deus, spes unica mundi,
Inventor, genitor, nutritor, rector, amator
Cunctorum, quae mundus habet, quae celsa polorum,
Quae coeli secreta tegunt, produntque parumper,
 5Sidereus quod ab axe globus super astra rotatur,
Pendula quod tremula vibrant face sidera flammas,
Et stellae sub luce latent, sub nocte refulgent,
Nuntius aurorae quod lucifer emicat ardens,
Ut fuget astra poli, fugiturus lucis habenas,
 10Quod calor est solis, quo splendet frigida luna,
Partita cum fratre vices, sua tempora lustrans,
Ne simul invadant mundum sine luce tenebrae,
Credaturque chaos spatio sub noctis adesse,
Quod tu, cum faceres mundum, virtute necasti.
 15Tu Deus inspiras, ut sol auriga vocetur,
Non quia vectus equis est quattuor axe rotato,
Sed quia perfectus sol quattuor ex elementis
Quattuor alternat solers auriga colores,
Permutat iussus sol tempora quattuor anni,
 20Non ausus transire vices sub lege perenni
Praefixas ditione tua, non ille vapores
Auget sponte sua, medios nec temperat ignes,
Aut gelidum dat forte iubar, nisi praeduce iussu
Imperii per saecla tui sine fine manentis.
 25Militia famulante sua servire fidelis
Oceano, mundo, vel coelo teste probatur.
Sic opus omne tuum visum est et non latet orbem.
Te, Deus, auctorem, te norunt omnia patrem,
Te pariter dominum, qui das exordia rebus,
 30Et finem sine fine paras, exordia nescis:
Spes hominum, rerum princeps, mundique superstes
Sanctus ubique tuus complectitur omnia princeps
Spiritus immensam penetrans per saecula molem:
Ut fusus aer, sic omnia contegit implens,
 35Singula per partes, generaliter omnia nutrit,
Totus ubique iuvans, et totus ubique ministrans;
Quae vibrans natura dedit, quaecunque creantur,
Aut generata valent, haec spiritus ingerit almus,
Corporeos artus fovet, erigit, urget, et auget.
 40Continuanda manent, et succidenda labascunt.
Mentibus insidit, penetrat caput, ossa, medullas.
Pectora, cor, sensus, animam, praecordia, mentem.
Illustrat venas, oculos, et viscera replet.
Quid laedat, quem cuncta gerunt, quo cuncta reguntur,
 45Temporis, et spatii quem spiritus omnis, et ignis
Laudat, et aeternum venerantur cuncta parentem?
Nec coeli secreta vacant, quae spiritus auctor
Non habeat virtute tua, quae solis in orbem,
Lunaresque amplexa globos dominatur, agitque,
 50Quidquid habet pietatis opus, simul aethera complens.
Qui nihil est, nisi lege tua servetur in aevum,
Circulus haerebit, nisi iusseris ire meantem:
Et stellatus honos mox sphaera volubilis haeret.
Ac mutent elementa vices per circla morantes,
 55Et cadat ante diem sublimis machina rerum:
Sed tu lege tua retines, qua cuncta coerces.
Nam quis stare queat contra tua iussa reluctans?
Aut tibi quis reputet, si perdere iusseris orbem?
Quem ipse repente iubens solo sermone creasti,
 60Quo libuit genuisse Deum ante haec omnia Christum?
Semine quem verbo conceptum corde ferebas,
Quo sine non unquam fuerat mens sancta parentis,
Multa, profunda, potens, solers, pia, provida, perpes,
Simplex, celsa, levis, vibrans, immensa, serena,
 65Vivida, cunctipatens, mens innumerabilis, una.
Ergo Deo Deus est natus, de lumine lumen.
Corde sacer genitus mox constitit ipse parenti,
Et consors cum Patre manens, et Spiritus unus,
Trina mente Deus, Deus auctor, temporis expers,
 70Multiplici virtute potens, pietate modestus
Innumera, coelis, elementis, fluctibus, astris
Impendens, ut stare queant, famulentur, adorent,
Angelico de more preces sine fine canentes.
Omnibus his praestat dilato fine manere,
 75Ut vigeant homines, pisces, armenta, volucres,
Et pecus, atque ferae, quidquid natura creavit.
Quidquid et innumerus diversi sanguinis ortus.
Qui nasci dignatus homo, membratur in artus
Sanguine femineo concretus spiritus almus,
 80Fitque Deus post templa poli sub carne, figura
Passibilis, mortalis homo sine fine perennis:
Et tenuis per cuncta vapor, iam mollior ignis
Irrepsit, tenerumque parat per viscera corpus.
Induitur compage Deus, structura ligatur
 85Ossibus, et nervis, pinguescunt intro medullae,
Hinc cruor, hinc humor, solidatur musculus omnis,
Et caro plasmatur. Quid sanctus spiritus illic
Egerit, ipse potens novit, qui cuncta creavit;
Qualiter aure Deus, verbo fetante marito,
 90Virgineos intrasse sinus dignatur, et alvum,
Terrarum, coelique capax, atque ignis anheli,
Aeris, et pelagi, sed non capiendus ab isdem,
Claustra puerperii passus sub lege creandi,
Vel quaecunque subit diversi temporis aetas.
 95Haec fragilis natura iacens humana meretur
De pietate sua, qua non vult perdere mundum,
Quem fecit, sanxitque regens per secla manere.
Ergo ubi corporeos artus dominator, et auctor
Induit, haud coelum Patri servire reliquit.
 100Nam quicunque sapit, novit, quia sic tulit artus,
Et fuit in terris, ut ne coeleste tribunal
Linqueret omnipotens: nunquam sine Patre probatus
Filius, et genitor nunquam sine pignore dictus,
Spiritus immensus, sanctus, bonus, arbiter, index,
 105Tertius unus idem, primus, mediusque perennis.
Ast ubi terrenum sumpsit cum corpore pondus
Immortale genus, mortalia dura subivit:
Non nisi corpoream haec possent spectare figuram.
Nam quaecunque daret princeps miracula carni,
 110Sanctis haec homines eventibus acta putarent.
Adde, quod humanis vitium est generale catervis,
Hoc credant, quod visus habet, spernantque relata.
Credimus inde, Deum mundo venisse videndum,
Ut faceret virtutis opus. Per mille catenas
 115Mentibus obsessis insana clade furoris,
Spiritus impatiens animas quascunque gravabat,
Tabe fluens quaecunque cutis madefacta rubebat,
Ossibus, et nervis resoluta carne retectis
Praestatur de clade salus: reparare sepultos
 120Novit, et exanimes iterum revocare saluti.
Ipse oculos sanat caecorum: luminis usum,
Ignotumque diem mirantur nosse tenebrae,
Quem simul ex utero matris natura negavit.
Mortua pars hominis, pars altera viva iacebat,
 125Utque Deo visus, post sanus, et integer omnis
Redditur, atque calor vitalis in ossa cucurrit.
Quod de parte viri, fecit de corpore toto:
Praestitit orba parens, fleret cum funera nati.
Nec semel ista dedit, namque, ut sit virgo superstes,
 130Imperat, exsurgit vel Lazarus ante sepultus,
Quattuor exemptus transacta luce dierum.
Sanguinis insoliti solitus discurrere fluxus
De muliere perit, dempto simul amne cruoris.
Corripit hic febres, ventos compescit in undis,
 135Per quas Christus iter (stringit natura liquorem,
Cum miraretur), Petro veniente, peregit,
Fluctibus aequoreis Domini sub pondere victis.
Vertit aquas, ut vina fluant: mirabile donum,
Pocula sunt latices, et fluminis ebriat unda.
 140Copia panis abest, et copia panis abundat.
Millia virtutum sunt admiranda; sed ut quid
Miremur, dominum tantum potuisse polorum,
Discipuli, famulique sui cum tanta per orbem
Gentibus innumeris omnes fecisse legantur?
 145Et simul indociles, doctosque audire moneret
Supplicium post grande crucis, reditumque supernae
Lucis ad aethereos tractus, thronumque parentis.
Coelestis, veniens cum linguas funderet ignis
Spiritus, alme, tuus, nostro commercia mundo
 150Consona dissimili infundens sermone beatis.
Tu Deus es, quem terra tremit, quem mundus adorat,
Te mandante, pluunt nubes, et ab igne coruscant.
Surgere tu ventos, et crescere turbine facto
Praecipis, ut rapidae perturbent cuncta procellae,
 155Et mare caeruleum rapiant super aethera nimbi.
Tu rursus reprimis flatus, recidentibus euris,
Et mare purpureum tranquillo marmore tendis,
Ut post una fleti ludant super aequora pisces,
Horrida monstra natent, et bellua gestiat ingens.
 160Hoc est nempe fretum, quod se divisit, et haesit
In partes hinc inde duas: Hebraea propago
Impia regna fugit, Moseo principe gentis,
Rursus aquae reduces repetunt loca prisca fluentes.
Cum fugitiva manus de fluctibus omnis adesset,
 165Tunc demersus obit populus, qui saeva parabat
Israelitarum plebi, quae facta superstes
Vindice naufragio: tali sub clade aboletur,
Qui fuit ante metus, mox libera turba Tonantis
Mutatum miratur iter: via prisca salutis
 170Semita mortis erat, nec servans membra sepulcro.
Africus interea motus virtute iubentis
Illaesurus adest, nulla comitante procella,
Delicias portare parans novus ingruit imber,
Innumeras dat nimbus aves, datur esca polorum,
 175Angelica de parte cibus, sitientibus autem
Flumina petra dedit, nullo fodiente ligone.
Et ne plura loquar, tua sunt, quaecunque videntur,
Et quae nemo videt: tibi debent omnia, quod sunt,
Tu tamen ipse, quod es, nulli debere probaris,
 180Et quasi qui debet, sic omnibus omnia reddis.
Est tibi cura, Deus, de quidquid ubique creasti,
Ne tantum succumbat onus: stat cura minorum,
Et speciale iubes, tanquam generale, tueri.
Sic fit mater humus, qua germina cuncta creantur,
 185Sic mare velivolum mercator nauta vagatur,
Telluremque novam circumspicit impiger hospes,
Et complexus amat non cognitus advena cives.
Foedere concordi, quia vis, elementa tenentur
Tam longa connexa mora, sic iuncta ligantur,
 190Ut disiuncta tamen concordi lite probentur.
Si disiuncta fiant, solvetur machina rerum,
Si coniuncta forent, omnis natura periret.
Tu, Deus omnipotens, nosti, quo feceris orbem
Semme, quo coelos, solem, lunamque creasti
 195Ex nihilo simul, esse tamen diversa putamus.
Ad nihilum reditura iterum sunt omnia, cum tu
Iusseris esse chaos solus mansure superstes,
Angelicis, hominumque piis venerande catervis.
Qualiter ergo labor nullus fuit ante iubendo,
 200Omnia cum fierent, sic nec labor ullus erit, iam
Iusseris ut finem cum plurima saecula norint.
Te Seraphim, Cherubimque Deum, Dominumque precantur,
Te chorus angelicus laudat, exercitus orat,
Thronus in excelsis humili te voce precatur,
 205Agmina te astrorum, te signa, et sidera laudant
Auctorem confessa suum, te fulmen adorat,
Te tonitrus, hiemesque tremunt, te grando, procellae,
Te glacies, nimbique pavent, te spiritus omnis
Personat, imber, hiems, pelagus, nix, frigus et aura.
 210Te tellus fecunda vocat, te suspicit aer,
Unda super coelos tibi supplicat, et polus omnis,
Flumina te metuunt, et fontes, stagna, paludes
Voce sua laudant, te nubila crassa coruscant,
Te lux alba dies, te nox obscura tenebris
 215Te bona temperies, te tempora cuncta precantur,
Ver, aestas, autumnus hiems redeuntibus annis.
Per te fetat humus, per te, Deus, herba virescit,
Frondescunt silvae, spirat flos, germinat arbor.
Messis aristatas acuit per culmina fruges,
 220Palmite gemmato post pampinus admovet uvas.
Et nunquam caritura comis frondescit oliva.
Te fera, te pisces, pecudes, armenta, volucres,
Turba cerastarum laudat, genus omne veneni
Sibilat ore fero, lingua vibrante trisulca,
 225Et tibi, quidquid habet, reputans debere fatetur.
Auctorem vitae gaudet stridore minaci
Materies laudare necis, poterasque creator
Non angues, non omne nocens permittere nasci,
Ut vitas hominum tantum mors una tulisset.
 230Sed nos quaeque rei cognoscimus omnia quare
Fecerit ista dari: data sunt per crimina nostra,
Quod praecepta Dei passim contemnimus omnes,
Quod peccatorum retinent tot millia vincla.
Nec modo peccatumsubrepsit moribus, olim,
 235Olim primus homo transcendit iussa Tonantis.
Ingratus, quia factus erat coelestis imago,
Iura potestatis retinens super omnia solus,
Et semper, nisi iussa Dei contemneret audax,
Mox quam factus erat nullo peccante creatus,
 240Peccavit. Quid nos miseri de crimine nati?
Principio nostrae peccator originis auctor
Damnatur sub lege necis, vel clade perenni.
Contigit, ut nobis similis, heu! poena maneret,
Nec similis nos culpa tenet: semel incidit ille
 245Una lege reus, nos multis legibus error
Contemptis retinet captivos sorte reatus.
Illud praetereo, quod parvi pendimus omnes,
Quod coelo, tellure, fretis, atque aere toto,
Ignibus aethereis, et lunae dignior orbe
 250Est homo, quem libuit per se formare Tonantem.
Nam diversa Dei solo sermone creantur.
Illaec voce creat, nos autem operosius aptat.
Cur non debuimus sontes peiora mereri?
Addo, quod innumerae pestes, mortale minantes,
 255Membrorum de parte sua dant saepe salutem.
Vipera quid praestet, cauda. et cervice recisa,
Quid serpens maculosa iuvet, medicina fatetur.
Aspidis obliquae quid pinguia membra medentur,
Informis ursus, fulvus leo, quid lupus audax;
 260Et quodcunque malum vindex natura creavit,
Miscuit optandam dira cum morte salutem.
Quid quod mortiferis animalibus induit auctor,
Ut sentire queant, reddant sectantibus iras?
Et prorsus non sint non se vexantibus hostes?
 265Non pudet hoc homines: gens importuna probamur,
Iustitiam retinente fera; proh! dedecus ingens,
Anguis agit ira morsus, nos improba turba,
Quamvis iustitiam noscentes, temnimus actu
Plectibili: et veniam ignorantia iure meretur.
 270Forte sit et nobis haec excusatio certa.
Ne furtim noceant, angues quaeruntur in herbis,
Quaerimus immites et per deserta leones,
Ne gregibus pasti vastent cultoribus agros.
Sectatur venator aprum, cui retia figit,
 275Vinea ne pereat sub morsu dentis adunci.
Cervus ut occumbat, quaerit medicina medullas.
Quid nocuit passura lepus? quid dama, vel hircus?
Quos medicina iubet haec ut capiantur ad usus?
Ut sub fraude cadant venantum, aut cuspide ferri?
 280Quid pisces nocuere freti? quid turba volucrum?
Pervasit gens nostra fretum, pervaditur aer,
Ut capiantur aves ex nulla parte nocentes.
Quae natura negat, per nos elementa petuntur:
Per pelagus celebratur iter: seiunctus ab undis
 285Navigat, audaces quatiens super aequora remos.
Parva putant homines fluctus transire nocentes,
Insuper armati medias grassantur in undas;
Sollicitat glaucumque fretum mucrone cruento,
Et bellum ignotis transfert manus hospita terris.
 290Non sat erat, terrae tolerant quod bella cruenta,
Ut vel finitimus tantum produceret hostes.
Impatiens armata manus cur tela propinquis
Implicitant, peraguntque (nefas) civilia bella.
Nec solum civile sat est, socerosque, patresque,
 295Germanosque petunt saevo certamine fratres.
Nec modo tentatur noviter; primordia mundi
Horrendum doluere nefas, hominemque secundum
Conspexere pii perfusum sanguine fratris.
Gessit id impietas, cum primum conditur orbis,
 300Et quasi lex fuerit, miserum sic venit in usum.
Faucibus oblisis cadit a latrone viator.
Quid fur nocturnus pravo velatus in actu,
Ne capiatur, agat, ferro comitante per umbras,
Multorum nos saeva docent exempla priorum.
 305Quid quod adulterium dulces male venit in usus?
Incestique nefas agitat plectenda libido?
Invadunt plures alieni caespitis agros,
Et domibus iunxere domos non iure modesto,
Ac promissa fides non custoditur amico.
 310Nobilium plures decepti fraude clientes,
Canities despecta senum, laesique parentes.
Iam genitos utinam tantum fera dextra feriret
Et tantum parvis fecisset culpa reatum.
Et necdum natos properant in ventre ferire;
 315Externos, pariterque suos furit impia mater
Conceptus damnare, sui nec cura pericli est.
Quae bibit impietas truculenta impune venenum?
Repperit hoc quis grande nefas, ut non sibi mortem
Hauriat hoc quaecunque bibit? Minus ecce noverca
 320Audet in externos genitos, quam mater agit rem.
Dextra novercalis iam natos mittit ad umbras,
Ante mori genitrix, quam nasci, pignora cogit.
Ne mala sufficerent, faciunt peiora nocentes.
Mortua quin etiam non linquunt membra quieti,
 325Sollicitant animas mortis iam lege quietas
Cantibus infaustis, herbis, atque arte nefanda,
Et responsa petunt tenebris de voce sepulcri,
Ut cantavit agens animam in pythone prophetae
Infelix Saul. Cur non graviora mereri
 330Omnia debuimus, qui sic peccamus inique?
Sol, lux, clara dies, luna, stellaeque micantes,
Vel quaecunque Deo famulantur sidera magno,
Militia praeclara poli, vel pontus, et aer,
Et tellus accepta Dei praecepta reservant,
 335Ac devota pie per saecula mille morantur,
Nec tam longa movet diversi temporis aetas,
Ut legem servare negent, aut tempora mutent
Contra iura Dei, contra praecepta Tonantis
Splendet sole dies, illustrat Cynthia noctes,
 340Et quasi gemmatum distinguunt sidera coelum,
Aestuat undosum pelagus, ceu fluctibus astra
Impetat, et terram spumis operire minatur.
Nec tamen egreditur transgresso limite punctum:
In sua regna furens confringitur, et redit in se
 345Aestus, et unda maris, validus licet excitet aequor
Ventus, et insani feriant sub littora fluctus;
Pendula caeruleum non audet scindere tellus
Invasura fretum, tantum contenta moratur
Tramite iuncta suo, ripis mirantibus aequor,
 350In cumulos, montesque videns insurgere fluctus:
Nec pavet, invaditque, nec illa invaditur undis.
Est homo grande malum, legis transgressor, et audax,
Criminis inventor, scelerumque repertor, et auctor,
Immemor auctoris, mortis dux, germinis Evae,
 355Oblitusque sui patris, inimicus, et hostis
Omnibus, atque suus, solus sub tempore parvo
Transgreditur praecepta Dei: scelerata propago
Nascitur, ex fonte sceleris genus omne meamus,
Ex primo quicunque sumus nunc usque creati,
 360Non pietas, non ira Dei nos ulla coercet.
Saecula quod fuerant transacta ad tempora Noe,
Et scelus assiduum, vel saeva piacula mundus
Adderet, et nullus hominum retineret honestum,
Nec tamen ulla simul processit poena reorum,
 365Inde gigantaea moles praesumpta rebellat,
Sacrilega cervice tumens, quodcunque valebat,
Aut poterat, stolido sibi demens arrogat ausu,
Nil reputando Deo, per quem valet omne, quod exstat.
Despexit Dominum velut insuperabilis audax
 370Terrigena proles, meruitque infanda propago
Naufragium terrestre pati, dum littora nusquam
Terra, licet distenta, daret, quod flumina pontus
Obrueret, pontumque nocens absconderet imber,
Cum moribunda fretis silvestria cuncta natarent,
 375Et genus aequoreum pascens in montibus altis,
Ac pariter pelagus vastas gestiret in auras,
Agmina cum volucrum, quae protulit, unda necaret.
Cum grege nat per rura lupus, venator, et ursus
Mergitur, et nullos metuunt armenta leones.
 380Nam pavor unus erat, totum sors mortis habebat,
Nec qui fieret, erat, cunctos mors una tenebat.
Et solum emergens divino condita iussu
Enatat inter aquas cum mundi civibus arca,
Conceptu paritura simul iuvenesque, senesque,
 385Et pueros, matresque pias, tenerasque puellas.
Una dies produxit avum, serosque nepotes.
Excepit pariter tellus natosque, patresque,
Aequaevosque facit diversi temporis ortus.
Non homines tantum fecundior arca refundit.
 390Pace quidem modico ditata est tempore terra:
Nam postquam pelagi cecidit tumor, unda resedit,
Diluviumque nocens alta suscepit abyssus,
Littora nudantur, montes, mare, flumina, silvae,
Apparent fontes, paulatimque arida tellus
 395Redditur, et redeunt cunctis iraeque, metusque
Iam tecta tellure feris gregibusque, avibusque.
Impia gens hominum scelerum mox vota resumit,
Et facinus reparare cupit; ne perderet usum
Criminis illuvies, et tanquam damna subiret,
 400Sic haerent delicta malis grassante reatu,
Sic passim redeunt ad saeva piacula mores,
Pertulit et stadium princeps impune vagari,
Ut revocarentur sociati crimine multo.
Sed postquam in peius hominum procedere vidit
 405Pessima vota Deus, rursus ne perderet orbem,
Aut impune reos passim dimitteret omnes,
Eligit e cunctis, quos plus peccare videbat,
Supplicio censura Dei super astra coacta.
Et quia diluvium iam non dabit unda secundum,
 410Sulphureas his fundit aquas, nigrumque bitumen
Compluit, et flammis ultricibus imber adussit
Quinque cremans urbes, populos, et moenia damnat,
Ignibus aethereis succiso caespite cocto.
Pinguis et in cineres putrescit gleba soluta
 415Nos sumus auctores nostris, heu! cladibus omnes,
Pauperiem, gemitus, mortem, tormenta, dolores
Nos nobis facimus peccando sponte maligne.
Segregat Omnipotens merita pro moribus orbis,
Non sociant poenae, quos non iunxere reatus.
 420Loth iustus, famulusque Dei, sine fraude, fidelis,
Inter tot scelerum turbas pius unus, et insons
Eripitur de morte truci sine crimine visus,
Et servatus abit vitae melioris amator,
Qualiter ereptus Noe servatur in arca
 425Nec generale malum sensit specialior hospes.
Tot gens nostra malis nondum correpta vel audet
Criminibus laxare fores sine fronte pudoris,
Supplicia et scelerum non damnat prava, sed auget.
Hinc obscena fames, morbi, mors, luctus, egestas,
 430Taedia, bella, lues, clades, iactura, labores.
Nam sic factus homo fuerat, primordia nostra,
Ut volucres; pascendus erat sine clade laboris,
Vomere non terram proscinderet, atque ligone,
Non peregrina vagus rapidis deposceret undis,
 435Committens animam ventis, et fluctibus audax,
Sponte parans fructum, vinum et de fontibus uvae
In morem fluvialis aquae; longaeva liquores
Semper oliva virens, certo non tempore ferret,
Mella darent vepres, sentis sudaret amomum,
 440Omnis ager pigmenta daret vernantibus herbis,
Et rosulas proferret hiems, servaret et aestas
Lilia purpurea, flos omnis staret odore,
Nec marceret honos violae pallore decenti,
Non niger, aut albus tantum color esset in agnis,
 445Sed rubicunda daret pretiosus vellera sandix,
Lanigeras vestiret oves et muricis ostrum,
Fabula certa foret Phrixei velleris aurum,
Famam scenarum verax narratio ferret
Per populos, certamque fidem sine crimine tanto.
 450Viscera non terrae tantum pretiosa metallum
Servarent abstrusa nimis, nec gemma lateret;
Omnia sed passim facies telluris haberet,
Omnibus in terris regio non indiga mercis,
Vilior illa foret populis, portantibus euris.
 455At nunc plectibiles humanae mentis ubique
Dulcia subducunt mores, et amara ministrant.
Forsitan opponant homines delicta fatendo,
Angelicum peccasse genus, quod purior aer,
Et super astra polus, vel coeli regna tenebant.
 460Ante tribunal erant, ubi casta, et sancta viderent
Corporis expertes terreni ponderis omnes:
Et sic error eos tenuit, crimenque nefandum.
Quid homines miseri, fragili sub tegmine carnis
Captivos quos membra tenent, et corporis usus?
 465Sic vobis responsa dabo: Quid culpa aliena
Obiicitur? purgare potest, quod gessit iniquus,
Alterius quodcunque nefas? scelus omne peractum
Respicit auctorem, socios, cunctosque ministros
Implicat, et solos facinus, quos inquinat, urget.
 470Inde magis mens nostra rea est, quod poena secuta est
Coelestes famulos, his nec gravis ira pepercit.
Sideris innumeri cecidit pars tertia coelo,
Cum duce pulsa suo; superum vindicta coercet
Agmina coelicolum, pereuntia clade perenni.
 475Militiae pars tanta poli districta sine usu
Debuerat nostros ultro compescere mores:
Et tamen in nobis nullus timor exstitit unquam.
Quis canis allatret, vibices si ora leonis,
Colla, caputque ferant, et sanguine fulva rubescant?
 480An solis pereunte die, simul obiice terra,
Sidera despiciant umbram, qua cuncta teguntur,
Et superare putent crassas tenui igne tenebras?
Aut sitiente freto iactet se pellere rivus,
Quam nec magna sitim possunt sedare fluenta
 485Gurgitis aequorei, cunctus si fluctuet amnis?
Sed quia coelestis pietas veniale minatur,
Plusque coruscantes flammas, quam fulmina vibrat,
Aut si fulmen habet, montes, et culmina tangit,
Arboribusque caput, cedros, celsasque cupressos,
 490Ut terrore domet potius, quam clade profanos,
Est nobis contemptus atrox, animusque nocendi
Omnibus est nobis: pietas tamen alma Parentis
Indulgere volens cilo, quam punire parata,
Misit ab arce pium coeli per sidera Christum,
 495Qui virtute sua serpentis frangeret artes,
Per vexilla crucis hostis populando cohortes,
Praecipiti iactu quas celsa palatia coeli
Exsilio trusere gravi sub perpete culpa.
Expavit Iudaea Deum post viscera matris
 500Maxima tot populis dantem miracula Christum.
Invida continuo, semet laesura, profanam
Sacrilega tenet arte viam livoris iniqui,
Et quaerit peritura dolos, quibus improba perdat
Insontem, sanctum rea, noxia, callida, fallax.
 505Et pretium dat turba: Dei commercia fiunt,
Discipulo vendente suo, funesta duobus.
Venditor infelix, sed non felicior emptor,
Pars pretium perdit, perdit pars altera mercem.
Proficit in nobis, qui non contraximus, emptus:
 510Sanguine distracti maculatur venditor, emptor,
Quo meus nostra sacri mundabitur imbre cruoris.
Ah scelus atque nefas! insontem turba reorum
Supplicio, quo digna fuit, cruce, verbere, ferro
Affligit, lethique vias, et limina mortis
 515Ingerit aeterno, cui lex ab origine mundi
Nec fuit initium nasci, nec finis obisse.
Ergo salutaris quod passio membra peremit,
Fecit abire diem, solis restantibus horis,
Et noctem sub luce dedit, rediere tenebrae,
 520Sed sine more suo, violata lege polorum.
Tum niger axis erat, quem lurida palla tegebat,
Candida sanguineum monstravit luna ruborem,
Cardine sub gemino nox importuna pependit,
Et planxit natura Deum, monumenta piorum
 525Clausa patent, plures mundo rediere sepulti,
Et vitam mors ipsa dedit; dum vita perennis
Limina mortis adit, Stygii tremuere ministri,
Effugiunt tormenta reos, in vita pepercit
Tortorum metuenda manus, lux funditur umbris,
 530Descensum comitata Dei, simul orbe fugata.
Tartarus infelix nunquam satiabilis umbris,
Et solitus gaudere neci, turbatur amare,
Et supplex augmenta dolet, nam damna futura
Haec augmenta dabant; animas, quas claustra tenebant
 535Carceris aeterni, redituras lucis ad usus
Infremit, et legem violari deflet Averni.
Luminis impatiens, ut iam remearet ad auras
Aethereas, orat Dominum, regemque polorum,
Ne gravet omnem Hecaten iubar insuperabile Christus;
 540Aut spoliet toto nigros simul agmine manes,
Ad superos revocans animas virtute parentis.
Tertius interea processit lucifer astris
Oceano splendente die, redit almus ab umbris
Rex reduci vita, magna comitante caterva.
 545Discipuli reducem laeti videre magistrum.
Inde reversus habere petit sua regna triumphans,
Dexter in arce sedens, consors genitoris amatus;
Iudicio venturus erit post saecla futuro
Reddere mercedem cunctis, quam quisque meretur,
 550Ad dextram, laevamque iubens astare catervas,
Exigit ut meritum vitae pravaeque, bonaeque.
Si scelus est, et grande nefas tempsisse potentem,
Factorem temerasse suum quod crimen habetur?
Et tamen indultor mansit post funera carnis,
 555Poeniteat si forte reos, clementius audit,
Datque repente pius veniam, donatque reatum.
Iuda miser veniam si vel speraret, haberet:
Sed memor infandae tamen et sine nomine culpae
Credidit infelix nihil iam veniale mereri,
 560Iudicioque suo veniae subtractus abivit.
Redditur argentum, scelerata ad colla pependit,
Vix tandem iustus, nam nec permansit avarus,
Suspensus obiit, se mox ultore severo.
Vincula rumpuntur, cecidit, crepuitque cadaver,
 565Viscera fusa fluunt, hinc cor crudele patescit,
Funestatque diem de corpore tabe madenti.
Legimus, innumeras veniam meruisse catervas
Iudaea de gente reas, mortisque ministros
Optima perpetuae sumpsisse haec munera vitae,
 570Quorum Paulus erat caput exstans grande malorum:
Et tamen ipse fuit legis post crimina doctor;
Martyrium Stephano qui fecerat, inde recepit,
Et meruit plenam, quam contulit ante, coronam,
In se vera Dei confirmans verba probavit:
 575Hoc patietur homo, quod quisquam fecerit ulli.
Sed bonus excepit, quod tunc male fecit iniquus,
Quod populos, gentesque docens convertit eundo
Per mare, per terras, ut Christi nomen adorent,
Gentilesque deos, et cordibus idola pellant,
 580Mars cadat ex animo, pereant Saturnus et Arcas
Iuppiter, atque Venus, Titania, Iuno, Cupido,
Vel quicunque dii ficti sermone vetusto
Credantur nil posse, simul nihil esse probentur.
Solus ubique Deus, rerum fons, conditor, et spes,
 585Idem semper eris, quod et es, quod et ante fuisti,
Nil addens, minuensve tibi crescentibus annis.
Tempora mutantur, te nunquam saecula mutant,
Qualem prima dies, talem simul ultima noscet.
Cum te non caperent coeli, terraeque, fretumque,
 590Aeris et spatium, modico te corde reponis
Pectoris humani, conceptus mente fideli.
Exaudis, quod lingua tacet sub corde loquaci,
Ante futura vides, penes et te nulla futura,
Sint licet, Omnipotens, praesentia cuncta videntur,
 595Aut transacta magis nobis ventura creantur.
Sic peccaturos homines tu Spiritus auctor
Ante videns primum medicinam, sancte, parasti,
Quam faceres hominem: indulgentia prompta reatum
Praevenit, et facinus venia praecedit iniquum.
 600Christus enim datus est nobis, spes una salutis,
Qui nostra hic peccata lavet pius amne cruoris:
Et licet ipse ferat maculas et crimina nostra,
Immaculatus adest tamen agnus, et unicus haeres
Semper viventis, semper victurus et ipse.
 605Largitur peccata reis sine voce rogatus
Pectoris affectu, secreta mente, fide, spe.
Cum sit ubique Deus, semper praestare paratus,
Tardius accipimus heu! nostro corde morati.
Oderunt pia vota moras, festinus adoptat,
 610Ut praestet, si quae nos purget causa morandi.
Arbitrio posuit clemens Deus omnia nostro,
Libera mens hominum est peccare, aut vivere sancte,
Libera vota dedit, quando sperare velimus,
Credere si placeat, facile est nam posse mereri.
 615Credidit Abraham, Dominoque est factus amicus.
Confectus senio, membris marcentibus aevo,
Inter avos atavosque fuit, sed prolis egenus,
 (Haud soboles Ismael erat) frustraque maritus
Officii genitoris iners; algente vapore
 620Germinis exstinctus cecidit genitalibus ignis,
Et fecundus amor, quem iam subduxerat aetas.
Nec solus steriles retinebat marcidus artus.
Femina deterius praemortua membra trahebat
Spes generis recidens, et vis materna peracta.
 625Augebat spem sola fides, praesumptio simplex.
Frigida progeniem senibus natura negarat.
Flebile coniugii portabant nomen inane,
Spes tantum iuvenilis erat, crescentibus annis.
Affuit his prolem spondens cum gente nepotum.
 630Non hos certa fides, nec spes incerta fefellit.
Fecundus per membra vapor discurrit utrique,
Dulcior et gelidis irrepsit flamma medullis,
Miranturque senes redivivo fomite venas
In sobolem caluisse suas: animatus anhelat.
 635Inter membra puer vinctus compagibus arctis.
Intumuere sinus rugis pereuntibus alvi,
Dum tantum sit mater anus paritura prophetam:
Et sterilis, fecunda parens miratur, et haeret,
Sic uterum crevisse suum, tenerasque puellas
 640Consulit, et trepidans tanquam nova nupta requirit.
Saepe verecundos faciunt nova gaudia vultus.
Fructus honestatis datus est de ventre pudoris.
Sic licet unius genitor post saecla creati,
Gentibus et populis tamen est pater unus origo.
 645Omnis arena maris, vel flammea sidera coeli
Aequantur numero benedicti germinis apte.
Nam cui terra datur, et coeli sancta parantur,
Rectius aequatis geminis hinc inde elementis.
Sara, socerque simul Dominum petiere rogantes,
 650Illa virum meruit stabilem post funera septem,
Hic visum, fugiunt cum paupertate tenebrae,
Et gemino capit orbe diem, reducesque sereno
Lumine sunt acies post nubila crassa micantes.
David adulterii facinus homicida peregit,
 655Sed scelus agnoscens culpas impune fatetur,
Sic reus et veniam sceleri sub voce meretur
Credulus, et Domini famulus post, atque fidelis,
Attestante Deo, coelesti voce vocatus,
In tantum ut regem faceret post crimina natum
 660Ex eadem muliere virum, cui tempore partus
Omnia concessit merito genitoris amati.
Fleverat Ezechias: sub puncto temporis uno,
Et prece primori vitam, et tria lustra meretur.
Murmure sub tacito sterilem defleverat Anna
 665Materiem; fecunda redit per vota priora,
Et non est ultra vox exspectata secunda.
Hi solas fudere preces, ieiunia nulla,
Nam nec tempus erat longum, quo vota piarent,
Cum nec plena fuit cunctis poscentibus hora,
 670Qua votum meruere suum pietate Tonantis
Quod vetus, atque novum duo Testamenta loquuntur,
Millia tot subito veniam meruisse reorum,
Pro quibus una semel vox est, aut nulla precata.
Exegit quid plena fides, et credula, dixi.
 675Quid non credentes mereantur, dicere cura est.
Incurrit culpam sancti pater ille Ioannis,
Pontificis loca sacra tenens, magnusque, sacerdos,
Credere cunctatus Domini promissa Tonantis,
Angelico senior monitus sermone repente.
 680Mox vindicta datur per longa silentia linguae,
Donec ventris onus bis quinis mensibus actis
Fundatur de ventre puer sub sorte beata.
Tu, Deus omnipotens, rerum coelestis origo,
Tu pius, et clemens, et consolator haberis,
 685Tempore tristitiae maior defensio pressis.
Erigit elisos, relevat tua dextra iacentes,
Confovet abiectos, et semper pascit egentes,
Pocula larga parans sitientibus alma ministrat.
Nescius irarum monitis, non clade coerces
 690Peccatum, sine clade reos clementior audis
Ante preces, veniaque iuvas; non ira furorem
Excitat, ut iubeas vel iuste occidere sontes.
Plus pius es quam iustus: agis non ergo severus,
Errantes punis, sed mitis corrigis omnes
 695Sub pietate bonus, poenae cessante flagello.
Et quoties commotus eris, placidissimus exstas,
Nil immite iubens, levis est sententia coeli:
Rex pie, supplicium cunctis revocabile dictas,
Ut, si peccantes agnoscant corde reatus,
 700Et damnent meliore animo delicta priora,
Sint, quibus ignoscas, sed non semel ista relaxas,
Saepius indulgens, ostendens limina mortis,
Et revocans a morte truci, quos culpa premebat
Faucibus inferni raptas inducere formas.
 705Hi soli pereunt, semper quos esse profanos
Constiterit, sine fine mali peccare volentes.
Criminis et poenae limes semel unus habetur.
Et poteras servare malos pius usque senectam,
Ut damnare simul horrenda piacula nossent,
 710Et veniam sperare tuam, sed maior habetur
Hic ratio, nam impune diu peccare nocentum
Si fuerit permissa manus, turbata repente
Mens insontis erit, mox poenitet esse modestum,
Optaturque nefas, et plus pia turba nocetur,
 715Improba quam rabies, atque improba vota fatigant.
Quid quod et erranti mora non brevis esse probatur,
Servaturque diu veniae, si desinat audax
Illicitum tentare nefas? nam gaudia coelo
Conversus dat quisque reus; sibi quisque medelas
 720Arbitretur homo, culpas sub voce relinquit.
Vox tua cum sileat, tua sed sententia clamat.
Erigis oppressos humiles, sternisque superbos,
Tu captivorum rumpendo noxia vincla,
Colla levas attrita iugis cervice soluta,
 725Et proceres servire facis, famulosque iubere,
Paupertate, iubes, opulentos turpis egestas
Urgeat, et ditas opibus bene largus egentes.
Ima levas, et celsa premis, praesumpta coercens
Atteris, et tenues adiecto robore firmas,
 730Iura potestatis retinens sub nomine vero,
Solus enim Dominus, Dominum qui non habet, exstat;
Vel cui cuncta patent, per quem sunt omnia, quot sunt,
Et transacta simul, quae sunt quandoque futura.
Qui dedit elysios iustis, et tartara pravis,
 735Qui placidis, saevisque iubet procedere solem,
Et lunam, stellasque vagas, et sidera cuncta,
Imperat et pluvias nullo discrimine fundi.
Nec ratione caret pietas generaliter una,
Mercedem iustis, iniustis munera nobis
 740Prorogat, ut vel sic nos convertamur ad illum.
Illectos donis, non poenis mutat adactos.
Exspectat pia vota Deus, non thura requirit,
Victima sola placet purgatae mentis honestas.
Nec tamen expensis, sed puro corde litandus.
 745Pectore contritos, genibus cum pectore flexos,
Suppliciterque suos pandentes fletibus actus
Exaudit: nam si quis erit miseratus egentis,
Texerit et nudos, inopes defenderit, insons,
Contentusque suis, alienis non inhiarit,
 750Si impetrare velit, velut impetrare meretur,
Effectus faciles oratio pura reportat,
Quam non impugnat cuiusque precatio tristis.
Et fortasse iuvat pauper, peccata relaxat
Pastus et indutus, viduae, pupillus et aeger,
 755Et defensus inops plus, quam scis, quaerere possunt.
Vestibus, expensis, epulis de more Tabitha
Expendebat opes, miseris alimenta ministrans.
Nunquid ad annorum numerum cuicunque modesta
Addidit, et vitam longum produxit in aevum?
 760Et meruit tamen ipsa iacens post funera vitam
Amissam reparare suam, testantibus illis,
Queis proprias fundebat opes miserata rogantum.
Petrus enim medicus fuerat, medicina catervae
Paupertatis erant; coelis extorsit egestas,
 765Quod voluit. Nos turba rapax calcamus egenos,
Conferimusque nihil: forsan spoliamus avari
Pauperiem, si forte ferat quodcunque decorum,
Exspectamus adhuc, det pauper xenia nobis,
Afferat et praedam potius: de nobile pauper
 770Iam modo dives eget, cui confert indiga dextra,
Non sibi mendicans, quod divitis usibus addit
Quidquid agamus ad haec sceleris, fraudisque, dolique
Supplicio dignum, differt punire benignus,
Ut, si poeniteat, magis indulgere paratus;
 775Qui facit angelicas flamma crepitare cohortes.
Nam pia turba Dei sunt spiritus igneus omnis:
Quamvis ipse Deus se prodidit igne loquaci,
Cum iubar ignitum Domini rubus asper haberet,
Et lacrymas populi pro libertate gementis
 780Diceret ante suum Deus ascendisse tribunal.
Se tamen asseruit sublimibus alma potestas
Descendisse polis, ut quae captiva iacebat,
Litera turba foret, domini victura superstes.
Mox sua promissor perfecit verba fidelis,
 785Excussoque iugo deduxit per mare Rubrum,
Candida dux fuerat nubes, flammaeque columna;
Fluctibus aequoreis gemina de parte ligatis,
In scopulum pelagi iam non latrantibus undis,
Transierat salsos ponti sine remige fluctus,
 790Et pedibus siccis iter est navale peractum.
Laudavere Deum populus de morte natantum,
Sexus uterque Deo magnis in laude choreis
Certatim resonant, et palmis tympana pulsant,
Et celebrant, vincente Deo, saltando triumphum.
 795Non gladiis, iaculisque datis, missisve sagittis
Gens oppressa perit; sed tantum surgere iussa
Arma elementa Deo, nullum fusura cruorem;
Et tamen innumeras faciunt sine sanguine mortes.
Una eademque die populis datur ecce duobus
 800Ira furens, pietasque simul: sine nubibus ullis
Diluvio periere gravi, splendente sereno.
Omnibus ostendit Domini sententia lata,
Quid peccata creent, quid iusti vita meretur,
Quid bona simplicitas, quid noxia vota reportent,
 805Quid pius, aut humilis, quid et impius, atque superbus,
Quid ferus, aut mitis, quid clemens, quidve cruentus,
Dapsilis, et largus, quid praedo, aut raptor avarus.
Agmina condemnant mores, atque agmina purgant.

Liber III.

Luminis aeterni, lunae lux, lucis origo,
Orbis, et astrorum, iubar aetheris, aeris auctor,
Pax elementorum, naturae conditor, et fons,
Sideris innumeri numerus quem non latet omnis,
 5Nomina dans astris, et stellas cursibus aptans,
Immotosque iubens septem constare triones:
Axe licet volvente polos, stant sidera pigra.
Qui numeras cunctas, quas praefert littus, arenas,
Per freta cuncta maris totum quas continet aequor.
 10Omnia nosse Deum, quia condidit omnia solus,
Quis dubitet? Quod nosse iubes, coelestia norunt,
Quod tu scire vetas, ignorant omnia coelo.
Missa cadunt, hiemesque cient comitante fragore,
Verberis ignoti volitant per inape flagella,
 15Et rutila radians crinitum missile flamma
Iustitiae monitor, sed plus pietatis amator,
Cels or excelsis, specie sed pulchrior omni,
Virtutum virtus, dulcedine dulcior omni,
Lucidior luce, vel lumine clarior omni,
 20Editor omnipotens, sed non tamen edite ab ullo,
Qui placidos pluviis das descendentibus imbres.
Sic annena datur cunctis animantibus esca,
Et na ura parens per tempora cuncta ministrat,
Sic plumis vestitur avis, sic frondibus herbae,
 25Sic calamos nutrita seges stans armat aristis,
Et tunicis vestita ceres pubescit adulta.
Sic viridis flavescit ager sine semine iacto:
Creditor extorquet sub vomere fenus arator,
Usura praestatur edax, centesima grandis
 30Redditur, ac parens votis credentis avari
Debitor exoptat millesima reddere lucra.
Non exactorem pudor inficit, aut dolor ullus
Afficit exactum: contraria vota duorum
Conveniunt, solusque dolet captator iniquus
 35Annonae, pretiique vorax, inimicus amicis,
Omnibus adversus, populis insontibus hostis.
Nam sua damna vocat mundi compendia pulchra,
Nil opibus propriis quacunque ex parte minutis.
Exstinctam dolet esse famem, bene dives egenus,
 40Semper avarus inops, pauper sub divite nummo
Aestuat, et custos alieni ruris, et auri,
Iudicio punita suo mens semper avara
Dat poenas, animi quae sedem nescit amare:
Diligit haeredem, cui servat cuncta fidelis.
 45Nec bona praesentis hic tantum perdere vitae
Contingit miseris: perdunt bona cuncta futura.
Nunquid eris pius, alme Deus, iam morte perempto?
Illi quippe, magis qui proditur impius in se,
Et sibi, vel cunctis solatia tota negavit?
 50Nos exempla docent damnati divitis, ingens
Pauperis et requies, qui post sua membra beatus
Abrahae portante sinu per saecla quiescit.
Divitis exstincti tormenta exspectat egestas,
Immitesque vias alterna sorte rependit.
 55Serica quem tenuis, quem mollia lina gravabant,
Qui solet aestivum membris sudantibus ostrum
Poscere, deposito confractus murice denso,
Cuius et in digitis non sedit crassius aurum,
Et licet exiguae non ferret pondera gemmae,
 60Inter anhelantes tormenta ultricia flammas
Supplicium crudele luens exaestuat ardens,
Et tolerat, poscitque rogans, ardente palato,
Ut gelidum digito mereatur lingua liquorem.
Sed negat hoc immane chaos, crudele profundum.
 65Dividit inter aquas, et saeva incendia mortis,
Quae sine fine manent, et stant sub perpete nexu.
Et miser hic, qui dives erat, non vixit egenter,
Vestibus indutus Tyriis processit, et ostro,
Delicias convexit edax, reus inde vocatus,
 70Pauperibus miseris quod trux alimenta negabat.
Nam sibi dives erat dapibus conviva repletus.
Si tales damnare decet sub perpete poena,
Qui sibi, non aliis proprium defundere curant,
Quid passurus erit, qui nec sibi praestitit unquam,
 75Aut qui aliena rapit praedo temerarius audax,
Cuius facta gemens plangit spoliatus egenus?
Hi nam sunt, quos sola iuvant convivia praedae,
Gutturis, et ventris curam sine laude ferentes,
Ignari, quia quisquis erit praesentis amator
 80Vitae, animaeque suae, non diligit ille, sed odit.
Contemptor vitae magis hic servator habetur.
Nil opus est praeferre Deo: sententia prisca est,
Summum crede nefas animam praeferre pudori.
Quam sit grande nefas animam praeferre datori,
 85Demere dum liceat, quidquid dedit, et cui confert?
Ergo Deum si corda colant, et mens veneretur,
Nil opus est praeferre Deo, Deus omnis amor sit
Ante animam, simul et vitae praesentis amorem
Postponat mens pura Deo, totamque salutem
 90Reiiciat, contemnat opes, patrimonia damnet,
Et securus erit vitae melioris amator
Temporibus sine fine datis, sine limite perpes.
Quod spectat finem, fragile est, totumque caducum.
Quam sit insipiens contemnere velle perenne,
 95Et modico quaesisse die peritura repente,
Abrahae doceant iam nos exempla parentis,
Qui natum senior susceptum tardius unum
Spe cito contempsit, iussus produxit ad aram,
Aptavitque neci nimia pietate cruentus;
 100Nudato mucrone pater, ferus ille sacerdos
Stabat in officio iam iam feriturus amatum,
Et pius immitis, non tristis fronte doloris,
Non lacrymis undando genas, non unguibus ora
Dilacerans; lamenta silent, et verbera cessant.
 105Nato peccati pietas secura minatur
Exitium: sine morte truci pro funere nati
Sic solum exhibito nata est immensa propago.
Hostia grata iacens, et victima mente quieta
Displicuit, placuitque simul, quia corde fideli
 110Et pater obtulerat, nec natus vota negabat.
Mox pater omnipotens arietem subrogat aris
Hostia praestatur non orbatura parentes.
Si deus ullus erat Saturnus falcifer unquam,
Hoc faceret, puerosque neci subduceret omnes,
 115Annua quos pietas flebat miseranda parentum.
Heu! non orbaret dilecto pignore patres,
Qui planctus, mortesque facit per vota rogatus.
Num verus Deus est, munus qui maius ademit,
Quam praestare potest? Cui natos praestitit unquam?
 120Nam Deus omnipotens, verus Deus, omnia praestans,
Non cupit insontum mortes, vitasque nocentum
Non cito consumit, veniae dum cuncta reservat.
Nam quod Isac iussit collum submittere cultro,
Non crudelis erat concessum auferre parenti
 125Per patris tam grande nefas, aut iura probare
Censuit amborum; non est tentator habendus,
Aut ignarus erat, quem mens humana lateret.
Cum ratione iubet fieri, quaecunque iubebit.
Sed voluit monstrare Deus, qua mente rogetur,
 130Qualiter omnipotens se vult, et iussit amari.
Ostendit cunctis, ut nil praeponier unquam
Debeat aeterno Domino, qui cuncta creavit,
Cuius amore pio sunt contemnenda pericla,
Vel quaecunque placent animis, et quidquid amatur.
 135Si iactura fiat, praestat compendia damnum,
Temporis exigui si sint dispendia vitae,
Semper at aeternae felicia lucra dabuntur.
Nec nudo sermone decet promittere tanta.
Quid pater Abraham, quid Isac meruisse leguntur?
 140Horum posteritas replevit gentibus orbem.
Barbaries nec sola datur de germine iusto,
Et Romana manus hocce est de sanguine fusa.
Dat maior gentile genus germanus, et hostis,
Et minor eduxit, qui munera pacis amarent.
 145Subiiciat quisquam. Sanctorum vera propago
Pacis amatores merito, iusteque creavit.
Nunquid et immites, qui gaudent sanguine fuso,
Debuerat proferre simul feritate cruentos?
Haec illum responsa doment, faciantque silere,
 150Non agnoscit iners animi, rationis egenus,
Tempora quod mundi rebus sunt capta duabus:
Aut pax est, aut bella fremunt, quodcunque duorum
Alterutrum mox tempus habet, nec tertia res est,
Tempora quae teneat. Dedit ergo tempora princeps
 155Omnia perpetuo generi manifestius Isac.
Aetatem mundi retinens descendit origo,
Continuans dominata manet per saecula mundi.
Nec tempus retinet tantum, spatiatur in orbem,
Qua profert, tollitque diem sol, luminis index,
 160Qua nescit lustrare polos, qua flammeus urit,
Imperat et pelago; coelum possedit origo
Sancta prophetarum, tenet et loca magna piorum
Omnia possedit benedicti lata propago.
Sed nec solus erat, quem spes secura futuri
 165Egregie faceret praesentem temnere vitam.
Ignea tres pueros fornax exceperat ardens
Nomine pro Domini; sed mox tepuere calores,
Frigidus ignis erat, gelidis incendia flammis
Mirantur cecidisse, simul non fervor anhelat
 170Torridus, aut adytum lambebat flamma camini.
Crinibus ignitis ieiuna alimenta recusat
Fastidita fames, reiecto fomite pingui,
Non fuit ignis edax: quem roris spiritus afflans
Imbrifer exstinxit, mitissimus angelus intrans,
 175Cuius erat similis divinae prolis imago.
Non vestis flammata viris, non crinis adustus,
Flamma nec extremae laesit vestigia plantae,
Conculcata licet toties gradientibus illis.
Illaesos pueros expavit Persa tyrannus:
 180Egrediantur, ait dominum confessus eorum
Plenius, atque suum solium iubet omnis adoret
Parthicus, imperio subiectus regis, et aulae.
Saeva Danielem rabies, atque ora leonum
Non tetigere pium, cui destinat insuper escam
 185Magna Dei pietas, ieiuno utroque leone.
Quis petit, et vixit venator inermis arenam?
Amphitheatrales qui non tremuere furores,
Cum crepitante sono productus verberat auras,
Longius assistens Massylum ex arte lacessit,
 190Lintea fluxa trahens: venabula longa tenentur
Poplite subnixo, duro sub pelle lacerto,
Inguinibus strictis, nudato pectore sursum?
Cum residens caveis inter spectacula festa
Vota facit populus, valido ne bestia morsu
 195Sanguinis humani sanie perfusa madescat.
Quando duos pariter suscepit arena leones,
Praesidio si porta fugae spatiosior obstet
Clausa, patensque simul bisseno cardine verso,
Hinc vir adest, atque inde fera, stantunus ad unum.
 200Hinc armata manus ferro, hinc dentibus ora.
Et tamen auxilio supra caput imminet alter,
Morsibus illisis ne bestia membra iacentis
Vexet, et horrorem faciat dilecta voluptas.
Quis, rogo, tam saevas rabies compescere vindex
 205Armatus praesumpsit homo? clarissimus ille
Alcides, quem monstra ferunt domuisse nefanda,
Qui virtute polos meruisse est dictus, et astra,
Vix unum exstinxit captum per colla leonem,
Si tamen huic verax per saecula fama locuta est.
 210Sed hic plena fides hominis pietate Tonantis
Exegit virtutis opus, miracula summa.
Ille Dei famulus fuerat, non sorte Dianae,
Quae solet insontum fuso gaudere cruore,
Sanguinis humani nunquam satiata, catervis
 215Hospitibus caesis, humana tabe madescens
Taurica per Colchos crudelis virginis ara.
Petrus apostolico digne subnixus honore,
Discipulus Domini, crucis almae signifer et dux
Gentibus innumeris positus sub lege fideli,
 220Retia post pelagi vilissima piscis aquosi
Praeco Dei solers, et veri dogmatis index,
Ianitor aethereus, vel primus in orbe sacerdos,
Temporibus nostris Christo regnante tonanter,
Quanta, docens populos, turbis miracula fecit,
 225Impendens Asiae nulla mercede salutem,
Europaeque simul nixus virtute magistri?
Et ne Roma diu nesciret munera Christi,
Hanc, Paulo comitante, petit, pia iussa sequendo.
Exorans precibus Magum per celsa volantem
 230Simona mendacem sternit, spectante Nerone.
Ficta Dei proles nimia est collapsa ruina.
Sic imitatorem sed non imitabilis ignis,
Fulmina mentitum, perculsum fulmine vero
Sacrilegum cecidisse ferunt Salmonea regem.
 235Ecce, quid alma fides exegit ab arce Tonantis,
Ut vitas, mortesque daret sermone fideli.
Mors cita, vita redux, verbo mandante, recurrit.
Naturae famulatus adest servire paratus,
Obsequitur, Dominique vices cognoscit agentem.
 240Exigit hoc simplex spes, vox pia, vota fidelis.
Omnia nam constat precibus cito posse mereri,
Vivere quos libuit sub tali tramite vitae.
Quod si cuncta velim miracula currere solers,
Non mihi sufficient mortalis tempora vitae,
 245Multa licet maneant sub quovis limite longo.
Sed ne forte legat haec carmina nostra profanus,
Quem lateat lex sancta Dei, nec credulus exstet,
Impendat quid pura fides, praesumptio simplex;
Nec tamen aeternum modico pro tempore quaerat,
 250Et neget, Abraham tantum fecisse beatum,
Vel quoscunque docet sancta Scriptura fideles:
Historias currant Danaum, gentisque Quirinae.
Qua pro laude sua, vel qua pro regno alieno,
Mentibus infectis animosae cladis amore,
 255Ausi omnes scelerare manus de morte suorum,
Aut certe de strage sua. Menecea Creontis
Statius ostendit, qui fuso sponte cruore,
Ut pater orbatus furiarum regna teneret,
Thebanos proprio perfudit sanguine muros.
 260Si consanguineos scelus est iugulare propinquos,
Est furiale nefas in se convertere ferrum.
Hoc facinus nec nomen habet, sed nemo profecto
Miretur hominum tam saeva piacula gentis.
Non aliter potuit sceptrum transire profanum
 265Ad successores, quod gesserat Oedipus unquam.
Iam ferus ipse Creon locastae proximus haeres,
Et germanus erat: quasi lex est ipsius aulae
Criminibus, lacrymisque ducum sua regna dicare.
Codrus Apollineae tripodis responsa requirit:
 270Accipit infelix, alieni causa triumphi;
Vestibus indutus famuli petit arma tyranni,
Nam cui bella negant, fecerunt iurgia mortem:
In dubiis mors est inopem simulare tyranno.
Ausa Leonidae, nocturnaque bella legantur.
 275Castra inimica petens invasit nocte silenti,
Et fuit una cohors tantum munita tenebris.
Nox erat umbo viris, manus haec confusa periclis,
Spe mortis praesumpta suae; qui luce repulsa
Millenos petiere viros spernendo salutem.
 280Invadunt populos, obscura strage cruentant,
Dum nescit quem quisque ferit, cui quisque repugnat,
Obtruncat socium, carum prosternit amicum,
Amputat ignarus fratrem, iugulatque propinquum.
Dum pater obscura defensus nocte putatur,
 285Sic ibi procubuit nati pietate peremptus.
Viveret, et vitam longo produceret aevo,
Ni sobolem genitor nimiae pietatis haberet:
Foedere namque reus punitur crimine sancto,
Nec reor, esse nefas Persis occidere patres,
 290Quos sua iura probant thalamis asciscere matres.
Ara Philenorum Libycas possedit arenas.
Portio telluris fratrum concessa furori,
Solis adusta rotis, nigris infecta venenis,
Ignibus aethereis, gelidis obsessa cerastis,
 295Inter serpentum glacies, atque aeris aestus
Ignorat mutare vices per tempora tellus,
Puniceum retinens ingenti sole ruborem.
Illic securi spatiantur ubique chelydri,
Defendit quos flamma nocens, quos terra perusta
 300Tot desertorum, quorum sub iure tenentur.
Quid facerent fratres, si florea rura petissent,
Si tellus fecunda foret nimis ubere glebae?
Aut si vipereis non esset noxia tellus
Flatibus, et nullas mandarent sibila mortes?
 305Nonne pererrantes issent, qua flammeus axis,
Extendit qua zona polos rubicunda colore,
Aut hiemis glacies aeterno frigore tristis
Semper anhelantis torpet ignara vaporis?
Haec plaga germanos nunquam prohiberet euntes,
 310Limite sed posito niveas mensura pruinas
Finderet, et Scythicas retineret tracta paludes,
Quae Romanus amor patres implere coegit,
Dicere, si valeam, vero sermone probabo.
Optima nam vindex exempla, ac pessima Brutus,
 315Horror amorque novus, civis pius, impius auctor,
Iure pater patriae, natis et regibus hostis,
Atque pudicitiae laesae castissimus ultor
Post regale nefas, quod castae gessit adulter,
Invasor thalami genialis, praedo pudoris.
 320Quod scelus admisit, postquam fera regna tyranni
Expulit, et gemino perstrinxit consule Romam,
Annua festivis disponens fascibus acta?
Regia bella gerens, naturae bella peregit,
Membra cruore suo perfudit ab hoste reversus
 325Consul, et in sobolis vertit pia colla secures
Hostibus aptatas, funesta fraude profanas,
Civibus hostiles, orbatricesque suorum.
Ibat in exsequias iuvenum exsecranda senectus,
Unus erat vitae natorum, et funeris auctor.
 330Hoc scelus admissum tam saevo crimine non est.
Dulcis amor patriae, qui patrem fecit amarum,
Aut fecit non esse patrem iam prole perempta.
Pro quibus arma tulit, hoc se qui pignore privat?
Alter erat senior, qui natam perculit ense,
 335Quando dolens genitor planetus de pignore fecit.
Praevenit affectus, ne corde premenda libido
Tolleret ingenti cum libertate pudorem.
Causa pudicitiae naturae iura diremit,
Libertatis amor vicit pietatis amorem.
 340Immemor hinc generis factus, non immemor Urbis,
Sanguinis oblitus fecit de patre novercam.
Virginis eximiae pater impius esse recusat,
Ne sit avus famuli, pondus ditionis honestas
Extimuit; formido fuit lasciva voluptas,
 345Illicitosque thoros obsceno crimine captos
Horruit iratus: gemitus, vincente dolore,
Fudit virginei truculentus funeris haeres.
Libertatis opus solatia planctibus egit.
Militis armati tantum potuisse dolorem,
 350Mirantur populi; quia captus amore pudoris
Hostis erat generis, prolis mors, sanguinis haustor.
Quid Torquata manus? nato pro laude periclum
Intulit ostendens, quae sit censura parentis.
Nam neque culpa fuit. Patriae pugnando triumphum
 355Vulneribus dedit ille suis, quibus hoste perempto
Contigit exstingui, tanquam superata iuventus.
Quamvis nemo sua stravit post bella cohortes,
Relliquias cladis gladio feriente necavit.
Addo, quod invictum, dantemque ex hoste tropaea
 360Moenibus eripuit patriae de clade duelli.
Quis, rogo, dux poenas unquam est victoribus ausus?
Aut quis adoratum, populo laudante per urbes,
Inter victrices audax post bella cohortes,
Atque triumphales post horrida praeliacurrus
 365Percuteret sublime caput, lamenta triumphis
Iungeret, et laetis misceret tristia rebus?
Oppressit votiva dolor, festiva recedunt,
Publica funereo turbantur gaudia luctu.
Poenituit vicisse ducem, cui gloria mortem
 370Intulit, et miles bellorum prospera flevit.
Dum lueret victor poenas virtutis honestae,
Maxima iustitium victoria grande paravit,
Vindicat hostiles gemitus fera dextra parentis,
Sanguinis ingessit pietas inimica dolorem,
 375Barbara quem rabies hostili cuspide missa.
Pullati proceres, vadimonia nulla fuissent,
Crinibus effusis lacerasset pectora palmis
Illustris matrona dolens, plebeia lacertos,
Scinderet ungue secans vultus pia turba modestos.
 380Ut quondam Iliades fleverunt Hectora matres,
Nympharum ceu turba suum tunc planxit Achillem,
Ut Brutum planxit moesta cum plebe senatus,
Non aetas, non sexus erat, qui funus acerbum
Non gemeret reputando suum: Torquata propago
 385Sic est plancta diu scelere prostrata parentis.
Scaevola flammipotens dextram contemnere dignus
Constituit punire manum, licet ipse fefellit,
Non manus, audaces animos: plus praestitit error,
Ut sine morte ducis vir tantum laudis haberet,
 390Non Romana nurus doluit per bella maritum,
Non genitor natum planxit, non nata parentem,
Non orbata parens deflevit funera nati,
Non Germanorum mortes flevere sorores.
Nec bellum pax ulla ligat, pretiumve redemit:
 395Una manus bellum tantum compressit inermis.
Quid? Romanus eques vasto telluris hiatu
Praecipiti iactu demersus sponte per umbras
Curtius ingemuit, cum vivum terra cadaver
Sorbuit, armato deterrens funere manes?
 400Fortis, et incolumis populo mirante sepultus
Vir galeatus adhuc ferrato corpore visus
Inter tartareas sic descendisse tenebras.
Pallida gens Erebi, poenarum portio tristis,
Tertia sors, quae lucis inops damnata laborat,
 405Credidit, Alcidem praedam repetisse secundam,
Aut alium vatem casus revocasse sinistros,
Amphiarae, tuos, quem perfida vendidit uxor.
Quid Romana fides? Legatio Punica misso
Consule testatur. Reditu promissa fideli
 410Regulus implevit, horrendae mortis amator,
Otia contemnens, magnum cum plebe senatum
Compulit infelix ad inexorabile pactum,
Captis lege data, poenarum ut vincula ferrent.
Immemor uxoris natos contempsit, et Urbem,
 415Libertatis opem nec ferrea vincla tenebant.
Captivum tum forte ducem iam liber agebat
Inter patricios, praetores, atque tribunos
Plebis adorandae, domuit quae viribus orbem.
Institit occidi, ne esset post bella superstes
 420Hostis Elissaeus, quem par fortuna tenebat
Cum duce Troiugenum: qui pacta luce reversus,
In sua membra furens, tormentis intulit artus,
Pervigil exstingui gavisus lumine nudo,
Ut plus terreret Tyrios de morte minaci,
 425Quam gladiis, cum bella daret, pugnamque cieret:
Mox senis emeritum formidavere cadaver.
Intemerata fides ad quae fera bella Saguntum
Compulit, atque tamem, vel saeva incendia mortis?
Annibal inclusis, nullo surgente reatu,
 430Praeter quod fuerant humanae gentis amici,
Crimen amicitiam reputans, pro laude periclum
Intulit, et poenas exegit ab urbe fideli,
Perfida quas lueret sub iusto vindice turba.
Intoleranda semel toleravit mensibus octo,
 435Quae nec sponte fidem violat, nec clade coacta:
Victa caterva tamen, gladios ut vinceret hostis,
Incendit patriae populum cum moenibus urbis,
Et sibi dat cum morte faces, secura sepulcri
Poscit ab igne neces, hostis sua mira triumpho
 440Subducens, et colla iugo: rogus omnibus unus,
Moenia sunt patria, et tumulus, cinis omnibus idem,
Signorum vis magna, ducum monumenta soluta
In cineres iacuere suos cum moenibus urbis.
Nec iuga Romani fuerant metuenda senatus:
 445Parcere victor amat, sed debellare superbos
Urget, et hortatur veniam implorare, suetus
Pacis, et armorum similes portare triumphos:
Invenisse magis, cui dent post bella salutem,
Quam bellis punire volunt. Sic urbs tamen illa
 450Libera cuncta sua flammis civilibus ussit,
Non iram metuens clari post bella senatus,
Sed veniam: qui liber erat, servire recusat,
Et pavor est Afro dominanti subdere colla.
Mentibus ingenuis nec tunc promissa patebant,
 455Quae nos aeternae speramus munera vitae.
Sed ne forte viris tantum data verba putentur,
Et quasi sexus iners fragili sub corpore mollis
Laudis opus metuens, ne sit sibi fama superstes
Tormentis, sequitur quae vita aeterna, recuset
 460Plurima dona Dei, laudis mala femina summae
Materiem retinere potest; audacius illis
Deprensis nihil est, animos de crimine sumunt,
Datque nimis grandem mulieribus ira furorem.
Unde igitur furiale nefas assumere possunt,
 465Inde pios animi rapiant sub pectore motus,
Et faciant, quod honesta decet, quod fama pudoris
Exigit, et vitae prodest sub laude futurae.
Iudith Holofernem castissima finxit amare,
Castra ducis metuenda viris ingressa virago.
 470Inter belligeros fremitus, et tela cruenta,
Inter et ensiferas saevo sub marte catervas
Ingreditur vestita fide, vestita pudore,
Et quod tanta manus non est aggressa virorum,
Nocte sub obscura perfecit femina sola,
 475Et duce truncato viduavit castra tyranni.
Quae caput apprensum proceris portavit ad urbem:
Civibus una dedit cum libertate triumphum.
Femineo mucrone perit dux fortis et audax,
Quem non bella domant, domuit promissa voluptas,
 480Haec sperata licet, non est perfecta libido:
Et certae noctis poenas persolvit adulter,
Impollutus adhuc nullo sub crimine facti.
Semiramis dulces, Nino viduata marito,
Invasit thalamos et regnum prolis amatae.
 485Exhibet infelix incesto pectore matrem,
Et sibi socrus erat fili turpissima coniux:
Bella diu gessit iuvenem mentita sub armis.
Quis neget iratae Tomyris crudelia bella
Cum duce Persarum Cyro sub laude peracta?
 490Ultrix facta sui post tristia funera nati,
Dum regale caput dimissum sanguine multo
Clausit in utre cruor, quem mens furiata dolore
Fuderat, innumera iuvenum cervice recisa.
Casta quod Evadne fecit Capaneia coniux,
 495Dum post sulfureos iaculati fulminis ictus
Ignibus appositis arderent ossa mariti,
Conscendit mox viva rogos, viduamne vocamus,
Quae simul infernas cum coniuge venit ad umbras?
Dives Dido fugax, exstincti coniugis ultrix,
 500Urbis Elisaeae perfectis moenibus ample,
Ipsa pyram manibus propriis construxit, et aram,
Quam pedibus furiata suis conscendit, et arsit.
Impulit ad flammas accurrere funere vivo
Aut amor Aeneae, aut venientis terror Hiarbae.
 505Quid formosa nurus, populo spectante, pudica
Post maculam thalami Lucretia casta peregit,
Quam tulit infelix, alieni poena pudoris?
Ut rea procubuit, nullo surgente reatu!
Concidit ense suo, mansitque superstes adulter,
 510Qui solus feriendus erat mercede pudoris.
Millia femineis numerantur ubique catervis
Exempla scelerum modicae vel laudis amore:
Aut certe fecere pie pro numine vano
Conficti sermone Dei, quem fabula mendax
 515Extulit, et miseros incassum orare coegit,
Unde nihil lucri, sed vitae damna tulere,
Cum sit nemo Deus, nisi noster ubique tremendus;
Omnia praecepti solo sermone creantur
Ipsius imperio, per quem sunt cuncta per aevum.
 520Ecce Deus verus, de quo nil fingitur, in quem
Fabula nulla cadit, quem nunquam verba diserti
Exornant, aut sorde notant, cui tempora nil dant,
Aut relevant, currente die: qui saecula mutat,
Nec mutant hunc saecla tamen, quia, quod fuit, hoc est,
 525Hoc erit aeternus: qui praesens constat ubique,
Omnia cum tollat, minuatque volatile tempus,
Incrementa Deus, vel decrementa recusat;
Idem semper erit, nunquam mutabilis aevo,
Qui cum sit dominus, se vult tamen esse parentem.
 530Exhibet, impendit, praebet, testatur, adoptat
Nos genitos vocitare suos: nos ergo fideles
Vivere debuimus, tanquam factoris imago,
Quos deceat factura Dei pietate magistra.
Rex pie, bellantum comitata potentia supplex
 535Fit, quodcunque iubes: effectus iussa sequuntur.
Stat famulans natura Deo, constructa elementis,
Nescia, quid iubeas, donec praecepta repente
Audiat, et Domino citius parere laborat,
Exsultans iussisse sibi, gavisa ministrat,
 540Perficit iniuncta placido sermone iubentis,
Et rerum natura parens famulata tremiscit
Per quem celsa poli, tellus, mare, sidera constant,
Et gestit servire pavens. Quota portio rerum
Nos sumus audaces, ut contemnamus acerbe
 545Imperium coeleste truces? praecepta sequatur
Nostra, Deique simul, qui vult, sua vota venire.
Cum nos iussa Dei fieri contemnimus ultro,
Nec sumus ignari, quid sit fas, quidve nefastum,
Gens scelerata sumus, nil de pietate merentes.
 550Quorum primus ego plus quam peccator habendus.
Quando fatebor enim, scelerum simul esse reatum
Pectoris, et carnis? non si mihi ferrea vox sit,
Ora tot exsurgant, quot dentes ossibus albent,
Aut mihi sint linguae, quantos caput omne capillos
 555Pectinat, explebo numerum sine fraude fidelem.
Sed satis est dixisse reum sub crimine cuncto.
Quod tua iussa vetant, solus peccasse fatebor,
Omne, quod horrescis, non me fecisse negabo.
Quid prodest cuicunque nefas celare peractum,
 560Cum iudex, et testis ades Deus unus, et idem?
Sacrilega quasi mente putem, non omnia nosse,
Aut aliquid nescire Deum. Sibi fraude nocebit
Mens mea quod reticet, cum, si confessio simplex
Indicet admissum, venia sperata sequetur.
 565Qui negat, ipse sibi veniam iam sponte negavit.
Ergo ego confiteor miseranda mente reatum
Plenum, grande malum, non uno crimine partum.
Nam scelus omne meum numeros superabit arenae
Littoris, et pelagi vincent mala nostra liquores.
 570Non puto diluvium tantos punisse reatus,
Quantos ipse gero culparum pondere pressus.
Flumina me scelerum rapiunt, quatiuntque procellae,
Et peccatorum torrens simul obruit unda;
Me delictorum merserunt fluctibus amnes,
 575Usque animam venit unda meam, gravis horror aquarum.
Hei mihi! quod facinus non uno tempore gestum,
Ut mea facta luam, tempus convenit in unum
Nunc ubi sit pietas, ubi sit miseratio prisca,
Aut tua quo, Domine, clementia nota recessit?
 580Oblitusne mei es? precor, obliviscere ne me,
Omnipotens, sed facta mea: gravor undique pressus,
Vincla ligant, tormenta domant, consumit egestas;
Ludibrium generis, dolor omnibus, atque inimicus
Factus, et exutus magna de parte bonorum,
 585Crinibus intonsus, pannis squalentibus usus;
Notus et ignotus desunt, abiere parentes,
Me quibus impendi, mox dedidicere propinqui,
Vel quicunque fuit, subito discessit amicus.
Agmina servorum fugiunt, tempsere clientes,
 590Nec doluere meam tanta sub clade ruinam:
Irascente Deo, solatia cuncta negantur.
Hoc superest, ut vita cadat, nisi parcere mitis
Iusseris afflicto, quem sic fregere dolores.
Punisti errantem, nunc iam miserere fatentis.
 595Poenitet en peccasse nimis, iam parce flagello:
Nam nequeo tolerare miser tot cladibus actus.
Aspice, quaeso satis, precibus ne clauseris aures
Nostris, sancte, tuas, qui das praecepta benignus,
Ira hominis cum sole cadat de corde furentis,
 600Et veniam nox ipsa ferat: qui praecipis, ut sit,
Fac fieri, quod et ipse iubes, miserere rogantis,
Et lacrymas intende meas, quas fundo diurne:
Tristis, et extenso prostratus corpore plango.
Me miserum! qui tanta fero, cui tanta parasti
 605Supplicia scelerum: merear licet acrius uri,
Munere percipiam Domini, redeunte favore,
Quidquid amara dies et tempora dura tulerunt.
Lucem redde, precor, qui tempora subtrahis Iob
Aspera, restituens quidquid malus hostis ademit;
 610Arida qui reparas antiquis mortibus ossa,
Quae membris rediere suis, clamante propheta,
Atque homines factura iubes reptare, cruoris
Humor ut absumptas intraverit ante medullas.
Nascuntur venae, iam nervis membra ligantur,
 615Iam tegit ossa cutis, multos distenta per artus;
Quaerunt colla caput, constringit guttura cervix,
Verticis eximii replentur et ossa cerebro;
Inde duces oculi gemmato lumine vibrant,
Et palpebra tegunt luces, mundantque fenestras:
 620Scena capillorum, fundens a fronte coronam,
Tempus, et omne caput vestit de crine decorum,
Atque supercilium gemino supereminet orbi.
Naribus abductis duplex data semita vento,
Et geminae rubuere genae, lanugine malae
 625Crispantur revirentis adhuc post ossa senectae
Mortua temporibus multis, olimque sepulta.
Ordine muratum dentes cinxere palatum,
Ut bene verba sonent, ipsis modulantibus, ora:
Obsessamque donant densata repagula linguam,
 630Et sontem factura latet, sermonibus oris
Interpres mentis, secreti pectoris index,
Atque voluntatis tacitae, vel cordis imago
Verbere distinctas spargit per murmura voces,
Omne nefas, atque omne bonum dictura loquendo:
 635Dentibus adduntur rubicundo labra flabello.
Accedunt humeris remorum more lacerti,
Brachia iunguntur, vola nascitur, et manus omnis.
Unguibus armantur digiti sub dispare forma,
Curvis spina fatus complectitur aspera costis,
 640Pectora circumstant crates, iugulique ligantur.
Caetera membrorum currit propago per artus,
Usibus, officiis aptantur cuncta ministra,
Aedificant hominem longae fragmenta ruinae.
Ante tamen quam membra forent compage ligata,
 645Iam prior auris erat, quae audivit verba Tonantis.
Persarum dominus timuit post regna bubulcum
Inter prata pecus, qui post regnavit in arce.
Me, rogo, iam repara sub libertate solutum,
Clade, catenarum ferrato pondere pressum.
 650Sit vitae requies, animae sint otia fessae,
Sit secura quies, sit nox cum munere noctis,
Sit fortuna redux, sit virtus usque senectam,
Sit venerandus honos, et quidquid vita precatur,
Aut amissa dolet, totum pietate reforma.
 655Nosco, quid iratus, vel quid mitissimus ipse
Des, pater: adverto, non est formido salutis,
Sed veniam sperare licet. Res ipsa probavit,
Quod vivus sum: mortis inops pietate reservor,
Non ira, nam si Domini gravis ira fuisset,
 660Non me differres, subita sed morte necares,
Ne peterem veniam, quam nunquam, sancte, negasti,
Aut ut non essem prorsus, cui parcere posses.
Servatum reparare iube pietate sueta,
Ut merear cantare tuas per carmina laudes.
 665Quamvis nemo tua praeconia congrua dixit,
Aut unquam dicturus erit: nam formula laudis
Temporibus tribus ire solet, tu temporis expers,
Nunquid habes, Deus, ante tuum? vel post cadit in te?
Si laudator abest, narrator plenus at esset:
 670Sed quis opus narrare tuum sermone valebit?
Suspexisse Deum satis est de corde trementer,
Et lacrymis, precibusque piis veneranter adire.
Sint reduces vires, mens sana in corpore sano,
Sit mihi longa dies felici tramite vitae,
 675Sit secura domus, felix numerosa propago.
Sit sine tormentis post corpus vita futura,
Et requies animae, qua mox purgata quiescat.
Iudicio, Deus alme, tuo detur inde triumphus,
Inter odoratos flores et amoena vireta
 680Ad nemus aethereum veniam, sedesque beatas.
Et grates exceptus agam de fasce malorum,
Additus insonti populo sub sorte piorum.