Migne Patrologia Latina Tomus 4
OBSERVATIO PRAEVIA D. EDM. MARTENE.
AucInc.CaDeRe 4 Auctor incertus Parisiis J. P. Migne 1844 early modern edition, no apparatus this file was encoded in TEI xml for the University of Zurich's Corpus Corporum project (www.mlat.uzh.ch) by Ph. Roelli in 2013 Classical Latin orthography latin
OBSERVATIO PRAEVIA D. EDM. MARTENE.
Quod in hujus tomi limine collocamus Carmen de Resurrectione mortuorum, S. Cypriani nomen praefert in pervetusto codice Corbeiensi ante annos nongentos litteris majusculis exarato. Quis autem sit ille Cyprianus, haud facile est divinare. Nam quominus celeberrimo illi Carthaginensi episcopo et martyri, cujus egregia scripta suavissime leguntur, illud attribuamus, obstare videtur oratio nimis salebrosa, et violatae frequentius metri leges; tametsi sententiae graves et nervosae ab eo minime abhorreant, nec tanto doctore indignae judicentur. Sed neque aetas auctoris a Cypriani Carthaginensis aevo distare videtur. Nam si eo antiquior non sit, subaequalem saltem fuisse complura evincunt. Certe eo se praesertim tempore vixisse, quo vigebat adhuc idolorum cultus, his insinuat versibus, quibus impios in extremo judicio conscientiae stimulis agitatos inducit, eumdem idolorum cultum detestantes: Illic quisque suae fatebitur effera vitae. Jam primum quicumque Deum male censerat ante, Et vaga mentitio coluissent numine saxa, Atque cruentatas igne sacraverat aras, Et picturatas timuit sine voce figuras, etc. Floruisse etiam turbulentissimis nascentis Ecclesiae temporibus, quibus Verbi sacri praecones crudeli neci tradebantur, ac fidem Christi quam praedicabant sanguinis effusione testes invicti obsignabant, satis demonstrat, cum tyrannorum in Christianos immanitatem his verbis redarguit: Vos tamen hunc Dominum coeli terraeque negastis, Et justos potius crudeli caede necastis, Praeconesque Dei plerique saepe fugastis, Veritas in vobis pro crimine semper inhaesit. His adde, quod Millenariorum de terreno Christi regno post resurrectionem haud obscure insinuat opinionem, quae vix saeculi tertii finem attigit. Sed neque minus antiquitatem sapit, quod, petitis undique argumentis, insanos aevi sui philosophos futuram corporum resurrectionem negantes, hoc carmine impugnasse a vero non est absimile.
Erit forte qui carminis hujus auctorem faciat Cyprianum, ex mago Christianum, deinde Antiochiae in Phoenicia episcopum et martyrem, cujus acta tribus libris a coaevo scriptore distincta primi edidimus tom. 111, nostrorum Anecdotorum. Verum ille non latine, sed graece scripsisset.
Caeterum hujus opusculi pretium probant asserta in eo praecipua christianae religionis dogmata, peccatum originale, Baptismi necessitas, Trinitatis mysterium, mortuorum Resurrectio, quae sane tanti visa sunt in antiquissimo auctore, ut ab eo edendo minime deterrere potuerit oratio ejus subbarbara, quae etiam ab imperito librario licet antiquissimo excerpta, adeo depravata est, ut saepe haerere necesse sit, neque propterea, credimus, conquerentur eruditi viri frustra nos operam nostram collocasse.
Haec postquam scripseram, sequens adverti carmen editum ad calcem Tertulliani operum fuisse: quod cum ibidem legissem, et cum ms. nostro contulissem, audacem deprehendi editorem, qui violatas a Cypriano, quicumque ille est, metri leges humilemque stylum impatienter ferens, opusculum istud elegantioribus versibus reddere conatus est, et sic non Cypriani, sed suam publici juris lucubrationem fecit. Quapropter cum vel ipsa errata in antiquis scriptoribus venerari soleant viri eruditi, operae pretium duximus idem carmen quale ab auctore prodiit, suae restituere sinceritati. Qui mihi ruricolas optavi carmine musas, Et vernis roseas titulavi floribus auras Aestivasque graves maturavi messis aristas, Succidi tumidas autumni vitibus uvas, Et hiemis placidas laudare semper olibas, Atque modulatas exclusi fontibus undas, Frondentesque vago cecini de gramine sylvas: Protinus aethereas modulabor luminis auras. Jam mihi luciferas liceat contingere musas, Pandere secretas fluviali vertice nymphas, Et laetas alio positas sub sidere silvas Aeternasque simul memorabor carmine musas. Unde mare tumidas immensum fluctuet undas, Quae virtus moneat solidas tremiscere terras; Et lux unde novo praefulserit aurea mundo. Quis hominem laeto potuisset fingere limo, Unde genus vacuo potuisset crescere saeclo, Et varia populo quae sit vivendi cupido, Quae creata malo primum moriendi propago, Unde bonus rosels odorque pudorque coronis. Quid faciat laetis ut vitis aestuet uvis, Utque nova veteris lactescat hordea culmis, Arbor et ut glaciem nigris pubescat olibis, Germinibus variis quis decrementa viroris, Mollibus et matrem filiorum protegat umbris. Omnia nosse bonum quae sint incepta ramorum, Ut liceat per cuncta Deum agnoscere verum, Qui lucem, maria, coelum, terramque paravit, Ornavitque novum variando sidere mundum. Et pecudes primum, volucres procedere jussit, Et dedit aequoreas complere piscibus undas, Atque foecundatas animalibus egit arenas. Talia compositis deducam carmina musis, Salubremque vobis exponam fontibus undam; Et laetum placidis venientem nubibus imbrem, In animas hominum penitus ultroque fluentem, Excipiam plenis in nostra novalia rivis.
(PL 4 1027D) II.
Nunc age securam vivamque attingere lympham,
Et celeres vitae facilem haurite liquorem.
Si qui velit poenas aeternae evadere flammae,
Ignarusque die venturique inscius aevi,
Et iustae potius adipisci praemia vitae,
Hunc unum meminisse Deum, solumque precandum,
Qui totum in libra posuit sub limine mundum,
Aeternumque manens, semperque futurus in aevum
(1028B) Saecula cuncta tenens, et ante omnia saecula solus,
Ingenitus sine fine Deus, thronumque divinum
Solus habens, coelo semper supereminet alto.
Omnipotens solus, cui parent omnia rerum,
(1028C) Pater, Filius, Spiritus, qui sunt semper in unum.
Qui sibi complacitum hominem formavit in aevum,
Pastorem pecudum, dominum dedisse ferarum,
Iusque dedit volucrum, pontumque solum dominandum.
Qui sermone tenus potuit extendere coelum,
Et solidam verbo iussit suspendere terram,
Ac dicto citius separavit aequoris undam,
Hanc manibus caram dilexit fingere formam,
Decoramque suam voluit inesse figuram.
Spiritu vivificam afflavit vultibus auram.
(PL 4 1028C) III.
Immemor ille Dei, temere committere tanta.
Nec ultra monitum quicquam contingeret, unum
Unde malum sciret, et unde dignosceret aequum.
Protinus illicitum vetuit contingere pomum.
Quanta Deus homini permisit muliera mundi.
Et praedulce sui signavit pignus amoris,
Utilia cara tribuit mandata salutis,
Sub ditione dedit terras animamque viventem,
Pennatumque genus, pecudes, genus omne ferarum,
Et genus aequoreum, animalia cuncta natanta.
Sed quoniam primo transgressus crimine legem,
Iamiam primus homo Domini mandata mutabat,
(1028D) Coniuge cuncta mala suadente, morte peribat.
Nam peccati malum commisit femina primum,
Prodidit, atque suum decepit lege maritum.
Eva persuasa male patefecit limina letho,
Et sibi cum genere creavit funera toto.
Hinc nefas incautum, mors emanavit in aevum.
Inde magis facinus facile praecrebuit altum,
Agricolaeque labor agitavit saevius annum.
Callidus hoc zelo serpens iniecit iniquo.
Inde magis populi multa commissa malorum,
Et nefanda malis pepererunt semina factis.
PL 4 1029C) VI.
Ergo ut ad vocem mundo tremente divinam,
Et penitus motis virtutibus aeris alti:
Tunc fragor insolitus, et maxima murmura coeli,
Promovente Deo, veniente iudice mundi,
Protinus innumeris concurrunt ire ministris,
Convallantque Dominum cum maiestate sua coelesti,
Angelica late descendunt agmina terris.
Omnes nuntii Dei quibus est divina facultas,
Precibus et forma virtutis spiritus omnis.
Igneus his vigor est, rutilantia corpora coeli,
Vis divina micat, hinc tellus universa remugit,
Hinc trepidans terra penitus universa remugit,
Parturiens homines quos reddere iusta iubebit
Mirantur comites, turbantur denique nimbi,
Astra mirata pavent subitae virtutis ab alto,
Hic iubente Deo facile cum voce potentis
Continuo ruptis per omnia regna sepulcris,
Omnis humus latis effundit hiatibus ossa,
Viventesque parens populos eructat arena.
Haerent membra comis, nectuntur ossa medullis,
Consertique regunt spirantia corpora nervi,
Et simul infusae moventur sanguine venae.
(1029D) Dimissaeque cavis animae redduntur apertis,
Organaque sua repetunt surgentia quaeque.
Proh miranda fides! hinc omnis pullulat aetas.
Pullulat antiqua mortuorum pulvere turba,
Matres atque viri repetita luce resurgunt,
Magnanimi iuvenes, pueri, nuptaeque puellae,
Defunctique senes animis viventibus adstant,
Infantumque gemens resonat vagitibus orbis.
Cum variae gentes veniunt de sedibus imis,
Eoumque manus et quas videt ultima tellus,
Quae colunt medias devexo in climate zonas,
Ripheasque tenent pruinosi sideris arces
Omnis adest pavidus finis cuiusque colonus,
Rusticus et miles, posito diademate reges,
Pauperi permixtus aequali in agmine dives,
Altus ubique tremor, precibus nunc ingemit orbis,
Tendentesque manus populi clamare mirantur.
(PL 4 1029D) VII.
Ipse se Dominus eminenti lumine clarus,
Et praepotens cunctis micat in virtutibus ignis,
Excelsoque throno coelesti sede coruscat,
(1030A) Martyribus septus numero candente virorum,
Beatisque suis comitantibus vatibus exstat,
Clara quibus niveis effulgent tempora taeniis.
Iamque sacerdotis nitidis in vestibus adsunt,
Gestantes rutilas praemia vitae coronas,
Summissique omnibus genibusque reflexis adorant.
Solus agios sanctusque Deus, vox omnibus una est,
Hinc Dominus geminam iubebit sistere plebem,
Imperat et iustos numero discerni malorum,
Indutosque iubet devicta morte vigorem,
Semper inextinctas habere luminis auras,
Ire per antiqua semper florentia regna,
Ditia per nemora, semper amoena vireta,
Degere perpetuam praeclaro in corpore vitam.
(PL 4 1030A) VIII.
Est locus Aeoliis Domino dilectus in oris,
Lux ubi clara, spiratque salubrior aura,
Aeternamque dies atque immutabile tempus,
Et secreta Deo regio, ditissima campis,
Beataque nimis sereno in cardine sedes,
Semper aer laetus, semperque in luce futurus
Lenis, et aspirant vitalia flamina ventis.
Omnia fert aequa solo praedivite tellus.
Florea libratis conflagrat purpura pratis.
(1030B) Omnia praerutila miscent non invida lucem,
Flos alium laetus suo lumine vestit amictum.
Hinc rosea niveo variantur semine rura,
Et roseis nivea crispatur floribus aura,
Nescia illa quibus suavescant pulchrius arva.
Quis melior specie, vel plus praecellat honore.
Numquam florigenis similes nascuntur in hortis,
Lilia nec nostris floruerunt talia campis,
Nec sic nota rubet, mox ut rosa panditur arva,
Purpura nec Tyrios sic est incocta rubore,
Gemma coloratis fulget speciosa lapillis,
Prasinus inde nitet, illic carbunculus ardet,
Smaragdus lapsis micantia lumina fundit.
Hic et odoriferis nascuntur cinnoma virgis,
Et viridi laeto folio conflagrat amomum.
Hic iacet ingenitum radiati luminis aurum,
Et nemora alta tenent florentia vertice coelum,
Virentesque gravant uberrima germina ramos.
Nulla suos similes porrexit India lucos,
Non ita densa levat viridis cacumina pinus,
Nec vernus melius floret cum tempore ramus.
Nec sic alta comas crispat vibrata cupressus,
(1030C) Hic abietes closae florent in vertice nigrae,
Aeternumque virent solae sine grandine silvae,
Nulla cadunt folia, nullusque flos tempore desit,
Rubore compacta virent cacumina, purpura arbor.
Sed puto flos ille rosa est, rubor aequus in illo.
Sic speciem talem foliis aspirat odorem.
Stat cum flore novis arbor pulcherrima pomis,
Vitalemque frugem felicita robora densant.
Metella viridantis conflagrant pinguia ramis,
Lac etiam plenis manat potabile rivis.
Vitam spirat ibi quidquid pia terra virescit.
Beatosque simul quidquid de germine floret,
Atque solum pulchrae redolent medicabile cretae.
Fons illic placidus perfundit gramine campos,
Quatuor inde rigant partitam flumina terram.
Ver puto semper agit vestitus floribus aether.
Non frigus variat hiberni sideris auras,
Nec radiata micat pressis caloribus aetas,
Coelum luce sua serenas temperat auras,
Et reficit foetam meliorem flamine terram.
Nox ibi nulla, suas defundunt astra tenebras.
(PL 4 1030C) IX.
Iraeque insidiaeque absunt, et dira cupido,
Exclususque metus, pulsaeque a limite curae.
(1030D) Hinc malus extremas relegatur exul in oras,
Beatosque labor, veritusque contingere fines,
Illic prisca fides electa in sede quiescit,
Iustitia gaudens aeterno in foedere vivit,
Et secura salus placidis laetatur in arvis,
Semper victura, semper in luce futura.
Hic quicumque pius aequi bonique colonus,
Quique Dominum metuit innoxia mente Tonantem,
Atque suos coluit sacra pietate parentes,
Et coluit sanctam semper sine crimine vitam.
Aut inopem quotiens opibus solatus amicis,
Atque laborantes nimium subvenit egenos,
Pauperis adiutor, solitos solvere pupillos,
Eruit et nocitos, subvenit crimine pressis,
Hospitibus carae tribuit sua pignora mensae,
Omnia divinis gessit sua munera iussis,
Non aliquem nocuit, non aliena cupivit.
Illi exultantes divinis laudibus omnes,
Orantesque simul referunt ad sidera voces,
Psallentes Domino celebrant per gaudia grates,
(1031A) Beatamque viam nuntiis comitantibus ibunt.
X
Haec postquam Dominus felicia dona peregit.
Et iustos pariter aeterna in regna remisit.
Et miseranda venit lugens sua crimina turba.
Hic gemitus, moerent lacrymis augentibus omnes,
Testanturque sua crebris ululatibus acta,
Flammea pro meritis instantia tela tremiscunt.
Angeli corripiunt, iam iamque prohibentque precari,
Et prohibent seras poenitentiae fundere voces.
Iamque precum venia flamma veniente negatur.
O miseri quotiens vobis divina potestas
Innotuit, quotiens maiestas cognita veri?
Audistis sonitus, vidistis fulgura coeli.
Assidue pluvias, ventorum et grandinis iras,
Experti quotiens noctesque diesque serenos,
Tempora foecundabant Dei munera donis,
Ver abunde rosas, frugibus nec defuit aestas,
Autumnus varia praebebat mitia poma,
Semper hyems laetas glacialis regit olivas.
Cuncta Deus tribuit, bonitas nec defuit ulla,
Nec per tanta Deum genus omne scivit humanum.
Terra Deum tremuit,, pontus Dei nutu pependit,
Et fluvius siccis trepidus refluxit arenis,
(1031B) Et genitura Deum per omnia laeta fatetur.
(PL 4 1031B) XI.
Vos tamen hunc Dominum coeli terraeque negastis,
Et iustos potius crudeli caede necastis,
Praeconesque Dei plerique saepe fugastis.
Veritas in vobis pro crimine semper inhaesit.
Et ideo fructum capietis sementis iniqui.
Non scitis ecce diem, quem vos ridere soletis.
Ibitis in tenebras ignis et sulphuris altas,
Ardendo saevas passuri doloribus iras.
Hos aeternae iubet Dominus discedere poenae,
Ire sub ardores semper sine fine gehennae,
Urgeri molem per stagna torrentia flammae,
In flammas converti iubet elementa minantis
Atque omnem coeli descendere nubibus ignem,
(PL 4 1031B) XII.
Tunc avidos rapidus includit tartarum ignis,
Atque procellosas ructabunt aequore flammas,
Totaque viventes confundet terra favillis,
Flammeus et sulcos aer vibrabit iratos,
Atque omnibus facibus torrens armabitur orbis.
Impetu tartareo frendent incendia mundo.
Illi praecipitem pulsi tolluntur in aestum,
(1031C) Hinc fugiunt illac cursu referuntur acuto.
Obvia fit saevae flammae fugientibus ira,
Agnoscuntque sua iam tum de crimine poenam.
Iamque vago nullo tellus possessa colono,
Et maris extremis pressa sub fine profundo.
Qua sol emenso radios definit olympo,
Ortaque transacto tolluntur sidera mundo.
Gliscit aer densis abstrusa luce tenebris,
Ultima secretis stagna flammantia rivis.
Est natura loci signatis ignea poenis,
Et palus inferni scandens ardoribus ima
Intonat, horrificis fertur poenale caminis,
Aestuat et rapido turbatur vertice flammae,
In tormenta ruens fluctuanti gurgite flumen,
Torrida se cuncta coeno miscetur arena.
Huc captiva gemens mittetur turba malorum,
Arsurumque nefas scelerati corporis agmen.
Magnus plangor ibi, fletus, sociante clamore,
Et stridor rapidus, ululatus inde dolentum
Exsurget de flamma procul, altusque sonoras
Ignis et ardentis gemitus consurgit in auras,
(PL 4 1031C) XIII.
Tunc imago mali pendet promissa propago,
(1031D) Incipientque preces ad coelum pendere seras,
Atque Deum nunc nosse volent, quem nosse nolebant.
Illic quisque suae fatebitur effera vitae,
Nocentesque manus, et saevas crimine mentes,
(1032A) Atque infanda suae testabitur effera vitae.
Iam primum quicumque Deum male senserat ante,
Et vaga mentito coluisset numine saxa,
Atque cruentatas igne sacraverat aras,
Et picturatas timuit sine voce figuras,
Ac falsi tenues adoravit numinis undas;
Et quaecumque malus seduxit protinus error,
Si quis adulter erat, natos quicumque necarat;
Si quocumque malo quis conscia mente vivebat,
Aut rapto grassatus erat, aut fraude clientis;
Si quis humano suas maculabat sanguine palmas,
Atque latebrosa miscebat morte venena.
Tunc si quis vacuo scelerabat pectora furto,
Aut alieni mali lucro gaudebat iniquo;
Admisit quicumque nefas quodcumque malorum,
Altus ardor eum igni torquebit amaro,
Suppliciumque dabunt viventi funera cuncti,
Sic hominum totam moerentes servare turbam.
(PL 4 1031C) XIII.
Tunc imago mali pendet promissa propago,
(1031D) Incipientque preces ad coelum pendere seras,
Atque Deum nunc nosse volent, quem nosse nolebant.
Illic quisque suae fatebitur effera vitae,
Nocentesque manus, et saevas crimine mentes,
(1032A) Atque infanda suae testabitur effera vitae.
Iam primum quicumque Deum male senserat ante,
Et vaga mentito coluisset numine saxa,
Atque cruentatas igne sacraverat aras,
Et picturatas timuit sine voce figuras,
Ac falsi tenues adoravit numinis undas;
Et quaecumque malus seduxit protinus error,
Si quis adulter erat, natos quicumque necarat;
Si quocumque malo quis conscia mente vivebat,
Aut rapto grassatus erat, aut fraude clientis;
Si quis humano suas maculabat sanguine palmas,
Atque latebrosa miscebat morte venena.
Tunc si quis vacuo scelerabat pectora furto,
Aut alieni mali lucro gaudebat iniquo;
Admisit quicumque nefas quodcumque malorum,
Altus ardor eum igni torquebit amaro,
Suppliciumque dabunt viventi funera cuncti,
Sic hominum totam moerentes servare turbam.
(PL 4 1032B) XV.
Et ideo dum vita manet, dum carpere lucem,
Dum poenitere licet, prius quam terminus aevi
Occupet incautos, et nescia lumina solvat
(1032C) Ultimus ille dies mortis qui lege tenetur,
Quod primum superest care vigilate salutem,
Et facile eritque bonum deflectere cursum.
Post aerata suis et pressa piacula sacris
Postque vagae nimium quos vexare procellae,
Rectas adite vias, et flamina recta tenete.
Hinc laetis prius animis repellite crimen,
Et correcta diu proluatur pectore culpa,
Tunc commissa mala mites abolete nefanda,
Aeternisque Deum precibus placate tremendum
Pessima cuncta bonis cedant mortalia vivis.
Conservate novam iamiam sine crimine vitam,
Et servate pias veroque in nomine mentes.
Ac veniam primis supplices rogate delictis,
Iamiam pura piis maturescant corda colonis,
Innocuasque manus precibus attollite iustis,
Laudibus et faciles divinis reddite voces.
Incipiantque bonis verisque assuescere mentes,
Divinaeque magis celebrentur munera legis,
Et memorate bona, simulque invadite facta;
Sordida nitescant olim commissa malorum,
Et meliora piis flagrabunt omnia Vobis,
(1032D) Horrendisque simul liberatur vita periclis,
Atque aeterna suis veniet ad praemia votis.