SULPICI SEVERI CHRONICA
LIBER PRIMUS
1
(1) Res a mundi exordio sacris litteris editas breviter constringere et cum distinctione temporum usque ad nostram memoriam carptim dicere aggressus sum, multis id a me et studiose efflagitantibus, qui divina compendiosa lectione cognoscere properabant, quorum ego voluntatem secutus non peperci labori meo,
(2) quin ea, quas permultis voluminibus perscripta continebantur, duobus libellis concluderem, ita brevitati studens, ut paene nihil gestis subduxerim.
(3) visum autem mihi est non absurdum, cum usque ad Christi crucem Apostolorumque actus per sacram historiam cucurrissem, etiam post gesta conectere; excidium Hierosolymae vexationesque populi Christiani et mox pacis tempora, ac rursum ecclesiarum intestinis periculis turbata omnia locuturus.
(4) ceterum illud non pigebit fateri, me, sicubi ratio exegit, ad distinguenda tempora continuandamque seriem usum esse historicis mundialibus atque ex his, quae ad supplementum cognitionis deerant, usurpasse, ut et imperitos docerem et litteratos convincerem.
(5) verumtamen ea quae de sacris voluminibus breviata digessimus, non ita legentibus auctor accesserim, ut praetermissis his, unde derivata sunt, appetantur; nisi cum illa quis familiariter noverit, hic recognoscat quae ibi legerit;
(6) etenim universa divinarum rerum mysteria non nisi ex ipsis fontibus hauriri queunt. nunc initium narrandi faciam.
2
(1) Mundus a Deo constitutus est abhinc annos iam paene sex milia, sicut processu voluminis istius digeremus; quamquam inter se parum consentiant, qui rationem temporum investigatam ediderunt.
(2) quod cum vel Dei nutu vel vitio vetustatis eveniat, calumnia carere debebit. mundo autem condito homo factus est; viro Adam, mulieri Eva nomen fuit. sed constituti in paradiso, cum interdicta sibi arbore degustassent, in nostram velut exules terram eiecti sunt.
(3) deinde ex his Cain atque Abel nascitur; sed Cain impius fratrem interemit. filium Enoch habuit, a quo primum civitas condita est, auctoris nomine vocitata.
(4) ex hoc Irad atque ex eo Ma¸iahel nascitur. hic Mathusalam filium habuit isque Lamech genuit, a quo iuvenis occisus traditur, nec tamen nomen refertur occisi; quod quidem futuro mysterio fuisse praemissum a prudentibus aestimatur.
(5) igitur Adam post necem filii minoris Seth filium procreavit, cum iam trigesimum et ducentesimum annum aetatis implesset, vixit autem annos DCCCCXXX. Seth vero Enos, Enos Kainan, Kainan Malaleel, Malaleel Iared, Iared Enoch genuit; qui ob iustitiam translatus a Deo traditur.
(6) huius filius Mathusalam dictus est, qui Lamech genuit; ex quo Noë natus, iustitia egregius et prae ceteris mortalibus Deo carus acceptusque.
(7) qua tempestate cum iam humanum genus abundaret, angeli, quibus caelum sedes erat, speciosarum forma virginum capti illicitas cupiditates appetierunt; ac naturae suae originisque degeneres, relictis superioribus, quorum incolae erant, matrimoniis se mortalibus miscuerunt.
(8) hi paulatim mores noxios conserentes humanam corrupere progeniem, exque eorum coitu Gigantes editi esse dicuntur, cum diversae inter se naturae permixtio monstra gigneret.
3
(1) Quibus rebus offensus Deus maximeque malitia hominum, quae ultra modum processerat, delere penitus humanum genus decreverat. sed Noë, virum iustum, vita innocens destinatae exemit sententiae.
(2) idem admonitus a Deo diluvium terris imminere, arcam immensae magnitudinis ex lignis contexuit ac bitumine illitam impenetrabilem aquis reddidit, qua ille cum uxore ac filiis tribus et totidem nuribus clausus; volucrum etiam paria itidemque diversi generis bestiarum eodem claustro recepta, reliqua omnia diluvio absumpta.
(3) igitur Noë, cum iam imbrium vim destitisse et quieto in salo arcam circumferri intellegeret, ratus, id quod erat, aquas decedere, corvum primum explorandae rei gratia, eoque non revertente - ut ego conicio, cadaveribus detentum - emisit columbam; quae cum consistendi locum non repperisset, reversa est.
(4) rursum emissa folium olivae retulit, manifestum indicium, nudari cacumina arborum. tertio demum emissa non rediit; unde animadversum aquas destitisse.
(5) ita Noë arcam egressus est. id gestum a mundi exordio post annos, ut ego comperio, II CC duos et quadraginta.
4
(1) Ac primum Noë gram Deo statuit hostiasque ex volucribus immolavit. mox a Deo cum filiis benedicitur, praeceptumque accepit, ne sanguine vesceretur aut sanguinem hominis effunderet, quia mundi primordia mandati istius liber Cain maculaverat.
(2) igitur vacuo tum saeculo ex filiis Noë semen fuit; tres enim habuit, Sem, Cham, Iaphet. sed Cham, quod sopitum vino patrem riserat, maledictum a patre meruit.
(3) huius filius, Chus nomine, Nebroth gigantem genuit, a quo Babylon civitas constructa traditur. pleraque etiam oppida ea tempestate condita memorantur, quae nominatim persequi animus non fuit.
(4) sed cum multiplicaretur humanum genus diversaque loca atque insulas mortales haberent, una tamen omnes lingua utebantur, donec se in unum dispergenda per totum orbem multitudo contraxit.
(5) his more humani ingenii consilium fuit, insigni aliquo opere famam quaerere, priusquam a se invicem deducerentur.
(6) ita turrim facere aggressi, quae caelo accederet, nutu Dei, ut officia operantium praepedirentur, a sueto sermonis genere multa diverso neque ulli invicem intellecto linguarum ritu loquebantur; quo promptius dispersi sunt, quia alter alterum velut alienigenam facile relinquebat.
(7) sed filiis Noë ita divisus orbis fuit, ut Sem intra Orientem, Iaphet Occidentem, Cham mediis contineretur. ita usque Abraham ducta successio nihil sane insigne memorabile in se habuit.
5
(1) Abraham autem patre Thara natus post diluvium anno millesimo et septuagesimo. Abraham uxor Sara dicta est, primaque eius in regione Chaldaeorum habitatio fuit. inde apud Charras una cum patre diversatus est.
(2) qua tempestate admonitus a Deo, domum patriam ac patrem relinquens, assumpto Loth fratris filio in terram Chananaeorum profectus in loco, cui Sychem nomen est, consedit.
(3) mox annonae inopia Aegyptum concessit, ac rursum reversus. Loth, prae multitudine familiae a patruo digressus, ut laxioribus vacuae tum regionis spatiis uterentur, in Sodomis consedit. id oppidum infame incolis, viris in viros irruentibus, atque ob id invisum Deo fuisse traditur.
(4) ea tempestate reges vicinarum gentium in armis erant; cum antea nullum inter mortales certamen fuisset. sed adversum hos, qui bello vicina temptabant, reges Sodomorum et Gomorrae vicinarumque regionum in proelium erumpunt, primoque impetu fusi victoriam concessere. tum a victoribus Sodoma direpta praedae hostibus fuit, ductusque Loth in captivitatem.
(5) quod cum Abraham comperisset, propere armatis servis suis, numero trecentis decem et octo, reges victoria feroces exutos praeda armisque in fugam compulit.
(6) tum a Melchisedech sacerdote benedictus est, eidemque praedae decimas dedit. reliqua his, quibus erepta erant, reddidit.
6
(1) Per idem tempus Abrahae Deus locutus est, multiplicandumque semen eius, sicut arenas maris stellasque caeli, spopondit; peregrinumque eius semen futurum praedictum ac posteros in hostili solo per quadringentos annos laturos servitium, post libertati restituendos.
(2) tunc ei atque uxori eius adiectione unius litterae nomen immutatum; ita nunc ex Abram Abraham, ex Sara Sarra dicitur. cuius quidem rei non inane mysterium non est huius operis exponere.
(3) eodem tempore Abrahae lex circumcisionis imposita est, erat ei autem ex ancilla filius Ismahel. et cum ipse esset annorum centum, uxor autem eius nonaginta, futurum eis filium Isaac Deus pollicetur, qui cum duobus angelis ad eum venerat.
(5) inde Sodomam missi angeli Loth in porta sedentem reppererunt, quos cum ille, homines existimans, hospitio receptos cenatosque domi haberet, iuventus improba ex oppido novos hospites ad stuprum flagitabant. Loth pro hospitibus filias offerens, non adquiescentibus, quibus illicita potius desiderio erant, ipse ad stuprum trahebatur.
(5) quem angeli propere ab iniuria vindicantes luminibus impudicorum caecitatem offuderunt. tum Loth ab hospitibus edoctus perdendum oppidum, propere cum uxore et filiabus egressus; interdictum tamen est, ne retrorsum respicerent.
(6) sed mulier parum dicto audiens - humano malo quo aegre vetitis abstinetur -, reflexit oculos statimque in molem conversa traditur.
(7) at Sodoma divinis ignibus conflagravit. Loth autem filiae existimantes humanum genus interisse concubitum inebriati patris appetiverunt, unde Moab et Ammon nati sunt.
7
(1) Per idem tempus fere, cum Abraham esset iam centum annorum, Isaac filius natus est. tum ancillam, de qua Abraham filium susceperat, Sara expulit; quae habitasse in deserto una cum filio et praesidio Dei defensa traditur.
(2) nec multum post Deus Abrahae fidem temptans immolandum sibi a patre filium Isaac poscit. quem ille non cunctatus offerre, cum arae puerum superposuisset gladiumque educeret, vox missa de caelo est, puero parceret; victimae aries praesto fuit. consummatoque sacrificio Abrahae Deus locutus est, promittens ea quae iam spoponderat.
(3) at Sara, cum septimum et vigesimum et centesimum annum ageret, decessit; corpus cura viri sepultum in Chebron, Chananaeorum oppido, etenim illic Abraham commorabatur.
(4) tum Abraham Isaac filium iuvenilis aetatis videns, siquidem cum quadragesimum annum aetatis ageret, servo suo imperavit uxorem ei quaereret, ex ea tamen tribu atque terra, de qua ipse oriundus videbatur; modo ut inventam puellam in regionem Chananaeorum deduceret, nec putaret is causa coniugis in solum patrium rediturum. atque ut ea strenue mandata exsequeretur, contacto domini femine sacramentum dedit.
(5) ita servus profectus in Mesopotamiam ad oppidum Nachor, Abrahae fratris, devenit. successitque in domum Bathuelis Syri, Nachore patre geniti; huius filiam Rebeccam, speciosam virginem, conspicatus poposcit atque ad dominum adduxit.
(6) post id Abraham accepit uxorem Cethuram nomine, quae in Paralipomenis concubina dicitur, suscepitque ex ea filios. sed Isaac Sara edito substantiam tradidit, his autem, quos ex concubinis susceperat, dona distribuit. atque ita ab Isaac separati sunt.
(7) Abraham diem functus est, impletis annis centum et quinque et septuaginta; corpus sepulcro Sarae uxoris appositum.
8
(1) At Rebecca, diu sterilis, assiduis mariti ad Dominum precibus a die matrimonii vigesimo fere anno geminos edidit; qui in matris aluo exultasse saepius traduntur, dictumque responso Dei est, duos in his populos praenuntiari, et maiorem minoris subdendum esse principio. sed prius editus, asper saetis, Esau vocatus, minori Iacob nomen fuit.
(2) ea tempestate gravis annonae inopia incesserat. qua necessitate Isaac in Geraris ad regem Abimalech cessit, admonitus a Domino, ne in Aegyptum descenderet; eidemque universae terrae illius possessio promittitur ibique benedicitur, multiplicatusque pecore atque omni substantia agente invidia ab incolis pellitur; pulsus apud puteum iuramenti consedit.
(3) igitur annis gravior, luminibus obductis, cum Esau filium benedicere pararet, consilio Rebeccae matris Iacob se benedicendum pro fratre obtulit. ita Iacob adorandus principibus et gentibus fratri praeponitur.
(4) quis rebus Esau accensus fratri necem moliebatur. quo metu Iacob hortante matre in Mesopotamiam confugit, admonitus a patre ut ex domo Laban, fratris Rebeccae, uxorem acciperet; tanta illis cura fuit, cum in alienis terris consisterent, genus tamen intra familiam suam ducere.
(5) ita Iacob profectus in Mesopotamiam, per soporem Dominum vidisse traditur; atque ob id locum somnii sacratum habens, lapidem ex eo sumpsit; vovitque, si rebus prosperis revertisset, titulum sibi domus Dei futurum decimasque omnium, quae adquisita sibi forent, Deo daturum.
(6) inde se ad Laban fratrem matris contulit quem ille sororis filium agnitum in hospitium benigne recepit.
9
(1) Erant Laban duae filiae, Lia et Rachel; sed Lia oculis deformior, Rachel pulchra traditur. cuius specie Iacob captus amore virginis conflagrabat, eamque sibi in matrimonio a patre postulans septem annorum servitio se mancipavit.
(2) sed impleto tempore, Lia ei supponitur; ac rursum septennii servitio subditur, atque ei Rachel traditur. sed hanc diu sterilem, Liam fecundam fuisse accepimus.
(3) filiorum, quos ex Lia Iacob habuit, haec sunt nomina; Ruben, Symeon, Levi, Iudas, Isachar, Zabulon, Dina; ex ancilla vero Liae Gad et Aser, ex ancilla Rachel Dan et Nephtalin nati sunt. at Rachel desperata iam partitudine Ioseph edidit.
(4) tum Iacob redire ad patrem cupiens, rum ei Laban socer partem pecorum mercedem servitii dedisset, obque id parum. sibi eum aequum gener Iacob ratus, dolum ab eo suspectans, clam profectus est vigesimo post fere anno, quam advenerat. Rachel viro inscio patris idola furto abstulit; qua iniuria Laban generum persecutus, non repertis idolis, pace facta regressus est, multum obtestatus generum, ne uxores filiabus suis superduceret.
(5) inde digressus Iacob vidisse angelos et castra Dei traditur. sed cum praeter regionem Edom, quam Esau frater incolebat, iter destinaret, missis prius legatis et muneribus suspectum sibi fratrem exploravit. tum ille obviam fratri processit; nec tamen Iacob se ultra fratri credidit.
(6) sed pridie, quam inter se fratres convenirent, Deus humana specie assumpta, colluctatus cum Iacob refertur. et cum adversus Deum praevaluisset, tamen non esse mortalem non ignoravit; benedici se ab eo flagitabat.
(7) tum a Deo ei immutatum nomen est, ut ex Iacob Israel diceretur. sed cum ille vicissim a Deo nomen Dei quaereret, neu esse quaerendum, quia admirabile esset, responsum. ex colluctatione autem latitudo feminis Iacob obtorpuit.
10
(1) Igitur Israel declinans fratris domum, promovit agmen in Salem Sicimorum oppidum, atque ibi loco pretio accepto tabernaculum statuit sibi. huic oppido Emor, Chorraeus princeps, praeerat.
(2) huius filius Sychem Dinam filiam Iacob ex Lia genitam stupro subdidit. quo comperto Symeon et Levi, Dinae fratres, omnes in oppido sexus virilis dolo peremerunt atque impigre sororis ulti iniuriam; oppidum a filiis Iacob direptum praedaque omnis abducta.
(3) id factum aegre admodum tulisse Iacob traditur. mox a Deo monitus Bethel petiit ibique altarium Deo statuit. inde in parte turris Gader tabernaculum fixit. Rachel ex partu obiit; puer Beniamin vocatus est. Isaac decessit annos natus centum et octoginta.
(4) at Esau potens divitiis erat, uxoribus sibi etiam e Chananaeorum gente assumptis; cuius progeniem in hoc tam praeciso opere inserendam non putavi. si quis studiosior erit, ad originem revertatur. post excessum patris Iacob in solo eo, in quo Isaac vixerat, commorabatur. filii eius aliquando ab eo pascui gratia cum gregibus secesserunt, Ioseph tamen et Beniamin parvus domi resederant.
(6) carus admodum Ioseph patri obque id invisus fratribus, simul quia frequentibus eius somniis maiorem eum omnibus futurum portendi videbatur. igitur ad inspiciendos greges revisendosque fratres a patre missus oportunus iniuriae fuit.
(7) namque viso fratre consilium necis eius ceperunt. sed obsistente Ruben, cui a tanto facinore abhorrebat animus, in lacum demissus; mox suadente Iuda deducti ad mitius consilium negotiatoribus eum, qui tum Aegyptum petebant, vendiderunt. atque ab his Petefrae, praeposito Pharaonis, traditus est.
11
(1) Per idem tempus Iudas, Iacob filius, Savam Chananaeam in matrimonium assumpsit. ex qua tres filios sustulit, Her, Onan, Selam. sed Her Thamar concubio sociatur. quo mortuo Onan fratris uxorem accepit; qui, quia spermata in terram effunderet, exstinctus a Deo refertur.
(2) tum Thamar meretricio habitu assumpto socero mixta est, exque eo geminos edidit.
(3) in partu autem illo mirabile fuit, quod cum prodeunti puero, ad dinoscendum qui prius nasceretur, obstetrix manum eius cocco illigasset, reductus in alvum matris puer posterior editus est. nomen infantibus Fares et Zara inditum.
(4) at Ioseph, cum benigne a curatore regio, qui eum pretio acceperat, haberetur domumque eius et familiam procuraret, decorus ipse insigni specie uxoris domini oculos in se converterat. cumque amore turpi deperiret, appetitum saepius nec adquiescentem sibi falso scelere infamat, ac viro queritur stuprum sibi intentatum. ita Ioseph in carcerem coniectus. erant in eadem custodia ministri regii duo;
(5) qui cum somnia sua ad Ioseph retulissent, futura ex somnio coniectans, unum eorum poenas capite luiturum, alium absolvendum pronuntiavit. atque ita accidit. igitur post biennium somnium regi obiectum est.
(6) quod cum a prudentibus Aegyptiorum non posset absolvi, minister regis ille carcere exemptus regem admonet, Ioseph esse mirum somniorum interpretem.
(7) ita Ioseph solvitur interpretatusque est regi somnium; septem annis proximis maximam frugum ubertatem futuram, consequentibus inopiam. quo metu rex perculsus, videns divinum in Ioseph spiritum, rei eum annonariae praefecit, aequato secum imperio.
(8) tum Ioseph abundantibus per totam Aegyptum frumentis magnam copiam congessit; multiplicatisque horreis adversus futuram famem consuluerat. ea tempestate spes atque salus Aegypti in illo sita erat.
(9) per idem tempus duos ex Asenet filios genuit, Manassen et Ephraem; ipse autem, cum summam a rege potestatem accepit, erat annorum XXX; nam a fratribus septem decem annos natus venundatus est.
12
(1) Interea rebus in Aegypto adversus famem bene compositis, orbem terrae gravis frumenti inopia quatiebat. qua necessitate compulsus Iacob filios in Aegyptum misit, Beniamin tantum secum domi retento.
(2) igitur Ioseph rerum potentem, penes quem annonae arbitrium erat, fratres adeunt et more regio adorant. quibus ille visis callide agnitionem dissimulans, hostiliter eos venisse et subdole loca explorare arguebat.
(3) angebatur autem, quod Beniamin fratrem non videbat. res ergo in id deducitur, ut praesentiam eius pollicerentur, nimirum ut ex eo quaereretur, an isti explorandi causa Aegyptum intrassent. ad promissi autem fidem Symeon obses traditur; ipsis frumentum gratis datum. rursum igitur revertentes Beniamin, ut convenerat, deduxerunt.
(4) tum se cognoscendum Ioseph fratribus praebuit, non sine pudore male merentium. ita eos oneratos frumento multisque donatos domum remisit, praemonens quinque adhuc annos famem futuram; cum patre atque omni progenie et familia commigrarent.
(5) ita Iacob in Aegyptum descendit, Aegyptiis admodum laetantibus, gaudente rege, benigne a filio susceptus. id gestum anno aetatis Iacob centesimo et trigesimo, a diluvio autem anno MCCC et LX. ceterum ab eo tempore, quo Abraham in terra Chananaeorum consedit, in id, quo Iacob Aegyptum ingressus est, referuntur anni CCXV.
(6) igitur Iacob septimo et decimo anno, quam in Aegypto advenerat, urgente morbo Ioseph filium obtestatur, corpus sepulchro redderet.
(7) tum Ioseph benedicendos filios suos obtulit, quibus benedictis, cum tamen benedictionis merito maiori minorem praeposuisset, filios omnes benedictione lustravit. decessit autem annos natus CXLVII. funus magnifice curatum; corpus in sepulchro patrum Ioseph condidit.
(8) fratres post patris obitum pro conscientia paventes benigne habuit. decessit autem Ioseph ipse aetatis anno decimo et centesimo.
13
(1) Igitur Hebraei, qui in Aegyptum devenerant, incredibile memoratu est quam cito numero aucti sint multiplicataque progenie Aegyptum repleverint.
(2) sed defuncto rege, qui eos ob merita Ioseph benigne fovebat, succedentium regum imperio deprimebantur. nam et opus durum aedificandarum civitatium eis impositum, et quia iam multitudo abundans metuebatur, ne quandoque libertatem armis vindicarent, parvulos recens editos aquis mergere edicto regio cogebantur.
(3) nec dissimulari cruentum imperium licebat. qua tempestate filia Pharaonis infantem in flumine repertum nutriendum pro filio curavit; nomen puero Moyses dedit.
(4) Moyses hic, cum viriles annos ageret, conspicatur Hebraeum ab Aegyptio pulsari; quo permotus dolore. fratrem ab iniuria vindicans, Aegyptium calce perculsum interemit.
(5) mox supplicium e facto metuens in terram Madian profugit; et apud Iothor sacerdotem regionis illius diversatus filiam eius Sepphoram in matrimonium accepit exque ea duos filios Gersam et Eliezer sustulit.
(6) hoc tractu temporum Iob fuit, lege naturae et agnitionem Dei et omnem iustitiam complexus, praedives opibus atque eo illustrior, quod his neque integris corruptus neque amissis depravatus est.
(7) nam cum per diabolum exutus bonis, filiis etiam esset orbatus, ad extremum diris ulceribus affectus, non potuit vinci, ut prae doloris impatientia aliqua in parte peccaret.
(8) mercedem denique divini testimonii consecutus, sanitati redditus omnia quae amiserat in duplum recepit.
14
(1) At Hebraei multiplicato servitutis malo pressi, querelis in caelum conversis, spem auxilii a Deo exspectabant. tum Moysi pascenti oves repente rubus ardere visa, flammis tamen, quod erat mirabilius innoxiis.
(2) qua novitate obstupefactus rubo propius accessit, statimque ad eum istius modi fere verbis Deus locutus est; Dominum se esse Abraham, Isaac et Iacob, quorum progeniem, Aegyptiorum dominatione depressam, ereptam malis cupiat; iret ergo ad regem Aegypti ducemque se populi in libertatem restituendi praestaret. cunctantem potestate confirmat, virtutem ei signorum faciendorum impertiens.
(3) ita Moyses in Aegyptum profectus, signis prius apud suos editis, assumpto fratre Aaron regem adiit; missum se a Deo prodit verbisque se Dei dicere, populum Hebraeum uti dimitteret. at ille negans se Dominum nosse parere imperio abnuebat.
(4) cumque Moyses in testimonium mandatorum Dei ex virga draconem fecisset, mox aquas omnes in sanguinem convertisset totamque terram ranis opplesset, facientibus similia Chaldaeis, magicas esse artes, quaecumque per Moysen fierent, potius quam Dei virtutem pronuntiabat, donec superductis sciniphibus terra oppleta est, Chaldaeis fatentibus maiestate divina ista fieri.
(5) tum rex malo coactus, advocato ad se Moyse et Aaron, dat populo discedendi potestatem, modo ut superductam cladem averterent.
(6) sed ubi clades exempta est, impotens sui animus, in se reversus, exire, ut convenerat, Israelitas non patiebatur. ad extremum decem plagis corporis et regni sui contusus et evictus est.
15
(1) Sed pridie quam Aegypto populus egressus est, mandatis Dei instruitur rudis adhuc temporum, mensem illum, qui tunc erat, primum omnium mensium esse cognosceret; sacrificium autem diei illius in sollemnitatem consequentium saeculorum ita esse celebrandum, ut quarta decima die mensis agnus immaculatus, anniculus, victima caederetur, eiusdem sanguine postes illinirentur; carnem penitus exedendam, os autem non conterendum; septem diebus fermento abstinerent, azymis uterentur, ritumque hunc posteris traderent.
(2) ita populus egressus dives et suis copiis et Aegypti spoliis cumulatior; cuius numerus ex quinque et septuaginta Hebraeis, qui primi in Aegyptum descenderant, ad milia virorum sescenta pervenerat ... ab eo autem, quo primum Abraham terram Chananaeorum accesserat, anno trigesimo et quadringentesimo, a diluvio autem mille quingentis quinque et septuaginta.
(3) igitur propere egressis columna nubis interdiu, noctu columna ignis praeferebatur. sed cum ob interiectum sinum rubri maris praeter terram Phylistiim via duceret, ne postea Hebraeis eremum aspernantibus redeundi in Aegyptum continentibus terris noto itinere facultas panderetur, nutu Dei aversi in rubrum mare illati sunt castraque ibi cunctantes constituerunt. quod ubi regi nuntiatum est, Hebraeum populum viae errore in obiectum mare devenisse, nullum ei esse exitum obsistente elemento, furens animi, quoniam angebatur, tot hominum milia regno suo et potestati decedere, exercitum propere educit.
(5) iamque eminus arma signaque et protentae patentibus late campis acies visebantur, cum Hebraeis metu trepidis et caelum aspectantibus Moyses a Deo monitus percussum virga mare discidit.
(6) ita populo, cedentibus in latera aquis, velut in continenti iter pervium fuit. nec cunctatus rex Aegyptius cedentes insequi mare, qua patebat, ingressus; mox coeuntibus aquis cum omni exercitu deletus est.
16
(1) Tunc Moyses incolumitate suorum, exitio hostium virtute exultans canticum Deo cecinit, idemque omnis turba virilis ac muliebris sexus fecit.
(2) sed ingressos eremum, cum iam per triduum iter agerent, aquae penuria urgebat, repertaque ob amaritudinem usui non erat.
(3) ac tum primum impatientis populi contumacia apparuit iamque in Moysen ferebatur, cum edoctus a Deo lignum aquis intulit, cuius haec vis fuit, ut dulcem saporem fluentis redderet.
(4) exin promotum agmen apud Elim duodecim fontibus aquarum et septuaginta arboribus palmarum repertis consedit. rursum populus famem conquerens Moysen increpabat, Aegypti servitium cum saturitate ventris desiderans; tum grex coturnicum superne missus castra opplevit.
(5) postero autem die animadvertunt qui extra castra processerant, parvis quibusdam siliquis oppletum solum; quarum species in modum coriandri seminis glaciali albitudine erat, ut crebro hibernis mensibus superductis pruinis tegi terram videmus.
(6) tum per Moysen populus admonetur, panem hunc eis munere missum Dei; unumquemque in id paratis vasculis tantum usurpare debere, quantum in diem unum pro numero singulis satis esset; sexto tamen die, quia sabbato colligi non liceret, duplum praesumerent.
(7) verum populus, ut semper parum dicto audiens, more humani ingenii non refrenavit cupiditatem, ex reconditis in posterum quoque diem consulens. sed reposita foetore diro in vermes effervescebant,
(8) cum die sexto in sabbatum reservata integra permanerent. hoc Hebraei per XL annos cibo usi, cuius sapor melli proximus; nomen manna traditur. in testimonium autem divini muneris reservasse Moyses gomor plenum in vase aureo dicitur.
17
(1) Inde progressus populus, cum aquae penuria temptaretur, aegre ab exitio ducis temperabat. tum Moyses mandante Domino apud locum, cui Choreb nomen est, virga petram percutiens large aquae copiam fecit.
(2) sed ubi Raphidin perventum, Amalecitae populum incursionibus vastabant. Moyses suis in proelium eductis, cum Iesum bellantibus praefecisset, assumpto Aaron et Ur spectator pugnae futurus, simul precandi Dominum gratia, montem conscendit. sed cum dubio eventu acies concurrissent, Moysi precibus victor Iesus hostes in noctem cecidit.
(3) per idem tempus Iothor, Moysi socer, cum filia Sepphora, quae Moysi nupta, proficiscente in Aegyptum viro, domi resederat, liberisque eius, cognitis rebus quae per Moysen gerebantur, ad eum venit.
(4) huius consilio Moyses ordines populi distribuit; tribunos centurionesque et decuriones praeficiens necessarium disciplinae ritum posteris tradidit; Iothor in patriam regressus.
(5) exin ad Sinam montem perventum. ibi Moyses a Domino monetur, populus ut sanctificaretur, auditurus Dei voces; idque sollicite curatum. sed ubi Deus monti institit, validis tubarum clangoribus aer quatiebatur, crassaeque nubes crebris cum fulminibus advolvebantur.
(6) sed Moyses et Aaron in montis cacumine Dominum propter, populus circa ima montis constitit. ita lex lata multiplex et copiosa Dei verbis, et saepe repetita; cuius si quis erit curiosior, fontem ipsum adeat, nos eam breviter perstringimus.
(7) Non erunt, inquit, tibi dii alieni praeter me; non facies tibi idolum; non sumes nomen Dei tui in vanum; sabbato nullum opus facies; honorifica patrem tuum et matrem tuam; non occides; non moechaberis; non furtum facies; non falsum testimonium dices adversus proximum tuum; non concupisces quicquam proximi tui.
18
(1) His a Deo dictis, cum tubae circumstreperent, lampades inardescerent, montem fumus obtegeret, populus prae timore inhorruit, verba Dei non sustinens; poposcitque a Moyse, ut ipsi tantum loqueretur Deus atque ita audita ad populum referret.
(2) edicta autem Dei ad Moysen istius modi sunt; Hebraeus puer pecunia emptus sex annis serviet, post haec liber erit; sponte autem permanenti in servitute auris forabitur. qui hominem occiderit, capite poenas luet; qui imprudens, rite exul erit. qui patrem matremve pulsaverit conviciumve eis dixerit, capitali supplicio afficitor.
(3) si quis Hebraeum subreptum vendiderit, morti dabitur. si quis servum proprium servamve percusserit exque eo ictu obierit, reus in iudicio fiet. si quis partum non deformatum mulieri excusserit ... neci dabitur. si quis servo oculum aut dentem extorserit, servus vindicta liberabitur.
(4) taurus si hominem occiderit, lapidabitur; si dominus sciens bestiae vitium non consuluerit, et ipse lapidabitur, aut pretio se redimat, in quantum accusator poposcerit. si servum taurus occiderit, in triginta didrachmis pecunia domino numerabitur. si quis defossum lacum non coopuerit pecusque in lacum ceciderit, pretium pecudis domino dabit. si taurus alterius taurum occiderit, pecus venumdabitur pretiumque domini partientur, peremptum etiam divident. quod si dominus vitium tauri sciens non consuluerit, taurum dabit.
(6) si quis vitulum subripuerit, quinque restituet; si ovem subripuerit, quadrupli poena erit; si viva penes abactorem pecora reperientur, dupla restituet. nocturnum furem occidi licet, diurnum non licet. si cuius pecora alterius sata depaverint, dominus pecoris eversa restituet. si depositum perierit, is, penes quem depositum fuit, iurabit nihil se dolo egisse. fur inventus duplum dabit. commendatum pecus a bestia interceptum non restituetur.
(7) si quis virginem nondum desponsatam corruperit, dotabit puellam et ita eam uxorem accipiet; si pater puellae nuptias recusaverit, dotem raptor dabit. si quis se pecudi miscuerit, morti dabitur.
(8) sacrificans idolis pereat. viduam et orphanum non premendos; pauperem debitorem non perurguendum, nec usuram poscendam; vestimentum pauperis pro pignore non accipiendum. principem populi non increpandum. primogenita omnia Deo offerenda. carnem a fera captam non edendam. coitiones in testimonium falsum in quamcumque malitiam non esse faciendas. [inimici pecus errans non praeteribis, sed reduces. si animal inimici succubuisse oneri inveneris, erigere debebis.
(9) innocentem et iustum non occides. non iustificabis impium pro muneribus.] munera non accipienda. advenam benigne habendum. sex diebus opus faciendum, sabbato requiescendum. fructus septimi anni non metendos, sed pauperibus et egenis relinquendos.
19
(1) Haec fere Moyses ad populum verba Dei retulit altariumque ex duodecim lapidibus sub monte constituit.
(2) ac rursum montem, in quo Deus consistebat, conscendit, adhibito secum Aaron, Nabad et Abiud maioribusque natu septuaginta. sed hi non valentes Dominum intueri, locum tamen, in quo Deus stabat, viderunt; cuius mirabilis forma et claritudo eximia refertur. Moyses accersitus autem a Deo interiorem nubem, quae circum Deum steterat, ingressus, quadraginta diebus totidemque noctibus ibi fuisse traditur.
(3) quo tempore super aedificando tabernaculo atque arca rituque sacrificandi edoctus verbis Dei est; quae ego, quia prolixa admodum videbantur, inserenda huic tam praeciso operi non putavi.
(4) sed immorante diutius Moyse, quippe qui XL dies apud Dominum duceret, populus desperato eius reditu Aaron compulit simulacra facere.
(5) tunc ex metallis conflatis vituli caput exstitit. cui cum populus, Dei immemor, hostias obtulisset vinoque se et ventri dedisset, Deus spectans haec iusto dolore improbum populum nisi a Moyse exoratus delesset.
(6) sed regressus Moyses, cum duas ex lapide tabulas manu Dei scriptas detulisset, populumque luxui et sacrilegio deditum deprehendisset, tabulas confregit, indignam esse gentem existimans, cui lex Domini traderetur. multis tamen increpitos Levitas ad se gregavit eisdemque praecepit, ut districtis gladiis populum caederent. quo impetu XX tria milia virorum perempta traduntur.
(7) tum Moyses tabernaculum extra castra constituit; quod quotiens fuisset ingressus, columna nubis astare pro foribus visebatur coramque ad Moysen Deus loquebatur.
(8) poscente autem Moyse ut Dominum in maiestate propria videret, responsum formam Dei mortalibus oculis perspici non posse, posteriora tamen eius videre concessum; tabulaeque, quas Moyses prius confregerat, refectae. sed in hoc colloquio Dei XL diebus diversatus apud Dominum Moyses traditur.
(9) cumque de monte descenderet tabulas praeferens, tanta claritudine facies eius renidebat, ut intueri eum populus non valeret. sed cum mandata Dei relaturus esset, vultum velamento obtexit, atque ita ad populum verbis Dei locutus est. hoc in loco tabernaculum interiorumque eius aedificatio referetur. quo consummato nubes superne decidit
(10) atque ita tabernaculum obumbravit, ut ipsum Moysen aditu excluderet. haec fere duobus libris, Genesi atque Exodo, continentur.
20
(1) Exin Leviticus liber sequitur, in quo litandi praecepta traduntur, mandata etiam latae superius legi adduntur, plena omnia sacerdotalibus institutis. quae si quis cognoscere volet, perfectius inde capiet. nos enim suscepti operis modum custodientes solam historiam persequimur.
(2) Igitur Levi tribu in sacerdotium segregata reliquae tribus dinumeratae repertaque hominum DC et III D.
(3) cum ergo populus mannae cibo, ut supra retulimus, uteretur, tot tantisque beneficiis Dei, ut semper, ingratus viles, quibus in Aegypto assueverat, desiderabat.
(4) tum Deus immensam copiam coturnicum castris intulit; quas cum avide diriperent, primoribus labiis admotis carnibus interibant. magnaque eo die in castris clades fuit, adeo ut XX et III virorum perisse tradantur. ita populus eo, quem desiderabat, cibo punitus est.
(5) inde promotum agmen et in Faran ventum est; edoctusque a Deo Moyses, vicinam esse terram, cuius possessionem eis promiserat Deus, exploratoribus in eam missis renuntiatur, felicem omni copia esse regionem, sed gentes validas et munita ingentibus muris oppida.
(6) quod ubi populo compertum, magna mentes omnium formido incesserat; eoque mali ventum, ut spreto Moysi imperio ducem sibi constituere pararent, cuius ductu in Aegyptum reverterentur.
(7) tum Iesus et Chaleb, qui inter exploratores terrae fuerant, conscissis vestibus flentes populum obtestantur, ne exploratoribus credant, formidolosa referentibus; se quoque una cum his fuisse, nihil metuendum in solo illo repperisse;
(8) promissis illos Dei confidere oportere, hostes praedae potius quam exitio fore. sed gens indomita, sanis consiliis male renitens, in perniciem eorum ferebatur. quis rebus commotus Deus partem populi hostibus caedendam obiecit, exploratoribus interfectis ad vulgi formidinem.
21
(1) Secuta est eorum contumacia, qui se Dathan et Abiron ducibus adversum Moysen et Aaron erigere conati sunt; sed eos vivos hiatu suo terra obsorbuit.
(2) nec multo post totius populi in Moysen et Aaron orta seditio est, adeo ut tabernaculum, quod erat nefas ni sacerdotibus introire, irrumperent. tum vero catervatim in eos grassata mors est; momentoque omnes interissent, nisi Moysi precibus placatus Dominus cladem avertisset. numerus tamen peremptorum septingenti et XIIII milia fuit.
(3) nec multo post ob aquae penuriam, ut iam saepius, populi exorta seditio est. tum Moyses a Deo monitus, ut petram virga feriret, familiari sibi experimento, siquidem id iam ante fecisset, semel atque iterum petram percussit, atque ita aqua effluxit. in quo quidem notatus a Deo Moyses refertur, quod per diffidentiam non nisi iterato ictu aquam eduxerit; denique ob hoc peccatum promissam sibi terram non ingressus est, sicut inferius ostendam.
(4) igitur Moyses ex eo loco promovens, cum praeter Edom agmen ducere pararet, missis ad regem legatis transeundi copiam poposcit, ob ius sanguinis bello abstinendum ratus; etenim gens illa Esau progenies erat. sed rex supplices aspernatus transitum negavit, paratus armis contendere.
(5) tum Moyses in Or montem iter convertit, vetita via abstinens, ne quam inter consanguineos causam belli praeberet, in eoque cursu regem gentis Chananaeorum delevit. Seon quoque regem Amorraeorum perculit omnibusque eorum oppidis potitus est; Basan etiam et Balac reges devicit. castra super Iordanem haud longe ab Iericho molitus est. tum adversus Madianitas certatum victique et subacti sunt.
(6) Moyses mortuus est, cum XL in deserto annos populo praefuisset. ceterum Hebraei ob hanc causam tanto tempore in eremo fuisse traduntur, donec omnes, qui verbis Dei non crediderant, interirent. excepto enim Iesu et Chaleb nemo ultra XX annos natus, Aegypto profectus, Iordanem transiit.
(7) ipse Moyses ut terram promissam videret tantum nec contingeret, peccato eius adscribitur, quod eo tempore, quo saxum ferire et aquam producere praeceptus est, post tot virtutum suarum experimenta dubitaverit.
(8) decessit autem anno aetatis vigesimo et centesimo. de sepulchri loco parum compertum.
22
(1) Moyse mortuo summa rerum penes Iesum Nave filium erat; etenim illum sibi Moyses successorem constituerat, virum virtutibus sui simillimum.
(2) principio autem suscepti imperii dimissis per castra nuntiis populum certiorem facit frumentum uti pararent, triduoque proximo iter pronuntiat.
(3) sed Iordanis flumen validissimum transitum prohibebat, quia neque navium copia pro tempore erat neque vadari fluvius poterat, qui tum pleno alveo ferebatur. igitur arcam praeferri a sacerdotibus eosdemque adverso flumine consistere iubet, quo facto incisus Iordanis traditur; ita per siccum copiae traductae.
(4) erat in his locis oppidum nomine Iericho, muris validissimis munitum neque expugnationi neque obsidioni facile. sed Iesus Deo fretus, non armis aut viribus urbem aggressus, ferri arcam Dei circa muros iubet sacerdotesque praeire arcam et tuba canere. sed cum arca septies circumacta esset, muri ac turres conciderunt, direptum oppidum atque incensum.
(5) tum Iesus Deum traditur ... inde adversus Geth ductus exercitus, locatisque a tergo urbis insidiis, Iesus metum simulans, terga hosti dedit. quo viso qui in oppido erant patentibus portis cedentibus instare. ita hi, qui in insidiis fuerant, vacuam urbem cepere, caesique omnes absque ullius effugio; rex captus summoque supplicio affectus.
23
(1) Quod ubi vicinarum gentium regibus compertum est, in bellum conspirant Hebraeos armis depellere. verum Gabaonitae, gens valida ex urbe opulenta, ultro se Hebraeis dediderunt, iussa facturos pollicentes, receptique in fidem; ut ligna et aquam conveherent imperatum.
(2) sed regibus proximarum urbium deditio eorum iras convicerat. itaque admotis copiis oppidum eorum Gabaoth nomine obsidione circumsistunt. igitur oppidani, artis rebus suis, nuntios ad Iesum mittunt, obsessis uti succurreret.
(3) ita ille maturato itinere inopinantibus supervenit caesaque ad internecionem multa hostium milia. cum dies caedentes deficeret noxque victis futura praesidio videretur, merito fidei dux Hebraeus noctem avertit, dies perseveravit; ita nullum hostibus effugium fuit. quinque reges capo interfecti sunt. eodem impetu vicinae quoque urbes imperio adiectae regesque earum perempti.
(4) verum quia omnia haec in ordinem persequi non fuit consilium, dum brevitati studemus, id modo annotandum curavimus, XX et novem regna imperio Hebraeorum subiecta; quorum terra per undecim tribus viritim distributa est. Levitis enim in sacerdotium assumptis nulla portio data, quo liberius servirent Deo.
(5) equidem hoc exemplum non tacitus praeterierim, legendumque ministris ecclesiarum libenter ingesserim. etenim praecepti huius non solum immemores, sed etiam ignari mihi videntur; tanta hoc tempore animos eorum habendi cupido veluti tabes incessit. inhiant possessionibus, praedia excolunt, auro incubant, emunt venduntque, quaestui per omnia student.
(6) at si qui melioris propositi videntur, neque possidentes neque negotiantes, quod est multo turpius, sedentes munera exspectant, atque omne vitae decus mercede corruptum habent, dum quasi venalem praeferunt sanctitatem.
(7) sed longius quam volui egressus sum, dum me temporum nostrorum piget taedetque; ad inceptum redeo. igitur, ut supra dixi, diviso per tribus captivo solo, pace summa Hebraei perfruebantur, finitimis bello territis tot victoriis nobiles armis temptare.
(8) eodem tractu Iesus mortuus est, anno aetatis decimo et centesimo. de imperii autem eius tempore parum definio; frequens tamen opinio est, XX et VII annis eum Hebraeis praefuisse. quod si ita est, a mundi exordio in excessum eius anni sunt III D CCC LXXX et IIII.
24
(1) Iesu mortuo populus sine duce agebat. sed cum adversus Chananaeos bellandum esset, dux belli Iudas assumptus est. huius ductu res prospere gestae; domi militiaeque summum otium; populus subactis aut per deditionem acceptis gentibus imperitabat.
(2) inde, ut semper fieri secundis rebus solet, morum disciplinaeque immemor matrimonia ex victis assumere paulatimque externos mores trahere ac mox profano ritu idolis sacrificare occepit; adeo cuncta cum externis societas perniciosa est. quae Deus longo ante prospiciens salubri Hebraeos responso instruxerat, devictas gentes ut internecioni darent. sed plebs cupida dominandi imperare victis cum pernicie malebat.
(3) igitur cum relicto Deo idola colerent, destituti divino auxilio, a rege Mesopotamiae evicti et subacti VIII annis captivitatem pependerunt, donec Gothoniel duce in libertatem restituti per quinquaginta annos rerum potiti sunt.
(4) rursumque corrupti longae pacis malo idolis litaverunt. moxque aderat poena peccantibus; ab Eglom rege Moabitarum devicti duodeviginti annis servierunt, donec instinctu Dei Aod regem hostium dolo interemit contractoque tumultuario exercitu libertatem armis vindicavit. idem per LXXX annos in pace Hebraeis praefuit. huic Semigar successit; isque adversus Allophylos congressus secundum eventu proelium fecit.
(5) rursumque Hebraeos secantes idola rex Chananaeorum Iabin nomine subiugavit gravissimamque in eos per XX annos dominationem exercuit, donec pristinum Debbora mulier statum reddidit. adeo nihil spei in eorum ducibus erat, ut muliebri auxilio defenderentur. quamquam haec in typum ecclesiae [forma] praemissa sit, cuius auxilio captivitas depulsa est.
(6) sub hac duce vel iudice XL annis Hebraei fuerunt. rursumque ob peccata Madianitis traditi duro imperio habebantur, afflictique malo servitutis divinum auxilium imploraverunt. ita semper in secundis rebus immemores caelestium beneficiorum idolis supplicabant, in adversis Deo.
(7) unde cum reputare in animo soleo, populum tot beneficiis Dei obligatum, tot cladibus cum peccaret coercitum, expertumque et misericordiam et severitatem Dei nequaquam emendatum, et cum semper veniam erroris acciperet, semper peccasse post veniam, nihil mirum videri potest Christum ab his non receptum, cum iam inde ab initio totiens in Domino rebelles deprehendantur; magisque mirum est, illis semper peccantibus numquam Dei, si quando eum imploraverunt, defuisse clementiam.
25
(1) Igitur cum eis, ut supra retulimus, Madianitae dominarentur, conversi ad Dominum, misericordiam solitam flagitantes, impetraverunt.
(2) erat in Hebraeis Gedeon quidam nomine, vir iustus et carus Deo acceptusque. huic angelus de campo messis domum revertenti adstitit et ‘Dominns' inquit ‘tecum, potens in virtute’.
(3) at ille voce humili non esse in se Deum ingemescebat, siquidem quod populum captivitas premeret, virtutumque Domini, qui eos de terra Aegypti eduxerat, flens recordabatur.
(4) tum angelus ‘vade’ inquit ‘in hoc spiritu, quo locutus es, et populum de captivitate eripe.' ille vero abnuere se infractis suorum viribus, cum ipse minimus esset, tantum onus suscipere. perstare angelus, ne dubitaret posse fieri, quae Deus loquebatur.
(5) perfecto sacrificio dirutaque ara, quam Baalis idolo Madianitae sacraverant, ad suos profectus castra castris hostium contulit. sed Madianitis etiam gens Amalech se coniunxerat; Gedeon vero non amplius quam ad triginta et II milia exercitum paraverat.
(6) sed priusquam confligeret, Deus ad eum locutus est, nimiam esse hanc multitudinem, quam in proelium vellet educere; Hebraeos pro solita perfidia eventum pugnae non Deo, sed virtuti suae daturos; itaque daret volentibus discedendi potestatem. quod ubi populo divulgatum, XX et II a castris recesserunt. sed ex decem milibus, quae resederant, admonitus a Deo non amplius quam trecentos tenuit;
(7) reliquos ab armis dimisit. ita media vigilia castra hostium ingressus, iussis omnibus tuba canere, magnum terrorem iniecit; neque cuiquam resistendi animus fuit; turpi fuga quo quisque potuit dilapsi. sed occurrentibus omni ex parte Hebraeis passim fugientes cadunt. reges Gedeon persecutus ultra Iordanem, comprehensos neci dedit. ea pugna C et XX ex hostibus caesa, XV capta traduntur.
(8) tum consensu omnium Gedeoni, ut princeps populi esset, delatum. quod ille aspernatus communi iure cum civibus vivere quam praeesse suis maluit. depulsa igitur captivitate, quae septem annos populum continuerat, pax per XL annos fuit.
26
(1) Sed defuncto Gedeon filius eius Abimelech, ex concubina ortus, fratribus interemptis, pessimis quibusque consentientibus et maxime Sicimorum principibus operam navantibus, regnum occupavit.
(2) isque discordiis civilibus exercitus, cum suos bello premeret; turrim quandam, in quam se amisso oppido fugientes receperant, expugnare aggressus, dum incautius subit, saxo a muliere ictus periit, cum triennio imperium tenuisset.
(3) huic successit Thola, qui duobus et XX annis regno potitus est. post hunc Iair fuit, qui cum aeque viginti et duos annos principatum obtinuisset, populus relicto Deo idolis se mancipavit. obque id Israelitae subacti sunt ab Allophylis et Ammonitis duoque de XX annis sub eorum imperio fuerunt.
(4) quo tempore eis Deum invocantibus divinum responsum redditum est, simulacra potius invocarent, se non ultra misericordiam ingratis praestiturum. at illi flentes culpam fateri et veniam precari, abiectisque idolis Deum implorantes negatam licet misericordiam impetraverunt.
(5) igitur Iepta duce ad libertatem armis vindicandam frequentes conveniunt, missis prius ad Ammon regem legatis, finibus suis contentus bello abstineret. at ille proelium non abnuens aciem instruxit. tum Iepta prius quam signum pugnae daretur, vovisse dicitur, si prospere pugnasset, eum, qui sibi primus revertenti obvius fuisset, hostiam Deo dandum.
(6) ita victis hostibus, cum domum rediret, filia ei obviam fit, quae patrem exceptura victorem cum tympanis et choris laeta processerat. tum Iepta consternatus, dolore conscissis vestibus, indicat filiae voti necessitatem. at illa non feminea constantia, mori non recusans, duos tantum tamen menses vitae spatium petit, ut aequales suas prius videret. quibus actis ultro ad patrem rediit votumque Deo reddidit.
(7) Iepta principatum sex annis tenuit. huic Esebon successit, et tranquillis rebus exacto imperio anno septimo decessit. postque eum Ailon Zabulonites annis X itemque Abdon annis VIII rerum potiti, pacis tempore nihil quod historia loqueretur ediderunt.
27
(1) Rursum Israelitae ad idola conversi, divino destituti praesidio, subiecti Allophylis per XL captivitatis annos poenas perfidiae pependerunt.
(2) ea tempestate Samson natus traditur. huius mater diu sterilis angelum vidit, dictumque ei est, vino et sicera atque immundis abstineret; fore uti puerum ederet libertatis vindicem et hostium ultorem. ita mulier enixa puerum Samson nomen ei indidit.
(3) is intonso capite mirae virtutis fuisse traditur, adeo ut leonem in via obvium manu discerperet. uxorem ex Allophylis habuit; quae cum absente viro in alterius matrimonium convenisset, dolore ereptae coniugis perniciem genti molitus est; fretus Deo et viribus palam victores clade afficiebat. CCC siquidem vulpibus captis, ardentes lampades earum illigavit caudis atque eas agris hostium immisit. ac tum forte maturis messibus facile incendium fuit, vineaeque et olivarum arbores exustae.
(4) grandi Allophylorum exitio abreptae uxoris iniuriam ultus videbatur. quo dolore Allophyli permoti mulierem tanti mali causam cum domo et patre incendio consumpserunt. sed Samson parum se vindicatum ratus, urguere omnibus incommodis profanam gentem non desinebat.
(5) tum compulsi Iudaei vinctum eum Allophylis tradiderunt; sed traditus ruptis vinculis, arrepto osse asini, quod casus telum dederat, mille ex hostibus prostravit. ingravescente autem aestu, cum siti affectus esset, invocato Deo ex osse, quod manu tenebat, aqua fluxit.
28
(1) Ea tempestate Samson Hebraeis praeerat, Allophylis unius virtute domitis. igitur insidiantes vitae eius nec palam eum temptare audentes uxorem eius, quam ille postea acceperat, pecunia corripiunt, virtutem viri uti proderet.
(2) illa eum blandimento muliebri aggressa diu eludentem et multa cunctantem perpulit ut indicaret, in crinibus capitis virtutem suam subsistere.
(3) mox dormienti insidiata crinem eius abstulit atque ita eum Allophylis tradidit; nam saepe prius traditum comprehendere nequiverant. tum illi effossis oculis vinctum compedibus in carcerem coniecerunt.
(4) sed spatio temporis accisus crinis crescere et cum eo virtus redire occeperat. iamque Samson conscius recepti roboris tempus modo iustae ultionis opperiebatur. erat Allophylis moris, cum dies festos agerent, Samson quasi in pompam publicam producere, capto insultantes.
(5) ita die quodam, cum publicum epulum in honorem idoli dedissent, Samson exhiberi iubent. templum autem, in quo omnis populus omnesque Allophylorum principes epulabantur, duabus subnixum columnis mirae magnitudinis erat;
(6) productus Samson inter columnas statuitur. tum ille tempore arrepto, invocato prius Domino, columnas disiecit; turbaque omnis ruina domus obruta, ipse cum hostibus non inultus occubuit, cum XX annis Hebraeis praefuisset.
(7) huic Simmichar successit, de quo nihil amplius scriptura prodidit. nam neque finem imperii eius repperi et fuisse populum sine duce invenio. ideo, cum adversus Beniamin tribum civile bellum fuit, Iudas temporarius dux belli assumptus est. sed plerique, qui de temporibus scripserunt, annuum imperium eius annotaverunt; plerique ita eum praeterierunt, ut post Samson Heli sacerdotem subiunxerint. nos eam rem ut parum compertam in medio relinquemus.
29
(1) Per haec tempora civile, ut diximus, bellum exarserat, causa autem motus haec fuit.
(2) Levites quidam cum concubina iter faciens, urguente nocte compulsus in oppido Gabaa, quod ab Beniamitis incolebatur, successerat. cum eum senex quidam hospitio benigne recepisset, iuvenes ex oppido hospitem circumsistunt, stupro eum subdere parantes.
(3) multum a sene increpiti aegreque exorati, vicario demum concubinae eius corpore in ludibrium accepto, advenae pepercerunt, illusamque nocte tota postero die reddiderunt. Sed illa - stupri iniuria an verecundia, parum definio - viso viro animam efflavit.
(4) tum Levita in testimonium diri facinoris membra eius in duodecim discissa partes per duodecim tribus misit, quo promptius omnes facti invidia commoveret.
(5) quod ubi omnibus compertum, undecim reliquae tribus adversum Beniamin in bellum conspirant. huic bello Iudas, ut diximus, dux fuit. sed duobus proeliis male pugnatum; tertio demum Beniamitae victi caesique ad internecionem; ita paucorum scelus publico exitio punitum.
(6) haec quoque Iudicum volumine continentur; Regum libri sequuntur. sed mihi annorum ordinem et seriem temporum persequenti parum continuata videtur historia.
(7) nam cum post Samson iudicem Semigar fuerit, pauloque post historia consignet populum sine iudicibus egisse, Heli etiam sacerdos libris regnorum fuisse referatur, sed quot anni inter Heli et Samson fuerint minime scriptura prodiderit, video medii quiddam fuisse temporis, quod laboret ambiguo.
(8) ceterum a die mortis Iesu usque in id tempus, quo Samson defunctus est, numerantur anni CCCC et XVIII, a mundi autem exordio anni IIII CCC et III.
(9) quamquam ab hac supputatione nostra ceteros discordare non nesciam; sed mihi conscius sum, me non incuriose latentem annorum ordinem protulisse, donec in haec tempora incidi, de quibus dubitare me fateor. nunc reliqua exsequar.
30
(1) Igitur, ut supra retuli, Hebraei sine iudice aut duce ullo proprio arbitrio agebant. Heli sacerdos erat; sub hoc Samuel natus est.
(2) huic pater Elchana, mater Anna. haec diu sterilis, cum conceptum a Deo peteret, vovisse traditur, si puer nasceretur, sacrandum Deo. ita enixum puerum Heli sacerdoti tradidit. mox cum adolevisset, Deus ad eum locutus est.
(3) Heli sacerdoti iram denuntiat ob vitam filiorum, qui sacerdotium patris in quaestum verterant, munera a sacrificantibus exigentes; quamquam plerumque eos pater increpasse referatur, sed lenior obiurgatio non satisfecerat disciplinae.
(4) igitur Allophylis in Iudaeam irruentibus obviam itum. sed victi Hebraei parant aciem restituere; arcam Domini secum in pugnam efferunt et cum ea filii sacerdotis prodeunt, quia ipse annis gravior luminibus obductis satisfacere officio nequiverat.
(5) sed ubi arca in conspectum hostium deducta est, maiestate quadam praesentis Dei territi fugam parabant. assumptaque rursum constantia et non sine Deo mutatis animis, totis viribus concurrunt.
(6) victi Hebraei; arca capitur, filii sacerdotis cadunt. Heli, delato ad se mali nuntio, consternatus animam exspiravit, cum per annos XX sacerdotium administrasset.
31
(1) Victores secundo proelio Allophyli arcam Dei, quas in potestatem venerat eorum, oppido Azoto in templum Dagon intulerunt.
(2) sed simulacrum daemoni dicatum, ubi arca illata est, corruit; cumque idolum loco restituissent, nocte insecuta discerptum est. inde mures per omnem regionem exorti noxiis morsibus multa hominum milia leto dabant.
(3) quo malo compulsi Azotii ad declinandam calamitatem arcam Dei ad Gethaeos transtulerunt. qui cum simili clade afficerentur, in oppidum Ascalonensium arcam transvexerunt. his vero, advocatis gentis eius primoribus, consilium fuit, arcam Domini Hebraeis reddere. ita ex sententia principum augurumque et sacerdotum imposita vehiculo multis cum muneribus remittitur.
(4) illud mirabile, quod, cum oneri boves feminas subiecissent vitulosque earum domi retinuissent, iter nullo duce in Iudaeam pecudes direxerunt, non revocante affectu foetus relicti. cuius rei miraculo reguli Allophylorum usque in fines Hebraeorum arcam secuti religiosum officium praestiterunt.
(5) Iudaei autem, ubi referri arcam viderunt, certatim ex oppido Betsamis cum gaudio obviam ruere, festinare, exsultare, grates Deo referre. mox Levitae, quorum hoc negotium erat, sacrificium Deo celebrant, bovesque eas, quae arcam adduxerant, immolant.
(6) sed in oppido, quod supra diximus, teneri arca non potuit. itaque passim Dei nutu per totam urbem saevitum, arca in Cariathiarim oppidum translata est ibique per viginti annos fuit.
32
(1) Ea tempestate Samuel sacerdos Hebraeis praeerat; quietis a bello rebus populus in otio degebat. pax deinde Allophylorum irruptione turbata, trepidantibus cunctis ob conscientiam peccati.
(2) Samuel caesa prius hostia Deo fretus suos in proelium eduxit, primoque impetu fusis hostibus victoria penes Hebraeos stetit.
(3) sed hostili metu remoto secundis tranquillisque rebus, corruptis consiliis, more vulgi, cui praesentia fastidio, insueta desiderio sunt, regium nomen, cunctis fere liberis gentibus perinvisum, populus desiderabat; plane insigni exemplo amentiae praeoptabat libertatem servitio mutare.
(4) igitur frequentes Samuelem circumsistunt, ut, quia iam ipse senuisset, regem eis constitueret.
(5) at ille placide salubri oratione ab insana voluntate detorquere plebem; dominationem regiam et superba imperia exponere, libertatem extollere, servitutem detestari, postremo divinam eis iram denuntiare, siquidem homines mente corrupti. Deum regem habentes, regem sibi ex hominibus flagitarent.
(6) his atque aliis istius modi frustra dictis, cum populus in sententia perseveraret, Deum consulit. qui permotus vecordia insanae gentis nihil adversum se petentibus negandum respondit.
33
(1) Ita Saul, sacerdotali prius a Samuele unguento perfusus, rex constitutus est. hic ex tribu Beniamin, Cis patre ortus, modestus animi, forma excellenti, ut merito dignitas corporis dignitati regiae conveniret.
(2) sed principio regni huius aliquanta ab eo pars populi desciverat, parere imperio abnuens, seque Ammonitis coniunxerat. sed hos Saul impigre ultus est; victi hostes, venia Hebraeis data tum Saul iterato a Samuele unctus traditur.
(3) inde Allophylorum irruptione atrox bellum exortum; locum exercitui ad conveniendum Saul in Galgalis constituerat.
(4) et cum per septem dies Samuelem opperitur, ut sacrificium Deo fieret, tardante illo cum populus dilaberetur, illicita praesumptione rex ad vicem sacerdotis holocaustum obtulit; multumque a Samuele increpitus sera peccatum paenitentia fatebatur.
(5) igitur ex peccato regis metus omnem exercitum pervaserat. castra hostium haud longe sita praesens periculum ostendebant, neque cuiquam exeundi in proelium animus; plures lamas petiverant. nam praeter imbecillitatem animorum, qui alienum a se Deum delicto regis arbitrabantur, in maxima ferramentorum inopia exercitus erat, adeo ut praeter Saul et Ionathan filium eius nemo gladium aut lanceam habuisse tradatur. nam Allophyli, superiore bello victores, cotis usum Hebraeis ademerant, neque cuiquam conficiendi teli bellici aut rustici ferramenti potestas fuerat.
(6) igitur Ionatha audaci consilio, solo armigero suo comite, castra hostium ingressus viginti fere ex hostibus interemptis, universum exercitum terrore perculerat.
(7) tum vero nutu Dei in fugam versi non imperia exsequi, non ordines obseruare, omne praesidium in pedibus habere. quod ubi Saul animadvertit, suis propere eductis fugientes persecutus victoria potitus est.
(8) eo die rex edixisse traditur, ne quis nisi confectis hostibus cibum caperet. sed Ionatha interdicti nescius favo reperto, tincto spiculo, mel degustaverat. id ubi regi ex Dei ira compertum est, morte affici filium iussit. sed populi auxilio ab exitio vindicatus est.
(9) ea tempestate Samuel a Deo monitus regem adiit, verbis Dei nuntians, uti genti Amalech, quae olim Hebraeos ex Aegypto venientes transitu prohibuerat, bellum inferret, addito interdicto, ne quid ex spoliis devictorum concupisceret.
(10) ita in fines hostium ductus exercitus, rex captus, gens subacta. Saul victus praedae magnitudine, praecepti divini immemor, capta servari et ferri iubet.
34
(1) quo facto offensus Deus Samuelem alloquitur; paenitere se, quod Saul regem constituerit.
(2) dictum sacerdos regi refert. mox a Deo monitus David regali unguento perlinit, parvum etiamnum puerum sub patre agentem, pastorem ovium, assuetum saepius cithara canere; ob quod postea a Saule assumptus inter ministros regios habebatur.
(3) qua tempestate Allophylis atque Hebraeis bello flagrantibus, cum ex adverso acies constitissent, Goliath quidam ex Allophylis, vir mirae magnitudinis et roboris, suorum ordines praetergressus, ferocibus verbis probra in hostes iaciens singularem pugnam ciebat.
(4) tum rex magna praemia et filiae nuptias despondit, si quis provocantis spolia retulisset; sed nemo ex tanto agmine aggredi audebat.
(5) igitur David etiamnum puer pugnae se obtulit reiectisque armis, quibus infirma aetas gravabatur, virga tantum et quinque lapidibus sumptis in proelium processit. primoque ictu, misso funda lapide, Allophylum perculit, caput victi et spolia abstulit, gladium postea in templum posuit; Allophyli autem omnes in fugam versi victoriam concessere.
(6) sed e proelio reversis multus circa David favor invidiam regis accenderat. timens autem tam carum omnibus cum invidia et pernicie necare, sub specie honoris obiectare eum periculis statuit.
(7) ac primum tribunum eum fecerat, ut rem bellicam curaret; inde, cum ei filiam spopondisset, fidem fregit eamque alteri tradidit. mox filia regis natu minor, Melchol nomine, amore David flagrare occeperat. igitur nuptiarum eius istius modi conditionem proponit; si centum praeputia David ex hostibus retulisset, regiam virginem matrimonio illius cessuram; sperabat enim iuvenem periculosa audentem facile periturum.
(8) sed longe aliter ac ratus erat evenit; nam, ut proposuerat, impigre David centum praeputia ex Allophylis retulit; atque ita regis filiam in matrimonio accepit.
35
(1) Crescebat in dies in eum regis odium stimulante invidia, quia bonos semper mali insectantur. igitur ministris et Ionathae filio imperavit, vitae eius ut insidias pararent.
(2) sed Ionathae carus acceptusque iam inde a principio David fuerat; itaque rex increpitus a filio cruentum imperium repressit.
(3) sed non diu mali boni sunt. nam cum spiritu erroris Saul affligeretur, eique David assisteret, cithara laborantem deliniens, lancea eum ferire conatus est, nisi ille letalem ictum propere declinasset.
(4) exinde iam non occulte, sed palam ei necem parabat; nec ultra se David regi credidit. ac primum fugiens ad Samuelem se contulit, inde ad Abimelech, postremo ad regem Moab confugit. mox per Gad prophetam monitus in terram Iudae regressus, vitae periculum adiit.
(5) ea tempestate Saul Abimelech sacerdotem interemit, cur David recepisset; et cum ex ministris regiis nemo in sacerdotem manus inferre auderet, Doec Syrus cruentum ministerium exsecutus est.
(6) post id David desertum petiit. illuc quoque eum Saul persecutus est, sed inani opera eius exitium moliebatur, quem Deus protegebat. erat in deserto spelunca, vasto recessu patens. in huius interiora David se coniecerat.
(7) Saul nesciens in primo speluncae aditu reficiendi corporis gratia successerat, ibique somno captus requiescebat. quod ubi David animadvertit, hortantibus cunctis, ut oportunitate uteretur, abstinuit regis exitio, diploidem tamen eius abstulit.
(8) mox egressus tuto eminus loco a tergo allocutus est, sua in illum commemorans beneficia, ut saepe pro regno eius caput periculis obiectasset, ut postremo praesenti tempore a Deo sibi traditum interimere noluisset. ad haec Saul culpam fateri, veniam precari, lacrimas fundere, pietatem David extollere, malitiam suam incusare, regem eum et filium appellans.
(9) tantum ex feroci illo animo mutatum; crederes nihil ultra adversum generum ausurum. sed David, qui pensius ingenium mali spectatum haberet et cognitum, nihil regi credendum ratus intra eremum se continebat.
(10) Saul vecors animi, quia comprehendendi generum potestas non erat, filiam suam Melchol David, ut supra retulimus, nuptam Faltim cuidam in matrimonium dedit. David ad Allophylos confugit.
36
(1) Ea tempestate Samuel diem functus est. Saul Allophylis bellum inferentibus Deum consulit nullumque ei responsum redditum. tum per mulierem, cuius viscera spiritus erroris impleverat, Samuelem evocatum consulit. dictum ei ab eo est, postero illum die cum filiis victum ab Allophylis in proelio casurum.
(2) igitur Allophyli castris in hostili solo positis postero die aciem instruunt, David tamen ex castris remisso, quia parum crediderunt sibi illum adversum suos fidum fore. sed conserto proelio Hebraei fusi, filii regis cadunt; Saul equo delapsus, ne vivus in potestatem hostium veniret, gladio suo incubuit.
(3) de aetate imperii eius parum certa comperimus, nisi quod in actibus Apostolorum XL annos regnasse dictus est. quamquam ego arbitrer, tum a Paulo, cuius illa praedicatio refertur, etiam Samuelis annos sub regis istius aetate numeratos.
(4) plerique tamen, qui de temporibus scripserunt, XXX eum annos regnasse annotaverunt, cui opinioni nequaquam accedimus, nam ea tempestate, qua Dei arca in Cariathiarim oppidum translata est, necdum regnare Saul coeperat; refertur autem per David regem ex illo oppido arcam sublatam, cum per XX annos ibi constitisset. ergo, cum intra id tempus Saul regnaverit atque decesserit, parvo admodum spatio tenuit imperium.
(5) eadem nobis de temporibus Samuelis caligo, qui sub Heli sacerdote natus, admodum senex sacerdotio functus referatur. a nonnullis tamen, qui de temporibus scripsere, quia fere nihil de eius annis sacra historia signavit ... a plerisque autem LXX annis praefuisse populo refertur; sed unde haec auctoritas fuerit assumpta non repperi.
(6) nos in tanta erroris copia Chronicorum annotationem secuti, quia eam ex Apostolorum actibus, sicut superius memoravimus, profectam arbitremur, Samuelem et Saulem XL annos principatum egisse referimus.
37
(1) Saul perempto David in terra Allophylorum, perlato ad se mortis eius nuntio, miro pietatis exemplo flevisse traditur. tum Chebron Iudaeae oppidum petiit; ibi rursum regali unguento illitus rex appellatus est.
(2) sed Abenner, qui magister militiae Saul regis fuerat, spreto David, Isbaal regis Saul filium regem constituit. crebris deinde proeliis inter duces regum concursum; pulsus Abenner saepius, fratrem tamen Ioab, qui ex parte David exercitui praeerat, fugiens peremit. quo dolore postea Ioab, cum se Abenner David regi dedidisset, iugulari eum praecepit, non sine dolore regis, cuius fidem cruentaverat.
(3) per idem tempus omnes fere natu maiores Hebraeorum publico consensu regnum ei totius gentis detulerunt; nam per septem annos in Chebron tantum regnaverat. ita tertio rex unguitur, annorum circiter XXX.
(4) Allophylos in regnum irruentes secundis proeliis reppulit. ea tempestate arcam Dei, quae in Cariathiarim oppido, ut supra retulimus, erat, in Sion transtulit. cumque aedificare Deo templum in animo haberet, divinum ei responsum redditum, semini illius id reservari.
(5) bello deinde Allophylos domuit, Moabitas subiugavit, Syriam subegit stipendiumque ei imposuit. auri atque aeris ex praeda immensum modum retulit.
(6) bellum deinde adversum Ammonitas ex iniuria Annon regis eorum exortum. Syris denuo rebellantibus, qui cum Ammonitis in bellum coniuraverant, David summam rerum Ioab principi militiae permiserat, ipse a bello remotus intra Hierusalem commorabatur.
38
(1) Qua tempestate Bersaben quandam, mirae feminam pulchritudinis, stupro compertam habuit. haec Uri cuiusdam uxor, qui tum in castris erat, fuisse traditur. hunc David iniquo pugnae loco obiectum hostibus interficiendum curavit. ita mulierem matrimonio vacuam, sed iam ex stupro gravidem, numero uxorum aggregavit.
(2) tum per Nathan prophetam graviter increpitus, licet agnito errore, castigationem Dei non effugit. namque filium ex furtivo illo concubitu editum paucos post dies amisit, multaque in domum familiamque eius exsecranda acciderunt.
(3) ad extremum Abessalon filius eius arma impia adversus patrem sustulit, regno eum depellere cupiens. adversus hunc Ioab acie conflixit, admonitus a rege, ut victo parceret; sed ille spreto imperio parricidales conatus ferro ultus est. flebilis ea victoria fuisse regi traditur; tanta in eo pietas erat, ut etiam parricidae filio ignosci voluerit.
(4) vix hoc bellum exstinctum videbatur, aliud rursum exortum, Sabaea quodam duce, qui pessimum quemque ad arma incitaverat. sed propere motus omnis morte ducis repressus.
(5) crebra deinde adversus Allophylos David proelia secundo eventu habuit cunctisque bello domitis et tam exteris quam domesticis motibus compressis florentissimum regnum in pace habebat.
(6) tum eum subita cupido incessit ad metiendas imperii vires populum censere; ita a Ioab militiae magistro decies centena et trecenta civium milia dinumerata. huius eum facti mox piguit paenituitque, veniam a Deo petens, cur in id animos extulisset, ut regni sui potentiam ex suorum potius multitudine quam ex favore divino aestimaret.
(7) itaque missus ad eum angelus trinam ei poenam denuntiat datque arbitrium unam eligendi. sed proposita triennii fame, trium mensium fuga, morte tridui, fugam et famem detestatus mortem elegit, momentoque temporis LXX milia virorum interiere.
(8) tum David videns angelum, cuius dextera populus prosternebatur, veniam precari seque unum pro omnibus poenae obicere; se dignum exitio, quia ipse peccasset. ita aversum plebis supplicium; David in loco, in quo angelum viderat, aram Deo statuit.
(9) mox annis et morbo infractior Salomonem filium, ex Bersabee Uri uxore susceptum, successorem regni constituit. is regali unguento per Sadoc sacerdotem unctus, patre adhuc incolumi, rex appellatus. David, cum regnasset annos XL, defunctus est.
39
(1) Salomon initio regni urbem muro circumdedit. huic per soporem astare Deus visus est, petendi quae vellet tribuens optionem.
(2) sed ille non aliud sibi quam sapientiam dari poposcit, reliqua omnia parvi aestimans. ita somno excitatus, cum ante sacrarium Dei constitisset, indultae sibi a Deo sapientiae documentum dedit.
(3) namque duae mulieres una in domo diversantes, cum eodem tempore pueros edidissent atque ex his alter post diem tertium nocte obisset, mater defuncti somno alterius insidiata mortuum suum supposuit, viventem abstulit. inde inter eas de puero altercatio, postremo res ad regem delata; difficilis iudicii absolutio inter negantis, ubi testis deerat.
(4) tum Salomon divinae sapientiae munere perimi puerum corpusque eius dividi inter ambigentes iubet. cumque una earum iudicio adquievisset, alia vero cedere potius puero quam discerpi eum mallet, Salomon ex affectu feminae hanc vere matrem esse coniectans, puerum illi adiudicavit, non sine circumstantium admiratione, siquidem latentem veritatem prudentia protulisset.
(5) ita in admirationem ingenii prudentiaeque eius reges vicinarum gentium amicitiam ab eo foedusque petiere, parati imperata facere.
40
(1) Quis opibus confisus templum Deo immensi operis facere aggressus, paratis per triennium impendiis, quarto fere imperii anno primum fundamentum iecit, a profectione Hebraeorum ex Aegypto anno fere octavo et octogesimo et quingentesimo, licet libro Regnorum tertio CCCCXL fuisse referantur, quod nequaquam convenit, siquidem per seriem superius comprehensam facilius fuerit, ut minus fortassis annorum quam amplius annotarim.
(2) sed non dubito librariorum potius neglegentia, praesertim tot iam saeculis intercedentibus, veritatem fuisse corruptam, quam ut propheta erraverit. sicut in hoc ipso nostro opusculo futurum credimus, ut describentium incuria, quae non incuriose a nobis sunt digesta, vitientur. igitur Salomon coeptum templi opus vigesimo anno explicuit.
(3) celebrato deinde ibidem sacrificio dictaque oratione, qua populum templumque benedixit, Deus ad eum locutus est, denuntians fore, si quando peccassent ac Deum reliquissent, templum illud solo aequandum. quod iam pridem impletum videmus, et mox conexum rerum ordinem exponemus.
(4) interea Salomon florens opibus, omnium qui umquam fuerant regum ditissimus, quique semper ordo rerum est, ab opibus in luxum et vitia delapsus, cum adversum interdictum Dei ex alienigenis coniugia sumpsisset et iam septingentas uxores et trecentas concubinas haberet, idola eis ritu gentium suarum, quibus litarent, constituit.
(5) quis rebus aversus Deus graviter increpito poenam denuntiavit, fore ut regnum ex parte maiore ademptum filio servo illius traderetur. idque ita accidit.
41
(1) Nam defuncto Salomone anno imperii quadragesimo, cum Roboam filius anno aetatis sexto et decimo regnum patrium tenere coepisset, pars populi ab eo offensa discedit. etenim cum laxari sibi stipendium poposcisset, quod Salomon gravissimus imposuerat, repudiatis precibus supplicum favorem universae plebis averterat.
(2) itaque consensu omnium imperium ad Ieroboam defertur. is medio genere ortus aliquamdiu Salomoni servitutem pependerat. sed cum ei responso Achiae prophetae regnum Hebraeorum annuntiatum comperisset, necare eum clam destinaverat.
(3) quo ille metu in Aegyptum confugit, ibique uxore accepta ex stirpe regia, cognita demum Salomonis morte in solum patrium regressus voluntate populi, ut supra retulimus, sumpsit imperium.
(4) penes Roboam tamen duae tribus, Iudae et Beniamin, resederant; ex his ad trecenta milia paravit exercitum. cumque acies promoverentur, verbis Dei populus admonetur, proelio abstineret; ex suo nutu Ieroboam regnum accepisse.
(5) ita spreto regis imperio exercitus dilapsus; Ieroboam imperium invaluerat. sed cum Hierosolymam Roboam optineret, ubi templo a Salomone facto populus sacrificare Deo consueverat, veritus Ieroboam, ne ab eo plebem religio averteret, statuit animos eius superstitione occupare.
(6) itaque vaccam auream in Bethel, alteram apud Dan constituit, quibus populus litaret, sacerdotesque omissa Levi tribu ex plebe instituit. invisum Deo flagitium postulatio consecuta. crebra deinde inter reges proelia dubio eventu regnum optinebant. Roboam septimo et decimo imperii anno exacto vita functus est.
42
(1) In huius locum Abiud filius eius regnum Hierosolymae sex annos tenuit, quamvis in Chronicis triennio regnasse referatur.
(2) huic Asab filius successit, a David quintus fere, quippe abnepos eius. fuit religiosus Dei cultor; namque deletis aris lucisque idolorum vestigia paternae perfidiae sustulit. foedus cum rege Syriae firmavit; eius auxilio Ieroboae regnum, quod tum a filio tenebatur, multa clade affecit, ac saepe victis hostibus praedam ex victoria retulit. post unum et quadragesimum annum aeger pedibus decessit.
(3) huic triplex peccatum ascribitur; unum quod societate regis Syriae nimie confisus sit, alterum quod prophetam Dei hoc ipsum increpantem in vincula coniecerit, tertium quia in pedum dolore remedium non a Deo, sed a medicis speraverit.
(4) sed initio regni huius Ieroboam rex decem tribuum defunctus est, regnum Nabath filio reliquit. is malis operibus et tam suis quam paternis meritis invisus Deo non ultra biennium regno potitus est, privataque imperio indigna progenies.
(5) Baasam Achiae filium successorem habuit, aeque a Deo alienissimum. isque sexto et vigesimo imperii anno defunctus est; regnum ad Elam filium devolutum nec ultra biennium retentum. namque eum Zambri, princeps equitum, epulantem interfecit regnumque occupavit, vir perinde in Deum atque homines impius.
(6) ab hoc pars populi secessit; Thamni cuidam regium nomen delatum. sed Zambri ante hunc septem annos, et cum eodem duodecim regnavit.
(7) at in parte tribus Iudae Asab mortuo Iosaphat filius eius regnare coepit, vir religiosis virtutibus merito clarus. is cum Zambri pacem habuit. defunctus est autem, cum regnasset annos V et XX.
43
(1) Huius imperii tempore Achab, Ambri filius, rex decem tribuum fuit, ultra omnes in Deum impius. namque Iezabel filia Basae regis ex Sidone in matrimonio accepta Bahali idolo aram lucosque constituit, prophetas Dei interemit.
(2) quo tempore Elias propheta caelum oratione conclusit, ne pluviam terrae daret, idque regi denuntiavit, ut se impius causam mali esse cognosceret. igitur suspensis caelo aquis, cum loca omnia adusta solis ardoribus non victum hominibus, neu pabulum iumentis darent, ipse se intra periculum famis propheta concluserat.
(3) ea tempestate cum eremum petisset, corvis cibum ministrantibus vixit; aquam torrens proximus, donec aruit, dedit.
(4) inde admonitus a Deo Saraptae oppidum petiit, ad mulierem viduam divertit. cumque ab ea esuriens cibum peteret, illa causari, neu esse sibi nisi pugillum farris et pusillum olei, quo absumpto una cum filiis mortem exspectaret.
(5) sed cum Elias verbis Dei polliceretur, nec hydriam farre nec vas oleo esse minuendum, mulier poscenti fidem neu cunctata prophetae credere, promissorum fidem consecuta est, siquidem diurnis incrementis tantum accresceret, quantum cotidie detrahebat. eodem tempore eiusdem viduae filium mortuum Elias in vitam reduxit.
(6) tum iussu Dei regem adiit exprobratoque ei sacrilegio poposcit ad se omnem populum congregari. qui cum propere convenisset, accitis idolorum ac lucorum sacerdotibus CCCC fere et L, inter eos inde altercatio;
(7) Elia Deum praedicante illi superstitiones suas asserebant. postremo placuit fieri periculum, ut, si cuius caesam hostiam missus caelo ignis absumeret, rata esset religio quae virtutem edidisset. ita sacerdotes occiso vitulo Bahal idolum invocare coeperunt, frustraque consumptis invocationibus imbecillitatem dei sui taciti fatebantur. tum Elias irridens eos ‘ne forte' inquit ‘dormiat, clamate vehementius, ut somno quo tenetur evigilet’. enimvero miseri trepidantes mussare, et tamen, quidnam Elias facturus esset, exspectare.
(8) at ille caesum vitulum imposuit, cum prius sacrarium aqua opplesset, invocatoque Domino spectantibus cunctis ignis caelo delapsus aquam cum hostia absumpsit. tum vero populus solo stratus Deum fateri, idola exsecrari; postremo Eliae iussu profani sacerdotes comprehensi deductique ad torrentem necati sunt.
(9) redeuntem inde regem propheta prosecutus est; sed cum ei Iezabel regis uxor vitae periculum pararet, ad remotiora secessit. ibi eum Deus allocutus est, VII milia virorum adhuc esse pronuntians, qui se idolis non dedissent. mirum id Eliae fuit, qui solum se a sacrilegio immunem esse crediderat.
44
(1) Ea tempestate Achab rex Samariae vineam Nabuthei, adhaerentem sibi, concipivit. quam cum ille ei vendere noluisset, dolis Iezabel interfectus est. ita Achab vinea potitus est, cum tamen Nabuthei mortem doluisse referatur.
(2) mox per Eliam verbis Dei increpitus, agnito crimine cilicio indutus egisse paenitentiam traditur; quo facto imminentem poenam avertit.
(3) namque rex Syriae magno cum exercitu, duobus et triginta regibus in societatem belli ascitis, fines Samariae ingressus urbem cum rege obsidere coepit. artis deinde obsessorum rebus dat belli conditiones, si aurum argentumque et feminas tradidissent, fore uti vitae eorum parceret.
(4) sed tam iniustis conditionibus extrema perpeti satius visum. et cum iam omnium desperata esset salus, propheta a Deo missus regem adit, hortatur, ut in proelium exeat, cunctantem multis confirmat. ita eruptione facta fusi hostes copiosaque praeda reperta.
(5) sed post annum reparatis viribus Syrus in Samariam regressus, acceptam cladem ultum ire cupiens, rursum victus est. eo proelio CXX milia Syrorum interiere; regi venia data, regnum ei et pristinus status concessus.
(6) tum Achab verbis Dei a propheta increpitus, cur abusus divino munere hosti sibi tradito pepercisset. igitur Syrus post triennium bellum Hebraeis intulit. adversum hunc Achab pseudoprophetarum impulsu in proelium descendit, spreto Michea propheta et in vincula coniecto, cur ei exitiabilem fore pugnam denuntiasset. ita eo proelio Achab interfectus, Ochoziae filio imperium reliquit.
45
(1) Is aeger corpore cum ex ministris , qui idolum pro salute eius consulerent, misisset, Elias a Deo monitus obviam se eis optulit increpitosque renuntiare regi iubet, mortem eius consecuturam.
(2) tum rex comprehendi eum ac deduci ad se iubet, sed missi caelesti igne absumpti. rex, ut propheta praedixerat, obiit. successit autem Ioram ei frater eius; isque duodecim annis imperium potitus est. at in parte duarum tribuum Iosaphat rege defuncto Ioram filius regnum tenuit annos duodeviginti. is Achab filiam uxorem habuit, socero quam patri propior.
(3) post hunc Ochozias filius imperium adeptus est. hoc regnante Elias translatus refertur. eodem tempore Helisaeus, discipulus eius, multis signis potens exstitit; quae omnia notiora sunt quam ut solo egeant.
(4) ab eo viduae filius resuscitatus, vel Syrus lepra purgatus, vel famis tempore omnium rerum copia fugatis hostibus invecta, vel in usum trium exercituum aquae praebitae, vel de exiguo olei immodicis incrementis solutum mulieris debitum et ipsi sufficiens vivendi substantia data.
(5) huius temporibus, ut diximus, Ochozias duarum tribuum erat rex, decem vero Ioram, ut supra retulimus, imperabat; interque eos foedus ictum. nam et adversum Syros iunctis viribus bellatum, et adversum Ieu, qui per prophetam in regem decem tribuum unctus fuerat, pariter in proelium egressi eadem pugna interiere.
46
(1) Sed regnum Ioram Ieu tenuit. post Ochoziam in Iudaea regem, qui uno anno regnavit, mater eius Gotholia imperium occupavit, adempto nepoti imperio, etiam tum parvo puero, cui Ioas nomen fuit. sed huic ab avia praereptum imperium post octo fere annos per sacerdotes et populum depulsa avia redditum.
(2) hic initio regni observantissimus divini cultus fuit magnisque sumptibus templum exornavit; post adulatione principum depravatus adoratusque ab eis iram meruit. namque ei Azahel rex Syriae bellum intulit; inclinatisque rebus suis auro templi pacem redemit. nec tamen ea potitus est, facti invidia a suis interfectus anno imperii quadragesimo.
(3) huic Amassia filius successit. at in parte decem tribuum defuncto Ieu Ioachas filius eius regnavit, invisus Deo malis operibus, ob quae regnum eius Syris praedae fuit, donec Dei misericordia depulsis hostibus pristinum habere statum coeperunt.
(4) Ioachas diem functus Ioae filio reliquit regnum. is Amassiae regi duarum tribuum civile bellum intulit; victoriam potitus multam praedam in regnum suum convertit. id Amassiae ob delictum accidisse traditur, siquidem Idumaeorum fines victor ingressus idola gentis eius assumpserat.
(5) hic novem annos regnasse scribitur, quantum in libris Regnorum repperi. Sed in Paralipomenis atque etiam in Chronicis novem et viginti annos imperium tenuisse annotatus est, ea nimirum id persuadente ratione, quae in his [Regnorum] libris facile perspici potest. Ieroboam enim rex decem tribuum octavo anno imperii Amassiae traditur regnare coepisse unumque et quadraginta annos imperium tenuisse; regnante demum Ozia, Amassiae filio, quarto imperii eius anno esse defunctus.
(6) qua ratione XX et VIIII annos regi Amassiae effecit. itaque nos hoc ipsum secuti, quia rationem temporum persequi placet, Chronicorum auctoritati accessimus.
47
(1) Igitur Amassiae Ozias filius successit. nam in parte decem tribuum Ioas diem functus Ieroboae filio locum fecerat, postque hunc Zacharias filius eius regnavit.
(2) horum nos regum omniumque, qui in parte decem tribuum Samariae praefuerunt, annotanda esse tempora non putavimus, quia brevitati studentes superflua omisimus, et ad cognitionem temporum eius potissimum partis annos credidimus persequendos, quae in captivitatem posterius abducta prolixius tempus in regno habuit.
(3) igitur Ozias regnum Iudae adeptus praecipuam curam Domini cognoscendi habuit, Zacharia propheta plurimum usus;
(Iasias etiam sub hoc primum prophetasse traditur) quo merito prosperis eventibus adversum finitimos bella gessit, Arabas etiam devicit.
(4) iamque Aegyptum terrore nominis sui concusserat, elatusque secundis rebus, illicita praesumens, incensum Deo obtulit, quod solis facere sacerdotibus mos erat. itaque per Azariam sacerdotem increpitus cum loco decedere cogeretur atque in iram exarsisset, lepra oppletus decessit. quo morbo affectus vita functus est, cum regnasset annos duo et quinquaginta.
(5) regnum inde Ioathae filio datum; isque admodum sanctus fuisse traditur prospereque imperium administravit; gentem Ammonitarum bello victam stipendium praestare coegit. regnavit autem annis XVI eidemque Achaz filius successit.
48
(1) Celebris circa haec tempora Ninivitarum fides traditur. id oppidum olim ab Assure, Sem filio, conditum caput regni Assyriorum fuit, frequens tum incolentium multitudine, alens virorum milia C et XX atque ut in magno populo abundans vitiis.
(2) quis Deus motus Ionam prophetam ex Iudaea ire praecepit ac denuntiare urbi excidium, sicut olim Sodoma et Gomorra divinis ignibus conflagrassent.
(3) verum propheta praedicationis istius ministerium detrectans, non contumacia, sed praescientia, qua videbat Deum paenitentia populi placandum, navim, quae longe diversa regione Tharsos petebat, conscendit.
(4) sed ubi in altum processum, nautae saevitia maris compulsi, quisnam esset mali causa, sorte exploravere. cum super Ionam sors decidisset, tamquam piaculum tempestatis in profundum proiectus est; exceptusque a ceto [marino monstro] ac devoratus, post triduum fere Ninivitarum litoribus eiectus iussa praedicat, urbem scilicet ob peccata populi triduo perituram.
(5) igitur non dissimulanter, ut olim Sodomis, audita est vox prophetae; ac statim iussu regis exemploque populus universus, quin et recens nati cibo potuque abstinentur; iumenta itidem et diversi generis animalia compulsa fame ac siti lamentantium speciem cum hominibus praebebant.
(6) ita imminens malum aversum. Ionae apud Deum conquerenti, quod fides dictis non adfuisset, responsum, paenitentibus veniam negari non posse.
49
(1) At in Samaria Zachariam regem admodum impium, quem superius regnasse memoravimus, Sella quidam interemit regnumque occupavit; idemque Mane insidiis exemplo facti sui periit.
(2) Mane ereptum Sellae imperium tenuit filioque Pachae reliquit. eundem vero Pache quidam eiusdem nominis interemit regnumque occupavit. mox ab Osee peremptus eodem scelere quo assumpserat imperium amisit.
(3) hic ultra omnes reges superiores impius poenam sibi perpetuamque genti captivitatem a Deo meruit. namque ei Salmanassar rex Assyriorum intulit bellum victumque tributarium sibi effecit.
(4) sed cum occultis consiliis rebellionem pararet regemque Aethiopum, qui tum Aegyptum optinebat, in auxilium arcesseret idque Salmanassar comperisset, perpetuis eum vinculis in carcerem coniecit urbemque excidit, populum universum in regnum suum abduxit, Assyriis in hostili solo ad custodiam positis. exinde ea pars Samaria appellata, quod lingua Assyriorum custodes Samaritas vocant. ex quibus plerique divinas caeremonias receperunt, reliquis in errore gentilitatis perseverantibus.
(5) hoc bello Tobias in captivitatem ductus est. at in parte duarum tribuum rex Achaz ob impietatem invisus Deo, cum finitimorum bellis saepe premeretur, deos gentium colere decrevit, nimirum quia eorum auxilio victores frequentibus proeliis exstitissent. ita in hoc nefariae mentis piaculo diem functus est, cum XVI annis in regno fuisset.
50
(1) Huic Ezechias filius successit. multum paterni dissimilis ingenii. namque initio regni populum sacerdotesque ad Dei cultum cohortatus multis disseruit, ut frequenter castigati a Domino saepius essent misericordiam consecuti, ut postremum decem tribus in captivitatem nuper abductae sacrilegii poenas dissolverent; curandum eis sedulo ne eadem pati mererentur.
(2) ita conversis ad religionem omnium animis Levitas sacerdotesque omnes ad celebranda secundum legem sacrificia ordinavit celebrarique Pascha instituit, quod iam pridem fuerat omissum.
(3) cumque dies festus adesset, dimissis per omnem terram nuntiis conventus diem edixit, ut, si qui post abductionem decem tribuum in Samaria resedissent, ad sollemne sacrum convenirent. ita frequentissimo conventu dies sacer publica laetitia exactus, longo post intervallo religione legitima per Ezechiam restituta.
(4) pari deinde industria, qua divina curaverat, rem bellicam administravit, Allophylosque frequentibus proeliis contudit; donec ei Sennacherim rex Assyriorum bellum intulit, magno cum exercitu fines eius ingressus, lateque agris vastatis nullo obsistente urbis obsidionem urgebat; Ezechias enim multitudine inferior, non ausus manum conserere, muris se tuebatur.
(5) rex Assyrius portis assultans minitari excidium, deditionem imperare; Ezechiam frustra Deo confidere, se Dei nutu potius arma sumpsisse; victorem omnium gentium, eversorem Samariae efugi non posse, ni matura deditione sibimet consuluissent.
(6) in hoc rerum statu Ezechias Deo fretus Isaiam prophetam consulit, eiusque responso edocetur, nihil ex hoste periculi fore; divinum autem auxilium non defuturum. nec multo post Tarraca rex Aethiopum regnum Assyriorum invadit.
51
(1) Quo nuntio Sennacherim ad sua tuenda conversus, fremens et clamitans victori sibi victoriam eripi, bellum omisit, missis ad Ezechiam litteris cum verborum contumeliis denuntians, se paulo post rebus domi compositis ad excidium Iudaeae mature rediturum.
(2) sed nihil his Ezechias motus orasse Deum traditur, ne hanc tantam hominis insolentiam inultam sineret. ita eadem nocte angelus castra Assyriorum aggressus multa hominum milia leto dedit. rex trepidus in oppidum Ninivem confugit ibique a filiis interfectus dignum se exitum tulit.
(3) per idem tempus Ezechias aeger corpore morbo incubuerat. cumque Isaias ei verbis Domini annuntiasset vitae eius finem adesse, flesse rex traditur; ita XV annos prorogari sibi ad vitam meruit.
(4) quibus peractis nono et vigesimo imperii anno decessit; regnum Manasse filio reliquit. is a patre multum degenerans relicto Deo culturas impias exercuit; ob quod in potestatem Assyriorum traditus malo coactus agnovit errorem, populumque adhortatus est, ut relictis idolis Deum colerent. nihil sane dignum memoria gessit, regnavit autem annos V et L.
(5) Amos deinde filius eius regnum indeptus est, nec ultra biennium eo potitus est; paternae impietatis heres, Dei neglegens, suorum insidiis circumventus periit.
52
(1) Ad Iosiam filium imperium devolutum. is admodum religiosus fuisse traditur summaque cura divina administrasse, Helchia sacerdote usus bene.
(2) is cum in templo librum, verbis Dei scriptum, repertum a sacerdote legisset, quo continebatur Hebraeam gentem ob crebras impietates et sacrilegia delendam, piis ad Deum precibus fletuque iugi imminentem cladem avertit.
(3) quod ubi indultum sibi per Oldam prophetissam comperit, maiore cura, utpote obligatus divinis beneficiis, cultum Dei exercuit. igitur vasa omnia, anteriorum regum superstitionibus idolis consecrata, cremavit. namque eo profani ritus invaluerant, ut soli ac lunae divinos honores darent eisdemque etiam ex metallis sacraria aedificarent.
(4) quibus Iosias in pulverem redactis sacerdotes quoque profanarum aedium interfecit. sed ne sepulchris quidem impiorum pepercit, quod olim praedictum a propheta, impletum animadversum est.
(5) huius octavo et decimo imperii anno Pascha celebratum. post triennium fere adversus Nechao regem Aegypti, qui bellum Assyriis inferebat, in proelium egressus, priusquam inter se acies concurrerent, sagitta ictus est. exque eo vulnere in urbem relatus decessit, cum regnasset annos unum et viginti.
53
(1) Ioachas inde filius eius regnum indeptus tribus mensibus tenuit, captivitati ob impietatem destinatus. namque eum Nechao rex Aegypti vinctum captumque duxit, nec multo post in vinculis diem functus est.
(2) Iudaeis stipendium annuum imperatum, rex eis Eliacim arbitrio victoris datus, qui postea immutato nomine Ioachim vocitatus est. hic Ioachae frater, Iosiae filius fuit, fratri quam patri propior, sacrilegio invisus Deo.
(3) igitur cum regi Aegyptio pareret, quippe cui tributum penderet, Nabuchodonosor rex Babylonius Iudaeam terram occupavit armis et per triennium iure belli victor possedit. etenim cedente iam rege Aegypti determinatisque inter eos imperii finibus convenerat Iudaeos ad Babylonam pertinere. ita cum Ioachim, exactis in regno annis undecim, filio eiusdem nominis locum fecisset isque regis Babylonii in se iram concitasset, Deo nimirum agente, cui constitutum erat Iudaeam gentem captivitati et internecioni dare, Nabuchodonosor Hierosolymam cum exercitu ingressus urbem murosque ac templum solo stravit; auri immensum modum et sacra ornamenta vel publica vel privata, puberesque omnes virilis ac muliebris sexus transtulit, relictis, quorum imbecillitas aut aetas fastidio victoribus fuit. quae turba inutilis servitio exercendis colendisque agris, ne incultum esset solum, deputata.
(5) eisdemque rex Sedechias praepositus, ademptis viribus inani tantum umbra regii nominis concessa. sed Ioachim tribus mensibus tempus imperii habuit.
(6) is cum populo Babylonam translatus et in carcerem coniectus; trigesimum post annum emissus atque a rege in amicitiam receptus mensaque et consiliis participatus, non sine solacio depulsae calamitatis decessit.
54
(1) Interea Sedechias rex turbae inutilis, quamquam sine viribus, infido ingenio et Dei immemor, qui non intellegeret captivitatem ob delicta gentis illatam, postremis denique malis debitus, regis animum offendit. ita ei post novem annos Nabuchodonosor bellum intulit, compulsumque intra muros confugere triennio obsedit.
(2) qua tempestate Hieremiam prophetam, qui iam saepius imminere urbi captivitatem pronuntiaverat, consulit, si quid spei forsitan superesset. sed ille caelestis irae non ignarus, eadem saepius interrogatus, respondit, ipsi regi specialem poenam denuntians.
(3) tum vero Sedechias in iram excitatus trudi prophetam in carcerem iubet; moxque eum crudelis facti piguit, sed obsistentibus Iudaeorum principibus, quibus iam inde a principio moris fuerat bonos premere, absolvere innocentem non ausus.
(4) isdem cogentibus in lacum immensi profundi caenoque ac sordibus atque ex eo exitiabili foetore horridum demissus est, ut ne simplici quidem morte exspiraret. sed rex licet impius, aliquanto tamen sacerdotibus mitior, educi prophetam de lacu et carceris custodiae reddi iubet.
(5) interea obsessos vis hostium et penuria urgebat, consumptisque omnibus, quae mandi poterant, fames invaluerat; ita defessis inedia defensoribus oppidum captum incensumque. rex, ut propheta dixerat, effossis oculis Babylonam translatus, Hieremias misericordia hostili carcere exemptus.
(6) cum eum Nabuzardan, princeps regius, captivum cum ceteris duceret, delata sibi optione ab eo, utrum in solo patrio deserto desolatoque subsistere an secum abire in summis honoribus vellet, residere in patria maluit.
(7) Nabuchodonosor abducto populo, residuis quos belli conditio vel praedae fastidium relinqui a victoribus fecerat, Godoliam eiusdem gentis praeposuit absque ullo insigni regio aut imperii nomine, quia praeesse paucis et calamitosis nulla dignitas erat.
SULPICI SEVERI CHRONICA
LIBER SECUNDUS
1
(1) Captivitatis tempora prophetarum vaticiniis atque actibus illustrata sunt, maximeque Danielis egregia ad conservandam legem perseverantia et in absolutione Susannae divino consilio ceterisque ab eo gestis, quae iam ordine persequemur.
(2) hic sub rege Ioachim captus deductusque Babylonam parvus admodum puer; postea ob elegantiam vultus inter ministros regios assumptus, unaque cum eo Annanias, Misael et Azarias.
(3) sed cum eos rex delicatioribus cibis curari praecepisset idque Asphanae eunucho negotii dedisset, Daniel paternarum traditionum memor, ne ex mensa regis gentilium cibis participaret, poposcit ab eunucho, ut leguminibus tantum uterentur.
(4) causante Asphane, ne dissimulatum imperium regis consecutura macies proderet, Daniel Deo fretus pollicetur maioris decoris sibi vultus ex leguminibus quam ex cibis regiis fore. fidesque dictis adfuit, ita ut minime eorum vultus comparabiles haberentur, qui imperialibus impendiis procurabantur. igitur a rege in honorem et gratiam adhibiti prudentia et disciplina brevi omnibus regis proximis antelati.
(5) per idem tempus Susanna, cuidam Ioachi nupta, spectatae femina pulchritudinis, a duobus presbyteris appetita, cum impudicis non adquievisset, falso crimine incessitur, isdem presbyteris deferentibus, in remotis locis adulescentem cum ea deprehensum, sed illum iuvenili alacritate senum manus effugisse. ita presbyteris fides habita; iudicio populi Susanna damnatur.
(6) quae cum secundum legem ad supplicium duceretur, Daniel, tum annos natus XII, increpitis Iudaeis, cur innocenter morti dedissent, reduci eam in iudicium causamque denuo audiri postulat.
(7) enimvero multitudo Iudaeorum, quae tum aderat, non sine Deo existimans puerum contemptae aetatulae in hanc constantiam prorupisse, favore accommodato in consilium revertitur.
(8) initur denuo iudicium; Danielo, ut inter maiores natu resideret, delatum. igitur separari accusatores iubet; unumquemque ex eis interrogat, sub cuius generis arbore adulteram deprehendisset. ex varietate responsi falsitas deprehensa; Susanna absoluta, presbyteri, qui innocenti periculum creaverant, capite damnati.
2
(1) Ea tempestate Nabuchodonosor somnium vidit, mysterio futurorum mirabile. cuius interpretationem cum per se non posset evolvere, ascitis ad interpretandum Chaldaeis quique magicis artibus extisque hostiarum scire occulta et futura praecinere videbantur, mox veritus, ne more hominum non vera, sed placita regi ex somnio coniectarent, visa supprimit poscitque ab eis, ut, si vera in iis divinatio esset, somnium ipsum sibi dicerent; tum demum interpretationi eorum crediturum, si prius enuntiando somnium artis periculum fecissent.
(2) illi vero tantam molem abnuentes, non esse id humanae opis confitebantur. rex motus, cur falsa divinandi professione homines erroribus illuderent, cum astricti praesenti negotio nihil scire se confiterentur; ita edicto regis in eos animadversum palamque omnes huius artis interficiebantur.
(3) quod ubi Danielo compertum, regis proximum appellat; enuntiationem somnii interpretationemque eius pollicetur.
(4) res ad regem defertur Daniel arcessitur. iam revelato sibi per Deum mysterio visa regis refert absolvitque. sed res postulat, uti regis somnium et interpretationem prophetae et consequentium fidem exponamus.
(5) viderat rex per soporem imaginem capite aureo, pectore brachiisque argenteis, ventre et femoribus aereis, cruribus ferreis, quae in pedes partim ferreos, partim fictiles desinebat; sed ferrum atque testum inter se confusum coire non poterat. ad extremum imaginem lapis sine manibus abscissus proterebat, redactaque omnia in pulverem vento ablata.
3
(1) Igitur secundum prophetae interpretationem imago visa figuram mundi gerit.
(2) caput aureum Chaldaeorum imperium est, siquidem id primum et opulentissimum fuisse accepimus.
(3) pectus et brachia argentea secundum regnum annuntiant; Cyrus enim victis Chaldaeis atque Medis imperium ad Persas contulit.
(4) in ventre aereo tertium regnum portendi pronuntiatur, atque impletum videmus, siquidem Alexander ereptum Persis imperium Macedoniae vindicavit.
(5) crura ferrea imperium quartum, idque Romanum intellegitur, omnibus ante regnis validissimum. pedes vero partim ferrei, partim fictiles dividendum esse Romanum regnum, ita ut numquam inter se coeat, praefigurant; quod aeque impletum est, siquidem cum non ab uno imperatore, sed etiam a pluribus semperque inter se armis aut studiis dissentientibus res Romana administretur.
(6) denique commisceri testum atque ferrum numquam inter se coeunte materie commixtiones humani generis futurae a se invicem dissidentes significantur, siquidem Romanum solum ab exteris gentibus aut rebellibus occupatum aut dedentibus se per pacis speciem traditum constet, exercitibusque nostris, urbibus atque provinciis permixtas barbaras nationes, et praecipue Iudaeos, inter nos degere nec tamen in mores nostros transire videamus.
(7) atque haec esse postrema prophetae annuntiant. in lapide vero sine manibus abscisso, qui aurum, argentum, aes, ferrum testumque comminuit, Christi figura est. is enim non conditione humana editus, siquidem non ex voluntate viri, sed ex Deo natus est, mundum istum, in quo sunt regna terrarum, in nihilum rediget regnumque aliud incorruptum atque perpetuum, id est futurum saeculum, quod sanctis paratum est, confirmabit.
(8) de quo uno adhuc quorundam fides in ambiguo est, non credentium de futuris, cum de praeteritis convincantur. igitur Daniel multis a rege muneribus donatus, praefectus Babyloniae atque omni imperio, in summis honoribus habebatur. eius suffragio Annanias, Azarias et Misael ad summam aeque dignitatem et potestatem provecti.
(9) eodem fere tempore praeclara Ezechielis prophetia exstitit, revelato ei futurorum et resurrectionis mysterio. exstat liber magni operis et cum cura legendus.
4
(1) At in Iudaea, cui post excidium Hierosolymae Godoliam praepositum supra memoravimus, aegre ferentes Iudaei principem sibi ex stirpe non regia arbitrio victoris datum, Ismael quodam duce et concitatore nefandae coniurationis, dispositis eum in convivio insidiis peremerunt.
(2) at hi, qui extra noxiam fuerant, ultum ire facinus cupientes propere adversum Ismael arma capiunt. sed ut ille cognovit exitium sibi imminere, relicto exercitu, quem contraxerat, non amplius octo comitantibus ad Ammonitas confugit.
(3) igitur populum universum metus pervaserat, ne paucorum scelus omnium exitio rex Babylonius ultum iret; nam praeter Godoliam multos ex Chaldaeis cum eo interfecerant.
(4) itaque consilium ineunt fugiendi in Aegyptum, sed prius Hieremiam frequentes adeunt, sciscitantes divinum responsum.
(5) at ille verbis Dei universos hortari, in solo patrio manerent; si id fecissent, Dei praesidio tuendos nullumque a Babyloniis periculum fore; sin Aegyptum peterent, omnes ibi ferro ac fame diversoque mortis genere perituros.
(6) sed plebs assueto malo insolens parendi salubribus consiliis et divino imperio profecta in Aegyptum. quid de ea postea actum, sacris litteris siletur; nobis nihil compertum.
5
(1) Hoc tractu temporum Nabuchodonosor elatus rebus secundis statuam sibi auream immensae magnitudinis posuit adorarique eam, ut sacram effigiem praecepit.
(2) quod cum certatim ab omnibus, depravatis adulatione omnium animis, fieret, Annanias, Azarias et Misael profano officio abstinuerunt, non ignorantes honorem hunc soli Deo debitum. igitur rei ex edicto regis constituuntur, propositaque eis conditio poenarum, ardens caminus, ut praesenti metu adorare statuam cogerentur. verum illi devorari ignibus quam piaculum committere maluerunt.
(3) itaque vincti compedibus in medias flammas coniciuntur. sed ministros infandi operis, dum promptius damnatos in ignem propellunt, flamma absorbuit; Hebraeos - mirum dictu et incredibile non visentibus - ignis non attigit, cum a spectantibus deambulantes in camino psalinum Deo dicere cernerentur, visusque cum his inter ignes quartus specie angeli, quem Nabuchodonosor propius intuitus filium Dei se vidisse confessus est.
(4) tum rex haud dubius divinam in re praesenti fuisse virtutem, missis per omne regnum suum edictis facti miraculum provulgavit, confessus soli Deo honorem deferendum.
(5) nec multo post obiecto sibi somnio, mox voce etiam caelo emissa admonitus, potestate regia abiecta atque ab omni conversatione humana remotus, herbis tantum vitam sustinens, egisse paenitentiam traditur; servatum ei nutu Dei imperium, donec impleto tempore, agnito demum Deo, post VII annos et regno et statui pristino restitutus est.
(6) hic post devictum, ut supra diximus, Sedechiam, quem captivum Babylonam transtulit, regnasse traditur annos VI et XX, quamquam id non in sacra historia scriptum invenerim.
(7) sed forte accidit, ut dum multa evolverem, annotationem hanc iam interpolato per aetatem libello sine auctoris nomine reperirem, in quo regem Babyloniorum tempora continebantur; quam praetereundam non putavi, siquidem et Chronicis consentiret, et ita illius nobis ratio quadraret, ut per ordinem regum, quorum tempora continebat, usque in primum Cyri regis annum, LXX annos - tot enim per sacram historiam a captivitate usque ad Cyrum fuisse referuntur - impleret.
6
(1) Post Nabuchodonosor filius eius regnum indeptus, quem in Chronicis Evilmarodac fuisse vocitatum repperi. hic duodecimo imperii anno diem functus, fratri minori, qui Balthasar dictus est, locum fecit.
(2) is cum quarto et decimo anno publicum epulum principibus ac praefectis suis daret, sacra vasa, quae per Nabuchodonosor de templo Hierosolymae ablata nec in regales usus usurpata, sed recondita in thesauris habebantur, proferri imperavit.
(3) cumque his per luxum ac licentiam regalis convivii promiscue omnes virilis ac muliebris sexus, uxores concubinaeque eius uterentur, subito rex in pariete conspicatur digitos scribentes cernebanturque in versum ductae literae; sed qui posset scripta legere, non reperiebatur.
(4) igitur rex perterritus magos et Chaldaeos advocat. quibus mussantibus nec quicquam respondentibus, regina regem admonet, esse quendam Hebraeum Daniel nomine, qui olim Nabuchodonosor occulti mysterii somnium revelasset, iam tum ob illustrem sapientiam summis honoribus donatum.
(5) itaque accitus perlegit interpretatusque, ob delictum regis, qui sacra Deo vasa temerasset, ipsi exitium imminere regnumque eius Medis ac Persis datum.
(6) quod mox consecutum est. nam eadem nocte Balthasar interiit, regnum eius Darius natione Medus occupavit; Danielum illustri opinione compertum universo imperio praeposuit, secutus superiorum regum iudicium. nam et Nabuchodonosor eum regno praefecerat et Balthasar veste purpurea et torque aureo donatum tertium regni principem constituerat.
7
(1) Igitur hi, qui una cum eo rerum potentes erant, exagitati invidia, quod eis alienigena captivae gentis fuisset aequatus, regem depravatum adulatione compellunt, ut sibi diebus proximis XXX divini honores darentur, neque cuiquam liceret Deum nisi regem precari. facile id Dario persuasum, stultitia regum omnium, qui sibi divina vindicant.
(2) igitur Daniel non rudis neque inscius, Deo preces, non homini deferendas, reus constituitur edicto regis non paruisse. multumque abnuente Dario, cui carus acceptusque semper fuerat, principes pervicere, ut in lacum demitteretur.
(3) sed obiecto bestiis nullum periculum fuit. quod cum rex comperisset, accusatores deputari leonibus praecepit; qui non simili exemplo perfuncti sunt; nam continuo devorati ferarum famem expleverunt.
(4) Daniel clarus ante clarior haberi; rex antiquato edicto suo novum proposuit, relictis erroribus ac superstitionibus Deum Danielis colendum.
(5) exstant etiam visiones eius, quibus consequentium saeculorum ordinem revelavit, annorum etiam numerum complexus, intra quem Christum, sicut factum est, descensurum ad terras pronuntivait venturumque Antichristum manifeste exposuit.
(6) quod si qui studiosior erit, rectius ibi quaesitum reperiet; nobis propositum est rerum tantum ordinem contexere. Darius duodeviginti annos regnasse traditur; qua tempestate Astyages Medis imperabat.
8
(1) Hunc Cyrus, ex filia nepos eius, regno expulit, Persarum usus armis; unde summa imperii ad Persas translata est. Babylonii quoque in potestatem ditionemque eius concessere.
(2) igitur initio regni, propositis publice edictis, dat potestatem Iudaeis in solum patrium redeundi, sacra etiam vasa, quae Nabuchodonosor de templo Hierosolymae abstulerat, reddidit. itaque pauci tum in Iudaeam regressi; ceteris redeundi animus an facultas defuerit parum comperimus.
(3) erat ea tempestate apud Babylonios Beli antiquissimi regis, cuius etiam Virgilius
(Aen. 1, 729) meminit, ex aere simulacrum, quod superstitione hominum consecratum Cyrus quoque adorare erat solitus, antistitum eius dolo illusus, qui vesci effigiem illam atque potare affirmabant, cum diurnam pensitationem, quae idolo inferebatur, clam ipsi absumerent.
(4) igitur Cyrus cum Danielo familiariter uteretur, quaerit ab eo, cur simulacrum non adoraret, cum manifestum viventis Dei esset indicium, absumentis ea, quae inferebantur.
(5) Daniel ridens hominis errorem negare id posse fieri, ut aes illud, id est bruta materies, cibo uteretur aut potu. acciri ergo rex sacerdotes iubet
(nam fere ad septuaginta erant) adhibitoque eos terrore increpitat, quis impensa consumeret, cum Daniel vir prudentia insignis minime id ab insensibili simulacro posse fieri contenderet.
(6) tum illi confisi parato dolo sueta inferri et obsignari a rege templum deposcunt, uti, nisi omnia postero die absumpta deprehenderentur, morte poenas persolverent, dum eadem conditio Danielo maneret.
(7) itaque signo regis templum obsignatur, cum prius Daniel sacerdotibus insciis pavimentum cinere aspersisset, ut introeuntium occultos aditus vestigia proderent. igitur postero die rex templum ingressus animadvertit absumpta, quae idolo apponi iusserat.
(8) tum Daniel occultam fraudem vestigiis prodentibus reserat, sacerdotes cum uxoribus et filiis, subfosso foramine ingressos, ea quae idolo apposita fuerant devorasse. ita omnes iussu regis interfecti, templum ac simulacrum Danielo in potestatem datum atque arbitrio eius dirutum.
9
(1) Interea Iudaei, quos ex permissu Cyri in patriam regressos supra memoravimus, urbem ac templum restituere aggressi, ut pauci atque inopes parum proficiebant, donec centesimo fere anno, Artaxerse rege Persis imperitante, per eos, qui locis praeerant, ab aedificando deterriti;
(2) etenim tum Syria atque omnis Iudaea sub Persarum imperio per magistratus ac praesides regebatur. igitur his consilium fuit regi Artaxersi scribere, non oportere Iudaeis restituendae urbis suae copiam dari, ne pro contumaci ingenio resumptis viribus, aliis gentibus imperare soliti, non paterentur sub alieno imperio degere.
(3) ita comprobato a rege praesidum consilio prohibita urbis aedificatio usque in secundum Darii regis annum dilata est. sed hoc tractu temporum, qui reges Persis imperaverint, inseremus, quo facilius annorum series in ordinem contexta prodatur.
(4) post Darium Medum, quem duodeviginti annos regnasse significavimus, Cyrus uno et triginta annis rerum potitus est. Scythis bellum inferens in proelio cecidit, secundo anno postquam Tarquinius Superbus Romae regnare coeperat.
(5) Cyro Cambyses filius eius successit; regnavit annos VIIII. hic cum Aegyptum atque Aethiopiam bello premeret et subegisset victorque in Persas reverteretur, casu se ipse vulneravit ex eoque ictu periit.
(6) post huius mortem magi duo fratres, natione Medi, menses VII Persarum regnum optinuerunt. ad hos interficiendos septem nobilissimi Persae coniuraverunt, quorum princeps fuit Darius Hystaspis filius, natus ex fratre patruele Cyri, omniumque consensu regnum ei delatum; regnavit annos VI et XXX.
(7) hic ante quadriennium quam decederet, apud Marathonam pugnavit, celeberrimo Graecis Romanisque historiis proelio. id gestum post Romam conditam anno fere ducentesimo et sexagesimo, Macerino et Augurino consulibus, abhinc annos, si tamen investigatio Romanorum consulum non fefellit, DCCC LXXX et VIII; omne enim tempus in Stiliconem consulem direxi.
(8) post Darium Xerses fuit, isque uno et XX annis regnasse traditur; quamquam in plerisque exemplaribus XX et V annos imperii eius fuisse repperi. huic successit Artaxerses, cuius supra meminimus.
(9) hic cum inhiberi aedificationem urbis Iudaeae templique iussisset, suspensum opus usque in secundum Darii regis annum pependit. sed ut usque ad eum temporum ordo conexus sit, Artaxerses regnavit annis uno et XL, Xerses duobus mensibus. postque eum Sucdianus VII mensibus fuit.
10
(1) Darius deinde, sub quo templum est restitutum, regnum adeptus est, cui Ochus tum nomen erat. hic cum ex Hebraeis tres adolescentes spectatae fidei corporis custodes haberet unusque ex his prudentiae documento admirationem regis in se convertisset, delata sibi optione petendi, si quid animo concepisset, ingemiscens patriae ruinis copiam restituendae urbis poposcit meruitque a rege, ut subregulis ac praesidibus imperaret, aedificationem sacrae aedis praebitis impendiis maturarent.
(2) ita templum quadriennio consummatum, sexto post anno quam Darius regnare coeperat, idque Iudaeis satis visum; et quia magnae molis erat urbem restituere, diffisi viribus opus multi laboris incipere non ausi templo continebantur.
(3) per idem tempus Esdras scriba legis post XX fere annos quam templum fuerat consummatum, defuncto iam Dario, qui unum de viginti annos rerum fuerat potitus, permissu Artaxersis secundi, non illius, qui inter duos Xerses fuit, sed huius, qui Dario Ocho successerat, Babylonia profectus multique eum secuti Hierosolymam pervexere vasa diversi operis et dona, quae rex templo Dei miserat, cum XII Levitis;
(4) vix enim hic numerus ex illa tribu repertus traditur. is cum deprehendisset Iudaeos gentilium conubiis permixtos, multis increpitos renuntiare istius modi matrimoniis ac filios ex his susceptos extrudi iubet, omnesque dicto paruere. purgatus populus veteris legis ritu agebat.
(5) ceterum Esdram nihil super reficienda urbe egisse comperio, credo potiorem curam ratus plebem corruptis moribus reformare.
11
(1) Erat ea tempestate apud Babyloniam Neemias minister regius, gente Iudaeus, Artaxersi merito obsequiorum carissimus.
(2) is Iudaeos percontatus, quis paternae urbis status esset, ubi comperit in isdem ruinis iacere patriam, totis sensibus conturbatus cum gemitu multisque lacrimis orasse ad Deum traditur, delicta gentis suae reputans, misericordiam divinam efflagitans.
(3) igitur cum eum rex inter epulas maestum extra solitum animadvertisset, poposcit ab eo causam dolorum ut exponeret. tum ille adversa gentis suae et ruinam civitatis deflere, quae iam per annos fere ducentos et quinquaginta solo strata, malorum testimonium, spectaculum inimicis praeberet; daret sibi eundi et restituendae eius potestatem.
(4) paruit rex piis precibus, statimque eum cum praesidio equitum, quo tutius iter ageret, dimisit, datis ad praetores epistulis ut necessaria praeberent. is cum Hierosolymam pervenisset, viritim populo opus urbis distribuit, et certatim iussa omnes curabant.
(5) iamque ad medium machinae processerant, cum flagrante invidia gentium vicinae urbes conspirant opera interrumpere Iudaeosque ab aedificando deterrere. sed Neemias, dispositis adversum incursantes praesidiis, nihil territus coepta explicuit; consummatoque muro et valvis portarum perfectis, per familias construendis interius domibus urbem dimensus est. censuitque populum minime urbi parem, neque enim amplius quam ad quinquaginta milia promiscui sexus atque ordinis reperta;
(6) tantum ex illo quondam immani numero frequentibus bellis absumptum aut captivitate detentum. nam olim hae duae tribus, quarum hoc residuum fuit, cum ab his decem tribus separatae sunt, CCC et XX milia virorum armaverant. a Deo ob peccatum internecioni et captivitati datae ad hanc usque paucitatem devenerant.
(7) sed haec, ut dixi, plebs duarum tribuum fuit; decem vero prius deductae per Parthos, Medos, Indos atque Aethiopas dispersae numquam in solum patrium regressae, hodieque barbararum gentium imperiis continentur. sed consummatio restituta urbis XXX et II imperii Artaxersis anno refertur.
(8) a quo tempore usque ad Christi crucem, id est Fufium Geminum et Rubellium consules, anni CCCXC et VIII; ceterum a restitutione templi usque in eversionem, quae sub Vespasiano consule Augusto per Titum Caesarem consummata est, anni CCCC LXXX et III.
(9) praedictum id olim est a Daniele, qui ab instauratione templi usque in eversionem LX et VIIII hebdomadas futuras pronuntiaverat. a die autem captivitatis Iudaeorum usque in tempus restitutae civitatis fuerunt anni CCLX.
12
(1) In hoc temporum tractu Esther atque Iudith fuisse arbitramur; quarum quidem actus quibus potissimum regibus conectam, non facile perspexerim. nam cum Esther sub Artaxerse rege referatur, porro duos huius nominis Persarum reges fuisse reppererim, multa cunctatio est cuius haec temporibus applicetur.
(2) mihi tamen visum est huic Artaxersi, sub quo Hierosolyma est restituta, Esther historiam conectere, quia non sit verisimile, ut, si sub priore Artaxerse fuisset, cuius tempora Esdra complexus est, nullam tam illustris feminae mentionem retulisset, maxime cum ab illo Artaxerse inhibitam templi aedificationem, sicut supra memoravimus, constet; neque Esther passura fuerit [tum], si in illius matrimonio tum fuisset.
(3) nunc gesta edisseram. erat ea tempestate regi in matrimonio Vastis quaedam, mirae femina pulchritudinis. cuius cum formam omnibus praedicaret, die quodam, cum publicum convivium dabat, adesse reginam demonstrandae pulchritudinis gratia iubet.
(4) illa vero stulto rege consultior, pudens virorum oculis spectaculum corporis praebere, iussa abnuit. qua contumelia barbarus animus permotus uxorem matrimonio ac regia depellit.
(5) igitur cum in locum eius puella regis coniugio quaereretur, reperta est Esther ceteras specie vincere. haec Iudaea ex tribu Beniamin, utroque parente orba, a Mardochaeo patrueli fratre educta.
(6) cum ad regales nuptias duceretur, mandante educatore genus et patriam occultavit, admonita ne paternarum traditionum immemor, etsi in matrimonium alienigenae captiva succederet, gentilium cibis participaret.
(7) igitur iuncta regi brevi, ut fit, vi pulchritudinis totum eius animum facile cepit, adeo ut eam aequatam imperio insigni regio, veste purpurea donaret.
13
(1) Qua tempestate Mardochaeus inter proximos regis erat, pro virili portione negotiorum familiarium curator. is compositas a duobus spadonibus regi insidias prodiderat, atque ex eo carior summisque honoribus donatus.
(2) erat ea tempestate regi Aman quidam perfamiliaris, quem aequatum sibi adorari more regum praeceperat. id Mardochaeus unus ex omnibus facere fastidiens odia Persae in se graviter accenderat.
(3) igitur Aman ad perniciem Hebraei animum intendens regem adit affirmatque, esse in regno eius hominum genus pravis superstitionibus deo hominibusque invisum, externis legibus vivens, dignum exitio; rectum esse omnes huius gentis internecioni dare, exque eorum bonis immensas opes pollicetur.
(4) facile id barbaro persuasum; edictum emittitur Iudaeos necandos, missique continuo qui per omne regnum ab India usque Aethiopiam promulgarent. id ubi Mardochaeo compertum, conscissis vestibus sacco obvolvitur conspersusque cinere pergit ad regiam, ibique eiulatu multo cuncta questibus replet; facinus indignum immeritam gentem perire neque ullam pereundi causam dari.
(5) Esther lamentantis voce excita rem, ut erat, cognoscit. tum vero anceps consilii, quia adeundi regem potestas non erat - etenim more Persarum reginae introire ad regem nisi accersitae non licet, nec tamen, cum fuerit regi libitum, sed statuto tempore admittitur - et forte tum ita evenerat, ut diebus XXX proximis separata a conspectu regis Esther haberetur.
(6) igitur audendum aliquid pro civibus rata, etsi certa pestis adesset, pulchro in negotio occumbere parata, invocato prius Deo, aulam regis ingreditur. at barbarus re insolita percussus, paulatim blandimento muliebri delinitus, postremo ad cenam reginae perducitur, unaque cum illo Aman ille regi carus et Iudaea genti infestus.
(7) igitur cum iam post epulas multis poculis convivium calere coepisset, Esther genibus regis advolvitur, gentis suae perniciem deprecatur. rex vero nihil se petenti, si quid ultra peteret, negaturum pollicetur.
(8) tum Esther arrepto tempore Amanis mortem flagitat in ultionem gentis, quam perditam cupierat. sed rex amici memor paulisper cunctatus deliberandi gratia modicum secessit. deinde regressus ut vidit Aman reginae genua complexum, succensus ira et appetitam reginam clamitans, morte eum affici iubet.
(9) et tum regi compertum, poenam crucis per Aman Mardochaeo paratam. ita Aman eaedem cruci affigitur, omniaque bona eius Mardochaeo data Iudaeique sunt absoluti. Artaxerses regnavit annos duos et LX, eidemque Ochus successit.
14
(1) Huic rerum ordini recte Iudith actus conseram; traditur enim post captivitatem fuisse, sed quis eo tempore Persis regnaverit, historia divina non edidit; regem tamen, sub quo illa gesta sint, Nabuchodonosor nuncupat, non utique eum, qui Hierosolymam ceperit.
(2) sed nullum hoc nomine post captivitatem apud Persas regnasse reperio, nisi si ob impotentiam et pariles conatus quicumque ille rex Nabuchodonosor a Iudaeis vocitatus est.
(3) plerique tamen Cambysen, Cyri regis filium, putant, eo quod victor Aegyptum atque Aethiopiam penetraverit. sed huic opinioni eadem sacra historia repugnat;
(4) nam duodecimo regis illius anno Iudith fuisse signatur. porro Cambyses non ultra VIII annos rerum potitus est. unde, si in historia opinari licet, sub Ocho rege, qui post Artaxersen secundum fuit, haec gesta crediderim; idque vel ex hoc conicio, quod idem Ochus, ut in saecularibus legi, natura immitis cupidusque bellorum traditur. nam et arma finitimis intulit et Aegyptum, quae ante multos annos desciverat, bello recuperavit.
(5) quo tempore etiam sacra eorum et Apim in deum receptum irrisisse traditur; quod postea Baguas, spado eius natione Aegyptius, indignatus, contumeliam gentis morte regis ultus est. meminit autem huius Baguae historia divina;
(6) nam cum Holofernes iussu regis adversum Iudaeos duxit exercitum, Baguam in isdem castris fuisse memoravit. unde non immerito in argumentum nostrae opinionis adduxerim, ut rex ille, Nabuchodonosor nuncupatus, Ochus fuerit, sub quo Baguam fuisse mundiales historici prodiderunt.
(7) ceterum illud nemini mirum esse oportebit, quod scriptores saecularium litterarum nihil ex his, quae sacris voluminibus scripta sunt, attigerunt; Dei spiritu praevalente, ut intaminata ab ore corrupto vel falsis vera miscente intra sua tantum mysteria contineretur historia, quae separata a mundi negotiis et sacris tantum vocibus proferenda permisceri cum aliis velut aequali sorte non debuit;
(8) etenim erat indignissimum, ut alia agentibus aut alia quaerentibus haec quoque cum reliquis miscerentur. sed pergam ad cetera ac per Iudith gesta, ut potero, paucis absolvam.
15
(1) Igitur reversis, ut supra memoravimus, in solum patrium Iudaeis, necdum composito rerum aut urbis statu, rex Persarum Medis bellum infert atque adversus regem eorum, Arphaxad nomine, acie confligit secundo eventu; perempto rege gentem imperio adiungit.
(2) idem reliquis nationibus facit, praemisso Holoferne, quem principem militiae delegarat, cum milibus peditum C et XX, equitum XII. is Cilicia et Arabia bello vastatis multas urbes aut vi capit aut metu in deditionem compellit.
(3) iamque Damascum admotus exercitus magno Iudaeos terrore perculerat.
(4) sed impares ad resistendum, neque ad deditionem adquiescentibus animis, expertis quippe usque antea captivitatis mala, ad templum frequentes concurrunt. ibi communi gemitu permixtoque ululatu divinum auxilium implorant; satis se Deo ob peccata vel crimina dedisse poenarum; reliquiis saltem servitio nuper exemptis parceret.
(5) interea Holofernes Moabitis in deditionem acceptis atque adversum Iudaeos in societatem belli assumptis, cum ab eorum principibus inquireret, quibusnam viribus freti Hebraei deditioni animos non dedissent,
(6) Achior quidam comperta edisserit, Iudaeos Dei cultores, pio a patribus ritu institutos, olim in Aegypto pependisse servitium; inde divino munere eductos ac siccatum mare pedibus emensos, postremo omnibus gentibus devictis habitatas maioribus terras recepisse.
(7) exin vario rerum statu floruisse aut concidisse, atque iterum malis emersisse, secundum merita iratum aut placatum Deum vicissitudine expertos, dum peccantes incursionibus hostium aut captivitatibus coercentur, propitio numine semper invicti. ceterum, si praesenti tempore absque peccato sint, nullo modo eos posse superari; sin aliter se habeant, facile vincendos.
(8) ad haec Holofernes ferox multis victoriis, nihil sibi invictum ratus, ira accensus, cur ex peccato potissimum Iudaeorum pendere illius victoria putaretur, propelli Achior in castra Hebraeorum iubet, ut cum his periret, quos vinci non posse affirmaverat.
(9) ac tum Iudaei montes petiverant; ita quibus id negotii datum, ima montium successere ibique vinctum Achior reliquerunt. quod ubi Iudaei animadverterunt, exemptum vinculis in collem perducunt. causas rei quaerentibus gesta exponit receptusque in pacem exitum opperiebatur. is post victoriam circumcisus Iudaeus factus est.
(10) igitur Holofernes difficultate locorum comperta, quia adiri praecelsa non poterant, montes militibus circumdat et summa cura Hebraeos aquationibus prohibet; eoque maturius obsidionem sensere. itaque victi penuria aquae ad Oziam principem concurrunt, proni omnes ad deditionem. ille vero opperiendum paulisper et divinum auxilium exspectandum respondens, quinto demum die deditionis tempus constituit.
16
(1) Quod ubi Iudith compertum, quae viro vidua, praedives opibus, insignis specie, sed moribus quam vultu illustrior tum in castris erat, artis suorum rebus etiam certo sibi exitio audendum aliquid et temptandum rata, caput comit, vultu expolitur, comite ancilla castra hostium ingreditur.
(2) statimque ad Holofernem deducta perditas res suorum memorat, se transfugio vitae consuluisse. deinde a duce poscit liberum extra castra nocturno tempore egressum orandi gratia. mandatum id vigilibus portarumque custodibus.
(3) sed ubi per triduum egrediendi ac redeundi consuetudinem sibi barbaris fidem fecit, Holofernem cupido incessit dediticiae corpore abuti; etenim forma excellenti Persam facile permoverat. ita ad ducis tentorium per Baguam eunuchum deducitur, initoque convivio barbarus multo se vino obruit.
(4) tum remotis ministris, priusquam vim mulieri inferret, somno captus est. Iudith tempore arrepto caput hostis desecat secumque aufert. et cum secundum consuetudinem castris egredi crederetur, incolumis regressa.
(5) postero die Hebraei, caput Holofernis de superioribus ostentantes, eruptione facta ad castra hostium pergunt. tum vero barbari signum pugnae poscentes tabernaculum ducis frequentes assistunt. ubi truncum corpus repertum, foeda formidine in fugam versi terga hostibus praebuerunt.
(6) Iudaei fugientes persecuti caesisque multis milibus castris ac praeda potiti. Iudith summis laudibus celebrata C et V annos vixisse traditur.
(7) haec si Ocho rege, ut opinamur, gesta sunt anno imperii eius duodecimo, a tempore Hierosolymae restitutae usque in id bellum fuerunt anni duo et XX. ceterum Ochus XX et III annos regnavit.
(8) fuit autem ultra omnes cruentus et plus quam barbaro animo. hunc Baguas spado aegrotantem venenis sustulit. post eum Arses, filius eius, triennio imperium tenuit, Darius annos IIII.
17
(1) Adversum hunc Alexander Macedo acie conflixit. eo victo Persis imperium ademptum, quod ab initio Cyri steterat annos CC et L.
(2) Alexander victor fere omnium gentium adiisse Hierosolymae templum dicitur ac dona intulisse, edixitque per omne imperium, quod sui iuris effecerat, ut Iudaeis ibidem degentibus esset liberum in patriam reverti. exacto duodecimo imperii anno, septimo posteaquam Darium devicerat, apud Babylonam defunctus est.
(3) regnum amici eius, qui simul cum illo maxima illa bella gesserant, partiti sunt. hi aliquanto tempore sine usurpatione regali susceptas partes procuraverunt, Arridaeo quodam Philippo Alexandri fratre regnante, cui perimbecillo verbo datum imperium videbatur, re autem penes eos erat, qui sibi exercitum et provincias distribuerant.
(4) nec vero hic rerum status diu mansit, omnesque se reges appellari maluerunt. primus in Syria post Alexandrum Seleucus rex fuit, subiecta eidem Perside ac Babylone.
(5) qua tempestate Iudaei annuum stipendium trecenta argenti talenta regi dabant, nec tamen per externos magistratus, sed per sacerdotes suos regebantur. patrioque ritu vivebant, donec plerique eorum longa rursum pace corrupti miscere omnia seditionibus et turbare coeperunt, affectantes summum sacerdotium libidine, avaritia et dominandi cupidine.
18
(1) Namque primum sub rege Seleuco, Antiochi magni filio, Oniam sacerdotem, virum sanctum atque integrum, Simon quidam falsis apud regem criminibus insimulatum excutere nequiverat.
(2) interiecto deinde tempore Iason frater Oniae Antiochum regem, qui Seleuco fratri successerat, adiit, augmentum stipendii pollicens, si sibi summum sacerdotium traderetur.
(3) et quamquam insolitum neque ante permissum erat perpetuo sacerdotio perfungi, sollicitus tamen regis animus, aeger avaritia, facile superatus est.
(4) ita depulso Onia Iasoni sacerdotium mandatum. is foede admodum cives patriamque laceravit. dein cum per Menelaum quendam, Simonis illius fratrem, promissam regi pecuniam misisset, patefacta semel ambitioni via, isdem artibus, quibus Iason prius, Menelaus sacerdotium obtinuerat.
(5) nec multo post, cum promissum argenti modum non reddidisset, loco pellitur; Lysimachus substituitur. inde inter Iasonem et Menelaum foeda certamina, donec Iason profugus patria excessit.
(6) his initiis corruptis moribus eo usque processum, ut plerique popularium ab Antiocho poscerent, permitti sibi more gentilium vivere. quod cum rex petentibus annuisset, certatim pessimus quisque delubra exstruere, idolis supplicare, legem profanare occeperat.
(7) interea Antiochus rediens ab Alexandria - namque tum bellum regi Aegyptio intulerat, quod iussu senatus et populi Romani deposuit, Paulo et Crasso consulibus - Hierosolymam adiit. cum discordantem superstitionibus susceptis populum repperisset, legem Dei destruens et his favens, qui impia sequebantur, omnia templi ornamenta detraxit ac multa caede vastavit.
(8) id gestum ab excessu Alexandri anno centesimo uno et quinquagesimo, Paulo, ut diximus, Crassoque consulibus, post quinquennium fere quam Antiochus regnare coeperat.
19
(1) Sed ut temporum ordo consertus sit ac liqueat evidentius, quis hic fuerit Antiochus, regum, qui post Alexandrum in Syria fuerant, et nomina et tempora enumerabimus.
(2) defuncto, ut supra retulimus, rege Alexandro, ab amicis eius regnum omne divisum ac regio nomine aliquamdiu administratum est. Seleucus post novem annos in Syria rex est appellatus, regnavitque annos II et XXX. post eum Antiochus, filius eius, annos unum de viginti.
(3) inde Antiochus, Antiochi filius, qui et Theus cognominatus est, annos XV. post hunc Seleucus filius, cognomine Callinicus, annos unum et viginti.
(4) item Seleucus, filius Callinici, annos tres. hoc defuncto Antiochus frater [Callinici] Asiam et Syriam tenuit annos VII et XXX. hic est Antiochus, adversus quem Lucius Scipio Asiaticus bellavit; quo bello victus et imperii parte multatus est. hic duos filios habuit, Seleucum et Antiochum, quem obsidem Romanis dederat.
(5) ita Antiocho magno mortuo Seleucus filius eius natu maior regnum indeptus est, sub quo Oniam sacerdotem a Simone insimulatum diximus. tum Antiochus a Romanis dimissus datusque in locum eius obses Demetrius, Seleuci regis, qui eo tempore regnabat, filius. Seleuco mortuo anno imperii duodecimo regnum frater Antiochus, qui Romae obses fuerat, occupavit.
(6) is post quinquennium quam regnare coeperat, ut supra docuimus, Hierosolymam depopulatus est. etenim grave Romanis stipendium pensitans ipse immensis sumptibus paene necessario cogebatur pecunias rapto quaerere neque ullam praedandi occasionem omittere.
(7) post biennium deinde, pari rursum clade affectis Iudaeis, ne forte frequentibus malis compulsi bellum sumerent, praesidium arci imposuit. inde sacram legem evertere aggressus mittit edictum, ut omnes relictis maiorum traditionibus gentilium ritu viverent.
(8) nec defuere qui profano imperio volentes parerent. tum vero foedum spectaculum; per universas urbes palam in plateis litabatur, sacra etiam legis et prophetarum volumina igni cremata.
20
(1) Ea tempestate Matthathias, Iohannis filius, sacerdos erat. hic cum a regiis cogeretur edicto parere, egregia constantia profana contemnens, Hebraeum publico profanantem in ore omnium iugulavit.
(2) tum demum reperto duce facta secessio est. Matthathias oppido egressus, multis ad eum confluentibus, speciem iusti exercitus effecerat; quis omnibus destinatum erat adversus profanum imperium se armis tueri, et vel in bello occumbere quam impias cerimonias exercere.
(3) interea Antiochus per Graecas quoque urbes, quae in illius imperio erant, repertos Iudaeos sacrificare cogebat inauditisque cruciatibus reluctantes afficiebat.
(4) qua tempestate illustris illa passio septem fratrum matrisque fuit; qui omnes, cum legem Dei, instituta maiorum violare suppliciis cogerentur, mori maluerunt. ad extremum poenas mortesque eorum comitata mater est.
21
(1) Interea Matthathias moritur; vicarium exercitui, quem paraverat ducem, Iudam filium substituit. huius ductu adversum regios frequentibus proeliis prospere pugnatum.
(2) nam primum Apollonium ducem hostium, qui magnis copiis in conflictum descenderat, cum omni exercitu delevit. quod cum Seron quidam, qui tum Syriae praeerat, comperisset, multiplicatis legionibus Iudam aggressus, ferox quia numero praestabat, ubi in aequum descensum, fusus ac fugatus, octingentis ferme amissis in Syriam regressus est.
(3) id ubi compertum est Antiocho, ira et dolore succensus, quippe angebatur duces suos cum magnis exercitibus devictos,
(4) auxilium per omne regnum contrahit, donativum militibus, exhaustis penitus thesauris, largitur. etenim tum praecipue graviter pecuniae inopia affectus erat. nam deficientibus Iudaeis ab eo, qui ei ultra trecenta argenti talenta annua pensitaverant, praeterea Graecis urbibus multisque regionibus persecutionis malo turbatis - ne gentilibus quidem pepercerat , quos deserere inveteratas superstitiones et ad unum ritum deducere temptaverat, illis quidem, ubi nihil sancti erat, facile relinquentibus,
(5) sed tamen omnibus metu ac clade affectis - vectigalia cessaverant. quibus rebus aestuans - etenim ipse olim omnibus regibus opulentior suomet scelere inopiam persenserat - copias cum Lysia partitur eique Syriam et bellum adversus Iudaeos committit, ipse in Persas ad cogenda vectigalia profectus. igitur Lysias duces belli delegit Ptolemaeum, Gorgiam, Doronem et Nicanorem; his XL milia peditum, VII equitum data.
(6) ac primo impetu magnum Iudaeis terrorem intulerunt. tum Iudas cunctis desperantibus suos adhortatus, forti animo descenderent in proelium; Deo fretis nihil invictum fore; saepe antea a paucioribus adversum plures bene pugnatum.
(7) ieiunio indicto celebratoque sacrificio in aciem descensum; fusae hostium copiae, Iudas castris potitus multumque ibi auri et Tyriarum opum repertum. namque ex Syria negotiatores nihil de victoria dubitantes, regium exercitum secuti spe captivos mercandi, praedae fuere. haec ubi Lysiae ex nuntiis comperta, maiore cura copias parat annoque post immani exercitu Iudaeos aggreditur; victus Antiochiam se recepit.
22
(1) Iudas pulsis hostibus Hierosolymam regressus purgare templum et restituere animum intendit, quod eversum ab Antiocho profanatumque a gentibus foedam sui speciem praebebat.
(2) sed Syris arcem tenentibus, quae continua templo et loci natura superior atque inexpugnabilis erat, adiri subiecta non poterant, crebris eruptionibus prohibentibus.
(3) adversum hos Iudas validissimam suorum aciem obiecit. ita opus sacrae aedis curatum templumque muro circumdatum, constitutique qui perpetuum praesidium armati agitarent.
(4) at Lysias multiplicato exercitu in Iudaeam regressus rursum vincitur, magna clade exercitus et auxiliorum, quae ei a civitatibus missa in bello conspiraverant.
(5) interea Antiochus, quem in Persidem profectum supra memoravimus, oppidum Elymum, regionis illius opulentissimum, fanumque ibi situm multo auro refertum, diripere conatus, confluente undique ad defensionem loci multitudine fugatus; insuper nuntium accepit, res [vel] a Lysia [vel a Lysimacho] improspere gestas.
(6) ita ex maerore animi corporis morbo incubuit. sed cum internis doloribus angeretur, reminiscens malorum, quibus populum Dei vexaverat, merito sibi illa accidisse confitebatur. deinde post paucos dies moritur, cum regnasset annos undecim. Antiocho filio regnum reliquit, cui Eupator nomen fuit.
23
(1) Ea tempestate Iudas Syros in arce positos obsidebat. qui cum fame atque inopia afficerentur, missis ad regem nuntiis praesidium implorant. ita Eupator cum centum milibus et equitum viginti milibus suis subsidio venit, praeeuntibus aciem cum ingenti terrore elefantis.
(2) tum Iudas laxata obsidione regi obviam tendit primoque proelio Syros fundit. rex petit pacem; quia infido ingenio male usus, perfidiam consecuta ultio. nam Demetrius, Seleuci filius, quem Romanis obsidem datum supra memoravimus, ut audivit Antiochum decessisse, petivit, ut se in regnum remitterent. quod cum ei negatum fuisset, clam Roma profugit, in Syriam venit regnumque occupavit, Antiochi filio, qui annum unum et menses sex regnaverat, interfecto.
(4) hoc regnante primum Iudaei a populo Romane amicitiam foedusque petiere; benigneque excepta legatio, decreto senatus socii atque amici appellati. interim Demetrius adversus Iudam per duces suos bellum gerebat.
(5) ac primum per Bacchidem quendam et Alcimum Iudaeum ductus exercitus; post Nicanor bello praepositus in proelio occubuit. tum Bacchides et Alcimus resumptis viribus auctisque copiis adversum Iudam confligunt. in ea pugna victores Syri cruente admodum victoria usi. Hebraei in locum Iudae Ionatham, fratrem eius, deligunt.
(6) interea Alcimus cum foede Hierosolymam vastasset, moritur; Bacchides socio destitutus ad regem redit. dein post biennium rursus Bacchides bellum Iudaeis intulit, victus pacem petit. quae propositis conditionibus data, si perfugas captivosque et omnia bello rapta redderet.
25
(1) Dum haec intra Iudaeam geruntur, adolescens quidam Rhodi educatus, nomine Alexander, Antiochi se esse filium dictitans, quod falsum erat, adiutus opibus Ptolemaei regis Alexandrini, in Syriam cum exercitu venit; Demetrium bello superatum occidit, cum regnasset annos XII.
(2) hic Alexander, priusquam adversus Demetrium confligeret, foedus cum Ionatha fecerat eumque veste purpurea et insignibus regiis donaverat. ob quod eum Ionatha auxiliis iuverat victoque Demetrio primus omnium congratulatum occurrerat. neque postea Alexander datam fidem corrupit.
(3) ita quinquennio, quo rerum potitus est, res Iudaeorum tranquillae fuerunt. igitur Demetrius Demetrii filius, qui post mortem patris Cretam confugerat, hortante Lasthene Cretensium duce, regnum patrium bello repetens, impar viribus Ptolemaeum Philometorem regem Aegypti, Alexandri socerum, iam tum genero infestum, ut sibi sit auxilio, implorat.
(4) ille vero non tam supplicis precibus quam spe Syriae occupandae illectus copias cum eo iungit, ac filiam Alexandro nuptam dat Demetrio. adversus hos Alexander acie confligit.
(5) eo proelio Ptolemaeus cadit, Alexander vincitur; paulo post interfectus, cum regnasset annos quinque vel, ut in plerisque auctoribus repperi, novem.
25
(1) Demetrius regnum indeptus Ionatham benigne habuit, foedus cum eo fecit, Iudaeos legibus suis reddidit. interea Tryphon, qui partium Alexandri fuerat, praefectus Syriae regno *** eum bello prohibiturus. contra Ionatha in proelium descendit, terribilis XL milium exercitu.
(2) Tryphon, ubi se imparem cernit, pacem simulat, receptumque in amicitiam invitatumque Ptolemaidam interfecit. post Ionatham summa rerum ad Simonem fratrem defertur. is funus fratris magnifice curavit septemque illas pyramidas nobilissimi operis exstruxit, in quibus et fratrum et patris ossa condidit.
(3) tum Demetrius, refecto cum Iudaeis foedere, contemplatione cladis a Tryphone illatae - nam post Ionathae necem urbes eorum atque agros bello vastaverat - annua eis vectigalia in perpetuum remittit; etenim usque ad id tempus regibus Syriae, nisi cum armis restiterunt, stipendium pensitaverant.
(4) id gestum Demetrii regis anno secundo, quod ideo signavimus, quia usque in hunc annum per tempora Asianorum regum cucurrimus, ut ratio temporum digesta luceret.
(5) nunc autem per tempora eorum, qui Iudaeis vel pontifices vel reges fuerunt, usque ad Christi nativitatem rerum ordinem digeremus.
26
(1) Igitur post Ionatham Simon frater eius, ut supra dictum est, Hebraeis praefuit iure pontificis. id enim ei tum et a suis et a populo Romano honoris delatum.
(2) hic cum secundo Demetrii regis anno civibus praeesse coepisset, post octo annos insidiis Ptolemaei circumventus occubuit. huic Iohannes filius successit. qui cum adversum Hyrcanos, gentem validissimam, egregie pugnasset, Hyrcani cognomen accepit. mortuus est annos VI et XX rerum potitus.
(3) post hunc Aristobulus pontifex substitutus primus omnium post captivitatem regium nomen assumpsit capitique diadema imposuit. exacto anno diem functus est.
(4) Alexander deinde, filius eius, rex pariter et pontifex fuit, regnavit annos VII et XX; in cuius actibus nihil praeter crudelitatem memoria dignum repperi. hic cum Aristobulum et Hyrcanum parvos filios reliquisset, Salina sive Alexandra uxor eius regnum per novem annos tenuit.
(5) post huius obitum foeda inter fratres de regno certamina. ac primum Hyrcanus imperium obtinebat; mox ab Aristobulo fratre pulsus confugit ad Pompeium, qui tum Mitridatico bello confecto pacataque Armenia et Ponto victor omnium gentium, quas adierat, introrsum pergere et vicina quaeque Romano imperio adiungere cupiens, causas belli et materiam vincendi quaerebat.
(6) igitur Hyrcanum libens excepit ductuque eius Iudaeos aggreditur; urbe capta atque eruta templo pepercit. Aristobulum vinctum Romam mittit, Hyrcano ius pontificatus restituit; imposito Iudaeis stipendio procuratorem eis Antipatrum quendam Ascalonitem praeposuit. Hyrcanus quattuor et triginta annos rerum potitus, dum adversum Parthos bellum gerit, capitur.
27
(1) Tum Herodes alienigena, Antipatri Ascalonitae filius, regnum Iudaeae a senatu et populo Romano petiit accepitque. hunc primum Iudaei externum regem coeperunt habere. etenim iam adventante Christo necesse erat secundum vaticinia prophetarum suis eos ducibus privari, ne quid ultra Christum exspectarent.
(2) sub hoc Herode, anno imperii eius tertio et XXX, Christus natus est Sabino et Rufino consulibus, VIII Kal. Ianuarias.
(3) verum haec, quae evangeliis ac deinceps Apostolorum actibus continentur, attingere non ausus, ne quid forma praecisi operis rerum dignitatibus deminueret, reliqua exsequar.
(4) Herodes post nativitatem Domini regnavit annos IIII; nam omne imperii eius tempus vir et XXX anni fuerunt. postque eum Archelaus tetrarcha annis VIIII, Herodes annis XX et IIII.
(5) hoc regnante, anno regni eius octavo et decimo, Dominus cruci fixus est Fufio Gemino et Rubellio Gemino consulibus; a quo tempore usque in Stiliconem consulem sunt anni CCCLXXII.
28
(1) Apostolorum actus Lucas edidit usque in tempus, quo Paulus Romam deductus est Nerone imperante; qui non dicam regem, sed omnium hominum et vel immanium bestiarum sordidissimus dignus exstitit, qui persecutionem primus inciperet; nescio an et postremus explerit, siquidem opinione multorum receptum sit, ipsum ante Antichristum venturum.
(2) huius vitia ut plenius exponerem res admonebat, nisi non esset huius operis tam vasta ingredi; id tantum annotasse contentus sum, hunc per omnia foedissima et crudelissima eo processisse, ut matrem interficeret, post etiam Pythagorae cuidam in modum sollemnium coniugiorum denuberet; inditumque imperatori flammeum; dos et genialis torus et faces nuptiales, cuncta denique, quae vel in feminis non sine verecundia conspiciuntur, spectata.
(3) reliqua vero eius incertum pigeat an pudeat magis disserere. hic primus Christianum nomen tollere aggressus est; quippe semper inimica virtutibus vitia sunt et optimi quique ab improbis quasi exprobrantes aspiciuntur.
(4) namque eo tempore divina apud urbem religio invaluerat, Petro ibi episcopatum gerente et Paulo, posteaquam ab iniusto praesidis iudicio Caesarem appellaverat, Romam deducto; ad quem tum audiendum plures conveniebant, qui veritate intellecta virtutibusque Apostolorum, quas tum crebro ediderant, permoti ad cultum Dei se conferebant.
(5) etenim tum illustris illa adversus Simonem Petri ac Pauli congressio fuit. qui cum magicis artibus, ut se deum probaret, duobus suffultus daemoniis evolasset, orationibus Apostolorum fugatis daemonibus, delapsus in terram populo inspectante disruptus est.
29
(1) Interea abundante iam Christianorum multitudine accidit ut Roma incendio conflagraret, Nerone apud Antium constituto. sed opinio omnium invidiam incendii in principem retorquebat, credebaturque imperator gloriam innovandae urbis quaesisse.
(2) neque ulla re Nero efficiebat, quin ab eo iussum incendium putaretur. igitur vertit invidiam in Christianos, actaeque in innoxios crudelissimae quaestiones; quin et novae mortes excogitatae, ut ferarum tergis contecti laniatu canum interirent, multi crucibus affixi aut flamma usti, plerique in id reservati, ut cum defecisset dies, in usum nocturni luminis urerentur.
(3) hoc initio in Christianos saeviri coeptum. post etiam datis legibus religio vetabatur, palamque edictis propositis Christianum esse non licebat. tum Paulus ac Petrus capitis damnati;
(4) quorum uni cervix gladio desecta, Petrus in crucem sublatus est. dum haec Romae geruntur, Iudaei, praesidis sui Festi Flori iniurias non ferentes, rebellare coeperunt. adversus eos Vespasianus proconsulari imperio a Nerone missus multis gravibusque proeliis devictos coegit intra muros Hierosolymae confugere.
(5) interim Nero iam etiam sibi pro conscientia scelerum invisus, humanis rebus eximitur, incertum an ipse sibi mortem consciverit; certe corpus illius non repertum.
(6) unde creditur, etiam si se gladio ipse transfixerit, curato vulnere eius servatus, secundum illud, quod de eo scriptum est; et plaga mortis eius curata est, sub saeculi fine mittendus, ut mysterium iniquitatis exerceat.
30
(1) Igitur post excessum Neronis Galba imperium rapuit; mox Otho Galba interfecto occupavit.
(2) tum Vitellius e Gallia fretus exercitibus, quibus praeerat, urbem ingressus, Othone interfecto summam rerum usurpavit. quae posteaquam ad Vespasianum delata, licet malo exemplo, bono tamen affectu rei publicae ab improbis vindicandae, cum Hierosolymam obsideret, sumit imperium et, ut mos est, diademate capiti imposito ab exercitu consalutatus. Titum filium Caesarem facit; eidem pars copiarum et obsidendae Hierosolymae negotium datum.
(3) Vespasianus Romam profectus, summo favore senatus et populi receptus, cum se Vitellius interfecisset, imperium confirmavit. interea Iudaei obsidione clausi, quia nulla neque pacis neque deditionis copia dabatur, ad extremum fame interibant, passimque viae oppleri cadaveribus coepere, victo iam officio humandi; quin omnia nefanda esca super ausi ne humanis quidem corporibus pepercerunt, nisi quae eiusmodi alimentis tabes praeripuerat.
(4) igitur defessis defensoribus irrupere Romani. ac tum forte in diem Paschae omnis ex agris aliisque Iudaeae oppidis multitudo convenerant; nimirum ita Deo placitum, ut eo tempore, quo Dominum cruci affixerat, gens impia internecioni daretur.
(5) Pharisaei aliquantisper pro templo acerrime restiterunt, donec obstinatis ad mortem animis ultro se subiectis ignibus intulerunt. numerus peremptorum ad undecies centena milia refertur, capta vero C milia ac venundata.
(6) fertur Titus adhibito consilio prius deliberasse, an templum tanti operis everteret. etenim nonnullis videbatur, aedem sacratam ultra omnia mortalia illustrem non oportere deleri, quae servata modestiae Romanae testimonium, diruta perennem crudelitatis notam praeberet.
(7) at contra alii et Titus ipse evertendum in primis templum censebant, quo plenius Iudaeorum et Christianorum religio tolleretur; quippe has religiones, licet contrarias sibi, isdem tamen ab auctoribus profectas; Christianos ex Iudaeis exstitisse; radice sublata stirpem facile perituram.
(8) ita Dei nutu accensis omnium animis templum dirutum, abhinc annos trecentos triginta et unum. atque haec ultima templi eversio et postrema Iudaeorum captivitas, qua extorres patria per orbem terrarum dispersi cernuntur, cotidie mundo testimonio sunt, non ob aliud eos quam ob illatas Christo impias manus fuisse punitos. nam saepe alias, cum propter peccata captivitatibus traderentur, numquam tamen ultra LXX annos servitutis poenam pependerunt.
31
(1) Interiecto dein tempore Domitianus, Vespasiani filius, persecutus est Christianos. quo tempore Iohannem apostolum atque evangelistam in Pathmum insulam relegavit; ubi ille arcanis sibi mysteriis revelatis librum sacrae Apocalypsis, qui quidem a plerisque aut stulte aut impie non recipitur, conscriptum edidit.
(2) non multo deinde intervallo tertia persecutio per Traianum fuit. qui cum tormentis et quaestionibus nihil in Christianis morte aut poena dignum repperisset, saeviri in eos ultra vetuit.
(3) sub Adriano deinde Iudaei rebellare voluerunt, Syriam ac Palaestinam diripere conati; misso exercitu subacti sunt. qua tempestate Adrianus, existimans se Christianam fidem loci iniuria perempturum, et in templo et loco Dominicae passionis daemonum simulacra constituit.
(4) et quia Christiani ex Iudaeis potissimum putabantur - namque tum Hierosolymae non nisi ex circumcisione habebat ecclesia sacerdotem - militum cohortem custodias in perpetuum agitare iussit, quae Iudaeos omnes Hierosolymae aditu arceret.
(5) quod quidem Christianae fidei proficiebat, quia tum paene omnes Christum Deum sub legis observatione credebant. nimirum id Domino ordinante dispositum, ut legis servitus a libertate fidei atque ecclesiae tolleretur.
(6) ita tum primum Marcus ex gentibus apud Hierosolymam episcopus fuit. quarta sub Adriano persecutio numeratur, quam tamen postea exerceri prohibuit, iniustum esse pronuntians, ut quisquam sine crimine reus constitueretur.
32
(1) Post Adrianum Antonino Pio imperante pax ecclesiis fuit. sub Aurelio deinde, Antonini filio, persecutio quinta agitata. ac tum primum intra Gallias martyria visa, serius trans Alpes Dei religione suscepta. sexta deinde Severo imperante Christianorum vexatio fuit.
(2) quo tempore Leonida, Origenis pater, sacrum in martyrio sanguinem fudit. interiectis deinde annis VII et XXX pax Christianis fuit, nisi quod medio tempore Maximinus nonnullarum ecclesiarum clericos vexavit.
(3) mox Decio imperante iam tum septima persecutione saevitum in Christianos. inde Valerianus octavus sanctorum hostis fuit.
(4) post eum, interiectis annis fere quinquaginta, Diocletiano et Maximiano imperantibus acerbissima persecutio exorta, quae per decem continuos annos plebem Dei depopulata est. qua tempestate omnis fere sacro martyrum cruore orbis infectus est; quippe certatim gloriosa in certamina ruebatur multoque avidius tum martyria gloriosis mortibus quaerebantur, quam nunc episcopatus pravis ambitionibus appetuntur.
(5) nullis umquam magis bellis mundus exhaustus est, neque maiore umquam triumpho vicimus, quam cum decem annorum stragibus vinci non potuimus.
(6) exstant etiam mandatae litteris praeclarae eius temporis martyrum passiones, quas conectendas non putavi, ne modum operis excederem.
33
(1) Sed finis persecutionis illius fuit abhinc annos VIIII et LXXX, a quo tempore Christiani imperatores esse coeperunt. namque tum Constantinus rerum potiebatur, qui primus omnium Romanorum principum Christianus fuit.
(2) sane tum Licinius, qui adversum Constantinum de imperio certavit, milites suos litare praeceperat; abnuentes militia reiciebat. sed id inter persecutiones non computatur; adeo res levioris negotii fuit, quam ut ad ecclesiarum vulnera perveniret.
(3) exinde tranquillis rebus pace perfruimur; neque ulterius persecutionem fore credimus, nisi eam, quam sub fine iam saeculi Antichristus exercebit. etenim sacris vocibus decem plagis mundum afficiendum pronuntiatum est; ita cum iam VIIII fuerint, quae superest ultima erit.
(4) hoc temporum tractu mirum est quantum invaluerit religio Christiana. tum siquidem Hierosolyma horrens ruinis frequentissimis ac magnificentissimis ecclesiis adornata.
(5) namque Helena, mater principis Constantini, quae Augusta cum filio conregnabat, cum Hierosolymam agnoscere concupisset, reperta ibi idola ac templa protrivit; mox usa regni viribus basilicas in loco Dominicae passionis et resurrectionis et ascensionis constituit.
(6) illud mirum, quod locus ille, in quo postremum institerant divina vestigia, cum in caelum Dominus nube sublatus, continuari pavimento cum reliqua stratorum parte non potuit,
(7) siquidem quaecumque applicabantur, insolens humana suscipere terra respueret, excussis in ora apponentium saepe marmoribus. quin etiam calcati Deo pulveris adeo perenne documentum est, ut vestigia impressa cernantur,
(8) et cum cotidie confluentium fides certatim Domino calcata diripiat, damnum tamen arena non sentiat, et eandem adhuc sui speciem, velut impressis signata vestigiis, terra custodit.
34
(1) Eiusdem reginae beneficio crux Domini tum reperta; quae neque in principio obsistentibus Iudaeis potuerat consecrari, et postea dirutae civitatis oppressa ruderibus, non nisi tam fideliter requirenti meruit ostendi.
(2) igitur Helena primum de loco passionis certior facta, admota militari manu atque omnium provincialium multitudine in studia reginae certantium, effodi terram et contigua quaeque ac vastissima ruinarum purgari iubet; mox pretium fidei et laboris tres pariter cruces, sicut olim Domino ac latronibus duobus fixae fuerant, reperiuntur.
(3) hic vero maior dinoscendi patibuli, quo Dominus pependerat, difficultas omnium animos mentesque turbaverat, ne errore mortalium forsitan pro cruce Domini latronis patibulum consecrarent.
(4) capiunt deinde consilium, ut aliquem recens mortuum crucibus admoverent. nec mora, quasi Dei nute funus exstincti sollemnibus exsequiis deferebatur concursuque omnium feretro corpus eripitur.
(5) duabus prius frustra crucibus admotis, ubi Christi patibulo attactum est, dictu mirabile, trepidantibus cunctis, funus excussum et inter spectatores suos adstitit; crux reperta dignoque ambitu consecrata.
35
(1) His per Helenam gestis, principe Christiano libertatem atque exemplum fidei mundus acceperat; sed longe atrocius periculum cunctis ecclesiis illa pace generatum. namque tum haeresis Arriana prorupit totumque orbem iniecto errore turbaverat.
(2) etenim duobus Arriis acerrimis perfidiae huius auctoribus imperator etiam depravatus, dum sibi religionis officium videtur implere, vim persecutionis exercuit; actique in exsilium episcopi, saevitum in clericos, animadversum in laicos, qui se ab Arriorum communione secreverant.
(3) quae autem Arrii praedicabant, erant huiusmodi; patrem Deum instituendi orbis causa genuisse filium, et pro potestate sui ex nihilo in substantiam novam atque alteram Deum novum alterumque fecisse; fuisse autem tempus, quo filius non fuisset.
(4) igitur huius mali causa synodus apud Nicaeam ex toto orbe contrahitur, CCC siquidem et duodeviginti episcopis congregatis; fides plena conscribitur, haeresis Arriana damnatur, imperator decretum episcopale complectitur.
(5) Arriani nihil contra sanam fidem retractare ausi, se quoque tamquam adquiescentes nec aliud sentientes ecclesiis miscuerunt; manebat tamen in pectoribus eorum insitum in catholicos viros odium, et adversus quos de fide disceptare non poterant, eos subornatis accusatoribus fictisque criminibus appetebant.
36
(1) Itaque primum Athanasium Alexandriae episcopum, virum sanctum, qui apud Nicaenam synodum diaconus adfuerat, aggrediuntur absentemque condemnant.
(2) etenim ad crimina, quae falsi testes congesserant, aggregabant, quod Marcellum atque Photinum haereticos sacerdotes, synodi iudicio condemnatos, pravo studio recepisset.
(3) sed de Photino dubium non erat merito fuisse damnatum; in Marcello nihil tum damnatione dignum repertum videbatur, maximeque ei a studiis partium innocentia accesserat, quod eosdem illos iudices, a quibus fuerat condemnatus, haereticos esse nemo dubitabat.
(4) ceterum Arriani non hos potius quam Athanasium removere cupiebant. itaque imperatorem eo usque compellunt, ut Athanasius exulatum ad Gallias mitteretur.
(5) mox in Aegypto LXXX episcopi congregati Athanasium iniuste condemnatum esse pronuntiant. res ad Constantinum refertur; iubet ex toto orbe apud Sardicam episcopos congregari atque omne iudicium, quo Athanasius damnatus fuerat, retractari. inter haec Constantinus moritur;
(6) synodus congregata iam Constantio imperatore Athanasium absolvit, Marcellus quoque episcopatui redditur; nam de Photino episcopo Sirmiensi non est rescissa sententia, qui etiam nostrorum iudicio haereticus probatur. et tamen hoc ipsum Marcellum gravabat, quia Photinus auditor eius fuisse in adolescentia videbatur.
(7) verumtamen ad Athanasii absolutionem etiam illud accesserat, quod Ursatius et Valens, principes Arrianorum, cum post synodum Sardicensem viderentur a communione secreti, coram positi a Iulio Romanae urbis episcopo veniam poposcerunt, quod innoxium condemnassent, meritoque eum sententia concilii Sardicensis absolutum professi sunt.
37
(1) Interiecto deinde tempore Athanasius, cum Marcellum parum sanae fidei penitus comperisset, a communione suspendit. habuitque ille hanc verecundiam, ut tanti viri iudicio notatus sponte concederet.
(2) ceterum antea innocens, postea depravatus, videri poterat iam tum nocens fuisse, cum de eo fuerat iudicatum. nacti ergo Arriani istius modi occasionem conspirant penitus Sardicensis synodi decreta subvertere.
(3) etenim eis color quidam suppetere videbatur, ut tam iniuste fuisset pro Athanasio iudicatum, quam Marcellus fuerat absolutus, qui nunc etiam Athanasii iudicio esse haereticus probaretur.
(4) namque Marcellus Sabellianae haeresis assertor exstiterat; Photinus vero novam haeresim iam ante protulerat, a Sabellio quidem in unione dissentiens, sed initium Christi ex Maria praedicabat.
(5) igitur Arriani astuto consilio miscent innoxium criminosis, damnationemque Photini et Marcelli et Athanasii eadem sententia comprehendunt, illud nimirum apud imperitorum animos praestruentes, ut non putarentur de Athanasio perperam iudicasse, qui de Marcello atque Photino vera sensissent.
(6) verumtamen ea tempestate Arriani perfidiam so suam occultabant; non ausi palam erroris sui dogmata praedicare catholicos se gerebant, nihil sibi prius agendum rati quam ut Athanasium ecclesia submoverent, qui semper eis velut murus obstiterat; quo remoto reliquos in libidinem suam cessuros sperabant.
(7) sed pars episcoporum, quae Arrios sequebatur, damnationem Athanasii cupitam accepit; pars coacti metu et factione in studia partium concesserant; pauci, quibus fides cara et veritas potior erat, iniustum iudicium non receperunt; inter quos Paulinus , episcopus Treverorum, oblata sibi epistola ita subscripsisse traditur, se in Photini atque Marcelli damnationem praebere consensum, de Athanasio non probare.
38
(1) Tum vero Arriani, ubi doli parum processerant , vi agere decernunt. nam quidlibet audere atque agere facile erat regis amicitia subnixis, quem sibi pravis adulationibus devinxerant.
(2) quin etiam ex consensione multorum inexpugnabiles erant; nam omnes fere duarum Pannoniarum episcopi multique Orientalium ac tota Asia in perfidia eorum coniuraverant.
(3) sed principes mali istius habebantur a Singiduno Ursatius, Valens a Mursa, Heraclia Theodorus, Stephanus Antiochenus, Acatius a Caesarea, Menofantus Epheso, Georgius Laodicia, Narcissus a Neronopoli.
(4) hi ita palatium occupaverant, ut nihil sine eorum nutu ageret imperator, obnoxius quidem omnibus, sed praecipue Valenti deditus.
(5) nam eo tempore, quo apud Mursam contra Magnentium armis certatum, Constantius descendere in conspectum pugnae non ausus in basilica martyrum extra oppidum sita, Valente tum eius loci episcopo in solatium assumpto, diversatus est. ceterum Valens callide per ** suos disposuerat, ut quis proelii fuisset eventus primus cognosceret, vel gratiam regis captans, si prior bonum nuntium detulisset, vel vitae consulens, ante capturus fugiendi spatium, si quid contra accidisset.
(6) itaque paucis, qui circa regem erant, metu trepidis, imperatore anxio, primus nuntiat hostes fugere. cum ille indicem ipsum intromitti posceret, Valens ut reverentiam sui adderet, angelum sibi fuisse nuntium respondit.
(7) facilis ad credendum imperator palam postea dicere solitus, se Valentis meritis, non virtute exercitus vicisse.
39
(1) Ab hoc initio illecti principis extulere animos Arriani, potestate regis usuri, ubi auctoritate sua parum valuissent. igitur cum sententiam eorum, quam de Athanasio dederant, nostri non reciperent, edictum ab imperatore proponitur, ut qui in damnationem Athanasii non subscriberent, in exsilium pellerentur.
(2) ceterum a nostris tum apud Arelatem ac Bitteras, oppida Galliarum, episcoporum concilia fuere. petebatur, ut priusquam in Athanasium subscribere cogerentur, de fide potius disceptarent, ac tum demum de re cognoscendum, cum de persona iudicum constitisset.
(3) sed Valens sociique eius prius Athanasii damnationem extorquere cupiebant, de fide certare non ausi. ab hoc partium conflictu agitur in exsilium Paulinus. interea Mediolanum convenitur, ubi tum aderat imperator; eadem illa contentio nihil invicem relaxabat.
(4) tum Eusebius Vercellensium et Lucifer a Carali Sardiniae episcopi relegati. ceterum Dionysius, Mediolanensium sacerdos, in Athanasii damnationem se consentire subscripsit, dummodo de fide inter episcopos quaereretur. sed Valens et Ursatius ceterique metu plebis, quae catholicam fidem egregio studio conservabat, non ausi piacula profiteri intra palatium congregantur.
(5) illinc epistolam sub imperatoris nomine mittunt, omni pravitate infectam, eo nimirum consilio, ut, si eam aequis auribus populus recepisset, publica auctoritate cupita proferrent; sin aliter fuisset excepta, omnis invidia esset in rege, et ipsa venialis, quia etiam tum catechumenus sacramentum fidei merito videretur potuisse nescire.
(6) igitur lecta in ecclesia epistola populus aversatus. Dionysius, quia non esset assensus, urbe pellitur, statimque eius in locum Auxentius episcopus subrogatur.
(7) Liberius quoque urbis Romae et Hilarius Pictavorum episcopi dantur exsilio. Rhodanium quoque, Tolosanum antistitem, qui natura lenior non tam suis viribus quam Hilarii societate non cesserat Arrianis, eadem conditio implicuit, cum tamen hi omnes parati essent Athanasium a communione suspendere, modo ut de fide inter episcopos quaereretur.
(8) sed Arrianis optimum visum praestantissimos viros a certamine submovere. ita pulsi in exsilium, quos supra memoravimus, abhinc annos quinque et XL, Arbitione et Lolliano consulibus. sed Liberias paulo post urbi redditus ob seditiones Romanas.
(9) ceterum exules satis constat totius orbis studiis celebratos, pecuniasque eis in sumptum affatim congestas, legationibusque eos plebis catholicae ex omnibus fere provinciis frequentatos.
40
(1) Interea Arriani non occulte, ut antea, sed palam ac publico haeresis piacula praedicabant; quin etiam synodum Nicaenam pro se interpretantes, quam unius litterae adiectione corruperant, caliginem quandam iniecerant veritati.
(2) nam ubi ‘homoousion’ erat scriptum, quod est unius substantiae, illi ‘homoiousion’, quod est similis substantiae, scriptum esse dicebant, concedentes similitudinem. dum adimerent unitatem, quia multum ab unitate similitudo distaret; ut verbi gratia pictura humani corporis esset homini similis, nec tamen haberet hominis veritatem.
(3) sed quidam ex his ultra processerant, ‘anomoiousian’, id est dissimilem substantiam, confirmantes. eoque his certaminibus processum, ut istius modi piaculis orbis terrarum implicaretur.
(4) nam Italiam, Illyricum atque Orientem Valens et Ursatius ceterique, quorum nomina edidimus, infecerant. Gallias nostras Saturninus Arelatensium episcopus, homo impotens et factiosus, premebat. Osium quoque ab Hispania in eandem perfidiam concessisse opinio fuit; quod eo mirum atque incredibile videtur, quia omni fere aetatis suae tempore constantissimus nostrarum partium, et Nicaena synodus auctore illo confecta habebatur; nisi fatiscente aevo - etenim maior centenario fuit, ut sanctus Hilarius in epistolis refert - deliraverat.
(6) quis rebus perturbato orbe terrarum et morbo quodam ecclesiis languentibus, segnior quidem, sed non minus gravis cura principem exercebat, quod licet Arriani, quibus favebat, superiores viderentur, necdum tamen de fide inter episcopos conveniret.
41
(1) Igitur apud Ariminum, urbem Italiae, synodum congregari iubet; idque Tauro praefecto imperat, ut collectos in unum non ante dimitteret, quam in unam fidem consentirent, promisso eidem consulatu, si rem effectui tradidisset.
(2) ita missis per Illyricum, Italiam, Africam, Hispanias Galliasque magistri officialibus, acciti aut coacti quadringenti et aliquanto amplius occidentales episcopi Ariminum convenire; quibus omnibus annonas et cellaria dari imperator praeceperat.
(3) sed id nostris, id est Aquitanis, Gallis ac Britannis, indecens visum; repudiatis fiscalibus propriis cum sumptibus vivere maluerunt. tres tantum ex Britannia inopia proprii publico usi sunt, cum oblatam a ceteris collationem respuissent, sanctius putantes fiscum gravare quam singulos.
(4) hoc ego Gavidium episcopum nostrum quasi obtrectantem referre solitum audivi, sed longe aliter senserim laudique attribuo, episcopos tam pauperes fuisse, ut nihil proprium haberent neque ab aliis potius quam a fisco sumerent, ubi neminem gravabant; ita in utrisque egregium exemplum. de reliquis nihil memoria dignum traditur, sed redeo ad ordinem.
(5) posteaquam omnes, ut supra diximus, in unum collecti sunt, fit partium secessio. ecclesiam nostri optinent, Arriani autem aedem, tum de industria vacantem, orationis loco capiunt, sed hi non amplius quam LXXX, reliqui nostrarum partium erant.
(6) igitur frequentibus conciliis nihil actum, nostris in fide manentibus, illis de perfidia non cedentibus. ad postremum placuit decem legatos mitti ad imperatorem, ut quae esset partium fides vel sententia, cognosceret sciretque pacem cum haereticis esse non posse.
(7) idem Arriani faciunt mittuntque numero pari legatos, qui adversum nostros coram imperatore confligerent. sed ex parte nostrorum leguntur homines adulescentes, parum docti et parum cauti; ab Arrianis autem missi senes, callidi et ingenio valentes, veterno perfidiae imbuti, qui apud regem facile superiores exstiterunt.
(8) sed nostris mandatum, ne quo modo cum Arrianis communionem inirent omniaque integra synodo reservarent.
42
(1) Interim in Oriente exemplo Occidentalium imperator iubet cunctos fere episcopos apud Seleuciam Isauriae oppidum congregari.
(2) qua tempestate Hilarius, quartum iam exsilii annum in Phrygia agens, inter reliquos episcopos, per vicarium ac praesidem data evectionis copia, adesse compellitur,
(3) cum tamen nihil de eo specialiter mandasset imperator, iudices tantum generalem iussionem secuti, qua omnes episcopos ad concilium cogere iubebantur, hunc quoque inter reliquos volentes misere. ut ego conicio, Dei nutu ita gestum, ut vir divinarum rerum instructissimus, cum de fide disceptandum erat, interesset.
(4) is ubi Seleuciam venit, magno cum favore exceptus omnium in se animos et studia converterat. ac primum quaesitum ab eo, quae esset Gallorum fides; quia tum, Arrianis prava de nobis vulgantibus, suspecti ab Orientalibus habebamur trionymam solitarii Dei unionem secundum Sabellium credidisse. sed exposita fide sua iuxta ea, quae Nicaeae erant a patribus conscripta, Occidentalibus perhibuit testimonium.
(5) ita absolutis omnium animis, intra conscientiam communionis nec non etiam in societatem receptus concilioque ascitus est. agi deinde coeptum, repertique pravae haeresis auctores atque ab ecclesiae corpore avulsi.
(6) in eo numero fuere Georgius ab Alexandria, Acatius, Eudoxius, Uranius, Leontius, Theodosius, Euagrius, Theodulus. sed confecta synodo decreta ad imperatorem legatio, quae gesta insinuaret. damnati quoque ad regem profecti, satis freti sociorum viribus et principis societate.
43
(1) Interea legatos Ariminensis concilii ex parte nostrorum compellit imperator uniri haereticorum communioni; eisdemque conscriptam ab improbis fidem tradit, verbis fallentibus involutam, quae catholicam disciplinam perfidia latente loqueretur.
(2) namque usiae verbum tamquam ambiguum et temere a patribus usurpatum, neque ex auctoritate scripturarum profectum, sub specie falsae rationis abolebat, ne unius cum patre substantiae filius crederetur. eadem fides similem patri filium fatebatur. sed interius aderat fraus parata, ut esset similis, non esset aequalis.
(3) ita dimissis legatis praefecto mandatum, ut synodum non ante laxaret, quam conscriptae fidei consentire se omnes subscriptionibus profiterentur; ac si qui pertinacius obsisterent, dummodo is numerus intra quindecim esset, in exsilium pellerentur.
(4) sed regressis legatis, licet vim regiam deprecantibus, negata communio. enimvero compertis quae decreta erant maior rerum et consiliorum perturbatio; dein paulatim plerique nostrorum, partim imbecillitate ingenii, partim taedio peregrinationis evicti, dedere se adversariis, iam post reditum legatorum superioribus et ecclesiam nostris inde detrusis optinentibus; factaque semel inclinatione animorum catervatim in partem alteram concessum, donec ad viginti usque nostrorum numerus imminutus est.
44
(1) Sed hi quanto pauciores, tanto validiores erant. constantissimus inter eos habebatur noster Foegadius et Servatio Tungrorum episcopus. hos, quia minis et terriculis non cesserant, Taurus precibus aggreditur ac lacrimans obtestatur, mitiora uti consulerent. clausos intra unam urbem episcopos iam septimum mensem agere, iniuria hiemis et inopia confectis nullam spem reversionis dari; quis tandem esset finis?
(2) sequerentur plurium exemplum, auctoritatem saltem ex numero sumerent. enimvero Foegadius paratum se exsilio atque ad omne supplicium, in quod deposceretur, profiteri; se ab Arrianis conceptam fidem non recepturum.
(3) ita in hoc certamine aliquot dies tracti; ubi parum ad pacem proficiebant, paulatim et ipse infractior, ad extremum proposita conditione evincitur.
(4) namque Valens et Ursatius affirmantes, praesentem fidem catholica ratione conceptam, ab Orientalibus imperatore auctore prolatam cum piaculo repudiari; et quis discordiarum finis foret, si, quae Orientalibus placuisset, Occidentalibus displiceret?
(5) postremo si quid minus plene praesenti fide editum videretur, ipsi adderent, quae addenda putarent; praebituros se in his quae essent adiecta consensum. favorabilis professio pronis omnium animis excepta, nec ultra nostri repugnare ausi, iam quoquo modo finem rebus imponere cupientes.
(6) dein conceptae a Foegadio et Servatione professiones edi coepere; in quis primum damnatus Arrius totaque eius perfidia ceterum etiam patri aequalis et sine initio, sine tempore Dei filius pronuntiatur.
(7) tum Valens tamquam nostros adiuvans subiecit sententiam, cui inerat occultus dolus, filium Dei non esse creaturam sicut ceteras creaturas; fefellitque audientes fraus professionis. etenim his verbis, quibus similis esse ceteris creaturis filius negabatur, creatura tamen, potior tantum ceteris pronuntiabatur.
(8) ita neutra pars vicisse se penitus aut victam putare poterat, quia fides ipsa pro Arrianis, professiones vero postea adiectae pro nostris erant, praeter illam, quam Valens subiunxerat, quae tum non intellecta sero demum animadversa est. hoc vero modo concilium dimissum, bono initio foedo exitu consummatum.
45
(1) Igitur Arriani rebus nimium prospere et secundum vota fluentibus Constantinopolim ad imperatorem concurrunt; ibi repertos Seleuciensis synodi legatos vi regia compellunt, exemplo Occidentalium pravam illam fidem recipere.
(2) plerique abnuentes iniuriosa custodia ac fame etiam vexati captivam conscientiam dedere. multi constantius renitentes adempto episcopatu in exsilium detrusi atque in eorum locum alii dati. ita optimis sacerdotibus aut metu territis aut exsilio deductis perfidiae paucorum cuncti concesserant.
(3) aderat ibi tum Hilarius, a Seleucia legatos secutus, nullis certis de se mandatis opperiens imperatoris voluntatem, si forsitan redire ad exsilium iuberetur. is ubi extremum fidei periculum animadvertit, Occidentalibus deceptis Orientales per scelus vinci, tribus libellis publice datis audientiam regis poposcit, ut de fide coram adversariis disceptaret.
(4) id vero Arriani maximo opere abnuere. postremo quasi discordiae seminarium et perturbator Orientis redire ad Gallias iubetur, absque exsilii indulgentia.
(5) verum ubi permensus est orbem paene terrarum, male perfidiae infectum, dubius animi et magna curarum mole aestuans, cum plerisque videretur non ineundam cum his communionem, qui Ariminensem synodum recepissent, optimum factu arbitratus revocare cunctos ad emendationem et paenitentiam, frequentibus intra Gallias conciliis, atque omnibus fere episcopis de errore profitentibus, apud Ariminum gesta condemnat et in statum pristinum ecclesiarum fidem reformat.
(6) resistebat sanis consiliis Saturninus Arelatensium episcopus, vir sane pessimus et ingenio malo pravoque. verum is praeter haeresis infamiam multis atque infandis criminibus convictus ecclesia eiectus est.
(7) ita partium vires amisso duce infractae. Paternus etiam a Petrocoriis, aeque vecors nec detrectans perfidiam profiteri, sacerdotio pulsus; ceteris venia data. illud apud omnes constitit unius Hilarii beneficio Gallias nostras piaculo haeresis liberatas.
(8) ceterum Lucifer tum Antiochiae longe diversa sententia fuit. nam in tantum eos, qui Arimini fuerant, condemnavit, ut se etiam ab eorum communione secreverit, qui eos vel sub satisfactione vel paenitentia recepissent.
(9) id recte an perperam constituerit dicere non ausim. Paulinus et Rhodanius in Phrygia defuncti; Hilarius sexto anno, postquam redierat, in patria obiit.
46
(1) Sequuntur tempora aetatis nostrae gravia et periculosa, quibus non usitato malo pollutae ecclesiae et perturbata omnia. namque tum primum infamis illa Gnosticorum haeresis intra Hispanias deprehensa, superstitio exitiabilis arcanis occultata secretis.
(2) origo istius mali Oriens atque Aegyptus, sed quibus ibi initiis coaluerit haud facile est disserere; primus eam intra Hispanias Marcus intulit, Aegypto profectus, Memphi ortus. huius auditores fuere Agape quaedam, neu ignobilis mulier, et rhetor Helpidius.
(3) ab his Priscillianus est institutus, familia nobilis, praedives opibus, acer, inquies, facundus, multa lectione eruditus, disserendi ac disputandi promptissimus,
(4) felix profecto, si non pravo studio corrupisset optimum ingenium; prorsus multa in eo animi et corporis bona cerneres. vigilare multum, famem ac sitim ferre poterat, habendi minime cupidus, utendi parcissimus.
(5) sed idem vanissimus et plus iusto inflatior profanarum rerum scientia; quin et magicas artes ab adolescentia eum exercuisse creditum est. is ubi doctrinam exitiabilem aggressus est, multos nobilium pluresque populares auctoritate persuadendi et arte blandiendi allicuit in societatem.
(6) ad hoc mulieres novarum rerum cupidae, fluxa fide et ad omnia curioso ingenio, catervatim ad eum confluebant; quippe humilitatis speciem ore et habitu praetendens honorem sui et reverentiam cunctis iniecerat.
(7) iamque paulatim perfidiae istius tabes pleraque Hispaniae pervaserat, quin et nonnulli episcoporum depravati, inter quos Instantius et Salvianus Priscillianum non solum consensione, sed sub quadam etiam coniuratione susceperant,
(8) quoad Hyginus, episcopus Cordubensis, ex vicino agens, comperta ad Ydacium Emeritae sacerdotem referret.
(9) is vero sine modo et ultra quam oportuit Instantium sociosque eius lacessens, facem quandam nascenti incendio subdidit, ut exasperaverit malos potius quam compresserit.
47
(1) Igitur post multa inter eos nec digna memoratu certamina apud Caesaraugustam synodus congregatur, cui tum etiam Aquitani episcopi interfuere.
(2) verum haeretici committere se iudicio non ausi; in absentes tamen lata sententia damnatique Instantius et Salvianus episcopi, Helpidius et Priscillanus laici.
(3) additum etiam ut, si qui damnatos in communionem recepisset, sciret in se eandem sententiam promendam. atque id Ithacio † Sossubensi episcopo negotium datum, ut decretum episcoporum in omnium notitiam deferret et maxime Hyginum extra communionem faceret, qui, cum primus omnium insectari palam haereticos coepisset, postea turpiter depravatus in communionem eos recepisset.
(4) interim Instantius et Salvianus damnati iudicio sacerdotum Priscillianum etiam laicum, sed principem malorum omnium, una secum Caesaraugustana synodo notatum, ad confirmandas vires suas episcopum in Abilensi oppido constituunt, rati nimirum, si hominem acrem et callidum sacerdotali auctoritate armassent, tutiores fore sese.
(5) tum vero Ydacius atque Ithacius acrius instare, arbitrantes posse inter initia malum comprimi; sed parum sanis consiliis saeculares iudices adeunt, ut eorum decretis atque executionibus haeretici urbibus pellerentur.
(6) igitur post multa et foeda certamina Ydacio supplicante elicitur a Gratiano tum imperatore rescriptum, quo universi haeretici excedere non ecclesiis tantum aut urbibus, sed extra omnes terras propelli iubebantur. quo comperto Gnostici diffisi rebus suis, non ausi iudicio certare, sponte cessere, qui episcopi videbantur; ceteros metus dispersit.
48
(1) Ac tum Instantius, Salvianus et Priscillianus Romam profecti, ut apud Damasum, urbis ea tempestate episcopum, obiecta purgarent.
(2) sed iter eis praeter interiorem Aquitanicam fuit, ubi tum ab imperitis magnifice suscepti sparsere perfidiae semina. maximeque Elusanam plebem, sane tum bonam et religioni studentem, pravis praedicationibus pervertere. a Burdigala per Delfinum repulsi, tamen in agro Euchrotiae aliquantisper morati, infecere nonnullos suis erroribus.
(3) inde iter coeptum ingressi, turpi sane pudibundoque comitatu, cum uxoribus atque alienis etiam feminis, in quis erat Euchrotia ac filia eius Procula, de qua fuit in sermone hominum Priscilliani stupro gravidam partum sibi graminibus abegisse.
(4) hi ubi Romam pervenere, Damaso se purgare cupientes, ne in conspectum quidem eius admissi sunt. regressi Mediolanum aeque adversantem sibi Ambrosium reppererunt.
(5) tum vertere consilia, ut, quia duobus episcopis, quorum ea tempestate summa auctoritas erat, non illuserant, largiendo et ambiendo ab imperatore cupita extorquerent. ita corrupto Macedonio, tum magistro officiorum, rescriptum eliciunt, quo calcatis, quae prius decreta erant, restitui ecclesiis iubebantur.
(6) hoc freti Instantius et Priscillianus repetivere Hispanias; nam Salvianus in urbe obierat; ac tum sine ullo certamine ecclesias, quibus praefuerant, recepere.
49
(1) Verum Ithacio ad resistendum non animus, sed facultas defuit, quia haeretici corrupto Volventio proconsule vires suas confirmaverant.
(2) quin etiam Ithacius ab his quasi perturbator ecclesiarum reus postulatus, iussusque per atrocem exsecutionem deduci trepidus profugit ad Gallias; ibi Gregorium praefectum adiit. qui compertis quae gesta erant, rapi ad se turbarum auctores iubet ac de omnibus ad imperatorem refert, ut haereticis viam ambiendi praecluderet.
(3) sed id frustra fuit, quia per libidinem et potentiam paucorum cuncta ibi venalia erant. igitur haeretici suis artibus, grandi pecunia Macedonio data, optinent, ut imperiali auctoritate praefecto erepta cognitio Hispaniarum vicario deferretur;
(4) nam iam proconsulem habere desierant; missique a magistro officiales, qui Ithacium tum in Treveris agentem ad Hispanias retraherent. quos ille callide frustratus, ac postea per Britannium episcopum defensus illusit.
(5) iam tum rumor incesserat clemens, Maximum intra Britannias sumpsisse imperium ac brevi in Gallias erupturum. ita tum Ithacius statuit, licet rebus dubiis, novi imperatoris adventum exspectare; interim sibi nihil agitandum.
(6) igitur ubi Maximus oppidum Treverorum victor ingressus est, ingerit preces plenas in Priscillianum ac socios eius invidiae atque criminum.
(7) quibus permotus imperator, datis ad praefectum Galliarum atque ad vicarium Hispaniarum litteris, omnes omnino, quos labes illa involverat, deduci ad synodum Burdigalensem iubet.
(8) ita deducti Instantius et Priscillianus quorum Instantius prior iussus causam dicere, postquam se parum expurgabat, indignus esse episcopatu pronuntiatus est.
(9) Priscillianus vero, ne ab episcopis audiretur, ad principem provocavit. permissumque id nostrorum inconstantia, qui aut sententiam vel in refragantem ferre debuerant aut, si ipsi suspecti habebantur, aliis episcopis audientiam reservare, non causam imperatori de tam manifestis criminibus permittere.
50
(1) Ita omnes, quos causa involverat, ad regem deducti. secuti etiam accusatores Ydacius et Ithacius episcopi, quorum studium super expugnandis haereticis non reprehenderem, si non studio vincendi plus quam oportuit certassent.
(2) ac mea quidem sententia est, mihi tam reos quam accusatores displicere, certe Ithacium nihil pensi, nihil sancti habuisse definio; fuit enim audax, loquax, impudens, sumptuosus, ventri et gulae plurimum impertiens.
(3) hic stultitiae eo usque processerat, ut omnes etiam sanctos viros, quibus aut studium inerat lectionis aut propositum erat certare ieiuniis, tamquam Priscilliani socios aut discipulos in crimen arcesseret.
(4) ausus etiam miser est ea tempestate Martino episcopo, viro plane Apostolis conferendo, palam obiectare haeresis infamiam.
(5) namque tum Martinus apud Treveros constitutus non desinebat increpare Ithacium, ut ab accusatione desisteret, Maximum orare, ut sanguine infelicium abstineret; satis superque sufficere, ut episcopali sententia haeretici iudicati ecclesiis pellerentur; saevum esse et inauditum nefas, ut causam ecclesiae iudex saeculi iudicaret.
(6) denique quoad usque Martinus Treveris fuit, dilata cognitio est; et mox discessurus egregia auctoritate a Maximo elicuit sponsionem, nihil cruentum in reos constituendum.
(7) sed postea imperator per Magnum et Rufum episcopos depravatus et a mitioribus consiliis deflexus causam praefecto Euodio permisit, viro acri et severo.
(8) is Priscillianum gemino iudicio auditum convictumque maleficii nec diffitientem obscenis se studuisse doctrinis, nocturnos etiam turpium feminarum egisse conventus nudumque orare solitum, nocentem pronuntiavit redegitque in custodiam, donec ad principem referret. gesta ad palatium delata censuitque imperator, Priscillianum sociosque eius capite damnari oportere.
51
(1) Ceterum Ithacius videns, quam invidiosum sibi apud episcopos foret, si accusator etiam postremis rerum capitalium iudiciis adstitisset - etenim iterari iudicium necesse erat - subtrahit se cognitioni, frustra callidus iam scelere perfecto.
(2) ac tum per Maximum accusator apponitur Patricius quidam, fisci patronus. ita eo insistente Priscillianus capitis damnatus est, unaque cum eo Felicissimus et Armenius, qui nuper a catholicis, cum essent clerici, Priscillianum secuti desciverant.
(3) Latronianus quoque et Euchrotia gladio perempti. Instantius, quem superius ab episcopis damnatum diximus, in Sylinancim insulam, quae ultra Britannias sita est, deportatus.
(4) itum deinde in reliquos sequentibus iudiciis, damnatique Asarivus et Aurelius diaconus gladio, Tiberianus ademptis bonis in Sylinancim insulam datus. Tertullus, Potamius et Iohannes, tamquam viliores personae et digni misericordia, quia ante quaestionem se ac socios prodidissent, temporario exsilio intra Gallias relegati.
(5) hoc fere modo homines luce indignissimi pessimo exemplo necati aut exsiliis multati; quod initio iure iudiciorum et egregio publico defensum postea Ithacius iurgiis sollicitatus, ad postremum convictus, in eos retorquebat, quorum id mandato et consiliis effecerat; solus tamen omnium episcopatu detrusus.
(6) nam Ydacius, licet minus nocens, sponte se episcopatu abdicaverat; sapienter id et verecunde, nisi postea amissum locum repetere temptasset.
(7) ceterum Priscilliano occiso, non solum non repressa est haeresis, quae illo auctore proruperat, sed confirmata latius propagata est. namque sectatores eius, qui eum prius ut sanctum honoraverant, postea ut martyrem colere coeperunt.
(8) peremptorum corpora ad Hispanias relata magnisque obsequiis celebrata eorum funera; quin et iurare per Priscillianum summa religio putabatur. at inter nostros perpetuum discordiarum bellum exarserat, quod iam per quindecim annos foedis dissensionibus agitatum nullo modo sopiri poterat.
(9) et nunc, cum maxime discordiis episcoporum omnia turbari ac misceri cernerentur cunctaque per eos odio aut gratia, metu, inconstantia, invidia, factione, libidine, avaritia, arrogantia, somno, desidia depravata,
(10) postremo plures adversum paucos bene consulentes insanis consiliis et pertinacibus studiis certabant; inter haec plebs Dei et optimus unus quisque probro atque ludibrio habebatur.