Migne Patrologia Latina Tomus 109
Commentaria in Ecclesiasticum (Rabanus Maurus), J. P. Migne 109.1126A
PRAEFATIO AD OTGARIUM ARCHIEPISCOPUM MOGUNTINUM. 109.0763|
109.0763A| Domino in Domino dominorum dilectissimo, OTGARIO archiepiscopo, RABANUS peccator, in Christo salutem.
Sciens benevolam intentionem tuam et studium in Christi servitio nobilissimum, qui fide et cultu Ecclesiam Dei non ignobiliter ornas, apposui quidem ego vidissimus servorum Christi servus aliquod solatium tuae, sancte Pater, impendere solertiae, in explanatione vilelicet divinarum Scripturarum, ut voto tuo satisfacerem, et Ecclesiae Christi debitum servitium exhiberem. Unde etiam explanatiunculam quam tribus libellis in Sapientiae librum, qui vulgo appellatur Salomonis, edidi, tuae veneratione pridem direxi. Et nunc opusculum quod in expositione libri Jesu filii Sirach, qui Ecclesiasticus nuncupatur, 109.0763B| decem libris nuper confeci, simili devotione offero. Ut summus sacerdos Christi et architectus divini aedificii, domum sapientiae, quam ipsa sibi fundavit, atque in septem columnis erexit, scriptis ecclesiasticis pro modo tibi a Deo concesso adornares, et lucrum gregis Dei amplificares. Nec aliud instrumentum ad hoc aptius esse putavi, quam quod ipsa Sapientia suo nomine et arte dicavit: quod in superficie quoque et in medulla virtutem tenet scientiae et pietatis, sicut in prooemio praecedentis libri, et in capite praesentis declaratur. Dicit enim beatus Hieronymus in prologo, quem interpretatione voluminum Salomonis ad Chromatium et Eliodorum episcopos conscripsit, hunc librum Jesu filii Sirach se apud Hebraeos reperisse non Ecclesiasticum, ut apud Latinos, 109.0763C| sed Parabolas praenotatum. Cui juncti erant Ecclesiastes et Canticum canticorum, ut similitudinem Salomonis non solum librorum numero, sed et materiarum genere coaequaret. Alterum vero, hoc est Sapientiae librum, nusquam apud ipsos Hebraeos reperisse. Sed magis illum Graecam redolere eloquentiam, quam et nonnulli Philonis esse affirmant. Praeterea notandum quod ille liber Salomonis, qui dicitur Ecclesiastes et iste Jesu filii Sirach, qui 109.0764A| Ecclesiasticus nuncupatur, ad instructionem Eccle siae Dei, hoc est populi Christiani, sunt utilissimi: quorum priorem concionatorem possumus dicere, alterum vero congregatorem seu collectorem. Sed inter Ecclesiastem et inter Ecclesiasticum istam Patres posuere distantiam, quod Ecclesiastes ad Christum Dominum maxime debet referri, Ecclesiasticus vero cuicunque justo praedicatori potest absolute congruere, qui Ecclesiam Domini sanctissimis solet monitis congregare: quod utique praesentem librum fecisse manifestum est. Qui propter excellentiam virtutum suarum panaretos, id est virtutum omnium capax, appellatur. Cujus tanta claritas, tantaque latinitas est, ut sibi textus ipse commentarius sit; atque utinam quam cito mente capitur, tam facili 109.0764B| actuum qualitate redderetur. Hujus ergo libri lectio frequens apud te sit, sancte Pater, et testimoniorum ejus assidua meditatio, quatenus cogitatio, quae tecum pro honore gradus et virtutum merito incessabiliter conversatur, assidue verbum Dei audiat, et disciplinarum utilitatem intelligat, atque servare discat. Ut homo Dei semper sit paratus ad omne opus bonum, et religio Christiana, et vita fidelium plene clarescat, glorificeturque Deus per omnia in omnibus. De caetero quoque moneo lectorem, si ejus prudentiae alicubi in hoc opere nostro sensus displiceat, vel oratio sordescat, non nos temerario judicio cito reprehendat, sed magis infirmitati et ignorantiae veniam tribuat; sciatque loca ibi esse difficilia, et diversis aenigmatibus valde obscura: unde debet ignoscere 109.0764C| labori nostro; aut si quid melius potuerit invenire, nos in ejus sententiam paratos sciat transire. Dummodo noverit veniam, quam nobis illum optamus tribuere, se ab aliis, ubi indiget, aliquando accepturum. Scriptum est enim: « In quo judicio judicaveritis, judicabitur de vobis. » Sancta Deus Trinitas beatitudinem vestram ubique et in omnibus conservare dignetur, sancte Pater, memorem nostri
LIBER PRIMUS.
CAPUT PRIMUM. De aeterna Dei Sapientia, quod semper cum Patre sit ante saecula. 109.0765|
(CAP. I.) « Omnis sapientia a Domino Deo est, et cum illo fuit semper, et est ante aevum. » Principium ergo istius libri de aeterna Dei sapientia (quae est Christus) narrat, quod semper cum Patre sit ante saecula; et concordat Evangelio Joannis, quod ita inchoat: « In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum: hoc erat in principio apud Deum. » Omnis ergo sapientia a Domino Deo est, quia Christus, qui est fons vitae et « lux vera quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum, » a Deo Patre natus est, et « omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil. » 109.0765B| Quisquis autem hujus sapientiae lumine caret, in tenebris ambulat, et nescit quo vadat, quoniam tenebrae excaecaverunt oculos ejus. Et quidquid huic sapientiae adversatur, stultitia magis dicenda est quam prudentia. Unde Paulus ait: « Sapientia enim hujus mundi stultitia est apud Deum (I Cor. III). » Et item: « Prudentia enim carnis mors est. Prudentia autem spiritus, vita et pax (Rom. VIII). » Quoniam sapientia carnis inimica est Deo; legi enim Dei non est subjecta, nec enim potest.
« Arenam maris, et pluviae guttas, et dies saeculi, quis dinumeravit? Altitudinem coeli, et latitudinem terrae, et profundum abyssi, quis dimensus est? Sapientiam Dei praecedentem omnia quis investigavit? » Comparationem facit corporalium rerum 109.0765C| ad spiritalia, ut ex difficillimis pensetur, quod omnino impossibile est. Si enim arenam maris et pluviae guttas et dies saeculi nemo dinumerare potest, neque altitudinem coeli et latitudinem terrae atque profundum abyssi metiri: quae tamen omnia certo numero, mensura et pondere a creatore suo condita sunt: quomodo sapientiam Dei, quae sine fine et initio constat, et inenarrabilis atque inaestimabilis semper manet, ullus investigare potest? Virtus enim Dei et sapientia (quae est Christus) semper cum Patre erat, et sicut Pater sine initio, sic et Filius sine initio est.
CAPUT II. De sapientia Dei, id est Filio Patris, quod ante omnem sit creaturam, et omnia per ipsam facta sint. Quod et Verbum Dei Deus sit in excelsis.
« Prior omnium creata est sapientia et intellectus prudentiae ab aevo. » Hanc sententiam sicut et illam in Proverbiis ubi scriptum est: « Dominus creavit me principium viarum suarum (Prov. VIII); de incarnatione Domini dictam Patres intelligunt. Quia sicut secundum divinitatem Filius a Patre ante omnia saecula natus est, ita ante omnia tempora in consilio Dei Patris praedestinatus est pro humani 109.0766A| generis salute temporaliter incarnari. Verbum enim creationis ad humanam non ad divinam pertinet naturam. Sed propter unitatem personae aliquando dicitur filius genitus, aliquando vero creatus: principium ergo viarum Dei est, ut ipse ait: « Ego sum via (Joan. XIV); » qui surgens a mortuis iter fecit Ecclesiae ad regnum Dei ad vitam aeternam. « In opera, inquit, sua: » qui ad redimenda opera Patris ex virgine creatus est. Suscipiens carnem, ut opera Patris a corruptelae servitio liberaret. Caro enim Christi propter opera, divinitas ante opera. Unde sequitur:
CAPUT III. Sequitur ut supra.
« Fons sapientiae verbum Dei in excelsis, et ingressus 109.0766B| illius mandata aeterna. » Origo omnis sapientiae a verbo Dei primum processit: quod Deus ex Deo semper cum Patre permanet in coelis; sed per dispensationem susceptae humanitatis ingressus est mundum, et dedit mandata salutis aeternae. Quod intelligens Petrus apostolus ad ipsum Dominum ait: « Tu verba vitae aeternae habes, et nos credimus quia tu es Christus, Filius Dei vivi (Joan. VI). » De cujus origine atque nativitate adhuc subjungitur.
CAPUT IV. De sapientia Dei prophetatum quia de Virgine ex Spiritu sancto Filius nasceretur.
« Radix sapientiae cui revelata est, et astutias illius quis agnovit? Disciplina sapientiae cui revelata 109.0766C| est, et manifestata? Et multiplicationem ingressus illius quis intellexit? Unus est Altissimus creator omnipotens, et rex potens et metuendus nimis, sedens super thronum illius, et dominans Deus. Ipse creavit illam in Spiritu sancto, et vidit, et dinumeravit, et mensus est. Et effudit illam super omnia opera sua, et super omnem carnem secundum datum suum, et praebuit illam diligentibus se. » Cum interrogat cui sapientiae radix revelata sit ac manifestata, et multiplicationem ingressus illius quis intellexerit, ostendit neminem posse profunditatem consilii Dei penetrare, aut magnitudinem bonitatis et misericordiae ejus, (unde ad liberationem et illuminationem humani generis ipse homo fieri dignatus est) comprehendere. Sicut et 109.0766D| Isaias propheta stupens mysterium nativitatis ejus ait: « Generationem autem ejus quis enarrabit? (Psal. LIII.) » Solus enim Deus Pater omnipotens unigeniti Filii sui adventum, per ipsum Verbum sibi coaeternum simul cum Spiritu sancto ordinavit atque disposuit, quomodo per virginis partum ad salutem mundi processerit, ut repararet creaturam, quam fecit ab initio, ac hominem (quem ipse creavit rectum, sed ille se per inobedientiam fecit perversum) iterum ad agnitionem et dilectionem sui revocaret, 109.0767A| dans illi donum Spiritus sancti, ut ipsius munere salvaretur et servaretur in aeternum.
« Timor Domini gloria et laetitia, et corona exsultationis. » Denique timor Domini certissima est salus hominis, qui coercet illum a peccatis, et dirigit in opere pietatis. De quo et per Psalmistam dicitur: « Beatus vir qui timet Dominum, in mandatis ejus cupit nimis. » Et paulo post: « Gloria et divitiae in domo ejus, et justitia ejus manet in saeculum saeculi (Psal. CXI). » Quoniam gloria virtutum et gloriatio rectae confessionis in praesenti vita illum comitantur: in futuro autem sequitur laetitia perpetuae vitae, et corona beatitudinis aeternae. Unde de eodem timore adhuc sequitur.
CAPUT V. De timore Dei, quod ipse sit initium sapientiae et electorum probatio
« Timor Domini delectabit cor, et dabit laetitiam et gaudium in longitudinem dierum. » Duae species timoris in divinis libris leguntur. Una enim est de qua Joannes ait: « Timor non est in charitate; sed perfecta charitas foras mittit timorem, quoniam timor poenam habet (I Joan. IV). » Hunc enim timorem illi habent qui propter metum gehennae peccare desinentes, vitam suam meliorare contendunt. Alia autem species timoris est, de qua in psalmo scriptum est: « Timor Domini sanctus permanet in saeculum saeculi (Psal. XVIII). » Duo namque sunt, ut diximus, timores. Unus quo timent homines Deum, ne mittantur in gehennam. Ipse est timor ille qui 109.0767C| introducit charitatem; sed sic venit, ut exeat. Si enim adhuc propter poenas times Deum, nondum amas quem sic times: non bona desideras, sed mala caves. Sed ex eo quod mala caves corrigis te, et incipis bona desiderare. Cum bona desiderare coeperis, erit in te timor sanctus. Ille scilicet ne ipsa bona amittas, non ille quo times ne mittaris in gehennam, sed ne te deserat praesentia Domini quem amplecteris, quo in aeternum frui desideras. De hoc scilicet timore dictum est: « Timor Domini delectabit cor (Eccl. I), » quia amore inenarrabili afficit mentem possessam. Et hic suavitatem tribuit internam, in futuro autem vitam aeternam. Quod ostendit sequens sententia, dicens:
109.0767D| « Dilectio Dei, honorabilis sapientia. Quibus autem apparuerit in visu diligunt eam in visione: et in agnitione magnalium suorum. Initium sapientiae timor Domini. » Omnino igitur charitas Dei vera est sapientia: haec per Spiritum sanctum, qui datus est nobis, diffunditur in cordibus nostris; et replet nos dulcedine dilectionis Dei et agnitione magnalium suorum. De quo Joannes in Epistola sua scribens, ait: « Vos unctionem habetis a sancto, qui nostis omnia, et non necesse habetis ut aliquis doceat vos, sed unctio ejus docet vos de omnibus (I Joan. II). » Unctio enim spiritalis ipse est Spiritus sanctus, cujus sacramentum est in unctione visibili, cujus gratia participem sui instruit de omnibus, quia nisi idem Spiritus cordi adsit audientis, otiosus est sermo 109.0768A| doctoris. Charitas vero Dei, quae certissimum donum est Spiritus sancti, citissime ad intelligenda atque observanda Dei mandata cor quod implet, inflammat. Ipsa facit bonum incipere, ipsa et perficere, ipsa et remuneratio nostra erit in futura vita. De quo Propheta ad Dominum dicit: « Adimplebis nos laetitia cum vultu tuo, delectationes in dextera tua usque in finem (Psal. XV). »
« Timenti Dominum bene erit in extremis, et in die defunctionis suae benedicetur, et cum fidelibus in vulva concreatus est, et cum electis feminis graditur, et cum justis et fidelibus agnoscitur. » Quicunque enim propter timorem Dei in credulitate et doctrina atque operatione servat regulam justitiae, in extremis, hoc est, post obitum praesentis 109.0768B| vitae, benedictionem aeternae beatitudinis percipiet. Hic cum fidelibus in vulva matris Ecclesiae renatus atque nutritus est: et cum electis feminis graditur, quia sanctis animabus sociabitur; et cum justis fidelibus agnoscetur, quando in die novissima cum caeteris sanctis a dextris judicis collocatus ab ipso Domino audiet: « Euge, serve bone et fidelis, quia super pauca fuisti fidelis, super multa te constituam, intra in gaudium Domini tui (Matth. XXV). »
« Timor Domini scientiae religiositas. Religiositas custodiet et justificabit cor, jucunditatem atque gaudium dabit. » Qui sine timore Dei observationem mandatorum illius, religiositatem scientiae sibi pollicetur, fallit semetipsum. Unde dicit Jacobus apostolus: « Si quis putat se religiosum esse, non 109.0768C| refrenans (Jac. I) linguam suam, sed seducens cor suum, hujus vana est religio. Qui statim ostendit subjungens, qualis esse debet vera religio: « Religio, inquit, munda et immaculata apud Deum et Patrem haec est: Visitare pupillos et viduas in tribulatione eorum, et immaculatum se custodire ab hoc saeculo (Ibid.). » Namque in eo quod pupillos et viduas in tribulatione eorum visitare jussit, cuncta quae erga proximum misericorditer agere debemus insinuat, quod quantum valeat, ipso judicii tempore pandetur, ubi dicturus est judex: « Quandiu fecistis uni ex his fratribus meis, mihi fecistis (Matth. XXV). » Porro in eo quod immaculatos nos ab hoc saeculo custodire praecepit, universa in quibus nos ipsos castos servare decet, ostendit.
109.0768D| « Plenitudo sapientiae est timere Deum, et plenitudo a fructibus illius. » Quanto quis Deum magis timet, tanto sapientior apparet; et quanto sapientior, tanto plenior fructibus bonorum operum. Non enim timor Dei timor est otiosus, sed donis virtutum replet vitam hominis, et thesauris scientiae spiritalis cor ejus illustrat.
« Corona sapientiae, timor Domini, replens pacem, et salutis fructum; et vidit, et dinumeravit eam. » Quod timor Dei illi qui sapienter graditur coronam conferat vitae aeternae certissimum est, quia ipse in cujus conspectu omnia sunt opera nostra certo numero, unicuique servat condignam retributionem. Nec in oblivione unquam bona merita coram eo 109.0769A| erunt, sed pacem et salutis fructum pro eis recompensat. Unde ipsa Veritas discipulis suis ait: « Vestri capilli capitis omnes numerati sunt: gaudete et exsultate, quoniam merces vestra multa est in coelis (Matth. X). »
« Utraque autem sunt dona Dei. » Sapientia videlicet et timor Dei: « Quia omne datum et omne donum perfectum desursum est, descendens a Patre luminum (Jac. I). »
« Scientiam et intellectum prudentiae sapientia compartietur, et gloriam tenentium se exaltat. » Ostendit quod per sapientiam divinam habet homo scientiam devitandi malum et intellectum faciendi bonum. Utrumque enim ipsa in auditore suo operatur, et ad aeternam gloriam se rite tenentem in fine 109.0769B| exaltat: quae alibi ita loquitur dicens: « Qui audit me, non confundetur; et qui operantur in me, non peccabunt; qui elucidant me, vitam aeternam habebunt (Eccl. XXIV). »
« Radix sapientiae est timere Dominum: rami enim illius longaevi. » Quia nimirum: « Initium sapientiae timor Domini, intellectus bonus omnibus facientibus eum. » Rami ergo sapientiae sententiae sunt Scripturarum sacrarum, quas per totum orbem terrarum ad utilitatem hominum evangelica expandit doctrina. Unde in Evangelio Dominus de grano sinapis parabolam proferens, volucres coeli dixit habitasse in ramis ejus. Quomodo autem sunt longaevi rami sapientiae, Dominus in Evangelio demonstrat, dicens: « Iota unum aut unus apex non praeteribit a 109.0769C| lege, donec omnia fiant. Coelum et terra transibunt, verba autem mea non transibunt (Matth. V). »
« In thesauris sapientiae intellectus et scientiae religiositas. » Quando in legis Domini meditatione utrumque declaratur, et quomodo devitanda sunt peccata et errores; et quomodo discenda est spiritalis sapientia, et exercenda operatio bona, in quibus duobus religiositas vera consistit.
« Exsecratio autem peccatoribus sapientia. » Quia abominabilis est illa doctrina apud perversos, quae prohibet peccata, et carnalia sequi desideria, sicut et in Proverbiis scriptum est: « Non amat pestilens eum qui se corripit, nec ad sapientes graditur. Doctrina mala deserentium viam vitae: qui increpationes odit, morietur (Prov. XV). »
109.0769D| « Timor Domini expellit peccatum; nam qui sine timore est, non potest justificari. » Superius scriptum est quod initium sapientiae sit timor Domini: quia initium conversionis ad Deum et iter est ad justitiam. Nunc autem dicit timorem Dei expellere peccatum, quia qui per poenitentiam mundat hominem a peccatis perpetratis, aut coercet illum sive prohibet a nondum commissis. Qui autem spernit Deum, nullo modo ad justitiae palmam pervenire poterit.
« Iracundia enim animositatis illius subversio illius est. » Profecto quia is qui per timorem Dei se a vitiis cohibere non vult, in peccati voraginem cadit et praecipitatur in mortem.
109.0770A| « Usque in tempus sustinebit patiens; et postea redditio jucunditatis. » Ille vere patiens est, qui sustinet aequanimiter adversa; et non mala pro malis, sed bona pro malis laedenti se tribuit. Sicut de capite nostro Petrus apostolus testatur, dicens: « Christus passus est pro nobis, relinquens vobis exemplum ut sequamini vestigia ejus: qui peccatum non fecit, nec inventus est dolus in ore ejus; qui cum malediceretur, non remaledicebat; cum pateretur, non comminabatur; tradebat autem judicanti se injuste, etc. (I Petr. II). »
« Bonus sensus usque in tempus abscondet verba illius, et labia multorum enarrabunt sensum illius. » Hinc in Proverbiis scriptum est: « Labia sapientium custodiunt eos (Prov. XIV). » Et item. 109.0770B| « Astutus (inquit) omnia agit cum consilio. Qui autem fatuus est, aperit stultitiam (Prov. XIII). » Igitur sapientis hominis est verba tentare, et omnia modeste agere. Cujus tamen temperantia plurimo rum voces et actus laudantes praedicant. Nec potest abscondi, quod justitia dictat manifestari.
CAPUT VI. Hortatur Sapientia concupiscentes se servare mundata: sic in Evangelio Dominus docet.
« Fili, concupiscens sapientiam conserva justitiam, et Deus praebebit illam tibi. » Qualiter ad sapientiae perceptionem pervenire possimus, ipsa sapientia tramitem nobis demonstrat: quia sine conservatione justitiae nemo perveniet ad culmen sapientiae. Unde et Jacobus apostolus docet, dicens: 109.0770C| « Si quis autem vestrum indiget sapientia, postulet a Deo, qui dat omnibus affluenter, et non improperat; et dabitur ei (Jac. I). » Item: « Quis sapiens, inquit, et disciplinatus inter vos? ostendat bonam conversationem in mansuetudine sapientiae (Ibid. III). » De quo consequenter subditur:
« Sapientia enim et disciplina, timor Domini; et quod beneplacitum est illi, fides et mansuetudo; et adimplebit thesauros illius. » Jam saepe dictum est, quod timor Domini sapientiae et disciplinae est custodia: cui bene conveniunt fides recta, et morum temperantia: « quia impossibile est sine fide placere Deo (Heb. XI); » et omnis bonorum vita tranquilla est. Unde virtus et sapientia Dei Christus, in Evangelio discipulos suos docuit, dicens: « Discite a me 109.0770D| quia mitis sum et humilis corde; et invenietis requiem animabus vestris (Matth. XI). » Et apte dicitur, quod impleat thesauros illius, quia qui vere timet Deum, non potest esse sine fide et bonis operibus: quae timentem Deum sacris virtutibus implent, et faciunt eum esse acceptabilem Deo. Unde in Ecclesiaste scriptum est: « Homini bono in conspectu suo dedit Deus sapientiam et scientiam et laetitiam. Peccatori autem dedit afflictionem et curam superfluam (Eccle. II). »
« Non sis incredibilis timori Domini, et ne accesseris ad illum duplici corde. » Credere enim oportet accedentem ad Deum, ut Paulus testatur « quia est, et inquirentibus se remunerator fit: » et qui 109.0771A| « simplici corde quaerit Deum, inveniet illum (Heb. XI). » Unde scriptum est: « Simplicitas justorum diriget eos, et supplantatio perversorum vastabit illos (Prov. XI). » Omnis quippe qui duplici animo et non sincera fide ac bona intentione se Deum arbitratur invenire posse, semetipsum fallit. Unde Jacobus ait: « Qui enim haesitat, similis est fluctui maris qui a vento movetur et circumfertur. Vix duplex animo inconstans est in omnibus viis suis (Jac. I). » Vir duplex est animo, qui et hic vult gaudere cum saeculo, et illic regnare cum Christo. Item vir duplex est animo, qui in bonis quae facit non retributionem interius, sed exterius favorem quaerit.
« Ne fueris hypocrita in conspectu hominum, et non scandalizeris in labiis tuis. » Pessimum genus 109.0771B| est hypocritarum, qui omnia ficte agunt; et aliud gestant corde, aliud quoque ostendunt operatione. Horumque omnium nequissimi sunt haeretici, de quibus in Evangelio Dominus ait: « Attendite autem vobis a falsis prophetis, qui veniunt ad vos in vestimentis ovium, intrinsecus autem sunt lupi rapaces (Matth. VII): » hi pravo corde machinantur malum, et omni tempore jurgia seminant, ut incedentes viam veritatis subvertant: quos maxime cavere necessarium est. Unde per Salomonem dicitur: « Consilium custodiet te, et prudentia servabit te, ut eruaris de via mala et ab homine qui perversa loquitur. Qui relinquit iter rectum, et ambulat per vias tenebrosas, ut eruaris a muliere aliena et ab extranea 109.0771C| quae mollit sermones suos, et relinquit ducem pubertatis suae, et pacti Dei sui oblita est. Inclinata est enim ad mortem domus ejus, et ad inferos semitae ipsius: omnes qui ingrediuntur ad eam non revertentur, nec apprehendent semitas vitae (Prov. II).
« Attendite in illis ne forte cadas, et adducas animae tuae inhonorationem, et revelet Deus absconsa tua, in medio synagogae elidat te: quoniam accessisti maligne ad Deum, et cor tuum plenum est dolo et fallaciae. » Manifestum est quod qui sequitur haereticos animae suae acquirit damnationem, quando in judicio divino revelabuntur occulta cordium, et justus judex reddet unicuique secundum opera sua; et disperdet omnes qui loquuntur mendacium, 109.0771D| quia virum sanguinum et dolosum abominabitur Dominus. Unde ipsa Veritas in Evangelio discipulos suos admonet, dicens: « Attendite a fermento Pharisaeorum quod est hypocrisis (Luc. XII). » Et mali servi ruinam, qui conservos suos percutit, manducat, et bibit cum ebriis alibi testatus est, dicens: « Veniet Dominus servi illius in die qua non sperat, et hora qua ignorat; et dividet eum, partemque ejus ponet cum hypocritis. Illic erit fletus et stridor dentium (Matth. XXIV).
CAPUT VII. Sapientia monet accedentes ad servitutem Dei stare in justitia et timore, et animam praeparare ad tentationem, quoniam, secundum Apostolum dicentem: Omnes qui volunt pie vivere in Christo persecutionem patiuntur
(CAP. II.) « Fili, accedens ad servitutem Dei, sta in justitia et timore: et praepara animam tuam ad tentationem. » Cum prius doceret quid vitandum sit, nunc demonstrat quid agendum est: hoc est, ut qui divino servitio se rite mancipare vult, maneat in justitia, et timorem Dei servet; sicque animam suam praeparet ad tentationem, quia impossibile est ut is qui se tentat ab illecebris mundi abstinere et Dei mandata custodire, adversa mundi non patiatur. 109.0772B| « Omnes enim, juxta Pauli sententiam, qui pie volunt vivere in Christo, persecutionem patiuntur (II Tim. III). » Quanto enim quis se a mundi amore avertere certat, et ad servitium Dei coadunare festinat, tanto graviora bella ac tentamenta ab hostibus tolerat. Quisquis enim accingi in divino servitio properat, quid aliud quam se contra antiqui adversarii certamen parat? ut liber in certamine ictus suscipiat, qui quietus sub tyrannide in captivitate serviebat. Sed in eo ipso quod mens contra hostem accingitur, quo alia vitia subiit, aliis reluctatur. Aliquando tamen de culpa aliquid quod non valde noceat remanere permittitur. Et saepe mens, quae adversa multa et fortia superat, unum in se et fortasse minimum et quamvis magna intentione invigilet, 109.0772C| non expugnat: quod divina nimirum dispensatione agitur, ne ex omni parte virtutibus splendens in elatione sublevetur. Ut dum parvum quid reprehensibile videt, sed tamen hoc subigere non valet, nequaquam sibi, sed auctori victoriam tribuat, in his quae subigere fortiter valet. Sed quia humilitas et patientia illi necessaria est, et ut se documentis divinae legis coaptet, ut sciat qualiter usque ad finem vitae in servitio Dei perseverare debeat, hinc subditur.
« Deprime cor tuum, et sustine. Inclina aurem tuam et suscipe verba intellectus, et ne festines in tempore obductionis. Sustine sustentationes Dei. Conjungere Deo et sustine, ut crescat in novissimo vita tua. » Deprimere cor jubet, ut in elatione non 109.0772D| tumescat; sustinere mandat, ut in tribulationibus non deficiat, imo longanimis fiat. Sed quia haec nemo perfecte agere novit, nisi ille qui ex divinis praeceptis haec didicit, ideo ad meditationem legis Dei eum mittit. Et quia non sufficit bene incipere, nisi studuerit usque in finem in eo perseverare, ideo jubet ut non pusillanimitate fractus, celerem finem laborum exoptet; sed secundum voluntatem creatoris sui aequanimiter sustinendo ipsius judicium magis exspectet. Unde adhuc sequitur.
« Omne quod tibi applicitum fuerit accipe, et in dolore sustine, et in humilitate tua patientiam habe. Quoniam in igne probatur aurum et argentum: homines vero receptibiles in camino humiliationis. » 109.0773A| Ut autem in tempore castigationis atque examinationis nostrae longanimes ac fortes simus Psalmista hortatur nos, dicens: « Viriliter agite, et confortetur cor vestrum, omnes qui speratis in Domino (Psal. XXVI). » De quo et in Evangelio scriptum est: « Qui verbum Dei retinet corde perfecto et optimo, fructum afferet in patientia (Luc. VIII). » Sic et ipsa Veritas apostolis ait: « In patientia vestra possidebitis animas vestras (Ibid. XXI). » Idcirco possessio animae in virtute patientiae ponitur, quia radix omnium custosque virtutum patientia est. Sciendumque quod tribus modis patientia exerceri solet. Alia namque sunt quae a Deo, alia quae ab antiquo adversario, alia quae a proximo sustinemus. A proximo namque persecutiones, damna et contumelias; 109.0773B| ab antiquo adversario tentamenta; a Deo autem flagella toleramus. Sed in omnibus tribus his modis vigilanti oculo semetipsam debet mens circumspicere, ne contra mala proximi pertrahatur ad retributionem mali; ne contra tentamenta adversarii seducatur ad delectationem vel consensum delicti; ne contra flagella opificis ad excessum proruat murmurationis. Perfecte enim adversarius vincitur, quando mens nostra et inter tentamenta ejus a delectatione atque consensu, et inter contumelias proximi custoditur ab odio, et inter flagella Dei compescitur a murmuratione: nec haec agentes, retribui nobis praesentia bona requiramus. Nam pro labore patientiae bona speranda sunt sequentis vitae, ut tunc praemium nostri laboris incipiat, quando omnis labor 109.0773C| jam funditus cessat.
« Crede Deo, et recuperabit te, et dirige viam tuam et spera in illum. » Fidem in omnibus hunc servare oportet, quem dolor et afflictio tentat, et dirigere gressus operum suorum ante conspectum Domini, et spem suam in Deo ponere, quia qui confidit in illum, non confundetur. De quo Propheta ait: « Revela ad Dominum viam tuam, et spera in eum, et ipse faciet (Psal. XXXVI). » Hinc et Jeremias: « Benedictus, inquit, vir qui confidit in Domino et erit Dominus fiducia ejus, et erit quasi lignum quod transplantatur super aquas; quod ad humorem mittit radices suas, et non timebit cum venerit aestus; et erit folium ejus viride: et in tempore siccitatis non erit sollicitum; nec aliquando desinet facere fructum 109.0773D| (Jer. XVII). »
« Serva timorem illius, et in illo veterasce. » Hoc est, permane, quia timenti Dominum bene erit in novissimo. Exspectatio Israel, Salvator ejus in tempore tribulationis. Unde adhuc subditur.
CAPUT VIII. Sapientia hortatur timentes Dominum sperare in illum, id est, ut spe certi sint, ne fiat timor inanis.
« Metuentes Deum sustinete misericordiam ejus: et non deflectatis ab illo, ne cadatis. » Beneplacitum est enim Domino super timentes eum, et in eos qui sperant in misericordia ejus. Qui enim veraciter metuit Dominum, patienter sustinet, et exspectat 109.0774A| largitionem miserationis ejus; qui autem per pusillanimitatem et impatientiam ab illo declinaverit, ruinae proximus erit. Unde per Jeremiam dicitur: « Omnes qui te derelinquunt, confundentur; recedentes a te, in terra scribentur. Quoniam dereliquerunt venam aquarum viventium Dominum. (Jer. XVII). »
« Qui timetis Dominum, credite illi, et non evacuabitur merces vestra. Qui timetis Dominum, sperate in illum; et in oblectatione veniet vobis misericordia. Qui timetis Dominum diligite illum, et illuminabuntur corda vestra. » Bene quippe hortatur illum qui timet Dominum ut credat illi, quatenus ad certam proveniat mercedem, quia juxta prophetae sententiam: « Justus ex fide vivit (Habac. II). » Et in Evangelio Dominus: « Confide, inquit, fili, remittuntur 109.0774B| tibi peccata tua (Matth. IX). Et alibi: « Fides tua te salvum fecit (Luc. VIII). » Sic et illi qui sperat in Domino, desiderata proveniet misericordia; et qui diligit illum, per Spiritus sancti gratiam lumen sapientiae capacius percipiet. Nota, lector, quod timentibus Dominum trinam facit discretionem: nam primum illos jubet credere Deo; secundo sperare in illum; tertio diligere illum: quia fide, spe et charitate omnis anima fidelis colit Deum. Et per has species perveniet ad contemplationem sanctae Trinitatis, quae est illi merces vera in beatitudine sempiterna.
« Respicite, filii, nationes hominum, et scitote quia nullus speravit in Domino et confusus est; permansit in mandatis ejus, et derelictus est. Et quis invocavit 109.0774C| illum, et despexit eum: quoniam pius et misericors est Deus, et remittet in tempore tribulationis peccata omnibus exquirentibus se in veritate. » Ergo et hic sicut in superiore commate triplicem facit distinctionem, dicens: Nullum sperare in Domino, et confusum esse; permanere in mandatis ejus, et derelictum esse; invocasse illum, et despectum fuisse. « Quia corde creditur ad justitiam, ore autem confessio fit in salutem; et omnis qui facit voluntatem Patris coelestis, ipse intrabit in regnum coelorum (Rom. X). » Et bene dicit remitti a Domino in tempore tribulationis peccata omnibus exquirentibus se in veritate, quia « sacrificium Deo est spiritus contribulatus: cor contritum et humiliatum non spernit (Psal. L); » et « Prope est Dominus 109.0774D| omnibus invocantibus se in veritate, voluntatem timentium se faciet, et orationes eorum exaudiet. et salvos faciet eos. »
« Vae duplici corde, et labiis sceleratis, et manibus malefacientibus, et peccatori terram ingredienti duabus viis. » Superius admonuit ne quis duplici corde accederet ad Dominum. Nunc autem dicit vae esse duplici corde, et labiis sceleratis, et manibus malefacientibus: quia qui prava cogitat, et perversa loquitur, atque iniquis insistit operibus, nisi poenitentia intervenerit, vae illi perpetuum remanebit. Quod autem subditur:
« Vae peccatori terram ingredienti duabus viis. » Duabus ergo viis peccator terram ingreditur, quando 109.0775A| male facit et sperat sibi bona provenire posse, juxta illud quod scriptum est: « Faciamus mala, ut veniant bona (Rom. III). » Quorum damnatio justa est, vel quando carnis sectatur opera in concupiscentiis ejus, et spiritus sanctificatione se arbitratur perfici posse in timore Dei; vel quando et Dei est quod opere exhibet, et mundi quod per cogitationem quaerit. Omnes autem isti juxta Jacobi sententiam inconstantes sunt in omnibus viis suis: quia facillime in adversis saeculi deterrentur et prosperis irretiuntur.
« Vae dissolutis corde, qui non credunt Deo: ideo non protegentur ab eo. » Adhuc perseverat in ratione pristina, ut doceat nos errores cavere et veritatem amare. Oportet quippe ut sinceritatem fidei 109.0775B| servet, et constantiam mentis habeat, quicunque a Deo protegi desiderat, quia ille qui fide dubitat ac spe vacillat, consequens est ut ad coronam non perveniat, quae solis fidelibus ac Dominum veraciter timentibus, hoc est, qui fructum bonorum operum in patientia proferunt, repromittitur. Illis autem, qui per apostasiam sive haeresim a fide discedentes, pravisque operibus insistentes, derelicto veritatis tramite, in vitiorum voraginem incidunt, ira et tribulatio atque angustia perpetualiter remanebunt. Sicut Paulus testatur, dicens: « His quidem, qui secundum patientiam boni operis, gloriam et honorem et incorruptionem quaerunt vitam aeternam. His autem, qui ex contentione et qui non acquiescunt veritati, credunt autem iniquitati, ira et indignatio, 109.0775C| tribulatio et angustia in omnem animam hominis operantis malum (Rom. II). Unde adhuc sequitur:
CAPUT IX. Sapientia comminatur his qui post sustinentiam derelinquunt vias rectas et vadunt per vias pravas.
« Vae his qui perdiderunt sustinentiam, et qui dereliquerunt vias rectas, et diverterunt in vias pravas; et quid facietis, cum inspicere coeperit Deus? » Licet omni tempore inspicere Deus credatur bonos ac malos, et nihil eum possit latere, tamen usu Scripturarum frequentissimo tunc dicitur inspicere, quando vel probare vel improbare aliquid dignoscitur. Quid ergo facturi erunt qui vias deseruerunt rectas, et se implicaverunt iniquis operibus, quando 109.0775D| jam judicii aderit tempus, et nullus datur locus poenitentiae? quando, juxta Sophoniam, « Dies Domini magnus veniet, dies irae, dies tribulationis et angustiae, dies calamitatis et miseriae, dies tenebrarum et caliginis, dies nebulae et turbinis, dies tubae et clangoris. Super civitates munitas et super angulos excelsos, et tribulabuntur homines, et ambulabunt caeci: quia Domino peccaverunt, et effundetur sanguis eorum sicut humus, et corpus eorum sicut stercora. Sed et argentum eorum et aurum non poterit liberare eos in die irae Domini. In igne zeli ejus devorabitur omnis terra, quia consummationem cum festinatione faciet cunctis habitantibus terram (Soph. I). In hac autem vita Deus exspectat et accipit conversionem 109.0776A| nostram; in illa autem reddet unicuique secundum opera sua.
« Qui timent Dominum, non erunt incredibiles verbo illius; et qui diligunt illum, conservabunt viam illius. Qui timent Dominum, inquirent quae beneplacita sunt illi; et qui diligunt eum replebuntur lege ipsius. » Alternando loquitur de timore et dilectione Dei, quoniam « timor Domini sanctus permanet in saeculum saeculi; » et « omnis qui diligit ex Deo natus est, et cognoscit Deum. » Ille ergo qui timet Dominum, et qui diligit illum, credit Scripturis sacris, et servat operando praecepta Domini, et semper meditando quaerit quae beneplacita sunt illi, sicque replebitur sapientia et charitate Dei. « Finis enim praecepti est charitas de corde 109.0776B| puro, et conscientia bona, et fide non ficta (I Tim I). » et qui diligit proximum, legem implevit.
« Qui timent Dominum praeparabunt corda sua, et in conspectu illius sanctificabunt animas suas. » O quam felix anima quae quotidie mundat cor suum et cogitationes suas, quatenus suscipiat in se habitatorem Deum, cujus quicunque possessor est, nullo bono eget, quia omnium bonorum auctorem in se habet, et quia necesse est in mundatione cordis custodia mandatorum Dei cum patientia boni operis, quo pervenitur ad perfectam agnitionem divinitatis, sequitur:
« Qui timent Dominum custodiunt mandata illius: et patientiam habebunt usque ad inspectionem illius, dicentes: Si poenitentiam non egerimus, incidemus 109.0776C| in manus Dei et non in manus hominum: secundum enim magnitudinem illius, sic et misericordia ipsius cum ipso est. » Mos quidem est sanctorum semetipsos peccatores accusare, quatenus condignam humilitatis suae accipiant mercedem, quia sicut humilitati praemium, sic et superbiae poena deputatur. Dicit enim manifeste Joannes apostolus: « Si dixerimus quoniam peccatum non habemus, ipsi nos seducimus, et veritas in nobis non est. Si confiteamur peccata nostra, fidelis est et justus, ut remittat nobis peccata nostra, et emundet nos ab omni iniquitate (I Joan. I). » Unde subjunxit: « Secundum enim magnitudinem illius, sic et misericordia ipsius cum ipso. » Quia, ut propheta testatur, « secundum altitudinem coeli a terra confirmavit Dominus 109.0776D| misericordiam suam super timentes eum (Psal. CII). » Et item: « Misericordia, inquit, Domini a saeculo et usque in saeculum saeculi super timentes eum, et justitia ejus super filios filiorum custodientibus testamentum ejus, et memoria retinentibus mandata ejus ut faciant ea (Ibid.).
(CAP. III.) « Filii sapientiae, Ecclesia justorum: et natio illorum obedientia et dilectio. » Filios sapientiae merito dicit esse Ecclesiam justorum, quia qui vere sapiens est, verus est justitiae cultor, quoniam vera sapientia veraciter justitiae dictat normam. Natio, inquit, illorum obedientia et dilectio. Quomodo autem nationem vocat justorum obedientiam et dilectionem? Cum obedientia et dilectio virtutes 109.0777A| sint, quae habentur a justis. Nisi quia tropica locutione per ipsas virtutes exprimit virtutum possessores.
« Judicium patris audite, filii, et sic facite ut salvi sitis. » Pater universorum naturaliter Deus est, ex quo omnis paternitas in coelis et in terris nominatur; quia ex ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia: qui diligit ea quae fecit, ut in hoc permaneant quod facta sunt. Qui enim hujus Patris audierit judicium et fecerit ejus praecepta, procul dubio salvus erit. Cujus mandatum est, ut etiam patri temporali et matri honoris reverentia exhiheatur. Ut est illud: « Honora patrem tuum et matrem, ut sis longaevus super terram, quam Dominus Deus tuus daturus est tibi (Exod. XX). » Unde sequitur.
109.0777B| « Deus enim honoravit patrem in filiis; et judicium matris exquiret in filios. » Cui ergo Deus honorem in progenie sua constituit, non est fas, ut a filiis suis inhonoretur, quia Dominus suo judicio exquiret, qualiter ejus praeceptum servetur: cujus secutores coronantur, et contemptores punientur.
« Qui diligit Deum, exorabit pro peccatis, et continebit se ab illis, in oratione dierum exaudietur. » Ille quippe « qui diligit Deum, » ut ipse in Evangelio testatur, « mandata ejus servat (Joan. XIV), et continet se a peccatis, quantum humanae fragilitatis possibilitas sinit, et tamen pro excessibus suis, non desinit quotidie orare, quia scit misericordem judicem ejus preces sic omni tempore exaudire, et quia Scriptura testante, honor parentum, primum mandatum 109.0777C| est in repromissione (Exod. XX): inde adhuc subditur.
« Et sicut qui thesaurizat, ita et qui honorificat matrem suam. » Bene thesaurizat qui honorificat matrem suam, quia pro custodia mandatorum Dei, qui jussit honorare parentes, praemia aeternae vitae percipiet.
CAPUT X. Honorandos parentes a filiis, ut benedictio parentum filiis prosit.
« Qui honorat patrem jucundabitur in filiis, et in die orationis suae exaudietur. » Filios hic vel sobolem discipulos appellat, in quorum nutrimento saepe gaudebit, qui suis magistris vel parentibus, antea 109.0777D| aurem obedientiae inclinavit. Sed quia secundum historiam ubique hoc non evenit, ut honoratores parentum suorum vel magistrorum, filios sive discipulos habeant sibi devotos. Cum saepe legimus sanctorum virorum degenerasse sobolem, et a semita deviasse majorum. Juxta tropologiam magis mihi videtur convenire quod dicitur, ut filios accipiamus fructum bonorum operum. Qui ergo obediens praeceptis Dei honorat parentes vel praeceptores suos, in multiplicatione bonorum actuum laetabitur in fine dierum, et sicut illius qui avertit aures, ne audiat legem, oratio erit exsecrabilis, ita hujus qui obedit praeceptis Dei, dirigetur oratio sicut incensum in conspectu Altissimi.
109.0778A| « Qui honorat patrem suum, vita vivet longiore, et qui obedit patri, refrigerabit matrem. » Vita vivet feliciter longiore, qui remuneratus a Domino aeterna fruetur requie. Ille refrigerabit matrem, qui obedit patri: quia matrem Ecclesiam laetificat, qui obediens est praeceptis aeterni Patris.
« Qui timet Deum honorat parentes, et quasi dominis serviet his qui se genuerunt in opere et sermone, et omni patientia. » Nota quod dicit his deberi famulatum instanter exhiberi, qui se genuerunt non ex vulva ventris, sed in opere et sermone et patientia, ut ostendatur spiritalis pater maxime dignus honore esse: cujus rei memor Apostolus, scripsit ad discipulos, quos ipse per Evangelium genuit, dicens: « Rogamus vos, fratres, ut noveritis eos qui 109.0778B| laborant inter vos, et praesunt vobis in Domino, et monent vos: ut habeatis illos abundantius in charitate; propter opus illorum pacem habete cum eis (I Thes. V). » Et ad Timotheum: « Qui bene praesunt, inquit, presbyteri, duplici honore digni habeantur: maxime qui laborant in verbo et doctrina » quia « dignus est operarius mercede sua (I Tim. V). »
« Honora patrem tuum, ut superveniat tibi benedictio a Deo, et benedictio illius in novissimo maneat. » Honor patris sive spiritalis, sive carnalis benedictionem a Domino promeretur; et apte dicitur, quod « in novissimo benedictio illius maneat, » quia aeterna mercede recompensatur.
« Benedictio patris firmat domos filiorum; maledictio autem matris eradicat fundamenta. » Inveniuntur 109.0778C| patriarchae quibusdam filiis suis benedixisse, ut Noe, Sem, et Japhet (Gen. IX); posteritatem autem Cham maledixisse (Ibid. XXV). Benedixit autem Abraham Isaac filio suo, et Isaac Jacob (Ibid. XXVII), et Jacob duodecim patriarchis singulas benedictiones dedit (Ibid., XLIX). In quibus omnibus benedictionibus ille praefigurabatur, qui de patriarcharum stirpe secundum carnem descendit, Christus utique Salvator noster, qui est super omnia Deus benedictus in saecula. Quomodo autem maledictio parentum noceat soboli, ostenditur in semine Cham. Cujus progenies a filiis Sem, hoc est filiis Istrael, a terra repromissionis exstirpata atque deleta est.
« Ne glorieris in contumelia patris tui, non enim 109.0778D| est tibi gloria ejus confusio. Gloria enim hominis ex honore patris sui, et dedecus filii pater sine honore. » Quod autem contumelia patris vel magistri Deo displiceat, multis probatur exemplis. Nam nudatum patrem suum Cham irrisit, et servitutem perpetuam semen ejus inde sustinuit. Absalon David de sede regni sui expulit, concubinasque ejus stupravit; sed morte condignas poenas luit. Sic et Elisaei prophetae calvitium pueri Bethel irriserunt, et egredientes duo ursi de saltu quadraginta duos pueros ex eis laceraverunt: cujus mysterii ratio in Christi passione completa est, quem puerilis stultitia Judaeorum in Calvariae loco crucifixum irrisit. Sed quadragesimo secundo anno post ascensionem 109.0779A| ejus ad coelos, duo ursi, hoc est Vespasianus et Titus, de saltu gentium egressi, illusores saevissime laniaverunt.
CAPUT XI. Senecta patris gubernanda a filiis suis.
« Fili, suscipe senectam patris tui, et ne contristes eum in vita illius; et si defecerit sensu, veniam da, et ne spernas eum in virtute tua. » Bene convenit, ut filii atque discipuli honoribus atque solatiis foveant parentes et nutritores suos, quia charitatis affectus magis in hoc augetur. Unde Paulus praecepit viduis mutua invicem reddere parentibus, quia hoc acceptum est coram Domino. Hinc et ipse Dominus in Evangelio reprehendit Scribas et 109.0779B| Pharisaeos, quod traditionibus suis legis Dei sinceritatem corrumperent, dicens ad eos: « Quare et vos transgredimini mandatum Dei propter traditionem vestram? Nam Deus dixit: Honora patrem et matrem, et qui maledixerit patri vel matri, morte moriatur. Vos autem dicitis: Quicunque dixerit patri vel matri, munus quodcunque est ex me, tibi proderit; et non honorificabit patrem suum aut matrem, et irritum fecistis mandatum Dei propter traditionem vestram (Matth. XV). » Honor quippe in Scripturis non tantum in salutationibus et officiis deferendis, quantum in eleemosyna ac munerum collatione sentitur. « Honora, » inquit Apostolus, « viduas, quae vere viduae sunt (I Tim. V). » Hic etiam honor donum intelligitur. Sic et subsequenter de 109.0779C| munificentia quae exhibetur parentibus, hic subjungitur.
« Eleemosyna enim patris non erit in oblivione; nam pro peccato matris restituetur tibi bonum; et in justitia aedificabitur tibi. » Misericordiae ergo affectus cum pietatis operibus, nunquam oblivioni tradetur. Unde Dominus ait: « Beati misericordes, quoniam ipsi misericordiam consequentur (Matth. V). » Et in Proverbiis: « Foeneratur, inquit, Domino, qui miseretur pauperis, et vicissitudinem suam reddet ei (Prov. XIX). » Quod autem dicit: « Pro peccato matris restituetur tibi bonum. » Peccatum hic tropica locutione ipsam eleemosynam nuncupat, quae delet peccata. Sicut et alibi hostiam, quae pro peccato offertur, peccatum vocat. 109.0779D| Ut est illud: « Ponat manum suam super caput peccati sui, et sic eam Domino offerat. » Qui ergo in parentibus et caeteris indigentibus misericordiae exercet opera, sine dubio justitiae suae recipiet praemium, et a peccatis absolutus mercedem vitae possidebit aeternae. Unde et sequitur.
« In die tribulationis commemorabitur tui, et sicut in sereno glacies solventur peccata tua. » Hinc et Daniel propheta Nabuchodonosor regi hujuscemodi consilium dedit, dicens: « Consilium meum, o rex, placeat tibi, et peccata eleemosynis redime, et iniquitates tuas misericordiis pauperum, forsitan ignoscet Deus delictis tuis (Dan. IV). » De quo et ipsa Veritas in Evangelio ait: « Date eleemosynam, 109.0780A| et ecce omnia munda sunt vobis (Luc. XI). » Unde et in futuro judicio dicturus est eis, qui ad dexteram ejus consistunt: « Venite, benedicti Patris mei, percipite regnum, quod vobis paratum est ab origine mundi. Esurivi enim, et dedistis mihi manducare; sitivi, et dedistis mihi bibere, etc. (Matth. XXV). » Sicut et in Proverbiis scriptum est: « Qui pronus est ad misericordiam benedicetur. »
« Quam malae famae est, qui relinquit patrem; et est maledictus a Deo, qui exasperat matrem. » Impietatis crimine reus tenetur, qui irreligiosus est in parentes; et maxime ille, qui spiritalem patrem vel matrem pravis sermonibus atque iniquis operibus exacerbat. Ideo necesse est ut sequentis sententiae doctrina servetur, ita dicens.
CAPUT XII. Docet Sapientia in mansuetudine opera quae ad cultum Dei pertinent praecipienda.
« Fili, in mansuetudine opera tua perfice, et super omnium gloriam diligeris. Quanto magnus es, humilia te in omnibus, et coram Deo invenies gratiam, quoniam magna potentia Dei solius, et ab humilibus honoratur. » Mansuetudo enim et humilitas maximam gratiam et gloriam pariunt habentibus eas. Sicut e contrario superbia et furor eos, quos possident, ad maximam ruinam impellunt. Quia initium omnis peccati superbia est: quae ex angelo fecit diabolum, et furor sibi obsequentes praecipitat in mortem, quia charitatis dissipat tramitem. 109.0780C| Idcirco Dominus contra hujuscemodi pestes consilium dans, semetipsum ad imitandum proposuit, dicens: « Discite a me quia mitis sum et humilis corde, et invenietis requiem animabus vestris (Matth. XI). » Et item: « Qui se, inquit, exaltat, humiliabitur; et qui se humiliat, exaltabitur (Luc. XIV, XVIII). »
CAPUT XIII. Sapientia docet alta non esse quaerenda, id est profunda.
« Altiora te ne quaesieris, et fortiora te ne scrutatus fueris. Sed quae praecepit tibi Dominus, illa cogita semper, et in pluribus operibus ejus ne fueris curiosus. Non est enim tibi necessarium 109.0780D| ea quae abscondita sunt videre oculis tuis. » Ordinem servat doctrinae praeceptor, humilitatis scilicet, ut sicut prius docuit in moribus tenere mansuetudinem atque operibus humilitatem; sic et nunc doceat servare cordis puritatem, ne forte ea quae humana ratio comprehendere non valet, incauta disputatione rimari praesumat. Unde dicit Ecclesiastes: « Ne temere quid loquaris, neque cor tuum sit velox ad proferendum sermonem coram Deo. Deus enim in coelo, et tu super terram. Idcirco sint pauci sermones tui, multas curas sequuntur somnia, et in mul tis sermonibus invenitur stultitia (Eccl. V). » In quibus verbis videtur praecipere, ne aut loquentes aut cogitantes plus de Deo quam possumus opinemur. 109.0781A| Sed sciamus imbecillitatem nostram, quod, quantum coelum distat a terra, tantum nostra opinatio a natura illius separetur, et idcirco debere verba nostra esse moderata. Sicut enim, qui in multis cogitationibus est, ea somniat frequenter de quibus cogitat, ita qui plura voluerit de divinitate disserere, incidit in stultitiam. Hinc et Paulus docet: « Non plus sapere quam oportet sapere: sed sapere ad sobrietatem, et juxta mensuram fidei (Rom. XII). » Et alibi: « Noli, inquit, altum sapere, sed time (Rom. XI). » Sufficit enim homini, ut ea pia cogitatione tractet, et opere impleat, quae a conditore suo sibi constituta, atque praecepta sunt servanda; quae autem occulta et quae incomprehensibilia sunt judiciorum Dei, scrutari non attentet; dicatque 109.0781B| cum Propheta: « Judicia Dei abyssus multa (Psal. XXXV); » et cum Apostolo mirando taliter sentiat, dicens: « O altitudo divitiarum sapientiae et scientiae Dei, quam incomprehensibilia sunt judicia ejus, et investigabiles viae ejus: quis enim cognovit sensum Domini? aut quis consiliarius ejus fuit? » Et retribuetur ei, quoniam ex ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia: Ipsi honor et gloria in saecula saeculorum (Rom. XI).
« In supervacuis verbis noli scrutari multipliciter; et in pluribus operibus ejus non eris curiosus. Plurima enim super sensus hominum ostensa sunt tibi. Multos quoque supplantavit suspicio illorum, et in vanitate detinuit sensus illorum. » Supervacuas res scrutari, est eas res rationabiliter 109.0781C| agnosci velle, quos ratio docet investigari non debere. Unde Ecclesiastes dicit: « Quid necesse est homini majora se quaerere, cum ignoret quid conducat sibi in vita sua numero dierum peregrinationis suae, et tempore quod velut umbra praeterit? aut quis ei poterit indicare quid post eum futurum sub sole sit? (Eccle. VII.) » Et item: « Ne dicas, quid putas causae est, cum priora tempora meliora fuere quam nunc sunt? Stulta est enim hujuscemodi interrogatio (Ibid. VII). » Sobrius enim intellectus in omnibus est optimus, qui reficit animam, et non gravat mentem. Unde in Proverbiis sapientia docet, dicens: « Mel invenisti, comede quod sufficit tibi, ne forte satiatus evomas illud, et perjures nomen Dei tui (Prov. XXV). Quod autem 109.0781D| dicitur: Multos supplantasse suspicionem illorum, et in vanitate detinuisse sensus illorum. Ostendit omnes haereticos duobus modis existere: hoc est, cum vel de creatore vel de creatura ultra modum scrutari volentes, perverse sentiendo erroneas condunt doctrinas, et quia dogmatibus veritatis cedere nolunt, quid eos insequatur ostenditur, cum subjungitur.
« Cor durum male habebit in novissimo: et qui amat periculum, in illo peribit. » -- « Secundum duritiam autem suam et impoenitens cor, thesaurizat sibi iram in die irae et revelationis justi judicii Dei, qui reddet unicuique secundum opera sua. His quidem, qui secundum patientiam boni operis, gloriam 109.0782A| et honorem, et incorruptionem quaerunt vitam aeternam. His autem, qui sunt ex contentione, et qui non acquiescunt veritati, credunt autem iniquitati, iram et indignationem, tribulationem et angustiam (Rom. II). » « Qui amat, inquit, periculum, in illo peribit. » Ille dicitur amare periculum, qui non curat nec studet vitare periculum. Alioquin quis est, qui velit incidere in periculum, cum omnes velint evadere interitum? Sed ille quodammodo amat periculum, qui diliget eas res quae tendunt ad interitum, ut est libido, avaritia, luxuria, et caeterae perniciosae cupiditates: nec non et haereses atque novitatum praesumptiones, quae certissimae sunt animarum perditiones. Unde subjungitur:
« Cor ingrediens duas vias non habebit successus: 109.0782B| et pravum cor in illis scandalizabitur. Cor nequam gravabitur in doloribus, et peccator adjiciet ad peccandum. » Cor haereticorum ingreditur duas vias, quando vera permiscet falsis, et falsa inserit veris. Aliquas enim sententias sacrarum Scripturarum rite intelligunt ac proferunt, et aliquas secundum suam vecordiam in sensum perversum trahunt, suisque auditoribus eas commendare satagunt. Qui (juxta Pauli sententiam) « sanam doctrinam non sustinebunt, sed secundum sua desideria coacervabunt sibi magistros, prurientes auribus; et a veritate quidem auditum avertent, ad fabulas autem convertentur (II Tim. IV). » Et ideo scandalizabuntur; nec hujusmodi successus habebunt, quia eorum labores in vacuum ibunt. Gravantur 109.0782C| eorum praecordia doli versutiis, et idcirco onerantur multiplicibus peccatorum sarcinis.
« Synagogae superborum non erit sanitas; frutex enim peccati eradicabitur in illis, et non intelligetur. » Synagogae superborum sunt conventicula haereticorum: quorum germen eradicabitur, et non intelligetur cum doctrina eorum inutilis damnabitur; nec fictio eorum apud Deum probatur. Quid autem catholicos manifestet, subjungendo ostendit:
« Cor sapientis intelligitur in sapientia, et auris bona audiet cum omni concupiscentia sapientiam. » In prudentia enim doctrinae cor sapiens secundum veritatem intelligitur, et inhianter boni auditores hanc doctrinam discunt, quae commendat virtutes, et persequitur vitia: quod subsequenter 109.0782D| ostenditur, cum dicitur.
« Sapiens cor et intelligibile abstinebit se a peccatis; et in operibus justitiae successus habebit. » Qui ergo rite intelligit legis Dei traditionem, coercet se a peccatis, et in operibus exercet justitiae, quorum nobilis portio est eleemosynarum largitio, propterea subjungit.
« Ignem ardentem exstinguit aqua, et eleemosyna resistit peccatis; et Deus prospector est ejus, qui reddit gratiam; meminit ejus in posterum, et in tempore casus sui inveniet firmamentum. » Sicut enim aquae elementum effusum, ignis exstinguit ardorem, sic et eleemosyna, quae per charitatis affectum expenditur, peccatorum obruet flammam. Ideo 109.0783A| quomodo eleemosyna danda sit, in Evangelio docet Dominus, dicens: « Cum facis eleemosynam nesciat sinistra tua quid faciat dextra tua: ut sit eleemosyna tua in abscondito, et Pater tuus, qui est in abscondito, reddet tibi (Matth. VI). » Non enim propter favorem humanae laudis ac cupiditatem praesentium rerum facienda est eleemosyna; sed propter dilectionem Dei, et amorem aeternae beatitudinis. Tunc enim, si ita fuerit expensa, habebit remuneratorem Deum, qui in tempore casus, hoc est, in fine praesentis vitae reddet praemium aeternae vitae.
CAPUT XIV. De eleemosynis et pauperibus.
109.0783B| CAP. IV.) « Fili, eleemosynam pauperis ne defraudes, et oculos tuos ne transvertas a paupere; animam esurientem ne despexeris, et non exasperes pauperem in inopia sua. » Quantum eleemosyna, pia mente data, apud Dominum valeat, ostendit ipse in Evangelio, dicens: « Date eleemosynam, et ecce omnia munda sunt vobis (Luc. XI). » Quibus alio loco tantum tribuit Scriptura divina, ut earum tantummodo fructum se imputaturum pronuntiet Dominus dextris, et earum tantummodo sterilitatem sinistris. Quando his dicturus est: « Venite, benedicti Patris mei, percipite regnum. » Illis autem, « Ite in ignem aeternum (Matth. XXV). » Sane cavendum est, ne quisquam existimet infanda illa crimina, qualia qui agunt regnum Dei non possidebunt, 109.0783C| quotidie perpetranda, et eleemosynis quotidie redimenda. In melius quippe est vita mutanda, et per eleemosynas de peccatis praeteritis est propitiandus Deus, non ad hoc emendus quodammodo, ut ea semper liceat impune committere. Nemini enim dedit laxamentum peccandi, quamvis miserando deleat jam facta peccata, si non satisfactio congrua negligatur. Sed multae sunt species eleemosynarum, non solum ergo qui dat esurienti cibum, sitienti potum, nudo vestimentum, peregrinanti hospitium, fugienti latibulum, aegro vel incluso visitationem, captivo redemptionem, debili subvectionem, caeco deductionem, tristi consolationem, non sano medelam, erranti viam, deliranti consilium, et quod cuique necessarium est indigenti; 109.0783D| verum etiam qui dat veniam peccanti, eleemosynam dat; et « qui emendat verbere, in quem potestas datur, vel coercet aliqua disciplina, » et tamen peccatum ejus, quo ab illo laesus aut offensus est, dimittit ex corde, vel orat ut ei dimittatur, non solum in eo quod dimittit atque orat, verum etiam in eo quod corripit, et aliqua emendatoria poena plectit, eleemosynam dat, quia misericordiam praestat.
« Cor inopis ne afflixeris, et non protrahas datum angustianti. Rogationem contribulati ne abjicias, et non avertas faciem tuam ab egeno. » Quod autem donum eleemosynae non sit protrahendum ac differendum in aliud tempus, cum facultas adsit tribuendi, ostendit Scriptura, dicens: « Ne dicas 109.0784A| amico tuo: vade et revertere, cum cito possis dare (Prov. III). » Et alibi: « Qui despicit, inquit, proximum suum, peccat: qui autem miseretur pauperis, beatus erit (Prov. XIV). » Et quomodo sit eleemosyna danda Apostolus docet, dicens: « Non ex tristitia, aut ex necessitate: hilarem enim datorem diligit Deus (II Cor. I). » Magis ergo praestat Deo, qui modicum devota mente pauperi porrigit, quam ille qui tristi corde multam pecuniam expensam facit. Unde Dominus oblationem viduae pauperculae, quae duo aerea minuta in gazophylacium misit, in Evangelio laudavit, dicens: « Haec plus omnibus misit (Marc. XII); » quia non quantitatem muneris supernus judex, sed devotionem pensat cordis.
CAPUT XV. Ab inope non avertendos oculos.
« Ab inope ne avertas oculos tuos propter iram, et non relinquas quaerentibus tibi retro maledicere. Maledicentis enim tibi in amaritudine animae, exaudietur deprecatio illius: exaudiet autem eum qui fecit illum. » Nullo modo propter iram exasperandus est pauper, sed blanda locutione placandus, quia ira viri justitiam Dei non operatur, et qui obdurat aurem suam ad clamorem pauperis, ipse clamabit et non exaudietur; cui enim est in substantia unde dare possit, tribuat necessitatem patienti, quia munus absconditum exstinguit iras, et donum in sinu indignationem maximam. Cui autem non est substantia, tantum sermo responsionis porrigatur 109.0784C| bonus; quia sermo bonus super datum optimum. Aliter quomodo charitatis habet affectum, qui despicit proximum egenum? Dicit enim manifeste Joannes apostolus: « Qui habuerit substantiam mundi, et viderit fratrem suum necesse habere, quomodo charitas Dei manet in eo? (I Joan. III.) » Sic et Jacobus mortuam esse fidem sine operibus misericordiae ostendit, dicens: « Quid proderit, fratres mei, si fidem quis dicat se habere, opera autem non habeat? Nunquid poterit fides salvare eum? Si autem frater aut soror nudi sunt et indigent victu quotidiano, dicat autem aliquis de vobis illis: Ite in pace, calefacimini et saturamini, non dederitis autem eis quae necessaria sunt corpori, quid proderit? Sic et fides si non habeat opera, mortua 109.0784D| est in semetipsa (Jac. II). » Quapropter necesse est ut non tantum credamus atque diligamus verbo nec lingua, sed opere et veritate.
« Congregationi pauperum affabilem te facito, et presbytero humilia animam tuam; et magnati humilia caput tuum. » His sententiis commendatur nobis mansuetudo et humilitas cordis, quia mansuetudo neminem spernit, humilitas nemini se praefert, sed omnibus se subjicit. Decet enim Christianum, ut aequalibus seu inferioribus sit affabilis et mitis, senioribus autem sit subditus atque humilis, quia omnis exaltatio genus est superbiae. Quod mirifice distinguit Psalmista, dicens: « Domine, non est exaltatum cor meum, neque elati sunt oculi mei; 109.0785A| neque ambulavi in magnis, neque in mirabilibus super me, etc. (Psal. CXXX). »
« Declina pauperi sine tristitia aurem tuam, et redde debitum tuum, et responde illi pacifice in mansuetudine. » Debitum est pauperis cum mansuetudine consolatio temporalis, qui autem hanc ei dare negligit, congruum debitum illi non impendit.
« Libera eum qui injuriam patitur de manu superbi; et non acide feras in anima tua. » Igitur sicut prius expensionem opis in pauperes eleemosynam esse ostendit, sic et nunc liberationem ejus, qui inique opprimitur a superbo, misericordiae opus fieri declarat. Unde in Proverbiis scriptum est: 109.0785B| « Erue eos qui ducuntur ad mortem, et qui trahuntur ad perditionem ne cesses liberare. Si dixeris: Vires non suppetunt; qui inspector est cordis, ipse intelligit; et servatorem animae tuae nihil fallit (Prov. XXIV). » Ideo et hic dicitur, « Non acide feras in anima tua; » hoc est taediose vel indigne: quia charitatis fervorem erga proximum se non habere ostendit, qui eum ab hoste eripere non contendit.
CAPUT XVI. De pupillis et viduis in judicio defendendis in misericordia pro patre.
« In judicando esto pupillis misericors ut pater, et pro viro matri illorum, et eris velut filius Altissimi obediens; et miserebitur tui magis quam 109.0785C| mater. » Ne aliquam speciem omitteret eleemosynarum, parentibus atque pauperibus jungit pupillos et viduas, ut etiam eorum curam habere non despiciamus, sed opem condignam illis feramus. Sicut enim pupillo paternus impendendus est affectus, ita et viduae viri sui in solatii collatione imitandum est exemplum; atque haec facientes filii Altissimi in obediendo mandatis illius esse probabimur. Quia magis nobis miserebitur in remuneratione praemii, quam materna affectio unquam fecerit in studio nutrimenti.
CAPUT XVII. De studio sapientiae: quod diligentes eam cunctis virtutibus justitiae, adjuvante Domino, operam dent, dicente ipsa Veritate: Non omnis qui dicit mihi, Domine Domine, intrabit in regnum coelorum, sed qui facit voluntatem Patris mei. « Sapientia filiis suis vitam inspirat, et suscipit exquirentes se; et praeibit in via justitiae; et qui illam diligit, diligit vitam, et qui vigilaverint ad illam, complectentur placorem ejus. » Sapientia divina parvum sibi aptum laudat, ipsam sapientiam Dei, quam non aliam quam Christum Filium Dei intelligimus. De quo Apostolus ait: « Christum dico Dei virtutem et Dei sapientiam (I Cor. I). » Ipsa enim sapientia filiis suis vitam inspirat, quando discipulis suis et caeteris fidelibus agnitionis suae praebuit sacramentum, et Evangelii revelavit mysterium. Suscipit perquirentes se, quia suscipiet 109.0786A| mansuetos Dominus, et praeibit in viam justitiae, qui ait: « Ego sum via, veritas et vita: qui sequitur me, non ambulat in tenebris, sed habebit lumen vitae (Joan. XIV). » Unde qui illum diligit, diligit vitam, quia servando mandata illius, ad aeternam perveniet vitam; et qui vigilaverint ad illam, complectentur placorem ejus. Sicut in Proverbiis spondet, dicens: « Beatus homo qui audit me, et vigilat ad fores meas quotidie, et observat ad postes ostii mei (Prov. VIII). » Foras suas, et postes ostii sui, Scripturas sanctas et earum doctores nuncupat, sine quibus ad vitam quam pollicetur non valemus ingredi; qui enim ad has fores vigilat, hoc est intenta mente meditando perseverat, magnitudinis ipsius suavitatem percipit.
109.0786B| « Qui tenuerint illam, vitam haereditabunt, et quo introibit, benedicet Deus. » Ille quippe vere tenet sapientiam, qui Christi mandatis adhibet obedientiam, et quo ipsa intraverit benedictio Dei, illuc simul comitatur. Sicque eum, qui per ejus fidem et dilectionem coelestis regni aditum quaerit, benedictione aeterna ditabit. Unde ipse in Evangelio ait: « Ego sum ostium; per me si quis introierit, salvabitur, et ingredietur et egredietur, et pascua inveniet (Joan. X). »
« Qui serviunt ei obsequentes erunt sancto, et eos qui diligunt illam diligit Deus. » Qui enim veraciter servit Christo, et spem habet in illo, sanctificat se sicut et ille sanctus est, quoniam faciendo justitiam justus est, sicut et ille justus est. De quo 109.0786C| Dominus in lege praecepit, dicens: « Sancti estote, quoniam et ego sanctus sum, Dominus Deus vester, et eos, qui diligunt illam, diligit Deus (Levit. XI, XIX et XX): » quoniam qui diligunt eum qui genuit, diligit eum qui natus est ex eo, quem utique diligit Pater, simul diligit et Filius: sicut in Evangelio ipsa Veritas ostendit, dicens: « Qui diligit me, diligetur a Patre meo, et ego diligam eum, et manifestabo ei meipsum (Joan. XIV). » Sed quia probatio dilectionis exhibitio est operis, sequitur.
« Qui audit illam, judicabit gentes; et qui intuetur illam, permanebit confidens. Si crediderit ei, haereditabit illam, et erunt in confirmatione creaturae illius: quoniam in tentatione ambulat cum eo, et in primis eligit eum. » Qui enim diligit 109.0786D| Christum, mandata ejus servat, et ille judicat gentes, sicut ipsa Veritas in Evangelio promisit, dicens. « Cum sederit filius hominis in sede majestatis suae, sedebitis et vos super sedes duodecim, judicantes duodecim tribus Israel (Matth. XIX). » Et in Apocalypsi: « Ecce sto, inquit, ad ostium et pulso: si quis audierit vocem meam, et aperuerit januam, introibo ad illum, et coenabo cum illo, et ipse mecum. Qui vicerit, dabo ei sedere mecum in throno meo: sicut et ego vici, et sedi cum Patre meo in throno ejus (Apoc. III). » Idcirco is qui intuebitur eam, hoc est totam intentionem animi sui et fidei virtutem in eam ponit, permanebit confidens, nec cum subvertere poterit tentatio praesentis vitae, sed erunt in 109.0787A| confirmatione opera ipsius, et ad praemia aeternae haereditatis remuneranda servahuntur, pro cujus amore omnia fecit. Ita ut eorum acceptor dicat tunc cum Propheta: « Haec requies mea in saeculum saeculi: hic habitabo, quoniam praeelegi eam (Psal. CXXXI). »
« Timorem, et metum, et probationem inducet super illum; et cruciabit illum in tribulatione doctrinae suae, donec tentet illum in cogitationibus suis, et credat animae illius; et firmabit illum, et iter adducet directum ad illum; et denudabit absconsa sua illi, et thesaurizabit super illum scientiam et intellectum justitiae. » Hac sententia priora confirmabuntur, quoniam illum, quem sapientia divina introiens inhabitaverit, opera ejus diriget; et 109.0787B| praeparabit illum in variis tentationibus exercendo atque probando ad futurae vitae gaudia percipienda. « Timorem et metum et probationem inducet super illum, » quoniam tribulatio patientiam operatur; patientia vero probationem; probatio vero spem; spes autem non confundit. « Quia charitas Dei diffusa est in cordibus electorum per Spiritum sanctum, qui datus est eis. » Unde dicit, firmabit illum, et iter adducet directum ad illum, et denudabit absconsa sua illi, et thesaurizabit super illum scientiam et intellectum justitiae, » quoniam ubi Spiritus sancti gratia donum infuderit charitatis, profecto absconsa et abstrusa mysteriorum illic patebunt, et thesaurus scientiae atque intellectus ibi revelabitur.
« Si autem oberraverit, derelinquet illum, et tradet 109.0787C| eum in manus inimici sui. » Ille a via veritatis « aberraverit, qui fidem, spem et charitatem perdiderit, quem sapientia derelinquit, quoniam indignum sua inhabitatione judicavit. Sicut per prophetam ipse Dominus ait: « Justus autem meus ex fide mea vivit: quod si subtraxerit se, non placebit animae meae, et tradet eum in manus inimici sui (Habac. II), » cum eum sua protectione exutum, in manus hostium suorum justo judicio incidere permittit.
CAPUT XVIII. Sapientia hortatur in tempore tribulationis pro fide t justitia standum pro salute animae.
« Fili, conserva tempus, et devita a malo. » Superius laudans commendavit sapientiae donum, nunc 109.0787D| ostendit ipsius sapientiae factum, quia quicunque veraciter praecepta servat sapientiae, cautus est in temporum mutatione, nec deserit viam justitiae in tempore persecutionis et angustiae. Ideo exhortans filios suos ipsa docet sapientia, ut conservent tempus, quia « tempus omni rei sub coelo; et tempus est belli, et tempus pacis, » quoniam quandiu in hoc saeculo sumus, tempus est belli; et pro fide ac justitia standum, et pro salute animae pugnandum. Unde et omne malum, hoc est, vitium nobis est devitandum. Cum autem migraverimus de hoc saeculo, pacis tempus adveniet. In pace enim locus Dei, et civitas nostra Hierusalem de pace sortita vocabulum est.
109.0788A| « Pro anima tua ne confundaris dicere verum. Est enim confusio adducens peccatum, et est confusio adducens gloriam et gratiam. » Hortatur milites Christi, ut cum tempus persecutionis institerit, non deterreantur pro Christi nomine animam ponere; neque confundantur voce et ore verae fidei confessionem proferre, quia est confusio adducens peccatum, de qua ipsa Veritas ait: « Qui me erubuerit et meos sermones, hunc filius hominis erubescet cum venerit in majestate sua, et Patris, et sanctorum angelorum (Luc. XIX). » Est quidem et alia confusio, quae adducit gloriam et gratiam, cum quis pro peccatis suis compungitur, et poenitentiam agit. De qua Dominus per Ezechielem prophetam ad Hierusalem ait: « Suscitabo tibi pactum sempiternum, 109.0788B| et recordaberis viarum tuarum, et confunderis (Ezech. XVI). » Et paulo post: « Et scies, inquit, quia ego Dominus: ut recorderis et confundaris, et non sit tibi ultra aperire os prae confusione tua. Cum placatus fuero tibi in omnibus quae fecisti, ait Dominus Deus (Ibid.). »
« Nec accipies faciem adversus faciem tuam, nec adversus animam tuam mendacium. » Adversus persecutores fidei et haereticos semper est dimicandum atque resistendum nec errori eorum unquam cedendum aut consentiendum. Unde et subjungitur.
« Non reverearis proximum tuum in casu suo, nec retineas verbum in tempore salutis. » Hinc et Dominus in Evangelio ait: « Cum audieritis praelia 109.0788C| et seditiones, nolite terreri (Luc. XXI). » Et item: « Quod dico vobis in tenebris, dicite in lumine; et quod in aure audistis, praedicate super tecta. Nolite timere eos qui occidunt corpus, animam autem non possunt occidere; sed potius eum timete qui potest animam et corpus perdere in gehennam (Matth. X). »
« Non abscondas sapientiam tuam in decore ejus. In lingua enim cognoscitur sapientia; et sensus et scientia et doctrina in verbis veritatis, et firmamentum in operibus justitiae. » Nequaquam enim sapientia coram his occultanda est, qui eam pia mente suscipere et discere volunt, nec verbum praedicationis coram intentis auditoribus abscondendum, quia ut in Proverbiis scriptum est: « Qui 109.0788D| abscondit frumentum, maledicetur in populis: Benedictio autem super caput vendentium (Prov. XI): » hoc est, qui sanctae praedicationis apud se verba retinet, hic maledicitur in populis, quando in solius culpa silentii pro multorum, quos corrigere potuit, poena damnatur. Ipse est servus piger et malus, qui pro retentione talenti, quod accepit in exteriores tenebras missus est. Vendunt autem frumentum, qui verbum vitae audientibus conferunt; a quibus pretium fidei et confessionis recipiant, dicente Domino: « Negotiamini dum venio (Luc. XIX), » quorum capiti benedictio supervenit, dum singulis de tali negotio redeuntium Dominus dicit: « Euge, serve bone et fidelis, quia super pauca fuisti fidelis, 109.0789A| super multa te constituam, intra in gaudium Domini tui. » Et merito in talium lingua dicitur agnosci sapientia, et sensus et scientia, in quorum doctrina verba sunt veritatis atque in exempli firmamentum justitiae. Pro quibus videlicet omnibus aeterna remuneratione coronantur.
« Non contradicas veritati ullo modo; et de mendacio ineruditionis tuae confundere. » Multi sunt qui, cum a rectoribus suis pro male commissis arguuntur, aut hoc defundunt quod inique gesserunt, aut falso denegant quod in conscientia sua verum esse non ignorant. Ideo admonet ne quis praesumat contra veritatem contendere, et fallaciter excusando semetipsum defendere, quoniam qui abscondit scelera sua, non corrigitur; qui autem confessus ea 109.0789B| reliquerit, profecto sanabitur. Unde Psalmista ab hujusmodi malo se erui postulat a Domino, dicens: « Pone, Domine, custodiam ori meo, et ostium circumstantiae labiis meis. Non declines cor meum in verbum malum, ad excusandas excusationes in peccatis, cum hominibus operantibus iniquitatem (Psal. CIV). »
« Non confundaris confiteri peccata tua, et ne subjicias te omni homini pro peccato. » Sicut hortatur ad confessionem peccati, ita prohibet a consensu operis nefandi. Quid est enim aliud non subjici homini pro peccato, nisi non consentiendum illi qui allicit aliquo modo ad peccandum? Doctor enim veritatis, et operator justitiae semper auditorem suum ad meliora et perfectiora provocat. 109.0789C| E contrario autem assertor mendacii et factor iniquitatis, consentientes sibi trahit ad foveam perditionis.
« Noli resistere contra faciem potentis, nec coneris contra ictum fluvii. In justitia agonizare pro anima tua; et usque ad mortem certa pro justitia, et Deus expugnabit pro te inimicos tuos. » Obedientia ergo majoribus semper adhibenda est, ubi praecepta eorum concordant regulae veritatis atque justitiae, quod et lex pari modo docet et Evangelium. Si autem potestas humana nos vult ad blasphemandum compellere, vel ad opera iniquitatis pertrahere, nullo modo debemus consentire, sed pro recta fide atque vera religione, in quibus certa exstat salus animae, omni tempore decertare. Unde 109.0789D| ipsa Veritas in Evangelio ait: « Si oculus tuus scandalizat te, erue eum et projice abs te. Bonum est tibi unum oculum habentem in vitam ingredi, quam duos oculos habentem mitti in gehennam ignis. Et si manus tua vel pes tuus scandalizat te, abscinde eum et projice abs te. Bonum est tibi ad vitam ingredi debilem et claudum, quam duas manus vel duos pedes habentem mitti in ignem aeternum (Matth. V et XVIII). » Et alibi discipulos suos ad certamina passionum provocans hortatur, dicens: « Si quis vult post me venire, abneget semetipsum, et tollat crucem suam et sequatur me; qui enim voluerit animam suam salvam facere, perdet eam (Luc. IX). » Quod autem dicitur: « Deus expugnabit 109.0790A| pro te inimicos tuos: » ostendit quod non humana virtute, sed divina ope adversarii vincuntur. Unde ipsa Veritas confessoribus suis ait: « Ponite ergo in cordibus vestris non praemeditari, quemadmodum respondeatis: Ego enim dabo vobis os et sapientiam, cui non poterunt resistere et contradicere omnes adversarii vestri (Luc. XXI). »
« Noli citatus esse in lingua tua, et inutilis et remissus in operibus tuis. » Velocem esse in lingua valde periculosum est, quia mors et vita in manibus linguae. « Qui custodit os suum, custodit ab angustiis animam suam: qui autem inconsideratus est ad loquendum, sentiet mala. » Os enim lubricum operatur ruinas. Unde Jacobus apostolus docet, dicens: « Sit autem omnis homo velox ad 109.0790B| audiendum, tardus autem ad loquendum, et tardus ad iram (Jacob. I). » Et item: « Estote, inquit, factores verbi et non auditores tantum, fallentes vosmetipsos (Ibid.). » Hinc et alibi scriptum est: « Non est in sermone regnum Dei, sed in virtute. Qui autem facit voluntatem Dei, manet in aeternum (I Cor. IV). » Inutilem autem fieri et remissum in operibus, valde ignominiosum est propter quod dicit in Proverbiis: « Qui mollis et dissolutus est in opere suo, trater est dissipantis opera sua, qui operatur terram suam, satiabitur panibus; qui sectatur otium, replebitur egestate (Prov. XVIII). »
« Noli esse sicut leo in domo tua, evertens domesticos tuos, et opprimens subjectos tibi. » Leonem hic ponit pro feroce, quia non condecet Christi discipulum, 109.0790C| esse furibundum neque crudelem. « Beati mites, quoniam ipsi possidebunt terram (Matth. V). » Possunt et in ipsa sententia haeretici denotari, qui in domo Ecclesiae per linguae volubilitatem seducunt corda innocentium, et per insolentiam morum conturbant mansuetudinem simplicium, quos etiam juxta Apostolum oportet redargui, ut discant non blasphemare.
« Non sit porrecta manus tua ad accipiendum et ad dandum collecta. » Avaritiam utique vetat, et misericordiam commendat: ut non avare aliena rapiamus, sed nostra misericorditer largiamur. « Beatius est enim magis dare quam accipere (Act. XX). »
CAPUT XIX. In divitiis non confidendum, secundum illud: Stulte, hac nocte anima tua auferetur, et quae praeparasti cujus erunt?
(CAP. V). « Noli attendere ad possessiones iniquas, et ne dixeris, est mihi sufficiens vita; nihil enim proderit in tempore vindictae et obductionis. » Quam stultum sit ad terrenas possessiones avare inhiare, et maxime ad injusta lucra animum vertere, mutabilitas rerum et auctoritas divinarum litterarum ostendit, quia sicut nihil intulimus in hunc mundum, haud dubium ita nec auferre quid possumus. Radix enim omnium malorum est avaritia. Unde Dominus in Evangelio divitem, qui de futura usura et quaestu plurimorum annorum superflue tractabat, redarguit, 109.0791A| dicens: « Stulte, hac nocte animam tuam repetunt a to: quae autem parasti, cujus erunt? (Luc. XII). » Sic est qui sibi thesaurizat, et non est in Deum dives. Hinc et Paulus discipulum admonet, dicens: « Divitibus hujus saeculi praecipe, non superbe sapere, neque sperare in incerto divitiarum; sed in Deo vivo, qui praestat nobis omnia abunde ad fruendum: bene agere, divites fieri in operibus bonis, facile tribuere, communicare, thesaurizare sibi fundamentum bonum in futurum, ut apprehendant veram vitam (I Tim. VI). »
« Ne sequaris in fortitudine tua concupiscentiam cordis tui: et ne dixeris: Quomodo potui? aut quis me subjiciet propter facta mea? Deus enim vindicans vindicabit. » -- « Justus Dominus et justitiam 109.0791B| diligit (Psal. LXI); qui reddit unicuique secundum opera sua (Prov. XXIV), pluit super peccatores laqueos ignis, et sulphur, et spiritus procellarum pars calicis eorum (Psal. X). Ibunt impii in supplicium aeternum: Justi autem in vitam aeternam (Matth. XXV). »
« Ne dixeris: Peccavi, et quid accidit mihi triste; Altissimus enim est patiens redditor. » Nihil stultius est quam pietatem Dei ac patientiam in usum convertere peccatorum, qui ideo delinquentes exspectat, ut se convertant in melius, et agant poenitentiam de peccatis suis. « Quoniam misericors et miserator est Dominus, patiens et multum misericors. » Qui per prophetam ait: « Nolo mortem peccatoris, sed ut convertatur et vivat (Ezech. XVIII), » quia autem mentis est durae, et indulgentiae tempus dissimulando 109.0791C| tardat converti, thesaurizat sibi iram in die irae et revelationis justi judicii Dei. Unde et subditur.
« Noli esse sine metu, neque adjicias peccatum super peccatum, et ne dicas: Miseratio Dei magna est: multitudinis peccatorum meorum miserebitur; misericordia enim et ira ab illo cito proximant, et in peccatores respicit ira illius. » Nunquam enim hominis animus sine metu Dei esse debet, quia justus Dominus in omnibus viis suis, et sanctus in omnibus operibus suis. Custodit diligentes se, et omnes peccatores disperdet. Unde beatus homo semper pavidus est, et nunquam de misericordia Dei desperat, quia suavis est Dominus universis, et miserationes 109.0791D| ejus super omnia opera ejus. Beneplacitum est enim Domino super timentes eum, et in eis qui sperant super misericordia ejus. Hinc in lege ita praeceptum est: « Ne auferas in loco pignoris inferiorem et superiorem molam (Deut. XXIV). » Superior autem et inferior mola est spes et timor. Spes vero ad alta subvehit; timor autem cor inferius premit. Sed mola superior et inferior ita sibi necessario junguntur, ut una sine altera inutiliter habeatur. In peccatoris utique pectore incessanter debet spes et formido conjungi, quia incassum misericordiam sperat, si non etiam justitiam timeat. Incassum justitiam metuit, si non etiam de misericordia confidit.
CAPUT XX. Non esse tardandum ad Dominum converti, et differre de die in diem, et non extolli in cogitationibus.
« Non tardes converti ad Dominum, et ne differas de die in diem. Subito enim veniet ira illius, et in tempore vindictae disperdet te. » Unde Dominus in Evangelio admonet, dicens: « Currite dum lumen habetis, ne forte tenebrae vos comprehendant (Joan. XII). » Et item: « Poenitentiam, inquit, agite, appropinquabit enim regnum coelorum (Matth. III, 4). » Et iterum: « Vigilate ergo, nescitis enim quando Dominus domus veniat: sero, an media nocte, an galli cantu, an mane, ne, cum venerit repente, inveniat vos dormientes. Quod autem vobis dico, omnibus 109.0792B| dico, vigilate (Marc. XIII). » Et rursum: « Vigilate itaque omni tempore, orantes, ut digni habeamini fugere ista omnia quae futura sunt et stare ante filium hominis (Luc. XXI). »
« Noli anxius esse in divitiis injustis; nihil enim proderunt tibi in die obductionis et vindictae. » Divitiae injustae sunt, quae inique acquiruntur, et avare servantur; ad quas animum Christiani non oportet anxie anhelare, cui promissum est regnum coeleste. Conturbat enim domum suam, qui sectatur avaritiam; qui autem odit munera, vivet. Unde ipsa cumulatio divitiarum non valet in die judicii de manu vindictae eripere possessorem suum: quae hic ante misericorditer egentibus expensa non fuerat. Ideo Salvator nos praemonuit, dicens: « Quid prodest 109.0792C| homini, si universum mundum lucretur, animae vero suae detrimentum patiatur? Aut quam dabit homo commutationem pro anima sua? Filius enim hominis venturus est in gloria Patris sui cum angelis suis; et tunc reddet unicuique secundum opera ejus (Matth. XVI). »
« Non ventiles te in omnem ventum, et non eas in omnem viam: sic enim peccator probatur in duplici lingua. » Instabilitatem vituperat, quae proprie stultorum est, sicut scriptum est: « Stultus ut luna mutatur, et vir duplici animo inconstans est in omnibus viis suis (Eccle. XXVII). » In omnem ventum se ventilat, et in omnem viam vadit, qui luxum saeculi sequi, et timorem Domini servare se pariter posse aestimat, et mundo ac Christo aequaliter militare. Qui 109.0792D| enim hujuscemodi loquendo aut operando illusione fallitur, peccator nimirum esse probatur. Aliter, praemonet nos sapientia divina, ne haereticorum vanitatem atque errorum devia sequamur. Quia duplicitas doctrinae eorum, in qua aliquando vera, aliquando quoque falsa proferunt, noxios illos esse comprobat. Sed quid nobis servandum sit sequens sententia demonstrat.
« Esto firmus in via Dei, et in veritate sensus tui et scientia, et prosequatur te verbum pacis et justitiae. » Firmus in via Dei est, qui regulam catholicae fidei rite credendo servat, et doctrinam evangelicam recte vivendo ac bene operando sequitur. Hunc prosequetur verbum pacis et justitiae, quando 109.0793A| in meritorum retributione illi confertur praemium aeternae gloriae, dicente Domino: « Euge, serve bone et fidelis, quia super pauca fuisti fidelis, super multa te constituam: intra in gaudium Domini tui (Matth. XXV). »
« Esto mansuetus ad audiendum verbum, ut intelligas; et cum sapientia proferas responsum verum. » Bonorum ergo consuetudo semper est, cum mansuetudine audire et suscipere verbum veritatis, et temperate ac prudenter verbum proferre. Unde Jacobus apostolus admonet, dicens: « Sit autem omnis homo velox ad audiendum, tardus autem ad loquendum, et tardus ad iram (Jacob. I). » Et paulo post: « In mansuetudine, inquit, suscipite verbum insitum, quod potest salvare animas vestras (Ibid.). » 109.0793B| Et e contrario inter superbos semper jurgia sunt, et homines pestilentes dissipant civitatem. Ideo et in Proverbiis alibi scriptum est: « Vidisti hominem velocem ad loquendum? Stultitia speranda est magis quam illius correctio (Prov. XXIX). » Unde adhuc subjungit, dicens:
« Si est tibi intellectus, responde proximo; sin autem sit manus tua super os tuum, ne capiaris in verbo indisciplinato et confundaris. » Sicut ille peccat, qui habet eruditionem doctrinae, et non vult proximo docendo prodesse, ita ille non mediocriter delinquit, qui non habet scientiam Scripturarum, et tamen vult magister esse aliorum. Quamobrem mandat illi, qui non sufficit alios docere, linguae custodiam habere, et ore verbum indiscretum non proferre, 109.0793C| quia in confusionem perpetuam cadit, qui praecavere erroris laqueum non contendit.
« Honor enim et gloria in sermone sensati; lingua vero imprudentis subversio est ipsius. » Honor videlicet immortalitatis, et gloria aeternae beatitudinis succedunt sapienti; quae promeretur catholicus doctor in verbo discretus; nec non et subversio aeterni interitus sequetur imprudentem, quem non effugiet haereticus vaniloquus.
« Non appelleris susurro in vita tua, et lingua tua ne capiaris et confundaris. » Susurronem appellat detractorem, cujus confusio vera est, quia damnatio certa. Unde in Ecclesiaste scriptum est: « Sicut mordet serpens in silentio, sic qui occulte detrahit fratri suo (Eccle. X). » Et alibi: « Qui detrahit, inquit, 109.0793D| alicui rei, in futurum se obligat (Prov. XIII). » Aliter, possumus in susurronibus haereticos intelligere; qui occulte construunt dolos, et ponunt insidias, ut incautos quosque decipiant. Sed « qui fodit foveam, incidit in illam; et in insidiis suis capientur iniqui. »
« Super furem enim est confusio, et poenitentia, et denotatio pessima super bilinguem. » Fures eosdem appellat haereticos, qui ad furis similitudinem obscuritatem amant tenebrarum, et latenter laqueos errorum ponunt, ut spolia virtutum ac rectae fidei ab ignavis et desidiosis auferant. Hinc ipsa veritas in Evangelio ait: « Omnes quotquot venerunt, fures sunt et latrones, et fur non venit nisi ut furetur, et 109.0794A| mactet, et perdat (Joan X). » Iidem dicuntur et bilingues, quia bifaria loquuntur, hoc est aliquando vera, aliquando falsa, sed eorum denotatio est pessima, quia confusio sempiterna.
« Susurratori autem odium, et inimicitia et contumelia. » Recte inimicitia et odium et contumelia susurratoribus adjunguntur, quia fraus illorum ac nequitia facit illos Deo et hominibus detestabiles. Unde per Paulum dicitur: « Susurrones et detractores Deo odibiles (Rom. I) » Et Psalmista: « Detrahentem, inquit, adversus proximum suum occulte, hunc persequebar (Psal. C). » De quo et in Proverbiis legitur: « Abominatio hominum detractor (Prov. XXIV). » Et item: « In ore stulti virga contumeliae (Ibid. XIV). »
109.0794B| « Justifica pusillum et magnum similiter. » Judicii docet aequitatem ne forte personarum acceptor fias, et per odium alicujus seu adulationem a via veritatis declines. Unde in lege scriptum est: « Non accipias personam in judicio. Juste quod justum est persequaris (Deut. I; Levit. XIX; Exod. XXIII). »
(CAP. VI.) « Noli fieri pro amico inimicus proximo: improperium enim et contumeliam malus haereditabit, et omnis peccator invidus et bilinguis. » Hac sententia ostendit nobis jus verae charitatis, quia qui vere amicus est, non potest ad inimicitiam reverti: « quoniam charitas non agit perperam, non cogitat malum, non gaudet super iniquitatem, congaudet autem veritati. » Unde in sequentibus dicitur: « Amicus fidelis medicamentum vitae et immortalitatis. » 109.0794C| At contra haeretici qui ab unitate fidei et societate charitatis discedunt, non permanent in amicitia vera, sed ex amicis in inimicos convertuntur. Unde Joannes de ipsis ait: « A nobis exierunt, sed non erant ex nobis: nam si fuissent ex nobis, permansissent utique nobiscum (I Joan. II). » Sed ut manifesti sint, quoniam non sunt omnes ex nobis, isti improperium et contumeliam pravae doctrinae sequacibus suis relinquunt, et omnis peccator est invidus et bilinguis, quia omnis haereticus odit veritatem, et seminat falsitatem.
« Non te extollas in cogitatione animae tuae velut taurus, ne forte allidatur virtus tua per stultitiam, et folia tua comedat, et fructus tuos perdat, et relinquaris velut lignum aridum in eremo. » Vetat 109.0794D| jactantiam ac detestatur superbiam, quia initium omnis peccati superbia est, et omnis arrogantia abominatio est apud Deum, et ne sufficere nobis credamus, si extollentiam vitemus in actu, dicit: « Non te extollas in cogitatione animae velut taurus. » Deus enim inspector est cordis, et non secundum faciem, sed secundum veritatem unumquemque dijudicat, quem nemo potest per hypocrisin fallere, quia omnia nuda sunt et aperta oculis ejus; qui si in internis animae cervicatam ac tumidam cogitationem conspexerit, non ei placebit, sed allidetur virtus ipsius superbi per stultitiam elationis, et folia verborum ejus sunt vacua, et fructus operum inutiles, et velut lignum aridum non habens viriditatem dilectionis, inter 109.0795A| steriles iniquorum actiones deputatur. Unde in psalmo scriptum est: « Quoniam Deus dissipat ossa hominum sibi placentium: confusi sunt, quoniam Deus sprevit eos (Psal. LII). » De quo et Petrus apostolus ait: « Superbis Deus resistit, humilibus autem dat gratiam (I Petr. V). » Hinc et ipsa Veritas in Evangelio ait: « Omnis qui se exaltat humiliabitur; et qui se humiliat, exaltabitur (Luc. XIV, 18). »
« Anima enim nequam disperdet qui se habet: et in gaudium inimicis dat illum, et deducit in sortem impiorum. » Sicut bonae voluntati fructus bonorum succedit operum, ita malitiosae menti nihil proveniet prosperum, quia si dilectio non adhaeret pectori, frustra quis fingit se operam dare virtuti. 109.0796A| Unde scriptum est: « Qui in uno offendit; factus est omnium reus (Jacob. II). » Et alibi: « Omni habenti dabitur: ei autem qui non habet, et hoc quod videtur habere, auferetur ab eo (Matth. XIII). » In gaudium ergo inimicorum, hoc est malignorum spirituum, incidit, qui recte credendo ac bene operando praecavere non studet, ne in sortem veniat impiorum. Verum quia de conversione disputans pleniter ostendit quae sit vera conversio, hoc est morum atque sermonum correctio; et ne iteret pristinam stultitiam, ne veniat in gaudium inimicorum, et in damnationem impiorum. Libro primo hic finito, quid de amicitia vera et cautela sapientia doceat, in alterius libri pandamus exordio.
LIBER SECUNDUS.
CAPUT PRIMUM. De gratia amicorum, quod puris et dulcibus colloquiis inimicitiae non subrepant. 109.0795|
« Verbum dulce multiplicat amicos, et mitigat inimicos; et lingua eucharis in bono homine abundat. » Hinc et in Proverbiis scriptum est: « Labia justi erudiunt plurimos, et in labiis sapientis invenitur sapientia (Prov. X). » Et item: « Sermo durus suscitat rixas, et sermo lenis mitigat suscitatas (Ibid. XV). » Multiplicat ergo ecclesiasticus vir, in quo lingua eucharis, hoc est bonae gratiae, abundat fidelium turbam docendo; et persecutorum furorem perspicua ratione veritatis saepe mansuescere facit.
« Multi pacifici sint tibi, et consiliarius sit tibi unus de mille. » Cum omnibus ergo hominibus, 109.0795C| quantum possibilitas sinit, pax est tenenda; sed non cum multis consilium ineundum. Quia scriptum est: « Multi homines misericordes vocantur, virum autem fidelem quis inveniet? (Prov. XX.) » Et alibi: « Inimicus cum in corde tractaverit dolos, quando submiserit vocem suam, ne credideris ei, quoniam septem nequitiae sunt in corde illius (Ibid. XXVI). » Et Ecclesiastes: « Virum, inquit, de mille unum reperi: mulierem ex omnibus non inveni (Eccle. VII). » Sunt enim quidam qui devotionem habent bonae voluntatis, sed non mentis prudentiam. Alii autem prudentes sunt corde, sed perversi voluntate. Ubi autem devotio fidei et sensus intelligentiae pariter inveniuntur, ibi consilium utile opportune quaeritur.
CAPUT II. Sapientia notat amicum qui tantum propter epulas mensae stat, et in necessitate subtrahit se.
« Si possides amicum, in tentatione posside eum, et ne facile credas ei teipsum; est enim amicus secundum tempus suum, et non permanebit in die tribulationis; et est amicus qui convertitur ad inimicitiam, et est amicus qui odium, et rixam, et convicia denudabit; est autem amicus socius mensae, et non permanebit in die necessitatis. Amicus si permanserit fixus, erit tibi quasi coaequalis, 109.0796B| et in domesticis tuis fiducialiter aget. » Per diversas species falsos amicos exprimens, tandem ad veri amici pervenit demonstrationem, quia multi amicos se esse profitentur in prosperis, et in adversis se manifestant fieri inimicos. Unde subjungitur:
« Si humiliaverit se contra te, a facie tua abscondet se. » Fingit enim se facie tenus esse devotum, sed in necessitatis eventu probabit se corde esse alienum. Ideo dicitur, « abscondet se, » hoc est fingit se esse quod non est.
« Unanimem habebis amicitiam bonam, ab inimicis tuis separare et ab amicis tuis attende. » Ubi unanimitas est inter amicos, ibi stabilitas est amicitiae; ubi autem fictio et non veritas, ibi nequaquam est amicitiae firmitas. Unde admonet ut ab inimicis, 109.0796C| ubi patent inimicitiae, penitus se separet, et cautelam habeat in amicorum discretione. Notandum autem quod haec discretionis observantia maxime necessaria est inter catholicos et haereticos: quia haeretici omnem machinationem suam per hypocrisin agunt, quatenus incautos quosque facilius decipiant. Unde Salvator in Evangelio praemonet, dicens: « Attendite autem vobis a falsis prophetis, qui veniunt ad vos in vestimentis ovium, intrinsecus autem sunt lupi rapaces, ex fructibus eorum cognoscetis eos, » etc. (Matth. VII). Hinc et Apostolus ad discipulum scribens, ait: « O Timothee, depositum custodi, devitans profanas vocum novitates, et oppositiones falsi nominis scientiae, quam quidam promittentes circa fidem exciderunt (I Tim. VI). » Et ad 109.0796D| Romanos: « Rogo autem vos, fratres, ut observetis eos qui dissensiones et offendicula praeter doctrinam quam vos didicistis faciunt, et declinate ab illis: hujuscemodi enim Christo Domino nostro non serviunt, sed suo ventri; et per dulces sermones et benedictiones seducunt corda innocentium (Rom. XVI). »
« Amicus fidelis protectio fortis, qui autem invenit illum, invenit thesaurum. Amico fideli nulla est comparatio: et non est digna ponderatio auri et argenti contra bonitatem fidei illius. » Quid est 109.0797A| enim amicus, nisi consors amoris, ad quem animum tuum adjungas atque applices, et ita misceas, ut unum velis fieri ex duobus. Cui te tanquam alterum tibi committas, a quo nihil timeas, nihil ipse commodi tui causa inhonestum petas. Non enim vectigalis amicitia est, sed plena decoris, plena gratia virtutis. Quid amicitia pretiosius? Quae angelis communis et hominibus est. Unde Dominus dicit: « Facite vobis amicos de iniquo mammona (Luc. XVI). » Ipse Dominus noster amicos ex servis fecit. Sicut ait secundum Joannem: « Vos amici mei estis, si feceritis quae ego praecipio vobis (Joan. XV). » Dedit formam amicitiae, quam sequamur, ut faciamus amici voluntatem, ut aperiamus secreta nostra amico, quaecunque in pectore habemus, et illius arcana non 109.0797B| ignoremus. Ostendamus illi pectus nostrum, et ille nobis aperiat suum. « Ideo, inquit, vos dixi amicos, quia omnia quaecunque audivi a Patre meo, nota feci vobis. » Nihil ergo occultat amicus, si verus est; sed effundit animum suum sicut effundebat mysteria Patris Dominus Jesus. Qui enim servat amicitiam, Dei amicus est, hoc honoratur nomine, qui est unanimis, nec quisquam enim detestabilior est quam qui amicitiam laeserit. Unde in proditore Dominus hoc gravissimum genus scandali invenit, quo ejus condemnaret perfidiam. Quod gratiae vicem non repraesentaverit; et convivis amicitiae venenum malitiae miscuerit.
« Amicus fidelis medicamentum vitae et immortalitatis; et qui metuunt Dominum, invenient illum. » 109.0797C| « Amicus dicitur quasi animi custos. In amico quippe fideli medicamentum est vitae et immortalitatis: quia si fidelis est, secundum Deum utique amicus est; si autem secundum Deum amicus est, ea semper cum amico tractat, quae ad medicamentum vitae aeternae et immortalitatem perpetuam pertinent. Unde est illa Tullii Ciceronis sententia: « Amicitiam nisi inter bonos esse non posse. Est enim boni viri (quem eumdem sapientem licet dicere), haec duo tenere in amicitia, primum ne quid fictum sit, neve simulatum. » Aperte enim vel odisse magis ingenui est, quam fronte occultare sententiam; deinde non solum ab aliquo allatas criminationes repellere, sed ne ipsum quidem esse suspiciosum semper aliquid existimantem ab amico esse violatum, 109.0797D| accedat huc suavitas quaedam oportet sermonum atque morum, haudquaquam mediocre condimentum amicitiae. Tristitia autem et in omni re severitas habet illa quidem gravitatem, sed amicitia remissior esse debet, et liberior, et dulcior, et ad omnem facilitatem proclivior.
« Qui timet Deum aeque habebit amicitiam bonam, quoniam secundum illum erit amicus illius. » Plenam ergo atque perfectam amicitiae gratiam, nisi inter perfectos viros, ejusdemque virtutis perseverare non posse sancti Patres docuerunt. Unde quomodo ad perfectionem illius et inviolabilem statum perveniri possit, quasi gradus quosdam statuerunt. Primum igitur gradum verae amicitiae in contemptu 109.0798A| substantiae mundialis et omnium quas habemus rerum despectione esse dixerunt. Secundum, ut ita suas unusquisque resecet voluntates, ne se sapientem atque consultum esse judicans, suis malit quam proximi diffinitionibus obedire. Tertium est, ut sciat omnia, etiam quae utilia ac necessaria aestimat, postponenda bono charitatis et pacis. Quartum, ut credat nec justis nec injustis de causis penitus irascendum. Quintum, ut adversum se iracundiam fratris, etiam sine ratione conceptam, eodem modo quo suam curare desideret, sciens aequaliter sibi perniciosam alterius esse tristitiam, ac si adversus alium ipse moveatur, nisi eam, quantum in se est, etiam de fratris mente depulerit. Postremum illud est, quod generale vitiorum omnium peremptorium esse 109.0798B| non dubium est, ut se de hoc mundo credat quotidie migraturum; quae persuasio non solum nullam in corde tristitiam residere permittit, verum etiam universos concupiscentiarum ac peccatorum omnium comprimet motus. Haec igitur quicunque tenuerit, amaritudinem irae atque discordiae nec pati poterit nec inferre.
CAPUT III. Sapientia hortatur filios, id est Ecclesiam fidelium, in uno omnes, et in omnibus unum, excipiendam doctrinam, ut ex fide et operibus doctrina sit clara.
« Fili, a juventute tua excipe doctrinam, et usque ad canos invenies sapientiam. » Hinc et in Proverbiis scriptum est: « Fili mi, si intraverit sapientia cor tuum, et scientia animae tuae placuerit, consilium custodiet te, et prudentia servabit te, ut eruaris 109.0798C| a via mala et ab homine, qui perversa loquitur (Prov. II). » Quicunque ergo in juventute studet sanae doctrinae aurem adhibere obedientiae, in senectute dulcissimos fructus metet sapientiae.
« Quasi is qui arat et seminat, accede ad illam et sustine bonos fructus illius, in opere enim ipsius exiguum laborabis, et cito edes de generationibus ipsius. » Vomere quippe Evangelii de corde suo genimina vitiorum debet exstirpare, qui semen divini verbi edere, et fructus dulcissimos sacrarum virtutum desiderat metere. Quod autem dicit: « Sustine bonos fructus illius » , ostendit quia patientia probatio est virtutum. Sicut ipsa Veritas in Evangelio testatur, dicens: « Qui autem verbum retinet 109.0798D| in corde bono et optimo, fructum afferet in patientia (Luc. VIII). » « In opere, inquit, ipsius exiguum laborabis, et cito edes de generationibus ipsius. Quia non sunt condignae passiones hujus temporis ad futuram gloriam, quae revelabitur in nobis (Rom. VIII). » Nam tribulatio praesentis temporis immensum gloriae pondus in futuro operabitur in nobis. Quoniam « oculus non vidit, nec auris audivit, neque in cor hominis ascendit, quae praeparavit Deus his qui diligunt illum. »
« Quam aspera est nimium sapientia indoctis hominibus, et non permanebit in illa excors, quasi lapidis virtus probatio erit in illis, et non demorabuntur projicere illam. » Imprudentibus semper et stultis abominabilis est meditatio sapientiae, et 109.0799A| detestantur eos qui se arguunt, quia nesciunt utilitatem disciplinae. Unde scriptum est in Proverbiis: « Stultus irridet patris sui disciplinam (Prov. XV). » Et item « Argue sapientem, et diliget te; increpa stultum, et odio te habebit (Ibid. IX). » Et rursum: « Non amat pestilens eum qui se corripit, nec ad sapientes graditur (Ibid. XV). » Auris quae audit increpationes vitae, in medio sapientium commorabitur, qui abjicit disciplinam, despicit animam suam; duram enim aestimant esse disciplinam, ideoque moliuntur a se abjicere illam. Sed licet haec sententia generaliter ad omnes insipientes pertineat, tamen praecipue denotat haereticos, qui per duritiam mentis suae non recipiunt correptionem, nec sustinent ab errore suo divelli, atque in viam veritatis dirigi; hi 109.0799B| quamvis assidue Scripturas legant, tamen earum vim nequaquam intelligunt. Unde scriptum est: « Quaerit derisor sapientiam, et non inveniet (Ibid.). » In perceptoribus autem suis probatio erit illius, quasi lapidis virtus, hoc est soliditas sensus, cui nullus terrenarum opum comparari potest thesaurus; quia verae sapientiae super omnia excellit status. Quod Psalmista veraciter intelligens ita ait: « Judicia Dei vera justificata in semetipsa, desiderabilia super aurum et lapidem pretiosum multum, et dulciora super mel et favum (Psal. XVIII). » De quo et in Proverbiis scriptum est: « Melior est sapientia cunctis pretiosissimis; et omne desiderabile ei non potest comparari (Prov. VIII). »
« Sapientia enim doctrinae secundum nomen ejus 109.0799C| est, et non multis est manifesta; quibus autem cognita est, permanet usque ad conspectum Dei. » Sapientia doctrinae, sinceritas est legis divinae; quae secundum nomen ejus est, hoc est, prudentia et veritas et virtus: quia « praeceptum Domini lucidum, illuminans oculos, » et omnis sermo Dei ignitus clypeus est, hinc et in Proverbiis legitur: « Sapientia est viro prudentia, quae tamen non est multis manifesta, quia solis amatoribus suis in via se ostendit hilariter (Prov. X). » Qui autem contemnunt illam, erunt ignobiles. Quibus autem agnita est, hoc est, qui eam recta fide ac bonis operibus servant, perducit illos ad contemplationem gloriae Dei. « Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt. »
« Audi, fili, et accipe consilium intellectus, et ne 109.0799D| abjicias consilium meum. Injice pedem tuum in compedes illius, et in torques ejus tuum collum; subjice humerum tuum et porta illam, et ne acedieris a vinculis ejus. » Docet sapientia quemadmodum subjici oporteat legi divinae, quia qui illi consentit, semetipsum in aeternum conservabit. Injicit ergo pedem suum in compedes illius, qui progressum vitae suae munit praeceptis illius. Indit collum suum in torquem ejus, qui temperat sermones suos secundum regulam ipsius. Subjicit illi humerum suum ad portandum, qui actus suos subdit magisterio illius, et implet opere quod jubet, et ne quis taediose et graviter ejus doctrinam accipiat, subjungit, dicens:
109.0800A| « In omni animo tuo accede ad illam, et in omni virtute tua conserva vias ejus. Investiga illam, et manifestabitur tibi: et continens factus ne dereliqueris eam; in novissimis enim invenies requiem in ea, et convertetur tibi in oblectationem. Et erunt tibi compedes in protectionem fortitudinis, et bases virtutis, et torques illius in stolam gloriae. » « Corde enim magis accedendum est ad sapientiam, quam corpore, quia spiritalis lux animo inspicienda est, non carne; sed tamen sensus corporis regendi sunt mentis ratione. Unde nos docet Apostolus, dicens: « Spiritu ambulate, et desideria carnis non perficietis, etc. (Gal. V). » Qui enim animo devoto meditatur et agnoscere certat Dei sapientiam, quae est Christus, servare studet mandata 109.0800B| ejus, et corporis luxum pro continentia restringere, ne diffluat in voluptatibus praesentis vitae, sed magis vivat sub regula coelestis disciplinae; hic nimirum in novissimis suis inveniet requiem. Quando carne solutus pro praesenti labore praemia percipiet aeternae gloriae. Unde sequitur: « Decor enim vitae est in illa; et vincula illius nectura salutaris. Stolam gloriae indues eam: et coronam gratulationis superpones tibi. » Sapientiae enim certa notitia facit hominem proximum Deo, et vitae perpetuae possessorem, nec aliter quisquam ad immortalitatis stolam et gloriae coronam pervenire poterit, nisi per veram agnitionem sapientiae, quia sola est in coelesti regno sanctorum beatitudo, contemplatio vultus Dei et perceptio veritatis. Unde ipsa Veritas in Evangelio ad Patrem 109.0800C| ait: « Haec est autem vita aeterna, ut cognoscant te solum verum Deum, et quem misisti Jesum Christum (Joan. XVII). » Et item: « Pater, inquit, quos dedisti mihi, etc., quia dilexisti me ante constitutionem mundi (Ibid.). »
CAPUT IV. Promittit Sapientia diligentibus se praemia aeternitatis.
« Fili, si attenderis mihi, disces; et si accommodaveris animam tuam, sapiens eris; si inclinaveris aurem tuam, excipies doctrinam; et si dilexeris audire, sapiens eris. » Admonet Sapientia virum ecclesiasticum (quem nomine filii nuncupat) ut meditationi divinae legis ex omni parte se applicet, et primum hortatur ut discat; deinde ut animam ad 109.0800D| hoc accommodet: postea ut aurem cordis inclinet; tunc ut diligentiam audiendi adhibeat: sicque sapientem eum spondet esse futurum; quia necesse est ut qui verae sapientiae quae est Christus, perfectam agnitionem percipere desiderat, primum magistrorum catholicorum se humiliter subdat doctrinis, sicque omnes affectus animae suae eorum subjiciat disciplinis; dehinc ut intentionem cordis ab omni desiderio pravo avertens, ad audiendum verbum Dei diligenter adhibeat, sicque caveat ut ipsam meditationem legis Dei non propter ambitionem terrenarum rerum, vel laudis humanae, sed solummodo propter ipsius boni appetitum, totum studium impendat, sicque veraciter ipsius verae sapientiae ille percipiet 109.0801A| fructum; et ne quis proprio fidens ingenio, absque magistrorum traditione Scripturam sacram tentet scrutari, subjungit dicens:
« In multitudine presbyterorum prudentium sta, et sapientiae illorum ex corde conjungere, ut omnem narrationem Dei possis audire, et proverbia laudis non effugiant a te. Etsi videris sensatum, evigila ad illum, et gradus ostiorum illius exterat pes tuus. » Quam periculosum sit propriae scientiae inniti, et orthodoxorum doctorum traditiones despicere, multiplices haereticorum indicant casus: quos superbiae suae fastus maxime supplantavit, eo quod suas sectas doctrinis sanctorum Patrum praeferebant. Unde in Proverbiis Sapientia hos reprehendit, dicens: « Qui relinquunt iter rectum, et ambulant per 109.0801B| vias tenebrosas, laetantur cum male fecerint, et exsultant in rebus pessimis: quorum viae perversae et infames gressus eorum (Prov. II). » Quid vero agendum sit, ipsa magistra fidelium post aliquanto ostendit, dicens: « Habe fiduciam in Domino ex toto corde tuo, et ne innitaris prudentiae tuae. In omnibus viis tuis cogita illum, et ipse diriget gressus tuos. Ne sis sapiens apud temetipsum; time Dominum et recede a malo. Cogitatum tuum habe in praeceptis Dei, et in mandatis illius maxime assiduus esto; et ipse dabit cor tibi, et concupiscentia sapientiae dabitur tibi (Ibid., III). » Merito illi dabitur cordis purus intellectus, et sapientiae divinae amor saluberrimus, qui cogitationes suas temperat secundum praecepta Altissimi, et ea meditatur assidue, quae legis Dei concordant 109.0801C| doctrinae; ipsaque opere studet implere, quae novit suo conditori omnimodo placere.
CAPUT V. Sapientia loquitur a quibus malis, et quantis nos custodiamus, non nostris viribus, sed ejus auxilio.
(CAP. VII.) « Noli facere mala, et non te apprehendent. Discede ab iniquo, et deficient mala abs te. » Dupliciter haec sententia intelligi potest: hoc est, et generaliter prohibere omnium peccatorum actionem, pro qua poena solvetur perpetua, et specialiter haereticorum perniciosam societatem, quae Scriptura teste, reliquit ducem pubertatis suae, et pacti Dei sui oblita est. Quamobrem inclinata est ad mortem domus ejus, et ad inferos semita ipsius; omnesque qui ingrediuntur ad eam non revertentur, 109.0801D| nec apprehendent semitas vitae. Unde nunc admonet ut discedas ab iniquo, et deficient mala abs te. Nemo ergo cum illa cohabitans, a sorde erroris immunis esse potest. Unde Paulus discipulum docet, post secundam et tertiam increpationem haereticum hominem devitandum (Tit. III), quia hujusmodi perversus est. De quo subsequens sententia adhuc nos instruit, subjungens:
« Non semines mala in sulcis injustitiae, et non metes ea in septulum. » Seminat ergo mala in sulcis injustitiae, qui in labore perversae doctrinae operando exempla inserit nequitiae, quorum fructus metet in septuplum, quando in fine praesentis vitae perfectam ultionem suscipiet in igne gehennae. Septenarius 109.0802A| enim numerus in Scripturis, aliquando in bono, aliquando in malo plenitudinem rei significat. Unde et per Isaiam, plenitudo divinorum charismatum in flore radicis Jesse septemplici spiritu requiescere describitur (Isa. XI). Et in Evangelio ipse Dominus dicit malignum spiritum in domum vacantem septem spiritus nequiores se secum introducere, ex quo fiant novissima hominis illius pejora prioribus (Luc. XI). Et ne quis praesumptuose appetat honorem ecclesiasticae dignitatis, quasi dignum se aestimans ordine magisteriali, protinus subjungit.
« Noli quaerere ab homine ducatum, neque a rege cathedram honoris. » Ambitio enim praelationis nequaquam servat tenorem verae humilitatis: unde nec opus potest exercere justi regiminis, quia semitam 109.0802B| habere neglexit verae pietatis; hinc est quod ipsa Veritas in Evangelio elationem carnalem discipulorum suorum de primatu contendentium edicto salubri compressit, dicens: « Reges gentium dominantur eorum, et qui potestatem habent super eos, benefici vocantur. Vos autem non sic; sed qui major est in vobis, fiat sicut junior; et qui praecessor est, sicut ministrator (Luc. XXII). » Unde, et Jacobus ait: « Nolite plures magistri fieri, fratres mei, scientes quoniam majus judicium sumitis (Jacob. III). » De quo et pastor Ecclesiae docet, dicens: « Omnes autem invicem humilitatem insinuate, quia Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam (I Petr. V; Jac. IV). »
CAPUT VI. Non debere se hominem justificare ante Deum et non se videri velle sapientem.
« Non te justifices ante Dominum: melius est humiliari quam extolli; quoniam agnitor cordis ipse est: et penes regem noli velle videri sapiens. » Nulla praesumptio perniciosior est, quam de propria justitia aut scientia quemquam confidere, dicente Scriptura: « Non est homo super terram qui faciat bonum, et non peccet (Psal. XIII). » Et iterum: « Astra, inquit, non sunt munda in conspectu Dei: quanto magis homo putredo, et filius hominis vermis? (Job. XV, XXV.) » Et in Proverbiis: « Quis potest, inquit, dicere: Mundum est cor meum, purus sum a peccato? (Prov. XX.) » Et rursum: « Vidisti, ait, hominem sapientem sibi videri? magis illo spem 109.0802D| habebit stultus (Ibid., XXVI). » Et in Evangelio Dominus: « Omnis, inquit, qui se exaltat, humiliabitur; et qui se humiliat, exaltabitur (Luc. XIV, XVIII). » Hinc et Psalmista ait: « Quoniam Deus dissipat ossa hominum sibi placentium, confusi sunt, quia Deus sprevit eos (Psal. LII). » Igitur penes regem Christum nulli licet se sapientem aestimare, quia omnis arrogantia abominatio est apud Deum. Unde Paulus hortatur, dicens: « Noli altum sapere, sed time (Rom. XI). » Et iterum: « Dico, inquit, per gratiam Dei, quae data est mihi, omnibus qui sunt inter vos, non plus sapere quam oportet sapere, sed sapere ad sobrietatem, et unicuique sicut Deus divisit mensuram fidei (Rom. XII). »
109.0803A| « Noli quaerere fieri judex, nisi valeas virtute irrumpere iniquitates, ne forte extimescas faciem potentis, et ponas scandalum in aequitate tua. » Proprias unumquemque oportet vires perpendere, et sic alieni juris pro quantitate virium curam accipere. Qui ergo adhuc per mollitiem animi terrenis desideriis occupatur, cavendum illi est, ne districti iram judicis gravius accendens, dum loco delectatur gloriae, fiat subditis auctor ruinae. Solerter ergo se quisque metiatur, ne locum regiminis assumere audeat, si quod in se adhuc vitium regnat, ne is qui per crimen depravatur proprium, judex fieri appetat culparum alienarum. Ille igitur modis omnibus ad exemplum debet vivendi pertrahi, qui cunctis carnis passionibus moriens jam spiritaliter vivit; 109.0803B| qui prospera mundi postponit; qui nulla adversa pertimescit; qui sola interna desiderat; cujus intentioni bene congruens, nec omnino per imbecillitatem corpus, nec valde per contumeliam, repugnat; qui ad aliena cupienda non deducitur, sed propria largitur; qui per pietatis viscera citius ad ignoscendum flectitur, sed nunquam plus quam decet ignoscens ab arce rectitudinis inclinatur; qui nulla illicita perpetrat, sed perpetrata ab aliis ut propria deplorat; qui ex affectu cordis alienae infirmitati compatitur; sicque in bonis proximi sicut in suis profectibus laetatur; qui ita se imitabilem caeteris in cunctis quae agit insinuat, ut inter eos non habeat quod saltem de transactis erubescat; qui sic studet vivere, ut proximorum quoque corda arentia doctrinae valeat 109.0803C| fluentis irrigare; qui orationis usu et experimento jam didicit, quod obtinere a Domino quae poposcerit possit.
« Non pecces in multitudinem civitatis, nec te immittas in populum. » Hoc vetat, ne is qui ratione pollet, et liberi arbitrii potestate praevalet, subditorum insolentia provocetur ad peccandum, sed constantiae robore resistat alienae nequitiae; nec se putet impune peccare in eo quod plurimorum voluntati elegit consensum praebere. Unde sequitur.
« Neque alliges duplicia peccata, nec enim in uno eris immunis. » Duplicia peccata ille alligat qui non solum semetipsum a peccatis non cohibet, sed etiam aliis ad peccandum consentiendo favet: cui in uno reatu satis esset, etiam si in altero se non implicaret. 109.0803D| Quapropter Apostolus praevaricatores legis Dei redarguit, dicens: « Qui cum justitiam Dei cognovissent, non intellexerunt quoniam qui talia agunt digni sunt morte, et non solum qui ea faciunt, sed etiam qui consentiunt facientibus (Rom. I).
« Noli esse pusillanimis in anima tua; exorare et facere eleemosynam ne despicias. » Pusillanimitas ideo fugienda est, quia saepe per illam tristitia saeculi, quae mortem operatur, nascitur. At contra constantes animo fortiter per patientiam sufferunt laborem, quia omnem praesentis vitae contemnunt dolorem. Unde in Proverbiis scriptum est: « Non contristabit justum quidquid acciderit ei (Prov. XII). » Ideo et Jacobus apostolus tristitiam sustinentes 109.0804A| ad orationis confugere auxilium hortatur, dicens: « Tristatur aliquis vestrum? Oret; aequo animo est? Psallat (Jac. V). » Similiter et pastor Ecclesiae aequanimitatem et beneficentiam commendat, ita in Epistola sua scribens: « Charissimi, nolite peregrinari in fervore qui ad tentationem vobis sit, quasi aliquid novi vobis contingat; sed communicantes Christi passionibus gaudete, ut et in revelatione gloriae ejus gaudeatis exsultantes. Si exprobramini in nomine Christi, beati eritis, quoniam gloriae Dei spiritus in vobis requiescit. Nemo enim vestrum patiatur quasi homicida, aut fur, aut maledicus, aut alienorum appetitor. Si autem ut Christianus, non erubescat, glorificet autem Deum in isto nomine, quoniam tempus est, ut incipiat judicium 109.0804B| de domo Dei. Si autem primum a nobis, quis finis eorum qui non credunt Evangelio? Et si justus vix salvabitur, impius et peccator ubi apparebunt? Itaque et hi qui patiuntur secundum voluntatem Dei, fideli Creatori commendant animas suas in benefactis (I Petr. IV). » Sed tunc ipsa beneficentia acceptabilis erit Deo, si humilitatis viam non deserit, neque in elationem mentis declinaverit; de quo et subditur:
« Ne dicas, in multitudine munerum meorum respiciet Deus, et offerente me Deo altissimo suscipiet munera mea. » Quid enim benefacientem servum de suis factis sentire oporteat, ipse Dominus in Evangelio data parabola de servo ab agro regresso, et Domini sui in ministrando domi jussa 109.0804C| explenti, novissime ita concludens ostendit, dicens: « Nunquid gratiam habet servo illi, quia fecit quae sibi imperaverat? Non puto. Sic et vos cum feceritis omnia, quae praecepta sunt vobis, dicite: Servi inutiles sumus; quod debuimus facere, fecimus (Luc. XVII). » Quanto enim homo sua benefacta per jactantiam extollit, tanto minoris meriti apud Deum fiunt. Ideo necesse est ut bono operi studium impendamus. Sed tamen ante omnia humilitatem in corde servemus, et per charitatem proximis nostris concordes et compatientes simus. De quo et subditur:
« Non irrideas hominem in amaritudine animae; est enim qui humiliat et exaltat circumspector Deus. » Hinc et in Proverbiis scriptum est: « Cum ceciderit inimicus tuus, ne gaudeas: et in ruina 109.0804D| ejus ne exsultet cor tuum: ne forte videat Dominus, et displiceat ei, et auferat ab eo iram suam (Prov. XXIV). E contrario vero Paulus, quid gerendum sit, salubriter instruit, dicens: « Gaudete cum gaudentibus, flete cum flentibus, id ipsum invicem sentientes. Non alta sapientes, sed humilibus consentientes (Rom. XII).
CAPUT VII. De mendacio non proferendo contra amicum. « Noli amare mendacium adversus tratrem tuum, neque in amicum similiter facias. » Si nullum mendacium laudabile est, et cuiquam scandalum in ferre perniciosum, quanto magis contra amicum aliquid per fraudem moliri vituperabile est? Et non 109.0805A| levis noxae, falsum crimen fratri imponere, quoniam testis mendax peribit. Unde in Proverbiis Sapientia dicit: « Sicut noxius est qui mittit lanceas et sagittas in mortem, sic vir qui fraudulenter nocet amico suo; et cum fuerit deprehensus, dicit: Ludens feci (Prov. XXVI). » Et alibi: « Ne moliaris, inquit, amico tuo malum, cum ille habeat in te fiduciam (Prov. III). »
« Noli velle mentiri omne mendacium: assiduitas enim illius non est bona. » Omne mendacium noxium est, quia peccatum est. Os enim quod mentitur, occidit animam; et quanto quis illud usitat, tanto graviorem sarcinam peccatorum accumulat. Sed licet diversa genera sint mendaciorum, tamen primum ac capitale est mendacium longeque fugiendum, 109.0805B| quod fit in doctrina religionis: ad quod mendacium nulla conditione quisquam debet adduci, quia per hoc certissimum est hominem a Deo separari. Quisquis autem aliquod genus mendacii quod peccatum non sit putaverit, decipiet seipsum turpiter, cum honestum se deceptorem arbitratur aliorum.
« Noli verbosus esse in multitudine presbyterorum, et non iteres verbum in tua oratione. » Quia superius diximus, capitale esse mendacium in doctrina religionis. Quisquis hanc sententiam servaverit, hoc est, qui doctrinam seniorum magis devote audire, quam suam impudenter proferre delegerit, ab hoc periculo longius erit. Tutius enim est audire quam loqui. Unde Jacobus in Epistola sua admonet, dicens: 109.0805C| « Sit autem omnis homo velox ad audiendum, tardus autem ad loquendum, et tardus ad iram (Jac. I). »
« Non oderis laboriosa opera, et rusticationem ab Altissimo creatam. » Utili labori insistere, et otiositatem fugere, laudabile est, quia otiositas inimica est animae. Unde et Paulus Thessalonicensibus scripsit, ut cum silentio operantes suum panem manducent, hoc addens, si quis non vellet operari, nec manducaret, suum exemplum eis proponens, quoniam non inquietus fuit inter eos, neque panem gratis ab aliquo manducavit, sed in labore et fatigatione, nocte et die operans, ne quemquam eorum gravaret (II Thess. II). Quod autem rusticationem dicit ab Altissimo creatam, significat peccanti homini 109.0805D| hanc sententiam datam, ut labore manuum sibi victum quaereret: ut est illud Geneseos: « In sudore, inquit, vultus tui vesceris pane, donec revertaris in terram de qua sumptus es: quia pulvis es, et in pulverem reverteris (Gen. III). »
« Non te reputes in multitudine indisciplinatorum; memento irae, quoniam non tardabit. » Indisciplinatos vocat inquietos et inobedientes, qui praeceptis Dei obedire nolunt: in quorum societate conversari periculosum est, quia talibus certa reservabitur vindicta, quam irae nomine nuncupat, si non se ad meliorem vitam correxerint. Unde in Proverbiis scriptum est: « Parata sunt derisoribus judicia, et mallei percutientes stultorum corda. Sicut 109.0806A| rugitus leonis ita terror regis: qui provocat eum, peccat in animam suam (Prov. XIX). »
« Humilia valde spiritum tuum: quoniam vindicta carnis impii ignis et vermis. » Sicut omnis peccati initium est superbia, ita initium sapientiae humilitas et timor Dei. Beatus enim homo qui semper pavidus est: quoniam « qui se exaltat, humiliabitur; et qui se humiliat, exaltabitur (Luc. XIV, XVIII). » Vindicta carnis impii ignis et vermes, quia caro peccatorum, quae luxuria affluebat in mundo, simul cum anima poenis additur in futuro, et igne cruciabitur gehennae. Vermem autem et ignem in gehenna esse ipse Dominus commemorat in Evangelio, dicens: « Et si scandalizaverit te manus tua, abscinde illam: bonum est tibi debilem 109.0806B| introire in vitam, quam duas manus habentem ire in gehennam, in ignem inexstinguibilem, ubi vermis eorum non moritur, et ignis non exstinguitur (Marc. IX). » In verme putredinem gehennae, sicut in igne ardorem designat; sive vermem dicit seram scelerum poenitudinem, quae nunquam in tormentis conscientiam afflictorum mordere cessabit, ut ignis sit poena extrinsecus saeviens, vermis dolor interius accusans.
« Noli praevaricari in amicum pecuniam differentem, neque fratrem charissimum auro spreveris. » Multi perierunt propter avaritiam, et cupiditatem terrenarum rerum habentes proximum, hoc est, hominem, qui ad imaginem Dei conditus est, neglexerunt. Ideo docet ut magis diligat proximum 109.0806C| quam pecuniae thesaurum. « Radix enim omnium malorum est cupiditas, quam quidam appetentes erraverunt a fide, et inseruerunt se doloribus multis (I Tim. VI). » Et merito, quia dilectione Dei, quae firmamentum est justitiae, perdiderunt. Quapropter Joannes hortatur, dicens: « Nolite diligere mundum, neque ea quae in mundo sunt. Si quis diligit mundum, non est charitas Patris in eo (I Joan. II). » Et item: « Qui habuerit, inquit, substantiam mundi et viderit fratrem suum necesse habere, et clauserit viscera sua ab eo, quomodo charitas Dei manet in eo? (I Joan. III.) Qui propter amicum negligit damnum, justus est; et qui odit munera, vivet (Prov. XII, XV). »
« Noli discedere a muliere sensata et bona, quam 109.0806D| sortitus es in timore Dei. » Secundum historiam foedus conjugii servandum docet, ne facile disrumpatur, juxta illud evangelicum: « Quod Deus conjuxit, homo non separet (Matth. XIX). » Vel magis juxta allegoriam, a societate Ecclesiae fidelem quemlibet prohibet discedere, quia pactum quod cum Deo in baptismate pepigit, omnino necesse est ut servet, quoniam magna remuneratio sequetur illum, qui verae religionis fidus est exsecutor. Unde subjungitur.
« Gratia enim verecundiae illius super aurum. » -- « Quia oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, quae praeparavit Deus his qui diligunt illum (I Cor. II). » Potes hanc mutierem 109.0807A| sapientiam intelligere sacrarum Scripturarum, quam Evangelium margaritam pretiosam nuncupat, quam negotiator spiritualis dum invenerit, abiit et vendidit omnia quae habuit, et emit illam. De hac et Ecclesiastes ait: « Vive vitam cum muliere quam dilexisti, omnibus diebus vanitatis tuae, qui dati sunt tibi sub sole (Eccle. IX). » Sapientiam sequere et scientiam Scripturarum, et hanc tibi in conjugium copula. Dies autem vanitatis, dies hujus saeculi significat. De quibus Apostolus non tacet. Quod autem ait: « Vive vitam cum muliere, » ambigue dictum est: sive vive et contemplare vitam, et ipse, et uxor tua tecum. Non enim poteris sine tali uxore salvus vivere, vel videre vitam; et pulchre praecipit ut in diebus vanitatis nostrae, veram vitam, et cum 109.0807B| sapientia uxorem quaeremus; haec enim pars nostra est, et hic laboris fructus, si in hac vita umbratili vitam aeternam invenire valeamus.
CAPUT VIII. De servo bono et fideli. « Non laedas servum in veritate operantem, neque mercenarium dantem animam suam. » Admonet Sapientia ut modestiam et aequitatis regulam in subditis nostris conservemus. Non enim decet ut servus devotus et bene operans, propter insolentiam Domini sui calumniam patiatur; neque ut mercenarius debita laboris sui mercede fraudetur, quia legalis et apostolica lectio evidenter docet, ut unaquaeque persona cum aequitate tractetur. Nam Paulus ad Titum scribens jubet servos dominis suis subditos 109.0807C| esse, in omnibus placentes, non contradicentes, non fraudantes, sed in omnibus fidem bonam ostendentes, ut doctrinam Salvatoris Dei nostri ornent in omnibus (Tit. II). Idem in Epistola ad Colossenses, postquam servos docuit, ut obediant per omnia dominis carnalibus non ad oculum servientes quasi hominibus placentes, sed in simplicitate cordis, timentes Deum, dominis praecepit, dicens: « Domini, quod justum est et aequum servis praestate: scientes quod et vos Dominum habetis in coelo (Coloss. III). » Qui enim injuriam facit, recipiet id quod inique gessit; et non est personarum acceptio apud Deum. De mercenariis vero in Deuteronomio ita Dominus mandat: « Non negabis mercedem indigentis, et pauperis fratris tui sive advenae, qui tecum moratur 109.0807D| in terra, et intra portas tuas est; sed eadem die reddes ei praemium laboris sui ante solis occasum, quia pauper est, et eo sustentat animam suam, ne clamet contra te ad Dominum, et reputetur tibi in peccatum (Deut. XXIV).
« Servus sensatus sit tibi dilectus quasi anima tua: non defraudes illum libertate, neque inopem derelinquas illum. » Dignum est ut servus sive discipulus intelligens et benevolus dilectione domini sui non careat, nec privetur potestate congrua bene operandi, neque violentia servitutis oppressus ad inopiam perducatur. Sed ut condigna provisione in omnibus ei procuretur, et ut frater tractetur. Quia licet per conditionem inferior sit servilem, 109.0808A| tamen aequalis est secundum naturae proprietatem. Quod et Paulus ostendit, dicens: « Sive servi, sive liberi, unum sumus in Christo (I Cor. VII). » Et item: « Servus vocatus es: non sit tibi curae, sed et si potes liber fieri, magis utere. Qui enim in Domino vocatus est servus, libertus est Domini: similiter qui liber vocatus est, servus est Christi. Pretio empti estis, nolite fieri servi hominum. Unusquisque in quo vocatus est, fratres, in hoc permaneat apud Deum. »
« Pecora tibi sunt? attende illis; et si sunt utilia, perseverent apud te. » Pecora eos appellat, propter simplicitatem mentis atque humilitatem: quia sicut pecus ad domini sui per omnia subjectum est voluntatem, ita et servus bonus semper ad Domini 109.0808B| sui paratus est utilitatem. Unde non meretur indigne abjici, sed cum omni diligentia reservari.
« Filii tibi sunt? erudi illos, et curva illos a pueritia illorum. » Hac sententia qualiter servilis conditio nutrienda sit, aperte monstratur. Affectus ergo filiorum propter jus naturae fovendi sunt; sed disciplina fortiore propter instabilitatem mentis domandi. Unde in posterioribus istius libri dicitur: « Cibaria, et virga, et onus, asino: panis, et disciplina, et opus, servo. Operatur in disciplina. et quaerit requiescere: laxa manus illi, et quaerit libertatem (Eccle. XXXIII). »
« Filiae tibi sunt, serva corpus illarum, et non ostendas hilarem faciem tuam ad illas. » Sicut superius bonos servos in loco filiorum habere docuit, 109.0808C| sic et nunc ancillas in loco filiarum habere jubet; sed tamen cum disciplina, sicut filii habendi sunt, proinde alibi scriptum est: « Lacta filium, et paventem te faciet: lude cum eo, et contristabit te. Non arrideas illi, ne doleas, et in novissimo obstupescant dentes tui (Eccli. XXX).
CAPUT IX. De parentibus honorandis a filiis.
« Trade filiam, et grande opus feceris, et homini sensato da illam. » Tradi filiam jubet, et subjicere matrimonio, ne forte lasciviat in domo parentum, et corruat libidine. Sicque grande opus, hoc est utile, dicit peractum. Quia melius est ut sub custodia et disciplina viri maneat servata, quam in domo parentum, cum jam superadulta est, contaminetur 109.0808D| neglecta. Sed ut hoc facilius possit perfici, homini sensato, hoc est prudenti, et strenuo mandat eam tradere. Ita enim solummodo servata erit. Quia ut in Proverbiis scriptum est: « Qui graditur sapienter, iste salvabitur. Qui autem nutrit scorta, perdet substantiam (Prov. XXVIII).
« Mulier si est tibi secundum animam tuam, non projicias illam; et odibili non credas te in toto corde. » Hic locus licet videatur commendare pudicitiam conjugalem, ut ipsa sola legitime retenta, spernatur omnis meretricum et concubinarum fetor, attamen altiore sensu nos admonet, ut catholicam fidem cum vera religione, quam primum post baptismi perceptionem sortiti sumus, firmiter tenentes, 109.0809A| omnem haereticorum perfidiam penitus spernamus. De quo et in Proverbiis Sapientia hortatur, dicens: « Fili, audi me, et attende verbis oris mei, ne abstrahatur mens tua in viis illius, neque decipiaris semitis ejus. Multos enim vulneratos dejecit, et fortissimi quique interfecti sunt ab ea. Viae inferi domus ejus, penetrantes interiora mortis (Prov. VII). »
« Honora patrem tuum, et gemitum matris tuae ne obliviscaris; memento quoniam nisi per illos natus non fuisses; et retribue illis, quomodo et illi tibi. » Saepius commendat honorem parentum, quoniam illud mandatum primum est in repromissione. Unde et Paulus docet viduas, quae filios et nepotes habent, ut discant primum domum suam regere, et mutuam vicem reddere parentibus: hoc 109.0809B| enim acceptum est coram Deo. Aliter autem: Deum Patrem recta fide, et bonis operibus honorare debemus; et gemitum matris Ecclesiae, quae nos parturiendo multum laboravit, non oblivisci, quoniam non, nisi per illos, Christiani fuissemus, et in numero filiorum Dei non computaremur. Omnia enim bona justa et sancta, quae nobis fecerunt, cum gratiarum actione recipere, et laudem condignam illis referre debemus. Cui etiam sensui sequentia videntur astipulari.
CAPUT X. De timore Dei et sacerdotibus honorandis, eisque primitias offerendas.
« In tota, inquit, anima tua time Deum, et sacerdotes 109.0809C| illius sanctifica, in omni virtute tua dilige eum qui te fecit: et ministros ejus non derelinquas. » Timorem ergo atque amorem Dei in honorificentia ministrorum ejus probare debemus; quia ipse dixit in Evangelio: « Qui vos honorat, me honorat; et qui vos recipit, me recipit; qui autem vos spernit, me spernit (Matth. X). » Sed quia honor aliquando necessitatum praebitionem et solatiorum subsidia significat, subjungit:
« Honora Deum ex tota anima tua, et nonorifica sacerdotes, et purga te cum brachiis. » Unde Dominus discipulis suis ait: « Dignus enim operarius cibo suo. In quamcunque civitatem aut castellum intraveritis, interrogate quis in ea dignus sit: et ibi manete donec exeatis (Matth. X). » Hinc et Apostolus 109.0809D| ait: « Laborantem agricolam oportet primum de fructibus percipere (I Tim. II). » Et item: « Quis, inquit, militat suis stipendiis unquam? Quis plantat vineam, et fructus ejus non edit? Quis pascit gregem, et de lacte gregis non manducat (I Cor. IX)? » Et post pauca: Si nos, ait, vobis spiritalia seminavimus, magnum est si carnalia vestra metamus? » Et rursum: « Nescitis, inquit, quoniam qui in sacrario operantur, quae de sacrario sunt edunt? et qui altari deserviunt, cum altari participant? Ita et Dominus ordinavit his qui Evangelium annuntiant, de Evangelio vivere (Ibid.). » Purgat se cum brachiis, qui de labore manuum suarum eleemosynam tribuit egenis, et de fructibus suis decimas atque primitias 109.0810A| non differt conferre Ecclesiae ministris. De quo et sequitur:
« Da illis partem sicut mandatum est tibi primitiarum et purgationis, et de negligentia tua purga te cum paucis. » Primitiarum et decimarum atque oblationum diversarum oblationes, quae Dominus in lege jussit offerri, ad sacerdotum et levitarum usum pertinebant. Dicente Domino ad Aaron et ad filios ejus: « Omnes primitias sanctuarii, quas offerunt filii Israel Domino, tibi dedi et filiis ac filiabus tuis jure perpetuo. Pactum salis est sempiternum coram Domino tibi ac filiis tuis. Dixitque Dominus ad Aaron: In terra eorum nihil possidebitis, nec habebitis partem inter eos. Ego pars et haereditas tua in medio filiorum Israel; filiis autem Levi dedi omnes decimas 109.0810B| Israelis in possessionem pro ministerio, quo serviunt mihi in tabernaculo foederis, ut non accedant ultra filii Israel ad tabernaculum, nec committant peccatum mortiferum, solis filiis Levi mihi in tabernaculo servientibus, et portantibus peccata populi, legitimum sempiternum erit in generationibus vestris. Nihil aliud possidebunt, decimarum oblatione contenti, quas in usus eorum et necessaria separavi (Num. V). » Quibus non solum primitiarum et decimarum donatio delegata est, sed etiam hostiarum et victimarum, quae Domino offerebantur in ejus usus concessus est. Unde dicit, et primitiarum, et purgationis partem ministris Dei dandam. Quia ipsi peccata portant populi et orant pro eis. Quod autem subjungitur:
109.0810C| « Et de negligentia tua purga te cum paucis, » ostendit quod oblatio, quae ex humili mente et pura dilectione Deo offertur, licet parva sit quantitate, multorum delictorum negligentias purgat. De quo scriptum est: « Charitas operit multitudinem peccatorum (I Petr. IV). » Et Psalmista: « Sacrificium, inquit, Deo spiritus contribulatus, cor contritum et humiliatum, Deus, non despicies (Psal. L). » Unde in Evangelio ipse Dominus duo aeris minuta pauperculae viduae non sorevit, sed gratanter accepit (Marc. XII)
« Datum brachiorum tuorum, et sacrificium sanctificationis offeres Domino et initia sanctorum, et pauperi porrige manum tuam, ut perficiatur propitiatio, et benedictio tua: gratia dati in conspectu 109.0810D| omnis viventis. » Sicut superius per collationem oblationum, quae ministris Dei offeruntur, purgationem spopondit offerentibus, ita et nunc per eleemosynarum largitionem, quae ex justo labore pauperibus tribuuntur, veniam peccatorum, et benedictionis gratiam benignis et misericordibus promittit. Quia sicut aqua exstinguit ignem, ita eleemosyna exstinguit peccatum. Unde ipsa Veritas in Evangelio ait: « Date eleemosynam, et ecce omnia munda sunt vobis (Luc. XI). « Sane sciendum quod qui sceleratissime vivunt, nec curant talem vitam moresque corrigere, et inter ipsa facinora et flagitia sua eleemosynas frequentare non cessant, frustra illi sibi blandiuntur; quoniam Dominus ait: « Date eleemosynam, 109.0811A| et ecce omnia munda sunt vobis. » Hoc enim quam late pateat non intelligunt, sed ut intelligant, attendant quibus dixerit. Nempe in Evangelio sic scriptum est: « Cum loqueretur, rogavit illum quidam Pharisaeus, ut pranderet apud se. Et ingressus recubuit. Pharisaeus autem coepit, intra se reputans dicere, quare non baptizatus esset ante prandium. Et ait ad illum Dominus: Nunc vos Pharisaei quod deforis est calicis et catini mundatis: quod autem intus est vestrum, plenum est rapina et iniquitate. Stulte, nonne qui fecit id quod deforis est, etiam id quod de intus est fecit? Verumtamen quod superest, date eleemosynam, et ecce omnia munda sunt vobis (Luc. XI). » Itane hoc intellecturi sumus, ut Pharisaeis non habentibus fidem Christi, etiam si non in eum crediderint, 109.0811B| nec renati fuerint ex aqua et Spiritu sancto, munda sint omnia: tantum si eleemosynas dederit, sicut isti eas dandas putant? cum sint immundi omnes, quos non mundat fides Christi. De qua scriptum est: Mundans fide corda eorum. » Et dicat Apostolus: « Immundis autem et infidelibus nihil est mundum, sed polluta sunt eorum et mens, et conscientia (Act. XV). » Quomodo ergo omnia Pharisaeis munda essent, si eleemosynas darent, et fideles non essent? Aut quomodo fideles essent, si in Christum credere, atque in ejus gratia renasci noluissent? Et tamen verum est quod audierunt: « Date eleemosynam, et ecce omnia munda sunt vobis. » Qui enim vult ordinate dare eleemosynam, a seipso debet incipere, et eam sibi primum dare. Est enim eleemosyna opus 109.0811C| misericordiae; verissimeque dictum est: « Miserere animae tuae placens Deo (Eccle. XXX): » propter hoc renascimur, ut Deo placeamus, cui merito displicet quod nascendo contraximus. Haec enim est prima eleemosyna, quam nobis dedimus, quoniam nosmetipsos miseros per miserantis Dei misericordiam requisivimus justum judicium ejus confitentes, quo miseri effecti sumus. De quo dicit Apostolus: « Judicium quidem ex uno in condemnationem (Rom. V); » et magnae charitati ejus gratias agentes, de qua idem ipse dicit gratiae praedicator: « Commendat autem charitatem suam Deus in nobis, quoniam cum adhuc peccatores essemus secundum tempus, Christus pro nobis mortuus est (Rom. V): » ut et veraciter de nostra miseria judicantes, et in Dei charitate qua 109.0811D| donavit ipse se diligentes, pie recteque vivamus, quod judicium et charitatem Dei cum Pharisaei praeterirent, decimabant tamen propter eleemosynas quas faciebant, etiam quaeque minutissima fructuum suorum; et ideo non dabant eleemosynam a se incipientes, secumque prius misericordiam facientes; propter quem dilectionis ordinem dictum est: « Dilige proximum tuum sicut teipsum (Marc. XII). » Cum ergo increpasset eos, forinsecus se lavabant, intus autem rapina et iniquitate pleni erant; admonens quamdam eleemosynam, quam sibi homo debet, primitus dare, et interiora mundare: « Verumtamen, inquit, quod superest, date eleemosynam, et ecce omnia munda sunt vobis. » Deinde ut ostenderet 109.0812A| quid admonuisset, et quid ipsi facere non curarent, ne illum putarent eorum eleemosynas ignorare: Sed « Vae vobis, inquit, Pharisaeis. » Tanquam diceret: Ego quidem commonui vos eleemosynam dandam, per quam vobis munda sunt omnia; sed vae vobis, qui decimatis mentam, et rutam, et omne olus: has enim novi eleemosynas vestras, ne de illis me nunc vos admonuisse arbitremini; et praeteritis judicium et charitatem Dei, qua eleemosyna possitis ab omni inquinamento interiore mundari, ut vobis munda essent et corpora, quae lavatis, hoc est enim omnia, et interiora scilicet et exteriora. Sicut alibi legitur: « Mundate quae intus sunt, et quae foris sunt munda erunt: » sed ne istas eleemosynas, quae fiunt de fructibus terrae, respuisse videretur: « Haec, inquit, 109.0812B| oportuit facere, judicium et charitatem Dei; et illa non omittere (Matth. XXIII, et Luc. XI), » id est eleemosynas fructuum terrenorum. Non ergo se fallant, qui per eleemosynas quamlibet largissimas fructuum suorum, vel cujuscunque pecuniae impunitatem se emere existimant in facinorum immunitate ac flagitiorum nequitia permanendo. Non solum enim haec faciunt, sed ita diligunt, ut in eis semper optent (tantum si possint impune) versari: « Qui autem diligit iniquitatem, odit animam suam; et qui odit animam suam, non est in eam misericors, sed crudelis. » Diligendo eam quippe secundum saeculum, odit eam secundum Deum. Si ergo vellet ei dare eleemosynam, per quam munda essent illi omnia, odisset eam secundum saeculum, et diligeret secundum Deum. 109.0812C| Nemo autem dat eleemosynam quamlibet, nisi inde det, unde ab illo accipiat qui non eget. Et ideo dictum est: « Misericordia ejus praeveniet me (Psal. LXXXV). »
CAPUT XI. Pro defunctis ut consolatio tribuatur plorantibus.
« Et mortuo non prohibeas gratiam. Non desis plorantibus in consolatione, et cum lugentibus ambula. » Quod ad eleemosynarum donationem pertineat hoc quod sepultura mortuis praebetur, Tobias patriarcha actibus suis insinuat. De quo Scriptura refert, quod in captivitate Assyriorum positus, pergeret per omnem cognationem suam, et consolaretur eos, divideretque unicuique prout poterat de facultatibus suis. Esurientes alebat, nudisque vestimenta 109.0812D| praebebat, et mortuis atque occisis sepulturam sollicitus exhibebat. Sed si mortuam carnem eleemosyna est sepelire, multo magis hominem vivum in tribulatione consolari atque solatiis subvenire. Unde Paulus ait: « Gaudete cum gaudentibus, flete cum flentibus (Rom. XII). » Quod et se fecisse attestatur, dicens: « Quis infirmatur, et ego non infirmor? Quis scandalizatur, et ego non uror? » Factus sum infirmus, ut infirmos lucrifacerem: omnia omnibus factus sum, ut omnes facerem salvos (II Cor. XI). Unde et sequitur:
« Non te pigeat visitare infirmum, ex his in dilectione firmaberis. » Probatio quoque dilectionis exhibitio est operis. De quo et Joannes dicit: « Qui 109.0813A| habuerit substantiam mundi, et viderit fratrem suum necesse habere, et clauserit viscera sua ab eo, quomodo charitas Dei manet in eo? Filioli mei, non diligamus verbo nec lingua, sed opere et veritate. » Sed quia nemo potest perfecte peccatum devitare, et operibus justitiae deservire, nisi qui sperat se quotidie de hoc mundo migrare. Qui enim considerat qualis est in morte, semper fit timidus in operatione, atque unde in oculis suis jam quasi non vivit, nil quod transit appetit, cunctis praesentis vitae desideriis contradicit, et pene mortuum se considerat, quia moriturum minime ignorat. Perfecta enim vita est mortis imitatio, quam dum justi sollicite peragunt, culparum laqueos evadunt. Unde subjungitur:
109.0813B| In omnibus operibus tuis memorare novissima « tua, et in aeternum non peccabis. » Hoc tamen de omni peccato non dicit: quia « non est homo super terram qui faciat bonum, et non peccet. » Et Joannes: « Si dixerimus, inquit, quia peccatum non habemus, ipsi nos seducimus, et veritas in nobis non est (I Joan. I). » Sed de quonam hoc vult peccato intelligi? Utique de eo quod ducit ad mortem. De quo Joannes dicit: « Omnis qui natus est ex Deo, non facit peccatum, quia semen ejus in ipso manet, et non potest peccare, quia ex Deo natus est (I Joan. III). » Quod ait, « qui natus est ex Deo, non peccat, » certum quoddam peccatum intelligit, quod non potest admittere homo, qui ex Deo natus est; et tale peccatum est illud, ut si quisquam hoc admiserit, 109.0813C| confirmet caetera. Si quis autem hoc non admiserit, solvat caetera. Mandatum enim Christi, dilectio vocatur: per hanc dilectionem peccata solvuntur, haec si non teneatur, et grave peccatum est, et radix omnium peccatorum.
CAPUT XII. Non litigandum cum potente.
(CAP. VIII.) « Non litiges cum homine potente, ne forte incidas in manus illius. » Hominem potentem forsitan hic superbum vult intelligi, adversus quem contendere non est utile. Unde in Proverbiis scriptum est: « Ne respondeas stulto juxta stultitiam suam, ne efficiaris ei similis (Prov. XXVI). » Inter superbos enim semper jurgia sunt. Servum autem Domini non oportet litigare, sed mansuetum esse ad 109.0813D| omnes, docibilem, patientem, cum modestia corripientem qui resistunt veritati
« Non contendas cum viro locuplete, ne forte contra constituat litem tibi: multos enim perdidit aurum atque argentum: et usque ad cor regum extendit et convertit. » Periculosum est ergo cum eo litem agere qui terrenis lucris atque avaritiae aestibus probatur anhelare; quia inde oriuntur invidiae, contentiones, odium, homicidium, et caetera hujusmodi flagitia quae mergunt homines in interitum et perditionem. « Radix namque omnium malorum est cupiditas: quam quidam appetentes erraverunt a fide, et inseruerunt se doloribus multis (I Tim. VI). » Nec non et corda regum ejusmodi pestis saepe polluens 109.0814A| convertit utique ad perversitatem judicii, quia munera excaecant oculos sapientium, et mutant verba justorum. Proinde Dominus hortatur cavere ab omni avaritia, et docet discipulos suos, dicens: « Audistis quia dictum est: Oculum pro oculo, et dentem pro dente. Ego autem dico vobis non resistere malo; sed si quis te percusserit in dexteram maxillam tuam, praebe illi et alteram. Et ei qui vult tecum judicio contendere, et tunicam tuam tollere, dimitte ei et pallium; et quicunque te angariaverit mille passus, vade cum illo et alia duo. Qui petit a te, da ei; et volenti mutuari a te ne avertaris (Matth. V). »
« Non litiges cum homine linguato, et non strues in ignem illius ligna. Non communices homini indocto, ne male de progenie tua loquatur. » Contra 109.0814B| eum qui indiscretus est verbis, stultum est contendere, ubi non ratio, sed furor dominatur. Similiter et cum imprudenti disputare inutile est, quia facilis est ad proferendum contumeliam. Nam haec duo testimonia licet ad omnes pertineant, insipientes et praviloquos, tamen specialiater videntur denotare haereticos, de quibus alibi scriptum est: « Sub lingua eorum labor et dolor, et venenum aspidum sub labiis eorum (Psal. XIII). » Quorum os maledictione et amaritudine plenum est, veloces pedes eorum ad effundendum sanguinem. Cum his ergo sermocinare et communicare perniciosum est, quia polluta est mens eorum et conscientia, et sermo eorum ut cancer serpit: errantes, et in errorem mittentes. Unde Apostolus jubet stultas et sine disciplina quaestiones devitare; 109.0814C| similiter et profana et inaniloquia, quae multum proficiant ad impietatem; et Tito scripsit, ut haereticum hominem post unam et secundam correptionem devitaret, sciens quia subversus est, qui ejusmodi est, et deliquit proprio judicio condemnatus (Tit. III). Iste enim de progenie nostra male loquitur, quando blasphemat Christianam religionem et catholicam fidem; sed solis blasphemis sua nocet blasphemia, quia omnia munda mundis, coinquinatis autem et infidelibus nihil mundum. Confitentur quidem se nosse Deum, factis autem negant, cum sint abominati et incredibiles, et ad omne opus bonum reprobi.
« Ne despicias hominem avertentem se a peccato, neque improperes ei; memento quoniam omnes in correptione sumus. » Magis condecet Christianum 109.0814D| compati proximo, quam improperare lapso, quia incertum est apud unumquemque ad quem finem perducat actus suos, nec scire poterit quid sibi ventura pariet dies. Unde Paulus praemonet dicens: « Itaque qui se existimat stare, videat ne cadat (I Cor. X). » Et item: « Tu autem, inquit, quid judicas fratrem tuum? aut tu quare spernis fratrem tuum? Omnes enim stabimus ante tribunal Christi (Rom. XIV). » Itaque unusquisque nostrum pro se rationem reddet Deo. Hinc est quod Dominus legitur in Evangelio publicanos et peccatores recepisse, et manducasse cum illis; et mulierem meretricem cum lacrymis pedes ejus rigantem a peccatis absolvisse: qui et Pharisaeis murmurantibus respondit: 109.0815A| « Euntes discite quid sit, Misericordiam volo et non sacrificium: non enim veni vocare justos, sed peccatores (Matth. IX). » Et alibi: « Gaudium est, inquit, in coelis super uno peccatore poenitentiam agente, quam super nonaginta novem justos, qui non indigent poenitentia (Luc. XV). »
« Ne spernas hominem in sua senecta: etenim ex nobis senescunt. » Hoc considerans Ecclesiastes ait: « Vanitas vanitatum et omnia vanitas (Eccles. I). » Et item: Vidi, inquit, quae fiunt sub sole: et ecce universa vanitas et afflictio spiritus (Ibid.). » Et post aliquanta: « Omnia, ait, tempus habent, et suis spatiis transeunt universa sub coelo. » Hinc beatus martyr Cyprianus in libro ad Demetrianum de mortalitate eleganter dixit: « Haec sententia 109.0815B| mundo data est; haec Dei lex est, ut omnia orta occidant, et aucta senescant, et infirmentur fortia, et magna minuantur. » Nam cum olim ultra octingentos et nongentos annos vita hominum longaeva procederet, vix nunc possit ad centenarium numerum pervenire. Canos videmus in pueris, capilli deficiunt antequam crescant; nec aetas in senectutem desinit, sed incipit a senectute: sic in ortu suo ad finem nativitas properat. Sic quodcunque nunc nascitur, mundi ipsius senectute degenerat, ita ut nemo mirari debeat singula in mundo coepisse deficere quando totus ipse jam mundus in defectione sit et in fine.
CAPUT XIII. De mortuo inimico non esse gaudendum, scientes quod omnes morimur.
109.0815C| « Noli de mortuo inimico tuo gaudere, sciens quoniam omnes morimur: et in gaudium nolumus venire. » Subauditur, inimicorum nostrorum. Si enim secundum Domini mandatum diligimus inimicos nostros, et bene facimus his qui oderunt nos, nullo modo de eorum casu possumus laetari. De quo et alibi Scriptura nos prohibet, dicens: « Ne laeteris in alterius casu (Prov. XVII), » sed eorum vice condolentes, sicut nostram ita et illorum ruinam deflemus. Mortis enim occasus omnibus communis est; et ideo sicut nos nolumus in gaudium inimicorum nostrorum incidere, ita nec ipsi de eorum interitu debemus gaudere; sed illius sententiae semper memores esse, qua dictum est: « Quod tibi fieri non vis, alteri ne feceris (Tob. IV). « Nec non et 109.0815D| illius Dominici praecepti, quo ait: « Omnia quaecunque vultis ut faciant vobis homines, eadem vos facite illis (Matth. VII; Luc. VI). »
« Ne despicias narrationem presbyterorum sapientium; et in Proverbiis illorum conversare; ab ipsis enim disces sapientiam et doctrinam intellectus, « et servire magnatis sine querela. » Recte admonet ecclesiasticum populum, ut subditus sit sanctis doctoribus, et assiduus maneat in doctrina illorum, quia inde perveniet ad intellectum sapientiae, et ad moralitatem disciplinae. Unde Paulus Timotheo praecepit, dicens: « Dum venio, attende lectioni, exhortationi et doctrinae; in his esto, ut profectus tuus manifestus sit omnibus. Attende tibi 109.0816A| et doctrinae: insta in illis. Hoc enim faciens, et temetipsum salvum facies, et eos qui te audiunt (II Tim. IV). » Boni enim magistri non aliud docent quam quod ipsi a bonis praeceptoribus perceperunt, quod etiam a summo magistro ad eorum notitiam pervenit. Sicut Ecclesiastes ostendit, dicens: « Verba sapientium ut stimuli, et quasi clavi in altum defixi (Eccle. XII): » quae per magistrorum consilium data sunt a pastore uno. Hinc et ipsa sapientia hortatur adhuc, dicens:
« Non te praetereat narratio seniorum; ipsi enim didicerunt a patribus suis: quoniam ab ipsis disces intellectum, et in tempore necessitatis dare responsum. » Sic et apostolus Petrus admonet, dicens: « Dominum autem Jesum Christum sanctificate 109.0816B| in cordibus vestris, parati semper ad satisfactionem omni poscenti vos rationem de ea, quae in vobis, est spe (I Pet. III). » Condecet enim servum Dei diligenter et caute ea a magistris discere, quae ipse postmodum aliis prudenter et salubriter possit proferre, ne forte, si ille prius piger et segnis sit ad meditandum, postea aliis inveniatur inutilis ad docendum.
« Ne incendas carbones peccatorum arguens eos, et ne incendaris flamma ignis peccatorum illorum. » Cautus esse debet qui aliis disciplinam adhibet, ne forte per nimietatem correptionis pejor fiat irritatus animus delinquentis, vel ne ipse laesus gravetur peccatis alienis. Unde Apostolus Galatas admonet, ut illum qui praeoccupatus fuerit aliquo delicto, hi 109.0816C| qui spiritales sunt instruant in spiritu lenitatis, considerantes seipsos, ne et ipsi tententur (Galat. VI). Hinc et in Deuteronomio Dominus jubet eum qui cum amico in silvam ad incidendum ligna ierit, si se curis effugerit manum, et vulneraverit proximum, is qui percussit proximum, fugiat ad unam urbium illarum, quae refugis deputatae sunt, et ibi ab ultore sanguinis proximi illaesus servetur (Deut. XIX). Ad silvam cum amico imus, quoties cum quolibet proximo ad intuenda delicta nostra convertimur; et simpliciter ligna succidimus, cum delinquentium vitia pia intentione resecamus; sed securis manum fugit, cum sese increpatio plus quam necesse est in asperitatem pertrahit, ferrumque de manubrio prosilit, cum de correptione sermo durior excedit, 109.0816D| et amicum percutiens occidit, qui auditorem suum prolata contumelia ab spiritu dilectionis interficit. Correpti namque mens repente ad odium proruit, si hanc immoderata increpatio plus quam debuit addicit. Sed is qui incaute lignum percutit, et proximum exstinguit, ad tres necesse est urbes fugiat, ut in una earum defensus vivat. Quia si ad poenitentiae lamenta conversus in unitate sacramenti sub spe, fide et charitate absconditur, reus perpetrati homicidii non tenetur, eumque exstincti proximus, et cum invenerit, non occidit. Quia cum districtus judex venerit, qui sese nobis per naturae nostrae consortium junxit, ab eo procul dubio vindictam de culpae reatu non expetit, quem sub ejus venia spes, fides 109.0817A| et charitas abscondit: citius ergo culpa dimittitur, quae nequaquam malitiae studio perpetratur.
CAPUT XIV. De vitandis malis dictis, factis, cogitationibus per auxilium Dei.
« Ne contra faciem stes contumeliosi, ne sedeat quasi insidiator ori tuo. » Contumeliosum bene possumus accipere haereticum, qui semper verba nostra quaerit subvertere, et ad nequitiam sensus sui pertrahere, proinde hujus collocutio perniciosa est, et ideo omnino fugienda, sicut in Proverbiis Sapientia hortatur, dicens: « Fili mi, si te lactaverint peccatores, ne acquiescas (Prov. I). » Et item: « Fili mi, ne ambules cum eis; prohibe pedem tuum a semitis eorum. Pedes enim eorum ad malum currunt, 109.0817B| et festinant ut effundant sanguinem (Ibid.). »
« Noli fenerari homini fortiori te; quod si feneraveris, tanquam perditum habe. » Fortiorem hic non viribus validum, sed elatione tumidum nuncupat, cui prohibet fenus tribuere; quia non laudat cum eo amicitias jungere. Superbo itaque, hoc est, haeretico communicare, injuriae magis incrementum est, quam quietis emolumentum; et ideo in omni re magis devitandum est ejus consortium, quam alicujus lucri aut eloquentiae per eum appetendum adminiculum; perdit enim fenus, qui ingrato tribuit; et minuit substantiam, qui perverso communicat. Unde Salomon in Proverbiis admonet, dicens: « Bibe aquam de cisterna tua, et fluenta putei tui habeto ea solus, nec sint alieni participes tui (Prov. V). »
109.0817C| « Non spondeas super virtutem tuam; quod si spoponderis, quasi restituens cogita. » Bonum est ut quisque consideret mensuram virium suarum, et sic votum temperet, ne in mendacii reatum incurrat. Unde Dominus per Moysen praecepit, dicens: « Cum voveris votum Domino Deo tuo, non tardabis reddere, quia requiret illud Dominus Deus tuus; et si moratus fueris, reputabit tibi in peccatum; si nolueris polliceri, absque peccato eris (Deut. XXIII). » Quod autem semel egressum est de labiis tuis, observabis, et facies sicut promisisti Domino Deo tuo, et propria voluntate ex ore tuo locutus es. Hinc et Ecclesiastes ait: « Si quid vovisti Deo, ne moreris reddere; displicet enim ei infidelis et stulta promissio; sed quodcunque voveris, redde: multoque melius 109.0817D| est non vovere, quam post votum promissa non reddere (Eccle. V). »
« Non judices contra judicem: quoniam secundum quod dignum est judicat. » Haec sententia et moraliter nos docet, ut simus subjecti praepositis et judicibus nostris, qui nos secundum divinam legem judicant; et juxta allegoriam omnibus adversariis veritatis, hoc est judaeis, paganis et haereticis interdicitur ne adversentur Evangelio Christi, quoniam ipse est constitutus a Deo judex vivorum et mortuorum: et « ipse judicat orbem terrae in aequitate, et populos in veritate sua. »
« Cum audaci non eas in via, ne forte gravet mala sua in te; ipse enim secundum voluntatem suam 109.0818A| vadit, et simul cum stultitia illius peribis. » Audaces hic possumus sentire haereticos, qui praesumptionis suae condunt sectas; in quibus omnino non est nobis gradiendum, quia secundum voluntatem suam, et non secundum voluntatem Dei vadunt: qui enim illorum semitas perversas graditur, simul cum stultitia illorum peribit. Nota quia sicut superius prohibuit contra faciem contumeliosi stare et fortiori fenerare, ita et nunc prohibet cum audace in via ambulare, quia secundum psalmographi sententiam: » Beatus est vir qui non abiit in consilio impiorum, et in via peccatorum non stetit, et in cathedra pestilentiae non sedit; sed in lege Domini voluntas ejus, et in lege ejus meditabitur die ac nocte (Psal. I). » De quo et adhuc hortatur 109.0818B| subjungens:
« Cum iracundo non facias rixam, et cum audace non eas in desertum: quoniam quasi nihil est ante illum sanguis, et ubi non est adjutorium, elidet te. » Licet historialiter nos admoneat vitiosum atque furiosum hominem devitare, tamen mystice docet blasphemantium Judaeorum et haereticorum consortia fugere, ante quorum oculos nihil est sanguis, quia aut corporaliter carnem ambiunt trucidare, aut magis animas spiritualiter per erroris pravitatem enecare. Veloces enim pedes eorum sunt ad effundendum sanguinem, et contritio atque infelicitas est in viis eorum, qui et in desertum ducunt: quia de terra Ecclesiae evellere, et in devia erroris sui, quoscunque possunt, inducere contendunt. De 109.0818C| quibus et adhuc subditur:
« Cum fatuis ne consilium habeas: non enim poterunt diligere, nisi quae ipsis placent. » Fatui enim sunt omnes desertores veritatis, quia relinquentes viam justitiae, viam iniquitatis elegerunt, nec patrum regulam sequi, sed suis voluptatibus deservire probaverunt. Unde in Proverbiis scriptum est: « Non recipit stultus verba prudentiae, nisi ea dixeris quae versantur in corde ejus (Prov. XVIII). » Sed ne hoc praecavere voluerunt, quod alibi Scriptura prodit, dicens: « Sunt viae, quae putantur ab hominibus justae, novissima autem eorum deducunt ad profundum inferni (Prov. XIV). » Unde sequitur eos ignominia, et opprobrium, et perditio sempiterna.
« Coram extraneo ne facias consilium; nescis enim 109.0818D| quid pariet. » Extraneus nobis est, qui a fide et religione Christiana alienus est; cum quo non est consilium ineundum, hoc est de sacramentis divinis et mysteriis occultioribus disputandum, quia nescimus sensus ejus qualitatem, utrum ad fidem vel ad blasphemiam vertatur. Hinc et ipsa Veritas nos instruxit, dicens: « Nolite sanctum dare canibus, neque mittatis margaritas vestras ante porcos (Matth. VII): » ne conversi disrumpant vos. Hinc et pastor Ecclesiae ait: « Vos igitur, fratres, praescientes custodite, ne insipientium errore traducti excidatis a propria firmitate (II Pet. III). » Hinc et Joannes ait: « Omnis qui recedit et non permanet in doctrina Christi, Deum non habet: qui permanet 109.0819A| in doctrina, hic filium et patrem habet. Si quis venit ad vos, et hanc doctrinam non affert, nolite recipere eum in domum, nec ave ei dixeritis. Qui enim dicit illi ave, communicat operibus illius malignis (II Joan. I). »
« Non omni homini cor tuum manifestes, ne forte inferat tibi gratiam falsam et convicietur tibi. » Quod superius subobscure posuit, cum extranco non ineundum consilium, quia nescitur quid pariat: hoc in hac sententia planius exponit, scilicet ut hypocrisin simulatorum caveamus, ne forte, si incaute aliquid coram ipsis loquamur aut agamus, eorum insidiis capiamur. Unde et in anterioribus praemonuit, ut multi pacifici essent nobis, et consiliarius unus de mille. Hinc et in Proverbiis scriptum est: « Inimicus 109.0819B| cum in corde tractaverit dolos, quando submiserit vocem suam, ne credideris ei, quoniam septem nequitiae sunt in corde illius (Prov. XXVI). »
(CAP. IX.) « Non zeles mulierem sinus tui, ne ostendat super te malitiam doctrinae nequam. » Mulierem sicut in bono, ita et in malo positam in Scripturis invenimus. Mulier in bono, ut in Proverbiis legitur: « Mulierem fortem quis inveniet? procul et de ultimis finibus pretium ejus (Prov. XXXI). » Et in Evangelio: « Mulier abscondit fermentum in farinae satis tribus, donec fermentatum est totum (Matth. XIII; Luc. XIII). » Ubi fides et devotio praedicatur Ecclesiae. Contrario vero in malo posita est mulier in Proverbiis, ubi ita legitur: « Ecce mulier occurrit illi ornatu meretricio praeparata ad capiendas 109.0819C| animas, garrula et vaga, quietis impatiens, nec valens in domo consistere pedibus suis, nunc foris, nunc in plateis, nunc juxta angulum insidians, apprehensumque deosculatur juvenem, et procaci vultu blanditur, dicens: Victimas pro salute vovi, hodie reddidi vota mea, etc (Prov. VII). » In quo haeretica pravitas denotatur, quae et hic sub variis speciebus describitur. Mulierem enim sinus nostri, falsos fratres possumus intelligere, qui nobiscum manentes, foris pacem simulant, intus dolos parant, et malitiam doctrinae nequam retinent. A quibus ipsa Veritas in Evangelio docuit discipulos suos cavere, dicens: « Attendite autem vobis a falsis prophetis, qui veniunt ad vos in vestimentis ovium, intrinsecus autem sunt lupi rapaces (Matth. VII). » Unde et 109.0819D| doctor gentium in Epistolis suis pseudoapostolos saepius arguit, et falsos fratres se asserit tolerasse. Idcirco bona est cautela in omnibus, ne forte fictio simplicem decipiat, et incautum malitia subvertat.
CAPUT XV. Sapientia docet virum castum mulieri potestatem in animam suam non dare, ne per amicitias elidat eum, nec cum jocante habere consortium.
« Non des mulieri potestatem animae tuae, ne ingrediatur in virtutem tuam, et confundaris. » Haec sententia secundum historiam docet castitatis pudicitiam, et secundum allegoriam contra haeresim providentiam, quia qui libidinis pollutionem fugit, 109.0820A| mulieri potestatem in anima sua non tribuit; et qui regulam verae fidei servare contendit, haereticae pravitati non consentit.
« Ne respicias mulierem multivolam, ne forte incidas in laqueos illius. » Multivola mulier est haereticorum synagoga, quia non unionem catholicae fidei, et veritatem evangelicae doctrinae servare appetit, sed per devia diversorum errorum pergere diligit, ubi et laqueos ponit, quia sectas perditionis ad decipiendas animas instruit; ad quam respicere prohibemur, quia nequaquam societati illius commisceri permittimur.
« Cum saltatrice ne assiduus sis, nec audias illam, ne forte pareas in efficacia illius. » Quam saltatricem melius possumus accipere, quam haereticorum 109.0820B| turbam, quae pro instabilitate mentis suae nunc hoc, nunc illud eligit, nec unquam in statu veritatis consistere novit? Volubilitate enim linguae suae quasi rotatu corporis gyrando ad hoc ludit, ut quem eloquentiae suae amatorem esse conspicit, in assensum pravitatis suae quasi inertem citius pertrahat. Quod et Salomon ostendit, dicens: « Irretivit eum multis sermonibus, et blanditiis labiorum protraxit eum: statim eam sequitur, quasi bos ductus ad victimam, et quasi agnus lasciviens et ignorans quod ad vincula stultus trahatur, donec transfigat sagitta jecur ejus: velut si avis festinet ad laqueum, et nescit quia de periculo animae illius agitur (Prov. VII). »
« Virginem ne conspicias, ne forte scandalizeris in decore illius. » Per incuriam quippe aspectus 109.0820C| saepe turbatur internus animi motus. Ideo prohibet nos in virginem conspicere, quia a libidine mentem nostram illaesam vult permanere. Hinc et alibi Sapientia docet, dicens: « Mulier viri pretiosam animam capit. Non concupiscat pulchritudinem ejus cor tuum, nec capiaris nutibus illius, pretium enim scorti vix est unius panis (Prov. VI). » Mystice autem non debemus decorem eloquentiae haereticorum amare, neque in splendorem simulatarum virtutum eorum intendere, ne scandalizemur in fictionibus illorum. Unde et subjungit, dicens:
« Non des fornicariis animam tuam in ullo, ne perdas te et haereditatem tuam. » Quia nullam communionem debemus habere cum haereticis atque schismaticis, ne forte seductionibus eorum depravati 109.0820D| perdamus animas nostras; et ad haereditatem quae nobis promissa est in coelesti patria non perveniamus.
« Noli circumspicere in vicis civitatis, nec oberraveris in plateis illius. » Nunc sub alio paradigmate eamdem rem exprimit, quam superius in muliere notavit. Vici enim civitatis non alii sunt quam conventicula haereticorum, quae se a castris Ecclesiae separaverunt, neque in unitate civitatis Dei, de qua scriptum est: « Gloriosa dicta sunt de te, civitas Dei (Psal. LXXXVI), » perseverare voluerunt. In haec ergo circumspicere non debemus, quia a sensu Ecclesiae recedere non permittimur, ne forte in plateis illius oberremus: quia « lata et spatiosa via 109.0821A| est, quae aucit ad mortem; arcta autem et angusta, quae ducit ad vitam (Matth. VII). »
« Averte faciem tuam a muliere compta, et non circumspicias speciem alienam: propter speciem mulieris multi perierunt: et ex hoc concupiscentia quasi ignis exardescit. » Hanc mulierem non aliam quam eam cujus superius societatem prohibuit, intelligimus, quae ornatu verborum compta multorum perditionis exstitit causa; cujus species in insipientium animos concupiscentiae ignem ingerit: quae et hic flammas illiciti amoris in illis excitat, et in futuro gehennae combustionem ipsis praeparat. Quapropter ejus communionem omnino fugere debemus, et despicere formam, quia, ut sequens probat sententia,
109.0821B| « Omnis mulier quae est fornicaria, quasi stercus in via conculcabitur. » Hoc est, omnis perversa doctrina in via rectae fidei omni confusione digna deputabitur. Hinc et ipse Dominus in Evangelio sermonem ad discipulos faciens ait: « Vos estis sal terrae, quod si sal evanuerit, in quo salietur? Ad nihilum valet ultra, nisi ut mittatur foras, et conculcetur ab hominibus (Matth. V). » Sicut ergo sal infatuatum cum ad condiendos cibos carnesque siccandas valere desierit, nulli usui aptum erit, neque enim, ut alius testatur Evangelista (Luc. XIV), in terram utile est, cujus injectu germinare prohibetur, neque in sterquilinium agriculturae profuturum, quod vivacibus licet glebis immistum non fetare semina frugum, sed exstinguere naturaliter solet: sic omnis 109.0821C| qui post agnitionem veritatis retro redierit, neque ipse fructum boni operis ferre, neque alios excolere valet, sed foras mittendus, hoc est ab Ecclesiae est unitate secernendus, ut juxta aliam parabolam irridentes eum inimici dicant: « Quia hic homo coepit aedificare, et non potuit consummare (Luc. XIV). »
« Speciem mulieris alienae multi admirati reprobi facti sunt, colloquium enim illius quasi ignis exardescit. » Multi ergo admirantes eloquentiam haereticorum, in errorem ab illa seducti sunt, quia colloquium ipsorum flammam nequitiae in auditorum suorum cordibus excitat, nisi citius ab eorum consortio recesserint. Ideo subjungitur:
« Cum aliena muliere ne sedeas omnino, nec accumbas cum ea super cubitum, et non alterceris 109.0821D| cum illa in vino: ne forte declinet cor tuum in illam, et sanguine tuo labaris in perditionem. » Ne sedeas, inquit, cum illa, hoc est ne moreris cum illa, nec accumbas super cubitum, scilicet a bono opere ne torpeas; et non alterceris cum illa in vino, hoc est, ne disputes cum illa in legis Dei meditatione; vinum enim significat gratiam Scripturarum, ne forte cor tuum illiciat ad amorem suum, et in proprium animae tuae interitum inde corruas.
CAPUT XVI. Non relinquendum amicum antiquum.
« Non derelinquas amicum antiquum, novus enim non erit similis illi. » Verum quia expertarum rerum major est fiducia quam ignotarum, ideo suadet 109.0822A| ut probatum amicum non derelinquas, nec te in ignoti fidem improvide committas. Aliter admonet ne ab auctoritate sanctorum Patrum catholicorum facile declines, qui veritatis et justitiae fidi sunt servatores. Neque cito ad rudes et novellos doctores prorumpas, qui, licet a vero omnino non devient, perfectionis tamen apicem vix obtinent. Unde et Salvator in Evangelio, ne nos immaturi ad docendum prorueremus, suo exemplo nos instruxit, cum ipse duodecennis sedebat in medio doctorum, audiens illos et interrogans (Luc. II); et post trigesimum annum docendi suscepit officium (Luc. III). Quid autem hinc faciendum sit, sequens sententia insinuat:
« Vinum novum amicus novus; veterascet, et cum suavitate bibes illud. » Rudis enim doctor studere 109.0822B| debet ut firmitatem sanae doctrinae cum bonis actibus primum pleniter percipiat, et sic tam sibi quam etiam aliis profectuosus et utilis esse probetur; et bene nominatur amicus, qui rectae fidei verae sapientiae fidelis est exsecutor. Quia amicus, ut veteres voluerunt, dicitur quasi animi custos. Ille enim custodit animum fratris, qui cum ipso tractat quae ad salutem pertinent aeternam.
« Non zeles gloriam et opes peccatoris: non enim scis quae futura sit illius subversio. » De primatu et potentia terrena utile non est contendere, sed magis de profectu virtutum certare. Unde et Salvator suos discipulos admonuit per arctam viam et angustam contendere intrare, quae ducit ad vitam, non per latam et spatiosam, quae ducit ad mortem (Luc. 109.0822C| XIII); et opes atque divitias mundi spernere, quatenus thesauros in coelesti regno possent habere, ita dicens: « Nolite thesaurizare vobis thesauros in terra, ubi aerugo et tinea demolitur, et ubi fures effodiunt et furantur. Thesaurizate autem vobis thesauros in coelo, ubi neque aerugo, neque tinea demolitur, et ubi fures non effodiunt neque furantur. Ubi enim est thesaurus tuus, ibi est et cor tuum (Matth. VI). » Hinc et Psalmista ab avaritia et aemulatione prava fidelem cohibens ait: « Noli aemulari in malignantibus, neque zelatus fueris facientes iniquitatem, quoniam tanquam fenum velociter arescent, et sicut olera herbarum cito cadent: spera in Domino et fac bonitatem, et inhabita terram, et pasceris in divitiis ejus (Psal. XXXVI). »
109.0822D| « Non placeat tibi injuria injustorum, sciens quoniam usque ad inferos non placebit impius. » Non est gaudendum in calumnia bonorum, sed magis condolendum: quia is qui injuste laesus est, patientiae suae recipiet mercedem; qui autem injuste laesit, non evadet iniquitatis suae debitam ultionem.
« Longe abesto ab homine potestatem habente occidendi; et non suspicaberis timorem mortis. » Quid vult hoc quod jubet longe abesse ab homine potestatem habente occidendi? nisi quod cautos nos in omnibus vult fieri, ne forte per incuriam incidamus in periculum mortis. Ille enim se bene ab occisione custodit, qui res dignas morte non efficit. Unde et sequitur
109.0823A| « Et si accesseris ad illum, noli aliquid committere, ne auferat vitam tuam. » Hoc et Paulus admonet, dicens: « Nam principes non sunt timori boni operis, sed mali. Vis autem non timere potestatem? bonum fac, et habebis laudem ex illa; Dei enim minister est tibi in bono. Si autem malum feceris, time: non enim sine causa gladium portat; Dei enim minister est, vindex in iram ei qui malum agit (Rom. XIII). » Quaeri autem hic potest si ad hoc a Deo constituti sunt, ut ultionem noxiis et peccatoribus infligant, cur permittantur persecutores Christianorum et haeretici, innocentes et religiosos poenis subjicere? Quod utique justo judicio Dei fieri permittitur, ut boni pro patientia sua coronentur, et mali pro sua iniquitate damnentur. Aliter autem per 109.0823B| malos sicut et per bonos principes Deus reos judicat, ut ipsi qui sceleratos punientes eadem scelera faciunt, postmodum pro suis iniquitatibus condignas poenas luant. Unde in Apocalypsi scriptum est: « De fumo putei exierunt locustae in terram, et data est illis potestas, sicut habent potestatem scorpiones terrae, et praeceptum est illis, ne laederent fenum terrae, neque omne viride, neque omnem arborem, nisi tantum homines, qui non habent signum Dei in frontibus suis (Apoc. IX): » Et post aliquanta: « Vidi, inquit, equos in visione, et qui sedebant super eos habebant loricas igneas et hyacinthinas, et sulphureas, et capita equorum erant tanquam capita leonum, et de ore ipsorum procedit ignis et fumus et sulphur. Ab his tribus plagis occisa est tertia pars 109.0823C| hominum de igne et fumo et sulphure, quae procedebant de ore ipsorum. Potestas enim equorum in ore eorum est, et in caudis eorum. Nam caudae illorum similes serpentibus habentes capita, et in his nocent. » Per fraudem enim nocent haeretici, et per dolos praeparant animarum interfectionem. Quia, sicut scorpio palpando incedit, sed cauda ferit, ita fraudulenta pernicies malorum blanda et innoxia in facie videtur; sed dum occulte feriunt, quasi mortem latenter inducunt. Item « potestas equorum in ore eorum est et in caudis eorum: » id est, in sermone et officio. Propheta enim docens mendacium, ipse cauda est. Qui autem se signo Dei vivi non muniunt in frontibus suis, nec catholica fide corda sua diligenti custodia tuentur; horum videlicet ruina in promptu 109.0823D| est. Unde et sequitur:
« Communicationem mortis scito, quoniam in medio laqueorum ingredieris, et super dolentium arma ambulabis. Secundum virtutem tuam cave te a proximo tuo; et cum sapientibus et prudentibus tracta. » Proinde necesse est ut caveamus dolosorum insidias, et cum sapientibus et prudentibus, hoc est, cum orthodoxis Patribus et Deum timentibus fratribus omne consilium nostrum tractemus, et viam justitiae et veritatis non deseramus. De quo adhuc subditur:
CAPUT XVII. De convivis justis, id est sociis bonae famae.
« Viri justi sint tibi convivae, et in timore Dei sit 109.0824A| gloriatio tibi, et in sensu sit tibi cogitatus Dei, et omnis enarratio tua in praeceptis Altissimi. » Convivium hoc magis pertinet ad spiritales epulas, quam ad corporales delicias. Qui ergo cum justis viris assidue manet in meditatione sanctarum Scripturarum, et in exercitio sacrarum virtutum, et corde simul et ore Dominum omni tempore confitetur, procul dubio ille aeterna satietate replebitur. « Beatus, inquit, qui manducat panem in regno Dei, panem scilicet vitae, quem qui manducaverit non morietur in aeternum, sed vivet et gaudebit cum sanctis angelis in regno coelesti (Luc. XIV). » Quod et ipsa Veritas discipulis suis in Evangelio promisit, dicens: « Vos estis, qui permansistis mecum in tentationibus meis; et ego dispono vobis, sicut disposuit mihi 109.0824B| Pater meus regnum, ut edatis et bibatis super mensam meam in regno meo: et sedeatis super thronos, judicantes duodecim tribus Israel (Luc. XXII). »
« In manu artificum opera laudabuntur, et princeps populi in sapientia sermonis sui: in sensu vero seniorum verbum. » Artifices isti iidem sunt, qui et principes populi, doctores videlicet sancti: in quorum manu, hoc est actione, laudabitur opera virtutum, et observantia disciplinae. In quorum etiam sermone splendor micat sapientiae simul cum facundia eloquentiae. In sensu enim seniorum verbum, hoc est, verbum Evangelii. De quo et Paulus ait: « Verbum enim breviatum Dominus fecit super universam terram (Rom. IX). » Isti sunt seniores, de quibus in Deuteronomio scriptum est: « Interroga patres 109.0824C| tuos, et annuntiabunt tibi; seniores tuos, et dicent tibi (Deut. XXXII). » Istos praefigurabant et illi seniores septuaginta, quos Moyses Domini jussu elegit, et universo populo praefecit; cum his et ipse rex regum judicia sua secundum veritatem disponit. Sicut Salomon ostendit, dicens: « Nobilis in portis vir ejus, quando sederit cum senatoribus terrae (Prov. XXXI). » E contra vero illud quod sequitur:
« Terribilis est in civitate sua homo linguosus, et temerarius in verbo suo odibilis est, » haereticos significat, hi enim temerarii semper lites amant, et contentiones, et rixas suscitant. Unde odibiles sunt tam Deo quam etiam hominibus; qui et terribiles sunt in civitate sua, hoc est, in mundo; quoniam quos valent in errorem pertrahentes, de filiis Dei 109.0824D| efficiunt filios diaboli, et pabulum ignis aeterni. De quibus et Psalmista ait: « Vir linguosus non dirigetur super terram, virum injustum mala capient in interitum (Psal. CXXXIX). » Ideo Paulus praecepit, dicens: « Profana autem et inaniloquia devita, et verborum novitates. Multum enim proficient ad impietatem, et sermo eorum ut cancer serpit (I Tim. VI). » Et item: Erunt, inquit, homines seipsos amantes, cupidi, elati, superbi, blasphemi, parentibus inobedientes, ingrati, scelesti, sine affectione, sine pace, criminatores, incontinentes, immites, sine benignitate, proditores, protervi, tumidi, voluptatum amatores magis quam Dei: habentes speciem quidem pietatis, virtutem autem ejus abnegantes: et 109.0825A| hos devita (II Tim. III). » De quibus et Judas in Epistola sua ait: « Subintroierunt enim quidam homines, qui olim praescripti sunt in judicium impii, Dei nostri gratiam transferentes in luxuriam, et solum dominatorem Dominum nostrum Jesum Christum 109.0826A| negantes (Judae I). » Verum quoniam temerarios in verbo juxta finem praesentis libri odibiles esse ostendit, quid de judice justo sentiat, in initio sequentis videamus.
LIBER TERTIUS.
CAPUT PRIMUM. Sapienta laudat judices judicantes populum suum. 109.0825|
(CAP. X.) « Judex sapiens judicabit populum suum, et principatus sensati stabilis erit. » Judicem sapientem neminem melius quam Dominum Christum possumus intelligere, qui contra universos hostes 109.0825B| populum suum tuetur. De quo per prophetam dicitur: « Zelatus est Dominus terram suam, et pepercit populo suo (Joel. II); » cujus principatus etiam stabilis erit. Quia, Isaia testante, « ipsius principatus super humerum ejus, et vocabitur nomen ejus admirabilis, consiliarius, Deus fortis, pater futuri saeculi, princeps pacis. Multiplicabitur ejus imperium, et pacis non erit finis: super solium David, et super regnum ejus sedebit, ut confirmet illud et corroboret in judicio et justitia, amodo et usque in sempiternum: zelus Domini exercituum faciet hoc (Esa. IX). » Huic vaticinio etiam angeli verba in Evangelio ad Mariam concordant, quibus Christi imperium permansurum testatus est, dicens: « Dabit ei Dominus sedem David patris ejus, et regnabit in domo 109.0825C| Jacob in aeternum, et regni ejus non erit finis (Luc. I). » Cujus nimirum normam discipuli ejus sunt secuti: quod sequens sententia probat, ubi dicitur:
« Secundum judicem populi, sic et ministri ejus; et qualis rector est civitatis, tales et inhabitantes in ea. » Civitas enim Christi sancta est Ecclesia, quae ejus vestigia devoto cordis sequitur affectu, et bonorum operum imitatur effectu. Ubi et ministri ejus, hoc est rectores fidelium, et praedicatores sancti, ipsius mandatis sedulo obtemperantes erunt: aliisque similiter facere instanter praecipiunt. Cujus temperantiae modum Ecclesiastes laudat, dicens: « Beata terra, cujus est rex nobilis, et cujus principes vescuntur in tempore suo, ad reficiendum, et non ad luxuriam (Eccl. X). » E contrario vero de alio 109.0825D| rege dicit: « Vae tibi, terra, cujus rex est puer, et cujus principes mane comedunt (Ibid.). » Vae ergo terrae, cujus rex est diabolus, semper novarum rerum cupidus; hic judices et principes eos habet, qui amant hujus saeculi voluptates, qui antequam dies mortis adveniat dicunt: « Manducemus et bibamus, eras enim moriemur. » E contra beata terra Ecclesiae, cujus rex Christus filius ingenuorum, de Abraham, et Isaac, et Jacob, prophetarum quoque et omnium sanctorum stirpe descendens, quibus peccatum non fuit dominatum, et ob id fuerunt liberi; principes quoque ejus sunt apostoli et omnes sancti, qui regem habent filium ingenuorum, nec comedunt 109.0826A| mane, nec velociter. Non enim in praesenti saeculo quaerunt voluptatem, sed in tempore suo manducabunt, cum retributionis tempus advenerit: « Beatus, inquit, qui manducabit panem in regno Dei (Luc. XIV). »
« Rex insipiens perdet populum suum. » Ille utique 109.0826B| rex, de quo superius diximus, qui puer est, et cujus principes mane comedunt, qui perdet populum suum, hoc est, omnes sibi obedientes in barathrum secum praecipitat infern
« Et civitates inhabitabuntur per sensum potentium. » Ecclesiae videlicet Salvatoris firmantur per doctrinam sanctorum praedicatorum.
« Quoniam in manu Dei potestas terrae. » Hoc est sub gubernatione Christi status viget Ecclesiae. De qua terra Propheta ait: « Deus autem rex noster ante saecula operatus est salutem in medio terrae (Psal. LXXIII). » Ubi ejus voluntas quotidie impletur. In qua et cum qua ipse se promisit permansurum usque ad consummationem. Caeterum « data est illi omnis potestas in coelo et in terra, et non 109.0826C| est qui possit resistere voluntati ejus. » Oportet enim eum regnare donec subjiciat omnes inimicos ejus sub pedibus suis. De quo subjungitur:
« Et exsecrabilis omnis iniquitas gentium. » Id est, damnabilis, quoniam ipse judex justus in judicio suo damnat omnes peccatores terrae, et disperdet de civitate sua omnes qui operantur iniquitatem. Aliter exsecrabilis est omnis iniquitas gentium, quia per praedicationem apostolorum reprobata est infidelitas et error gentilium, quos Salvator ad hoc misit in mundum, ut contumaces redarguerent, inscios docerent, et infirmos sanarent. Unde et sequitur:
« Et utilem rectorem in tempus suscitavit super illam, in manu Dei potestas hominis, et super faciem scribae imponet honorem suum. » Potestas 109.0826D| enim sanctorum doctorum dispensatione Dei ordinata est, quibus et ministerium honoris dedit: quando eos vice sua generi humano praeposuit. Ipsi sunt enim scribae, de quibus ipsa Veritas in Evangelio ait: « Similis est homini patrifamilias, qui profert de thesauro suo nova et vetera (Matth. XV). » De quo et Psalmista: « Lingua, inquit, mea calamus scribae velociter scribentis (Psal. LXIV). » Hoc est, Mysteria divina sub velamine prophetiae breviter notantis: quia Lex et Prophetae usque ad Joannem, et finis legis Christus ad justitiam omni credenti: « Ipse est enim pax nostra, qui fecit utraque unum; nec aliud nomen est datum 109.0827A| hominibus super terram, in quo oporteat salvos fieri. »
« Omnis injuriae proximi ne memineris, et nihil agas in operibus injuriae. » Huic sententiae simile est illud quod in Levitico scriptum est: « Non quaeras ultionem, nec memor eris injuriae civium tuorum (Levit. XIX). » Si meminerimus illius sententiae Dominicae, quae praecepit nobis diligere inimicos nostros, et benefacere his qui oderunt nos, et orare pro persequentibus et calumniantibus nobis, et auferenti nobis tunicam, dimittimus et pallium, percutienti maxillam praebemus et alteram, hanc sententiam veraciter adimplemus. Ille enim bene injuriam proximi non meminit, qui dilectionem contra odium, et benedictionem contra calumniam proximo 109.0827B| impendit.
« Odibilis coram Deo est et hominibus superbia, et exsecrabilis omnis iniquitas gentium. » Hinc in Proverbiis scriptum est: « Abominatio Domini est omnis arrogans, et domum superborum demolietur Dominus (Prov. XVI). » Hinc et Petrus ait: « Superbis Deus resistit, humilibus autem dat gratiam (I Pet. V). » Hinc et Psalmista: « Populum inquit, humilem salvum facies, et oculos superborum humiliabis (Psal. XVII). » Et item: « Odisti, Domine, qui operantur iniquitatem; perdes omnes qui loquuntur mendacium (Psal. V). »
« Regnum a gente in gentem transfertur, propter injustitias, et injurias, et contumelias, et diversos dolos. » Hujus sententiae veritatem omnium 109.0827C| pene gentium notant historiae, et causas diversorum populorum ostendunt. Nec hoc ignorare potest, qui Chaldaeorum et Persarum Graecorumque potentissima regna subversa legit, et Romanorum regnum vacillare conspicit, nec stabile aliquid in mundo esse perpendit. Aliter, hoc significare potest, quod propter praevaricationes et caecitatem prioris populi translatum est ad gentes Evangelium Christi. Quod et ipsa Veritas in Evangelio eisdem Judaeis insinuavit, dicens: « Ideo auferetur a vobis regnum Dei, et dabitur genti facienti fructus ejus (Matth. XXI). »
CAPUT II. De avaritiae malo.
109.0827D| « Avaro autem nihil est scelestius. Quid superbit terra et cinis? Nihil est iniquius quam amare pecuniam. Hic enim et animam suam venalem habet, quoniam in vita sua projecit intima sua. » Postquam de regni mutatione narravit, apte de avaritia subjunxit, quia propter avaritiam vis recti regiminis maxime negligitur. Dum enim sibi terrenas res per cupiditatem ultra modum quis vendicat, in superbiam elatus, alium de finibus suis invidendo ejicere certat. « Radix enim omnium malorum est cupiditas, quam quidam appetentes erraverunt a fide, et inseruerunt se doloribus multis (I Tim. VI), » et desideriis variis et nocivis, quae mergunt homines in interitum et perditionem, et quia avaritiam semper superbia comitatur, simul et invidia, 109.0828A| et caetera vitia, ideo Paulus ad Timotheum scribens ait: « Praecipe divitibus hujus saeculi non sublime sapere neque sperare in incerto divitiarum; sed in Deo vivo (qui praestat nobis omnia abundanter ad fruendum) bene agere, divites fieri in operibus bonis, facile tribuere, communicare, thesaurizare sibi fundamentum bonum in futurum, ut apprehendant veram vitam (Ibid.). » Nam quia avaritia est idolorum servitus, qui illam sectatur, contemptor Dei esse probatur, et ideo nec rerum dominus is rite fieri posse convincitur, quando extrema primis, et vilissima auteponit pretiosissimis. Animam enim suam venalem habet, et pro lucri acquisitione in vita sua projecit intima sua. « Quid enim, juxta Veritatis testimonium, proderit homini, 109.0828B| si universum mundum lucretur, animae vero suae detrimentum patiatur? »
« Omnis potentatus brevis vita. » « Fenum agri hodie est, et eras in clibanum mittitur: filius enim hominis venturus est in gloria Patris sui cum angelis suis; et tunc reddet unicuique secundum opera sua: et ibunt impii in supplicium aeternum, justi autem in vitam aeternam. »
« Languor prolixior gravat medicum, brevem languorem praecidit medicus. » Hanc comparationem ideo facit, ut ostendat quod avaritiae pestis, si diu mentem possederit, difficile curabitur; si autem statim in prima fronte a spiritus ratione illi resistitur, et per Dei timorem ac poenarum metum ei ingressus ex cogitatione noxia occluditur, facilius ejus virtus 109.0828C| exstinguitur. Sed et hoc multum adjuvat ad resistendum avaritiae, si brevitas transeuntis vitae, et futura defectio in carne ac gehennae horror in anima commemoretur; ideo subjungit:
« Sic et rex hodie est, et cras morietur; cum enim morietur homo, haereditabit serpentes, et bestias, et vermes. » Potestas mundana et divitiae saeculi longam non possunt tribuere vitam, quia humana fragilitas cursus sui terminum transire non potest. Morietur homo, et pulvis revertetur in terram suam; nec caro, quae aliquando florebat juventute, vermium putredinem effugiet; sed tota jucunditas ejus fetore consumetur. Mystice autem, homo qui peccatis vivebat, si se ab eis non correxit, atque a 109.0828D| delictis non cohibuerit, morte multatur aeterna, ubi serpentem antiquum, et bestias diabolicas, atrocissimos sentiet se punire tortores; nec jam spem habet evasionis, cum nulla requies illi datur continui doloris.
CAPUT III. De superbiae malo, quod ipsa faciat apostatare a Deo.
« Initium superbiae hominis, apostatare a Deo facit, quoniam ab eo qui fecit illum, recessit cor ejus. » Apostasia enim nulla major est, quam aversio creaturae a creatore suo; et haec merito ascribitur superbiae, quoniam superbia est, quod mediocre bonum assimilare vel adaequare se vult summo bono. Hoc fuit initium diaboli casus, hoc et 109.0829A| humanae praevaricationis exordium. Unde et subjungitur
« Quoniam initium peccati omnis est superbia. » Quaeritur cur Paulus apostolus dicat, radicem esse omnium malorum cupiditatem, cum hic vir sapiens dixerit initium peccati esse superbiam? Spiritus enim sanctus per prophetam in Veteri Testamento, et per Apostolum in Novo, idem locutus est, nec sibimet ullo modo potest ipse esse contrarius. Unde sollicite considerare debemus, quare ille initium omnis peccati superbiam, hic radicem omnium malorum cupiditatem nominare voluerit? an forte sermonem propheticum Paulus apostolus, ut solet, exposuit? Quandoquidem, sive initium omnis peccati, sive radicem omnium malorum dicas, unum idemque 109.0829B| significas. Porro cupiditas atque superbia in tantum unum est malum, ut nec superbus sine cupiditate, nec sine superbia possit cupidus inveniri. Siquidem et diabolus, in quo tenet superbia principatum, propriae potestatis ac perditionis humanae cupidus fuit, et ipse homo per appetitum arboris interdictae ac divinae similitudinis affectionem, morbo se affectum cupiditatis ostendit. Multa enim mala de superbiae peste procedunt, quae interitum certum suis possessoribus pariunt, sicut sequentia testimonia probant. Sed juvat lectorem, si ex scriptis sancti Gregorii (cujus sensum in hoc opere saepius secuti sumus) quaedam verba, ita ut ab eo prolata sunt, ponamus. Hic ergo in libro Moralium XXXIII, cum sententiam Domini, qua de Leviathan locutus est ad Job, dicens: 109.0829C| « Ipse est rex super universos filios superbiae (Job. XLI), » exposuisset, hanc quoque sententiam Sapientiae addidit, dicens: « Scriptum namque est: Initium omnis peccati superbia (Eccl. X). » Et paulo post longiore sermone de ipsa superbia disputans, ita loquitur, dicens: « Per hanc enim ipse succubuit, per hanc se sequentem hominem stravit (Ibid.). » Eo etenim telo salutem nostrae immortalitatis impetiit, quo vitam suae beatitudinis exstinxit. Sed quia occasio de superbiae disputatione se praebet, debemus hanc subtilius sollicitiusque discutere, atque ad humanas mentes quanta vel qualis veniat, et quibus qualiter subrepat demonstrare; alia quippe vitia eas solummodo virtutes impetunt, quibus 109.0829D| ipsa destruuntur, ut videlicet ira patientiam, gastrimargia abstinentiam, libido continentiam expugnet; superbia autem, quam vitiorum radicem diximus, nequaquam unius virtutis exstinctione contenta, contra cuncta animae membra se erigit, et quasi generalis ac pestifer morbus corpus omne corrumpit, ut quidquid illa invadente agitur, etiamsi esse virtus ostendatur, non per hoc Deo, sed soli vanae gloriae servitur. Quasi enim tyrannus quidam obsessam civitatem intercipit, cum mentem superbia irrumpit; et quo ditiorem quemque ceperit, eo in dominio durior exsurgit, quia quo amplius res virtutis sine humilitate agitur, eo latius ista dominatur. Quisquis vero ejus in se tyrannidem captiva mente susceperit, hoc primum damnum patitur, quod 109.0830A| clauso cordis oculo, judicii aequitatem perdit. Nam cuncta quae ab illis vel bene geruntur, displicent: sola ei quae ipse vel prave egerit, placent; semper aliena opera despicit, semper miratur quod facit: quia et quidquid egerit, egisse se singulariter credit; atque in eo quod exhibet per gloriae cupiditatem, sibimetipsi favet per cogitationem; et cum se in cunctis transcendere caeteros aestimat, per lata cogitationum spatia secum deambulans, laudes suas tacitus clamat. Nonnunquam vero ad tantam elationem mens ducitur, ut in eo quod tumet, etiam per ostentationem locutionis effrenetur. Sed tanto facilior ruina sequitur, quanto apud se quisque impudentius exaltatur. Hinc enim scriptum est: « Ante ruinam exaltavit cor. » Hinc per Danielem dicitur: 109.0830B| « In aula Babylonis deambulabat. Responditque rex et ait: Nonne haec est Babylon magna, quam ego aedificavi in domum regni in robore fortitudinis meae, in gloria decoris mei (Dan. IV)? » Sed hunc tumorem quam concita vindicta represserit, illico adjunxit, dicens: « Cumque adhuc sermo esset in ore regis, vox de coelo ruit: Tibi dicitur, Nabuchodonosor rex: Regnum tuum transibit a te, et ab hominibus et ejicient, et cum bestiis ferisque erit habitatio tua, fenum quasi bos comedes, et septem tempora mutabuntur super te. » Ecce quia tumor mentis usque ad aperta verba se protulit, patientia judicis protinus usque ad sententiam erupit; tantoque hunc districtius perculit, quanto ejus se superbia immoderatius erexit; et quia enumerando 109.0830C| bona dixit in quibus sibi placuit, enumerata mala, in quibus feriretur, audivit. Sciendum vero est quod ipsa haec, de qua tractamus, elatio, alios ex rebus saecularibus, alios vero ex spiritualibus possidet. Alter namque intumescit auro; alter eloquio; alter infimis et terrenis rebus; alter summis coelestibusque virtutibus: una tamen eademque ante Dei oculos agitur, quamvis ad humana corda veniens, in eorum obtutibus diverso amictu pallietur. Nam cum is, qui terrena prius gloria superbiebat, postmodum de sanctitate extollitur, nequaquam cor ejus elatio deseruit; sed ad eum consueta veniens ut cognosci nequeat, vestem mutavit. Sciendum quoque est, quod aliter haec propositos, atque aliter 109.0830D| subditos tentat; praelato namque in cogitationibus suggerit, quia solo vitae merito super caeteros excrevit; et si qua ab eo bene aliquando gesta sunt, haec importune ejus animo objicit, et eo hunc Deo singulariter placuisse insinuat: quo facilius suggesta persuadeat, ipsam ad testimonium potestatis traditae retributionem vocat, dicens: Quia nisi omnipotens Deus te his omnibus meliorem cerneret, omnes hos sub tuo regimine non dedisset, ejusque mox mentem erigit. Viles atque inutiles eos, qui subjecti sunt, ostendit, ita ut nullum jam quasi dignum respiciat, cui aequanimiter loquatur, unde et mox mentis tranquillitas in iram vertitur. Quia dum cunctos despicit, dum sensum vitamque omnium sine moderatione reprehendit, tanto irrefrenatius se in iracundiam 109.0831A| dilatat, quanto eos qui sibi commissi sunt esse sibimet indignos putat. At contra, cum subjectorum cor superbia instigat, hoc summopere agere nititur, ut sua acta considerare funditus negligant, et semper tacitis cogitationibus rectoris sui judices fiant. Qui dum in illo quod reprehendere debeant importune respiciunt, in semetipsis quod corrigant nunquam vident. Unde et tanto atrocius pereunt, quanto a se oculos avertunt. Quia in hujus vitae itinere offendentes corruunt, dum alibi intendunt, et quidem peccatores se asserunt, nec tamen tantum, ut tam noxiae in regimine personae traderentur, et dum ejus facta despiciunt, dum praecepta contemnunt, ad tantam usque insaniam devolvuntur, ut Deum res humanas curare non aestiment, quia ei qui quasi jure 109.0831B| reprehenditur, esse se commissos dolent; sicque dum contra rectorem superbiunt, etiam contra judicia conditoris intumescunt. Et dum pastoris sui vitam dijudicant, ipsam quoque sapientiam omnia disponentem impugnant, se autem rectoris sui dictis proterve objiciunt, et eamdem vocis superbiam libertatem vocant. Sic quippe elatio se quasi pro rectitudine libertatis objicit, sicut saepe se et timor pro humilitate supponit. Nam sicut plerique reticent ex timore, et tamen tacere se aestimant ex humilitate, ita nonnulli loquuntur per impatientiam elationis, et tamen loqui se credunt per libertatem rectitudinis. Aliquando autem subditi proterva quae sentiunt nequaquam produnt; et hi quorum loquacitas vix compescitur, nonnunquam ex sola amaritudine 109.0831C| intimi rancoris obmutescunt: qui per dolorem mentis procacitatis suae verba protrahentes, cum male loqui soleant, pejus tacent. Quia cum peccantes aliquid de correctione audiunt, indignantes etiam responsionis verba suspendunt. Cum his quando aspere agitur, saepe ad querelae voces de hac ipsa asperitate prosiliunt. Cum vero eos magistri sui blande praeveniunt, de hac ipsa humilitate qua praeventi sunt, gravius indignantur; et tanto eorum mens fortius accenditur, quanto consideratius infirmari dicitur. Hi nimirum quia humilitatem (quae virtutum mater est) nesciunt, usum sui laboris perdunt; etiamsi qua bona sint, quae operari videantur, quia surgentis fabricae robusta celsitudo non figitur, quae nequaquam per fundamenti fortitudinem 109.0831D| in petra solidatur; soli ergo ruinae crescit, quod aedificant, qui ante molem fabricae, humilitatis fundamenta non procurant. Quos bene ab intimis prodimus, si paucis in exterioribus ostendamus. Cunctis namque superbia apud se cogitatione tumentibus, inest clamor in locutione, amaritudo in silentio, dissolutio in hilaritate, furor in tristitia, improbitas in actione, inhonestas in imagine, erectio in incessu, rancor in responsione; horum mens semper est ad irrogandas contumelias valida, ad tolerandas infirma, ad obediendum pigra, ad lacessendos vero alios importuna, ad ea quae facere et debet et praevalet ignava, ad ea autem quae facere nec debet nec praevalet parata. Haec in eo quod sponte non appetit 109.0832A| nullis exhortationibus flectitur; ad hoc autem quod latenter desiderat, quaerit ut cogatur: quia dum metuit ex desiderio suo vilescere, optat vim in ipsa sua voluntate tolerare. Igitur quia humanos animos aliter tentari ex rebus carnalibus, atque aliter ex spiritalibus diximus, audiant illi: « Omnis caro fenum, et gloria ejus sicut flos feni (Isa. XL). » Audiant isti quod quibusdam post miracula dicitur: « Nescio vos unde sitis. Discedite a me, omnes operarii iniquitatis (Luc. XIII): » audiant illi: « Divitiae si affluant, nolite cor apponere (Psal. LXI). » Audiant isti quae fatuae virgines, quae vacuis vasculis veniunt ab internis nuptiis excluduntur. Rursum quia aliter tentari praelatos, atque aliter subditos praefati sumus; audiant illi, quod per quemdam sapientem 109.0832B| dicitur: « Ducem te constitui, noli extolli, sed esto in illis quasi unus ex illis (Eccl. XXXII). » Audiant isti, « Obedite praepositis vestris et subjacete eis. Ipsi enim pervigilant, quasi rationem reddituri pro animabus vestris (Heb. XIII). » Audiant illi, cum de accepta potestate gloriatur, hoc quod Abrahae voce ardenti diviti dicitur: « Memento, fili, quia recepisti bona in vita tua (Luc. XVI). » Audiant isti, cum contra rectores suos in querela prosiliunt, hoc quod murmuranti populo Moysi et Aaron vocibus respondetur: « Nec contra nos est murmur vestrum, sed contra Dominum: nos enim quid sumus (Exod. XVI)? » Audiant illi: « Turbabuntur in conspectu ejus patres orphanorum et judices viduarum (Psal. LXVII). » Audiant 109.0832C| isti, quod contra contumaciam subditorum dicitur: « Qui resistit potestati, Dei ordinationi resistit (Rom. XIII). » Audiant simul omnes: « Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam (Jac. IV). » Audiant omnes: « Immundus est apud Deum omnis qui exaltat cor (Job. XV). » Audiant omnes: « Quid superbit cinis et terra (Eccl. X)? » Contra hujus languoris pestem, audiamus cuncti, quod magistra Veritas docet, dicens: « Discite a me, quia mitis sum et humilis corde (Matth. XI). » Ad hoc namque unigenitus Dei Filius formam infirmitatis nostrae suscepit; ad hoc invisibilis non solum visibilis, sed etiam despectus apparuit; ad hoc contumeliarum ludibria, irrisionum opprobria, passionum tormenta toleravit, ut superbum non esse hominem doceret humilis Deus; 109.0832D| quanta ergo humilitatis virtus est, propter quam solam veraciter edocendam is, qui sine aestimatione magnus est, usque ad passionem factus est parvus? Quia enim originem perditionis nostrae se praebuit superbia diaboli, instrumentum redemptionis nostrae inventa est humilitas Dei. Hostis quippe noster inter omnia conditus, videri supra omnia voluit elatus. Redemptor autem noster magnus manens supra omnia, fieri inter omnia dignatus est parvus. Sed melius et elationis causam detegimus, et fundamenta humilitatis aperimus, si brevi commemoratione perstringimus quid mortis auctor, quid vitae conditor dicat. Ille namque ait: « In coelum conscendam (Psal. LXXXVII): » iste autem per Prophetam dicit: « Repleta 109.0833A| est malis anima mea, et vita mea inferno appropinquavit (Isa. XIV). » Ille dicit: « Supra astra coeli exaltabo solium meum (Zach. II). » Iste humano generi a paradisi sedibus expulso dicit: « Ecce venio et habitabo in medio tui (Exod. XXV, XXIX). » Ille dicit: « Sedebo in monte testamenti, in lateribus aquilonis (III Reg. VI; IV Reg. IV). » Iste dicit: « Ego autem sum vermis et non homo, opprobrium hominum et abjectio plebis (Isa. XIV). » Ille dicit: « Ascendam super altitudinem nubium, similis ero Altissimo (Ibid.): » Iste, « Cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo; sed semetipsum exinanivit, formam servi accipiens (Phil. II); » et per membra sua loquitur, dicens: « Domine, quis similis tibi (Psal. XXXIV)? » Ille per membra sua loquitur, 109.0833B| dicens: « Nescio Deum, et Israel non dimitto (Exod. V). » Iste per semetipsum dicit: « Si dixero quia non novi eum, ero similis vobis, mendax: sed novi eum, et sermonem ejus servo (Joan. VII). » Ille dicit: « Mea sunt flumina, et ego feci ea (Eccl. XXIV). » Iste dicit: « Non possum ego a meipso facere quidquam (Joan. V). » Et rursum: « Pater meus in me manens ipse facit opera (Joan. XIV). » Ille regna omnia ostendens dicit: « Tibi dabo potestatem hanc universam, et gloriam illorum, quia mihi tradita sunt, et cui volo do illa (Matth. IV). » Iste dicit: « Calicem quidem meum bibetis; sedere autem ad dexteram vel ad sinistram meam non est meum dare vobis, sed quibus paratum est a Patre meo (Matth. XX). » Ille dicit: « Eritis sicut dii, scientes bonum 109.0833C| et malum (Gen. III). » Iste dicit: « Non est vestrum nosse tempora vel momenta, quae Pater posuit in sua potestate (Act. I). » Ille ut voluntas divina despiciatur, et ut possit propria suadere dicit: « Cur praecepit vobis Deus, ut non comederetis ex omni ligno paradisi (Gen. III)? » Et paulo post: « Scit enim Deus, quod in quocunque die comederitis ex eo, aperientur oculi vestri (Ibid.). » Iste dicit: « Non quaero voluntatem meam, sed voluntatem ejus qui misit me (Joan. V). » Ille per membra sua loquitur, dicens: « Nullum pratum sit, quod non pertranseat luxuria nostra: coronemus nos rosis, antequam marcescant, ubique relinquamus signa laetitiae nostrae (Sap. II). » Iste membris suis praenuntiat, dicens: « Et plorabitis et flebitis vos, mundus autem gaudebit (Joan. XVI). » 109.0833D| Ille nihil aliud mentes sibi subditas docet, quam celsitudinis culmen appetere, cuncta aequalia mentis tumore transcendere, societatem omnium hominum alta elatione transire, ac sese contra potentiam conditoris erigere. Sicut de eisdem per Psalmistam dicitur: « Transierunt in dispositione cordis, cogitaverunt et locuti sunt nequitias (Psal. LXXII). » Iniquitatem in excelsum locuti sunt. Iste ad sputa, ad palmas, ad colaphos, ad spineam coronam, ad crucem, ad lanceam, atque ad mortem veniens, membra sua admonet, dicens: « Si quis mihi ministrat, me sequatur (Joan. XII). » Hucusque Gregorius. Dehinc quae sequantur in historia videamus.
« Qui tenuerit, inquit, illam, adimplebitur maledictis, 109.0834A| et subvertet eum in finem: propterea exhonoravit Dominus conventus malorum et destruxit eos usque in finem. » De superbia namque nascuntur haereses, schismata, detractiones, invidia, verbositas, jactantia, contentiones, animositates, ambitio, elatio, praesumptio, vanitas, inquietudo, mendacium, perjurium, et caetera ejusmodi. Sed haec quis dubitet ex cupiditate quoque procedere, cum omnes qui fuerint illis omnibus morbis, quos nominavi, corrupti, habeantur et cupidi? Item cum gulosos, intemperantes, ebriosos, avidos, rapaces, fornicarios, adulteros, stupratores, incestos, flagitiosos, cupiditas reddat: quando possunt sine superbia tales fieri? sine qua omnino non possunt Dei praecepta contemni? quibus prohibentur illa omnia mala quae superius comprehendi; 109.0834B| ideoque si volumus consummare nostri certaminis cursum, caveamus imprimis cupiditatem atque superbiam, non duo mala, sed unum; a quo trahunt omnes mali actus initium. Nam sine superbia quae possunt saltem inchoari peccata? cum dicatur: « Initium omnis peccati superbia (Eccl. X); » aut sine cupiditate, quae est malorum omnium radix, quae possunt fieri mala, cum sine radice omnia, aut nulla deputentur, aut mortua? Deinde si quodlibet peccatum perpetrare non possum, nisi meae delectationi consentiam, quod cupiditatis est proprium, et Dei praecepta contemnam, quod est superbiae malum: quomodo non ex cupiditate, quae est radix malorum omnium, et ex superbia, quae initium omnis peccati dicitur, omnia mala non nascuntur? propter quae 109.0834C| mala exhonorabit Dominus conventus malorum, et destruet eos usque in finem?
« Sedes ducum superborum destruxit Deus, et sedere fecit mites pro illis. » Hujus sententiae similitudinem Maria mater Domini in cantico evangelico expressit, dicens: « Deposuit potentes de sede, et exaltavit humiles (Luc. I). » Quod licet generaliter de omnibus superbis et omnibus humilibus in fine mundi possit accipi, quia « Omnis qui se exaltat, humiliabitur: et qui se humiliat, exaltabitur, » tamen specialiter ad doctores legis priscae, hoc est Scribas et Pharisaeos, et praedicatores Evangelii, hoc est, apostolos et evangelistas transferri potest. Destruxit ergo Deus cathedras et magisterium Scribarum et Pharisaeorum, quia venientem Filium Dei praesentialiter 109.0834D| recipere respuebant, et apostolos homines videlicet mitissimos, suique magistri imitatores fortissimos in honore dignitatis illorum sublimavit, ut eorum doctrinis atque exemplis nationes orbis terrarum imbuerentur. Quod et Propheta in psalmis praecinebat, dicens: « Pro patribus tuis nati sunt tibi filii: constitues eos principes super omnem terram. Memores erunt nominis tui, Domine, in omni generatione et progenie (Psal. XLIV). » Sed quia sicut magistri Judaeorum propter perfidiam reprobati sunt, ita et ipse populus propter infidelitatem dispersus est, et gentes in eorum locum credentes Christo, et obedientes Evangelio successerunt. Inde subjungit, dicens:
« Radices gentium superbarum arefecit Deus, et 109.0835A| plantavit humiles ex ipsis gentibus. Terras gentium evertit Dominus, et perdidit eas usque ad fundamentum; arefecit ex ipsis et disperdidit illos, et cessare fecit memoriam eorum a terra. Perdidit Deus memoriam superborum, et reliquit memoriam humilium sensu. » Superbarum ergo plebium radices arefecit Dominus, quando gentem Judaeorum cum suis caeremoniis expulit; et plantavit humiles ex ipsis, quando ex eadem generatione apostolos elegit, et primitivam Ecclesiam in Jerusalem construxit. « Terras gentium evertit Dominus, et perdidit eas usque ad fundamentum, » quando homicidam civitatem per duces Romanos et multitudinem gentium usque ad fundamentum dejecit. Templum quoque incendio concremavit, ipsosque praevaricatores 109.0835B| partim clade, partim pestilentia et fame, partimque captivitate disperdidit; et synagogam eorum per universas mundi partes dispergens, Ecclesiam per totum orbem terrarum ad honorem et cultum sui nominis fundavit, quatenus memoria illorum cum sonitu periret, et istorum mentio in aeternum coram oculis Dei permaneret. Nec incongrue hic locus ad persecutores Christianorum et martyrum Christi aptari potest; quis ergo non considerat, quod imperatores mundi regesque et duces, qui Ecclesiam Dei propter odium nominis Christi dudum persecuti sunt, et confessores nominis ejus atroci morte interemerunt, modo cum sua posteritate deleti sunt, et martyrum gloria in veneratione fidelium ubique excellit? Illorum quippe memoria oblivioni perpetuae tradetur, 109.0835C| et istorum laus et victoria sine cessatione in Ecclesia Christi praedicabitur. Ideoque exsultatione prophetica nobis proclamandum restat: « Justus Dominus in omnibus viis suis, et sanctus in omnibus operibus suis. Custodit Dominus omnes diligentes se, et omnes peccatores disperdit. Benedictus Dominus in aeternum, fiat fiat. »
« Non est creata hominibus superbia, neque iracundia nationi mulierum. » Vitia ergo non sunt creata in hominibus, sed in perversa voluntate rationabilis animi reperta. Omnia enim peccata hoc uno genere continentur, cum quisque avertitur a divinis vereque manentibus, et ad mutabilia atque incerta convertitur, quae quanquam in ordine suo recte 109.0835D| locata sint, et suam quamdam pulchritudinem peragant, perversi tamen animi est et inordinati, eis sequendis subjici, quibus ad nutum suum ducendis potius divino ordine ac jure praelatus est. Nec creator bonus, qui cuncta quae fecit valde bona condidit, in operibus suis reprehendendus est, sed neglectio creaturae a summo bono aversae valde reprehensibilis est, cum temporalia praeponit aeternis, et caduca mansuris. Initium enim superbiae homines apostatare a Deo fecit, quoniam ab eo qui fecit illum recessit cor ejus; et bene dicitur iracundiam nationi mulierum non esse creatam, quia per mollitiam animi, quam sexus muliebris denotat, iracundiae vitium surgit: quod tamen per constantiae virtutem superatur ac opprimitur.
109.0836A| « Semen hominum honorabitur hoc quod timet Dominum, semen autem hoc inhonorabitur hominum, quod praeterit mandata Domini. » Semen ponit pro generatione, quia apud Prophetam legitur: « Generatio quaerentium Dominum, requirentium faciem Dei Jacob (Psal. XXIII). » Et in Evangelio alia generatio describitur, hoc est, prava et perversa, et genimina viperarum (Luc. III). Sed generatio rectorum benedicetur; super pravam generationem « veniet omnis sanguis justus, qui effusus est ab origine mundi: » hoc est, « a sanguine Abel justi usque ad sanguinem » novissimi sancti, qui in fine mundi venturus est; « et ibunt impii in supplicium aeternum, justi autem in vitam aeternam. »
« In medio fratrum rector illorum in honore, et 109.0836B| qui timent Deum erunt in oculis illius. » Ordo ecclesiasticus hic est ut doctores et praedicatores fidelium sint apud eos in honore, et maxime illi qui timorem Dei coram oculis habere probantur. Unde Paulus praecipit, ut qui bene praesunt presbyteri, duplici honore digni habeantur: maxime qui laborant in verbo et doctrina; et in Evangelio Dominus ad discipulos ait: « Qui vos honorat, me honorat: et qui vos spernit, me spernit (I Tim. V).
« Gloria divitum honoratorum et pauperum timor Domini est; noli despicere hominem justum pauperem, et noli magnificare virum peccatorem divitem. » Vera est enim gloria, quam timor Domini parit: quia justitiam et aequitatem servat; nec justum pauperem despicit, nec magnificat virum peccatorem 109.0836C| divitem. Omnibus enim congruam reverentiam exhibet, nec in alteram partem declinat, deserto tramite veritatis. Unde Jacobus in Epistola sua admonet, dicens: « Fratres mei, nolite in personarum acceptione habere fidem Domini nostri Jesu Christi gloriae; etenim si introierit in conventum vestrum vir aureum annulum habens in veste candida, introierit autem et pauper in sordido habitu, et intendatis in eum, qui indutus est veste praeclara, et dixeritis ei, Tu sede hic bene: pauperi autem dicatis, Tu sta illic, aut sede sub scabello pedum meorum, nonne judicatis apud vosmetipsos, et facti estis judices cogitationum iniquarum (Jac. II)? »
« Magnus est judex et potens est in honore, et non 109.0836D| est major illo qui timet Deum. » Hoc asserit quod licet potestas terrena in honore se exaltet temporali, tamen praecellere timentem Deum non valet, quoniam juxta prophetae sententiam nihil deest timentibus Deum: « Divites eguerunt et esurierunt, inquirentes autem Dominum non deficient omni bono (Psal. XXXIII).
« Servo sensato liberi servient. » Hoc juxta historiam saepe evenit, quod ille qui ignobilis est genere, sed nobilis fide et scientia Scripturarum, illis, qui de nobilitate generis se jactitant, praeferatur, sicut in Proverbiis scriptum est: « Servus sapiens dominabitur filiis stultis, et inter fratres haereditatem dividet (Prov. XVII): » quia ut Ecclesiastes ait: « Sapientia confortabit sapientem supra decem potestatem 109.0837A| habentes, qui sunt in civitate. » Plus enim potest aliqua tribulatione afflictis praestare sapientia, quam quaelibet maxima potestas. Juxta allegoriam vero, servus ecclesiasticus, qui devota mente religionem servat Christianam, praeponitur nobilibus synagogae filiis, secundum illud quod scriptum est: « Major serviet minori (Gen. XXV) » et, « Jacob dilexi, Esau autem odio habui (Mal. I; Rom. IX). »
« Vir prudens et disciplinatus non murmurabit correptus, et inscius non honorabitur. » Huic simile est illud, quod in Proverbiis legitur: « Argue sapientem, et diliget te. Corripe stultum, et odio te habebit (Prov. IX). » Qui ergo abjicit disciplinam, despicit animam suam; qui autem acquiescit increpationibus, possessor est cordis; et alibi: « Qui 109.0837B| ignorat, ignorabitur (I Cor. XIV): » Hoc est despicietur, non utique honorabitur.
« Noli te extollere in faciendo opere tuo, et noli cunctari in tempore angustiae. » Prohibet ne quis pro bona operatione sua se jactitet, quia omnis arrogantia abominatio est apud Deum; et ne quis in adversitatibus a bono opere cesset, quia tribulatio patientiam operatur; patientia autem probationem; probatio vero spem: spes autem non confundit.
Melior est qui operatur et abundat in omnibus, « quam qui gloriatur et eget pane. » Melius est scilicet ut quisque diebus vitae suae studeat in bona operatione laborare, unde certa illi restat merces remunerationis, quam ut in vanitate dies suos consumat, et expers fiat pane illo qui de coelo descendit; 109.0837C| quem qui manducaverit, non morietur in aeternum. Beatus est enim qui manducat panem in regno Dei.
« Fili, in mansuetudine serva animam tuam, et da illi honorem secundum meritum suum. » In mansuetudine animam servat, qui per humilitatem opera exercet pietatis; et dat illi honorem secundum meritum suum, qui se spe futurae mercedis pro studio consolatur justi laboris: quia juxta Prophetam Deus reddet singulis secundum opera sua (Psal. LXI). E contrario vero quid de peccatoribus subjungatur, audiamus:
« Peccantem in animam suam quis justificabit? et quis honorificabit exhonorantem animam suam? » Exhonorat animam suam, qui peccatis illam polluit; 109.0837D| et quis justitiae illi tribuit meritum, quem constat suae salutis habere neglectum? « Omnes enim oportet nos stare ante tribunal Christi, ut referat unusquisque propria corporis sui, prout gessit, sive bonum, sive malum (II Cor. V). »
« Pauper gloriatur per disciplinam et timorem suum: et est homo qui honorificatur propter substantiam suam. » Pauperem hic humilem debes intelligere qui in timore Domini et in observantia verae religionis totam gloriam suam statuit. De quo per Paulum dicitur: « Qui gloriatur, in Domino glorietur. Non enim qui seipsum commendat ille probatus est, sed quem Deus commendat, ipse probatus est. » Est autem alius qui superba intentione in divitiarum 109.0838A| opulentia se jactat: de quo memoratus Apostolus ad discipulum scribens ait: « Praecipe divitibus hujus saeculi non superbe sapere, neque sperare in incerto divitiarum (I Tim. VI). »
« Qui autem gloriatur in paupertate sua, quanto magis in substantia? » Ille ergo qui in tribulationibus gaudet, in necessitatibus, in angustiis nunc pro Christo, quanto magis gaudebit, quando pervenerit ad retributionem futuram, et ad divitias veras, quae electis Dei servantur in regno coelesti?
« Qui autem gloriatur in substantia, paupertatem vereatur. » Hoc est, ille qui totam fiduciam suam ponit in terrenarum rerum abundantia, paupertatem futuram vereatur, memoretque semper illam evangelicam parabolam de divite purpurato, et paupere 109.0838B| Lazaro, quomodo ille de gloria temporali in tormenta projectus est aeterna, iste autem de miseria praesentis vitae ad gaudia conscendit sempiterna. De quo et per Jacobum dicitur: « Glorietur autem frater humilis in exaltatione sua, dives autem in humilitate sua (Jac. I): » quia omnis qui adversa humiliter pro Domino suffert, sublimiter ab illo regni praemia percipiet. E contrario autem dives in humilitate sua glorietur: quod per ironiam dicitur, quando gloriam suam, qua de divitiis superbiebat et pauperes despiciebat, aut etiam opprimebat, perpetua poena finitam esse conspexerit.
CAPUT IV. Laudatur sapiens, quia exaltabitur et in medio magnatum sedebit
109.0838C| « (CAP. XI.) Sapientia humiliati exaltabit caput ipsius, et in medio magnatorum consedere illum faciet. » Sapientia humiliati est fides Christi, quae per dilectionem operatur. Haec non philosophiam humanam, nec jactantiam vanam hujus mundi sectatur; sed mansuetudinem et modestiam semper sui domini imitatur, qui dixit: « Discite a me, quia mitis sum, et humilis corde (Matth. XI). » Unde fiet quod subjungitur, « et invenietis requiem animabus vestris. » Possessores enim suos in medio magnatorum consedere faciet, quando eos cum patriarchis et prophetis, cum apostolis et martyribus et caeteris sanctis regni coelestis tribuet esse participes.
« Non laudes virum in specie sua, neque spernas hominem in visu suo. Brevis in volatilibus est apis, 109.0838D| et initium dulcoris habet fructus illius. » Prohibet ne quis juxta speciem corporis aestimet qualitatem mentis: quia sicut divisa est natura animae et corporis, ita et dignitas eorum est diversa, nec consequens est ut quantitatem staturae sequatur modus sapientiae. Unde et in I Regum, ubi Samuelem Dominus misit, ut unum de filiis Isai ungeret in regem super Israel, cum primogenitus ejus Eliab introductus esset coram propheta, dixit Dominus ad eum: « Ne respicias vultum ejus, neque altitudinem staturae ejus, quoniam abjeci eum, nec juxta intuitum hominis judico (I Reg. XVI). » Homo enim videt ea quae apparent: Dominus autem intuetur cor; et bene species apis inter caetera volatilia 109.0839A| ad comparationem sumitur, quae et aculeo pungit, et opera mellis conficit. Sic et in brevi corpusculo saepe ingeniosa inhabitat anima, quae et acumine viget, et in doctrina sua novit proferre suavitatem sapientiae
« In vestitu ne glorieris unquam, nec in die honoris tui extollaris. » Quod autem vanitas vestium fugienda sit, Dominus insinuat in Evangelio, ubi Joannem Baptistam pro asperitate indumenti laudabilem ostendit, ad turbas dicens: « Quid existis videre? hominem mollibus vestitum? Ecce, qui mollibus vestiuntur, in domibus regum sunt (Luc. 7). » Ipse autem Joannes habebat vestimentum de pilis camelorum, et zonam pelliceam circa lumbos suos: esca autem erat locusta et mel silvestre. Et Petrus apostolus 109.0839B| in Epistola sua jubet mulieres non indui veste pretiosa, neque margaritis aut circumdatione auri; sed magis morum honestate et incorruptibilitate quieti et modesti spiritus (I Pet. III). Proinde non decet honoribus mundanis quemlibet extollere, sed magis virtutum honestate semetipsum adornare. Unde et sequitur:
« Quoniam mirabilia opera Altissimi solius, et gloriosa et absconsa et invisa opera illius. » Opera enim Dei quia secundum veritatem et aequitatem omnia fiunt, ideo mirabilia et gloriosa sunt, nec non et absconsa et invisa, quia rationem illorum nemo ad integrum investigare poterit. Quae ipse secundum consilium suum et sapientiam suam solus agit. Quod intelligens Apostolus obstupendo admirans ait: « O altitudo 109.0839C| divitiarum sapientiae et scientiae Dei, quam incomprehensibilia sunt judicia ejus, et investigabiles viae ejus! Quis enim cognovit sensum Domini? Aut quis consiliarius ejus fuit, aut quis prior dedit illi, et retribuetur ei? quoniam ex ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia (Rom. XI) » : qui etiam facit magna et inscrutabilia. Hinc et Ecclesiastes ait: « Intellexi quod omnium operum Dei nullam possit homo invenire rationem eorum, quae fiunt sub sole (Eccl. XVIII), » et quanto amplius laboraverit ad quaerendum, tanto minus inveniet: etiam si dixerit sapiens se nosse, non poterit invenire. Quod enim alium Deus humiliat et alium exaltat, suae potestatis atque judicii est, sicut sequentia probant:
109.0839D| « Multi tyranni sederunt in throno, et insuspicabilis portavit diadema; multi potentes oppressi sunt valide, et gloriosi traditi sunt in manus alterorum. » Haec et secundum historiam intelligi possunt, quia saepe per ordinationem Dei illi ad culmen honoris ascendunt, qui nullius antea apud homines dignitatis fuerunt, et e contrario illi, qui potentes fuerunt, judicio Dei pressi ad paupertatem et ad despectum perveniunt. Similiter et secundum allegoriam, populus prior qui de parentum nobilitate jactabat, et in potentia carnali gloriabatur, propter perfidiam divino judicio a primatu dejectus est: populus vero gentium propter fidem Dei in filiorum locum subrogatus, benedictionem patriarcharum in 109.0840A| haereditatem perpetuam, Christo tribuente, percepit (Deut. XVII, XIX; Matth. XVIII).
« Prius quam interroges, ne vituperes quemquam; et cum interrogaveris, corripe juste. » Temerarium judicium nos facere prohibet. Hinc et in lege Dominus praecepit ne quisquam puniretur innocens, nec uno contra se dicente testimonium, sed in ore duorum vel trium testium staret omne verbum (Hebr. X). Similiter et apostolus Timotheo jubet ut adversum presbyterum accusationem non recipiat, nisi sub duobus aut tribus testibus: peccantes autem coram omnibus arguat, ut caeteri metum habeant (I Tim. V).
« Prius quam audias, ne respondeas verbum, et in medio sermonum ne adjicias loqui. » De quo 109.0840B| et in Proverbiis scriptum est: « Qui prius respondet antequam audiat, stultum se esse demonstrat et confusione dignum (Prov. XVIII). » Id est, qui prius doctor esse desiderat quam discat, stultitiae noxam non declinat. Qui judicare proximorum facta priusquam plene causam utriusque partis dignoscat, inordinate festinat, et ille se confusione dignum demonstrat, quia magis pertinacem quam prudentem esse probat.
« De ea re quae te non molestat ne certeris; et in judicio peccantium ne consistas. » Admonet ut in superfluis rebus non nimis simus curiosi, et peccantium pravitati non consentiamus. Docet enim Apostolus, « ut habentes alimenta et quibus tegamur, his contenti simus (I Tim. VI). » Et alibi: « Non 109.0840C| solum, inquit, qui faciunt mala, sed et qui consentiunt facientibus, digni sunt morte. Beatus enim vir est qui non abiit in consilio impiorum, et in via peccatorum non stetit, et in cathedra pestilentiae non sedit (Psal. I). »
« Fili, ne in multis sint actus tui, et si dives fueris, non eris immunis a delicto. » Docet sapientia filios suos ne certent ultra modum in adipiscendis terrenis lucris, quia pestem avaritiae et invidiae et hujusmodi non devitant. Unde et in Proverbiis scriptum est: « Vir qui festinat ditari et aliis invidet, ignorat quod egestas superveniat ei (Prov. XXVIII). » Et item: « Conturbat, inquit, domum suam, qui sectatur avaritiam (Prov. XV). » Melius est parum cum timore Domini, quam thesauri argenti magni et 109.0840D| instabiles. Et in Ecclesiaste: « Avarus, inquit, non impletur pecunia; et qui amat divitias, fructus non capiet ex eis (Eccl. V). » Juxta tropologiam vero saepe suscepta cura regiminis cor per diversa diverberat; et impar quisque invenitur ad singula, dum confusa mente dividitur ad multa. Unde hic consulte per sapientiam dicitur: « Fili, ne in multis sint actus tui: » quia videlicet, nequaquam plene in uniuscujusque operis ratione colligitur, dum mens per diversa partitur. Cumque foras per insolentem curam trahitur, a timoris intimi soliditate vacuatur, fitque in exteriorum disputatione sollicita, et sui solummodo ignara. Scit multa cogitare, se nesciens; nam cum plus quam necesse est se exterioribus implicat, quasi occupata 109.0841A| in itinere obliviscitur quo tendebat, ita ut a studio suae inquisitionis aliena, ne ipsa quidem quae patitur damna consideret, et per quanta delinquat ignoret.
« Si enim secutus fueris, non apprehendes; et non effugies, si praecurreris. » Quia non est in potestate accipientis sed dantis. Nam si per aestum avaritiae incitatus exardescit divitias aggregare, veras divitias non apprehendet, et si fidei devotione praecurrat virtutum opera exercere, prosequentur eum in futura remuneratione opes supernae. Juxta allegoriam autem haereticorum actus multi sunt, quia unitatem fidei et veritatis tramitem servare nolunt. Unde totus labor eorum vanus est, quem in copia rhetoricae et dialecticae artis condendo plures libros 109.0841B| expendunt; nec immunes sunt a delicto, quia tota meditatio eorum est in dolo. Hinc et Ecclesiastes nos admonet, dicens: « Fili mi, cave ne facias multos libros, quibus non est finis, » et reliqua (Eccl. XII). Moris est Scripturarum, quamvis plures libros, si inter se non discrepent, et de eadem re scribant, unum volumen dicere. Nam et volumen in Isaiae sermone signatum est omnis Scriptura Dei; et uno capitulo libri Ezechiel Joannisque nectuntur. Salvator quoque omnium retro sanctorum vocibus prophetatus ait: « In capite libri scriptum est de me. » Juxta hunc igitur sensum arbitror nunc praeceptum ne plures libri fiant. Quidquid enim dixeris, si ad eum referatur, qui in principio erat apud Deum Deus Verbum, unum volumen est, et innumerabiles 109.0841C| libri, una lex, unum Evangelium. Quod si diversa discrepantia disputaveris, et curiositate nimia huc atque illuc animum adduxeris, etiam in uno libro multi libri sunt. Unde dictum est: « Ex multiloquio non effugies peccatum (Prov. X). » Talibus igitur libris non est finis. Bonum enim omne et omnis veritas certo fine concluditur: malitia atque mendacium sine fine sunt, et quanto plus requiruntur, tanto major eorum series nascitur.
« Est homo laborans et festinans et dolens impios, et tanto magis non abundat; est homo marcidus, egens recuperatione, plus deficiens virtute, et abundans paupertate: et oculus Domini respexit illum in bono, et erexit illum ab humilitate ipsius, 109.0841D| et exaltavit caput ejus, et mirati sunt in illo multi, et honoraverunt Dominum. » Iste locus Christiana magis exprimit tempora, in quibus illi qui paupertatem voluntariam sectantur, magis abundant omnibus bonis, quam illi qui certant in acquirendis quotidie terrenis divitiis. Quod et Psalmista in uno versiculo breviter expressit, dicens: « Divites eguerunt et esurierunt, inquirentes autem Dominum non deficient omni bono (Psal. XXXIII). » Terrarum siquidem divites, et pauperes Christi, magnifica contrarietate distinxit. Ait enim: « Divites eguerunt et esurierunt. » Quando egent divites? quando fidem non habent rectam. Quando esuriunt? quando pastu corporis Dominici minime satiantur. Tales ergo divites egent, et saturati ventre, spiritu semper esuriunt. 109.0842A| Quid enim habeant, qui Deum requirunt? Subsequitur: « Inquirentes autem Dominum non deficient omni bono: » quia nullo bono deficiunt qui spiritali perfruuntur; nam cum diligimus Dominum, in ipso omnia reperimus. Unus est qui quaeritur, sed in quo omnia continentur. O lucrum mirabile! O compendium singulare! Cur nos per diversa fatigemus? ad ipsum ergo unanimiter festinemus, post quem cuncta bona ultra non quaerimus, sed tenemus, sicut Apostolus dicit: « Scimus quoniam diligentibus Deum omnia cooperantur in bonum (Rom. VIII). »
« Bona et mala vita et mors, paupertas et honestas a Deo sunt. » Legitur in Isaia Dominum dixisse: « Ego Dominus, et non est alter formans lucem et 109.0842B| creans tenebras, faciens pacem et creans malum. Ego Dominus faciens omnia haec (Isa. XLV). » Unde quaeritur quomodo bona et mala a Deo sint, et vita et mors? cum Scriptura dicat: « Vidit Deus cuncta quae fecit, et erant valde bona (Gen. I). » Et alibi: « Deus mortem non fecit, nec laetatur in perditione morientium (Sap. I). Sed juxta consequentiam priorum hic intelligimus bona pro prosperis, et mala pro adversis posita; similiter vitam salutem et mortem interitum carnis significasse. Non enim Deus alia fecit nisi bona; sed tamen justo judicio suo peccantibus provenire permittit adversa. Facit ergo ipse Deus res intra se contrarias, lucem et tenebras, id est, diem et noctem, pacem et malum, hoc est, otium et bellum. Per quae significat iratum se fuisse 109.0842C| populo suo, quando tenebras captivitatis, malaque sustinuit servitutis, et rursum misertum, quando remissi in patriam pacem et gaudium receperunt. Quomodo luci contrariae tenebrae sunt, ita paci contrarium est bellum. Unde et confunditur haeresis, quae malorum arbitratur conditorem Deum: cum hic malum non contrarium bono, sed pro afflictione ponatur et bello, secundum illud quod in Evangelio scriptum est: « Sufficit diei malitia sua (Matth. VI), » sed cum haec ita se habeant, videamus quid sequitur.
« Datio, inquit, Dei permanet justis, et profectus illius successus habebit in aeternum. » Solis ergo justis, hoc est, fidelibus et Deum timentibus donum 109.0842D| perpetuae lucis servatur, et in profectu virtutum ambulantes multiplici mercede in aeternum remunerantur.
« Est qui locupletatur parce agendo, et haec pars mercedis illius in eo quod dicit, Inveni requiem mihi; et nunc manducabo de bonis meis solus. Et nescit quod tempus praetereat, et mors appropinquet, et relinquat omnia aliis. » His similia Salvator in Evangelica parabola de divite narravit, cujus ager uberes fructus protulit, et dixit reputans apud se: « Destruam horrea mea, et faciam ea majora, et dicam animae meae: Anima, comede et bibe et laetare, habes multa bona posita in annos plurimos (Luc. XII). » Cui talia cogitanti respondit Dominus: « Stulte, hac nocte animam tuam repetent a te, quae 109.0843A| autem parasti, cujus erunt? » De quo et Ecclesiastes loquitur, dicens: « Est languor pessimus quem vidi sub sole, divitias custodiri in malum possidentis eas, et peribunt divitiae illae in distentione pessima, homoque extraneus vorabit illas (Eccl. V). » Secundum simplicem sensum divitem avarum describit, qui stultissima se parcitate cruciando aliis devorandas conservat divitias. Caeterum ut altius elevemur, de philosophis mihi videtur et haereticis dicere, qui congregant divitias dogmatum in malum suum, nec repertores utilitatem possunt aliquam consequi, nec sectatoribus suis fructum relinquere perpetuum; sed ipsi et discipuli eorum revertuntur in terram, et perdunt divitias suas. Homo autem ecclesiasticus, qui in Scripturis coelestibus omnem laborem habet, 109.0843B| quidquid in sapientiae dogmatibus invenerit, totum ad usum boni operis convertere satagit. Unde coelestem vitam in remuneratione futura possidebit: hinc et consequenter sequitur.
« Sta in testamento tuo, et in illo colloquere, et in opere mandatorum tuorum veterasce. Ne manseris in operibus peccatorum, fide autem in Deo, et mane in loco tuo: facile est enim in oculis Dei subito honestari pauperem. Benedictio Dei in mercedem justi festinat, et in honore veloci processus illius fructificat. » Stat in testamento suo, et in illo colloquitur, qui in praecepto divinitus sibi commendato fideliter manet, et in illo assidue meditatur. In opere mandatorum Dei veterascit, qui in bonis operibus usque ad finem perseverare studet, 109.0843C| et a peccatis omnibus quantum possibile est cavet; qui enim fide stat, et juste vivere certat, benedictio Dei in aeterna beatitudine illum remunerabit, et repletum fructu virtutum in superna arce collocabit.
« Ne dicas: Quid est mihi opus, et quae erunt mihi ex hoc bona? nec dicas: Sufficiens mihi sum, et quid ex hoc pessimabor? » Arrogantium haec vox est, quid stulte confidunt in potentia terrena, et in divitiis caducis atque voluptatibus saeculi, quibus nihil prodest haec fiducia, quia instabilis et transitura eorum est substantia. Unde subjungitur.
CAPUT V. In diebus bonis, non oblivisci dierum malorum, et in diebus malis non oblivisci bonorum.
« In die bonorum ne immemor sis malorum, et in 109.0843D| die malorum ne immemor sis bonorum, quoniam facile est coram Deo in die obitus retribuere unicuique secundum vias suas. Malitia horae oblivionem facit luxuriae magnae, et in fine hominis denudatio operum illius. » Semper debet homo esse suspectus et sollicitus de statu salutis suae, et timore Dei comprimere tumorem mentis, ne in prosperis elevetur; et spe misericordiae Dei angustiam animi sui sublevare, ne in tribulatione deficiat: quoniam facile est apud Deum humilem exaltare et superbum humiliare. In fine enim hominis tunc manifestabitur quali mente quis hic vixerit, et cujus sit meriti: quia « Filius hominis venturus est in gloria Patris sui, et tunc reddet unicuique secundum opera ejus (Matth. 109.0844A| XVI). » Quod autem dicit: « Malitia horae oblivionem facit luxuriae magnae: » malitiam ponit pro adversitate et tribulatione, quae subito veniens totum luxum praeteriti temporis dissolvit, ut est illud verbi gratia, cum febris valida, vel paupertas grandis arripuerint hominem, omne tempus quod in sanitate et deliciis antea consumebat, in oblivionem tradit, et sola miseria vel aegritudo occupatum illum tenet, nec jam aliud cogitare permittit; vel si aliquando ei in cruciatu constituto quiddam pristinae felicitatis in memoriam venerit, nequaquam illi refrigerium praestat, sed poenam accumulat.
« Ante mortem non laudes hominem quemquam, quoniam in filiis suis agnoscitur vir. » Nimis absurdum est militem adhuc in agone consistentem, 109.0844B| quasi jam victorem laudare, cum incertum sit utrum hostem vincat, aut ab eo vincatur; sed peracto bello jam condigna palma consequitur triumphantem. Ita et incertum est cum viderimus quemlibet bene agentem et juste viventem, utrum in eo usque ad finem perseverat an non. Si autem in recta fide et bonis operibus perseveraverit usque ad finem vitae, tunc jam laude dignus et ab omnibus est praedicandus, quoniam in filiis vir agnoscitur, hoc est, ex bonis actibus hominis meritum illius probatur.
« Non omnem hominem inducas in domum tuam, multae enin insidiae sunt dolosi. » Licet haec sententia tropologice admoneat ne simus incauti et improvidi erga ignotos et alienos, quia saepe simulata species fallit innocentes, tamen altiore sensu societatem 109.0844C| prohibet haereticorum, ne eis cum aliquid in sermonibus suis aut actibus veri et boni assimulaverint, cito assensum praebeamus; sed juxta Apostolum, qui ait: « Nolite omni spiritui credere, sed probate spiritus qui ex Deo sunt (I Joan. IV): » omnia probemus, et sic quod bonum est teneamus. De quo ipsa Veritas discipulos docuit, dicens: « Attendite autem vobis a falsis prophetis, qui veniunt ad vos in vestimentis ovium, intrinsecus autem sunt lupi rapaces: ex fructibus eorum cognoscetis eos (Matth. VII). »
« Sicut enim eructant praecordia fetantium, et sicut perdix inducitur in caveam, et ut caprea in laqueum, sic et cor superborum. » Hanc similitudinem de animantibus sensu sagacioribus et visu 109.0844D| perspicacioribus ideo posuit, ut ostenderet, quod saepe illi, qui se prudentes aestimant, per versutiam haereticorum capiantur. Sicut enim plenus venter male digestum cibum fetide eructat, ita et haereticorum corda dolos, quos intus malitiose construunt, foras fraudulenter producunt, quatenus quoscunque possunt in caveam erroris sui et in laqueum nequitiae praecipitent.
« Et sicut prospector videns casum proximi sui. Bona enim in mala convertens insidiatur, et in electis ponet maculam. » Prospicit haereticus casum proximi, et non eum adjuvat, quia tota intentio ejus est ad nocendum et ad subvertendum auditorem suum. Bona enim testimonia sanctarum Scripturarum 109.0845A| in mala dogmata secundum pravitatem sensus sui convertens, semper ad decipiendum paratus est. Unde et saepe in illis, qui per bona opera electi esse videbantur, ingerit maculam erroris sui.
« Ab scintilla una augetur ignis, et ab uno doloso augetur sanguis: homo vero peccator sanguini insidiatur. » Sicut enim a parva scintilla ingens incendii excitatur flamma, ita et ab unius haeretici malitia multorum perditionis existit causa. Peccator sanguini insidiatur, cum haereticus vitae hominum mortem ingerere molitur. Sanguis enim pro vita hominis hic intelligitur. Sed quid inde sapientia facere persuadeat, videamus.
« Attende tibi, inquit, a pestifero; fabricat enim mala: ne forte inducat super te subsannationem 109.0845B| in perpetuum. » Haereticus enim cooperatur diabolo, qui per doli machinationes quemcunque subverterit, aeterna confusione dignum esse ostendit. Unde magnopere curandum est, et omne studium impendendum, ne seducamur ab hujusmodi hominibus, quorum doctrina et opera aliena sunt a Christi Ecclesia. Unde et alienigenam in sequentibus talem nominat, quia omnino alieni sunt a generatione quaerentium Dominum, requirentium faciem Dei Jacob, et pertinent ad illam generationem, de qua scriptum est: « Generatio prava et perversa, a qua omnis sanguis justorum requiretur, qui effusus est ab initio mundi, a sanguine Abel justi, usque ad sanguinem Zachariae filii Barachiae, qui occisus est inter templum et altare (Matth. XXIII). » Innocentes enim 109.0845C| interficiunt: et in templo Dei, hoc est, lege divina mortem moliuntur ministris Christi. Unde sequitur:
« Admitte ad te alienigenam, et subvertet te in turbine, et abalienabit te a tuis propriis. » Non est admittendus hujusmodi hostis ad communionem Ecclesiae, quia periculosa est ejus societas; subvertet enim assensorem suum in confusione erroris, et alienum eum esse facit a Christi membris, cum eum participem effecerit suae perversitatis.
CAPUT VI. Laudat opera eleemosynae.
(CAP. XII.) « Si benefeceris, scito cui feceris, et erit gratia in bonis tuis. Multa benefac justo, et invenies retributionem magnam; et si non ab ipso, certe a 109.0845D| Domino. » Haec ergo Evangelica est doctrina, et concordat sermonibus Salvatoris. Primum enim hortatur ut simplici animo facias eleemosynam, quia ita solummodo misericordiae opera apud Deum probantur, si simplici et munda intentione exhibeantur: « Attendite, inquit, ne justitiam vestram faciatis coram hominibus, ut videamini ab eis (Matth. VI). » Id est, cavete hoc animo tenere, ut cum juste vivatis, sive aliquid boni operis faciatis, ibi bonum vestrum constituatis, ut vos videant homines; illisque placeatis, laudemque ab eis accipere quaeratis, et ob hoc vero mercedis fructu privemini. Unde et subditur: « Alioquin mercedem non habebitis apud Patrem vestrum, qui in coelis est (Ibid.). » Hinc iterum ait: « Te autem faciente eleemosynam, nesciat 109.0846A| sinistra tua, quid faciat dextera tua, ut sit eleemosyna tua in abscondito, et Pater tuus, qui videt in abscondito, reddet tibi. » « Benefac, inquit, justo, et invenies retributionem magnam. » Benefacit justo, qui ob justitiae amorem opem porrigit egeno, cujus retributio est magna, quia aut hic vicissitudinem recipiet charitatem fraternam, aut ab ipso Domino in futuro remunerabitur arce superna. « Beati enim qui esuriunt et sitiunt justitiam, quoniam ipsi saturabuntur (Matth. V). »
« Non est ei bene, qui assiduus est in malis, et eleemosynam non danti: quoniam et Altissimus odio habet peccatores, et misertus est poenitentibus. » Gravissimum crimen est et impietati deputandum, quod quis post peccati commissum non 109.0846B| vult poeniteri, nec peccata eleemosynis redimere; sed addit peccata peccatis, et mala multiplicat in sceleribus plurimis; et desperans de semetipso, nullo modo sibi subveniet per poenitentiae lamentum. Hinc et per prophetam Dominus ait: « Super tribus sceleribus Tyri, et super quatuor non convertam eum (Amos. I). »
« Da misericordi, et ne suscipias peccatorem, et impiis peccatoribus reddet vindictam, custodiens eos in die vindictae. » Qui indigenti eleemosynam tribuit, nec eum propter delictum aliquod commissum spreverit, bene misericordiam jure custodit, quia natura in eleemosynarum largitione consideranda est, non persona. Unde dicit: « Da misericordi, et non suscipias peccatorem. » Immitibus autem et immisericordibus 109.0846C| Deus reddet vindictam, reservans illis condignum praemium in die vindictae, quem Apostolus appellavit diem irae: « Dies enim irae est peccatoribus, quo punientur (Rom. I). » Ideo ipsis est ira, quia sentiunt poenam in die revelationis justi judicii Dei. Revelabitur enim, id est, agnoscetur quod modo futurum negatur; quod enim modo quasi occultum reservatur, tunc quasi manifestum ulciscetur.
« Da bono, et non receperis peccatorem; benefac humili, et non dederis impio. » Huic simile est quod in Tobia legitur: « Panem tuum et vinum tuum super sepulturam justi constitue, et noli ex eo manducare neque bibere cum peccatoribus (Tob. IV). » Panem enim suum et vinum praebet peccatoribus, qui iniquis subsidia, pro eo quod iniqui 109.0846D| sunt, impendit. Unde et nonnulli hujus mundi divites, cum fame crucientur Christi pauperes, effusis largitatibus nutriunt histriones. Qui vero etiam indigenti peccatori panem suum, non quia peccator, sed quia homo est, tribuit, nimirum non peccatorem, sed justum nutrit, quia in illo non culpam, sed naturam diligit. Aliter autem si secundum allegoriam peccatorem et impium hic haereticos intelligis: tandiu non est illis communicandum, quandiu in errore perseverant. Unde et ipsa Veritas in Evangelio ait: « Nolite sanctum dare canibus, neque mittatis margaritas vestras ante porcos, ne forte conculcent eas pedibus suis, et conversi disrumpant vos (Matth. VII). » Canes enim pro expugnatoribus veritatis, porcos pro contemptoribus positos non incongrue accipimus. 109.0847A| Hinc et Paulus ait: « Haereticum hominem post unam et secundam increpationem devita, sciens quia subversus est qui ejusmodi est, et proprio judicio condemnatus (Tit. III). » Quod autem sequitur, ad eumdem sensum referri potest.
« Prohibe panes illi dari, ne in ipsis potentior te sit. » Non enim panis verbi Dei mysteriis coelestibus plenus talibus tribuendus est, ne forte in blasphemiam erumpant, et blasphement bonum nomen, quod invocatum est super nos. Hinc Paulus ad Timotheum scripsit, dicens: « Alexander aerarius multa mala mihi ostendit: reddet illi Dominus secundum opera ejus; quem et tu devita: valde enim restitit verbis nostris (II Tim. IV). » Hinc et Joannes ait: « Si quis venit ad vos, et hanc doctrinam non affert, 109.0847B| nolite recipere eum in domum, nec Ave ei dixeritis. Qui enim dicit illi Ave, communicat operibus illius malignis (II Joan.) » Qualis autem sit haeretica doctrina ostendit sequens sententia:
« Nam duplicia mala invenies in omnibus bonis quaecunque feceris illi: quoniam et Altissimus odio habet peccatores, et impiis reddet vindictam. » Duplex est enim omnis haereticorum doctrina, id est, dubia et dolosa, quia illi in expositione bonarum sententiarum divinae legis expendunt, et ideo mala cum aliquando vera inviti proferunt, aliquando vero falsa veris sponte intermiscent, et ita corrumpunt atque confundunt omnia, ut nihil apud eos pene sincerum sit. Unde et macula leprae illorum varium colorem habens Domini manu indiget curari. Duplicia 109.0847C| enim mala semper esse invenies in omnibus iis, quia vir duplex animo secundum Jacobi sententiam inconstans est in omnibus viis suis (Jacob. I). Ubi autem zelus et contentio, ibi inconstantia et omne opus pravum. Et alibi Scriptura dicit: « Vae peccatori terram ingredienti duabus viis (Eccl. II). » Duabus quippe viis peccator terram ingreditur, quando haereticus in quibusdam vera pronuntians, in quibusdam vero falsa et omnino detestanda praedicans, terram Ecclesiae maculare festinat; ideoque illi vae perpetuum remanebit, quoniam et Altissimus odio habet peccatores, et impiis reddet vindictam, quando ibunt in supplicium aeternum, justi autem in vitam aeternam.
CAPUT VII. De amicis bonis et malis, falsis et veris.
« Non agnoscetur in bonis amicus, et non abscondetur in malis inimicus; agnitus est in bonis viri inimicus illius, in tristitia et malitia illius amicus. » Multo paratius atque facilius in adversitate amicus et inimicus quam in prosperitate probantur, quia multi amici mensae non permanebunt in die necessitatis. Qui enim vere alicujus amicus est, in tribulatione ejus condolet et compatitur ei: qui autem falso amicus est, simulat quidem se amicitiam veram habere, cum prosperitas arridet; indicat autem se falsum amicum esse, cum tribulationi non condolet. An veram amicitiam Paulus non habuit? qui ait: « Quis infirmatur, et ego non infirmor? Quis scandalizatur, 109.0848A| et ego non uror (II Cor. II)? » Et item: « Factus sum infirmis infirmus, ut infirmos lucrifacerem (I Cor. IX). » Et alibi: « Gaudere, inquit, cum gaudentibus, flere cum flentibus (Rom. XII). » Inimicus vero in eo probatur, quia in bonis proximi invidens contristatur, et in adversitate illius exsultans laetatur. Nec prosperitas quippe amicum indicat, nec adversitas inimicum celat. Quia et ille saepe prosperitatis nostrae reverentia tegitur, et iste ex confidentia adversitatis aperitur. Vir igitur justus in flagellis positus dicat: Qui tollit ab amico suo misericordiam, timorem Domini derelinquit: quia nimirum qui ex adversitate proximum despicit, aperte convincitur, quia hunc in prosperis non amavit; et cum omnipotens Deus ideo quosdam percutiat, ut et 109.0848B| percussos erudiat, et non percussis occasionem boni operis praebeat, quisquis percussum despicit, occasionem a se virtutis repellit; et tanto se nequius contra auctorem erigit, quanto hunc nec pium in salute propria, nec justum in alieno vulnere agnoscit.
« Non credas inimico tuo in aeternum: sicut enim aeramentum aeruginat nequitia illius; et si humiliatus vadat curvus, adjice animum tuum et custodi te ab illo. Non statuas illum penes te, nec sedeat ad dexteram tuam, ne forte conversus stet in loco tuo, ne forte conversus in locum tuum, inquirat cathedram tuam, et in novissimo agnoscas verba mea, et in sermonibus meis stimuleris. » Praesens ergo capitulum licet juxta historiam de 109.0848C| falsis amicis, hoc est, dolosis inimicis possit intelligi, qui nequaquam firmi sunt in fide et dilectione, quibus utique non debet facile credi, sed magis a talibus convenit caveri; tamen altiori sensu denotat haereticos, quos et superius vituperavit. Illi enim veri inimici sunt, quorum doctrina plena est rubigine erroris et nequitiae. « Sermo enim illorum ut cancer serpit, » et ideo non debet eis credi in aeternum, etiam si se humiliantes fingant esse fideles et catholicos: quibus in nulla parte debemus consentire, nec potestatem in nobis tribuere, quam significat dextera, ne forte nos a loco nostro, hoc est, a statu rectae fidei amoveant. Inquirunt enim cathedram nostram, hoc est doctrinam sua malitia student 109.0848D| subvertere. Quibus quicunque consentit, aeterno dolore in gehenna ignis cruciabitur. Isti etiam difficile corriguntur. Unde et subjungitur:
« Quis miserebitur incantatori a serpente percusso, et omnibus qui appropiant bestiis? Et sic qui comitatur cum viro iniquo, et obvolutus est in peccatis ejus. » Incantator enim spiritalis haereticus est, quia doctoris officium gerit, et animarum medicum se esse credit; sed hic dum a serpente antiquo percussus est, et venenum malitiae ejus semel hausit, difficile curabitur. Unde et Salvator in Evangelio docens discipulos suos ait: « Vos estis sal terrae: quod si sal evanuerit, in quo salietur? Ad nihilum valet ultra, nisi ut mittatur foras, et conculcetur ab hominibus (Matt. V). » Sicut ergo 109.0849A| sal infatuatum, cum ad condiendos cibos carnesque siccandas valere desierit, nullo jam usui aptum erit. Neque enim, ut alius testatur evangelista, in terram utile est, cujus injectu germinare prohibetur (Luc. XIV). Neque ln sterquilinium agriculturae profuturum, quod vivacibus licet glebis immistum non fetare semina frugum, sed exstinguere naturaliter solet. Sic omnis qui post agnitionem veritatis retro redierit, neque ipse fructum boni operis ferre, neque alios excolere valet, sed foras mittendus, hoc est, ab Ecclesiae unitate secernendus est. Qui enim appropinquat bestiis, hoc est, malignis spiritibus, sive haereticis, et qui comitatur cum viro iniquo, a quo Psalmista se deprecatur liberari (Psal. XVII) et malignitate ejus implicatur, vix inde eruitur. Et ideo 109.0849B| necesse est omnino a societate talium declinari.
« Una hora tecum permanebit; si autem declinaveris, non supportabit. » Hoc est, ad horam se veracem et fidelem simulat: sed declinando a semita justitiae si eum obaudieris, malitiam ejus sufferre non valebis.
« Quia in labiis suis indulcat inimicus, et in corde suo insidiatur, ut subvertat te in foveam. In oculis suis lacrymatur inimicus, et si invenerit tempus, non satiabitur sanguine. Si incurrerint tibi mala, invenies eum illic priorem, et quasi adjuvans suffodiet plantas tuas. Caput suum movebit et plaudit manu, et multa susurrans commutabit vultum suum. » In omnibus ergo his sententiis bene perversorum fictionem insinuat, qui vana loquuntur ad 109.0849C| proximum suum. Labia dolosa in corde, et loquuntur mala, qui insidiantur ut rapiant pauperem, insidiantur in occultis ut interficiant innocentem. Qui dum aliquem deceperint, caput movent, plaudunt manu et exsultantes dicunt: Euge, euge, absorbuimus eum. Laetantur cum male fecerint, et exsultant in rebus pessimis (Prov. II). Sed si recordati fuissent quid de eis Sapientia in Proverbiis diceret, forsitan poenitentiam egissent. De quibus ita scriptum est: « Homo apostata, vir inutilis graditur ore perverso; annuit oculis, terit pede, digito loquitur, pravo corde machinatur malum, et in omni tempore jurgia seminat (Prov. VI): » huic extemplo veniet perditio sua, et subito conteretur, nec habebit ultra medicinam.
CAPUT VIII. De societate divitum, a quibus cavendum sit hortatur et monet.
(CAP. XIII). « Qui tetigerit picem, inquinabitur ab illa; et qui communicaverit superbo, induet superbiam. » Per similitudinem picis ostendit nocivam esse communionem superbientis, qui nigredine pollutus vitiorum maculare non cesset nitorem humilium. Unde scriptum est: « Amicus stultorum, efficietur eis similis (Prov. XIII). » Et item: « Noli, inquit, esse amicus homini iracundo, neque ambules cum viro furioso, ne forte discas semitas ejus, et sumas scandalum animae tuae (Prov. XXII). » Haec sententia generaliter licet ad omnes furiosos atque 109.0850A| iracundos pertinere possit; tamen specialiter denotat haereticos omni nequitia plenissimos. Generaliter autem dicendum est quia sicut perfecti viri perversos proximos non debent fugere, quia illos saepe ad rectitudinem trahunt, et ipsi ad perversitatem nunquam trahuntur, ita infirmi quique societatem debent declinare pravorum, ne mala quae frequenter aspiciunt et corrigere non valent, etiam delectent imitari.
« Pondus super se tollit, qui honestiori se communicat; et ditiori te ne socius fueris. Quid communicabit caccabus ad ollam? Quando enim se colliserint confringentur. Dives injuste egit et fremet; pauper autem laesus tacebit. Si largitus fueris, assumet te; et si non habueris, derelinquet 109.0850B| te. Si habes, convivet tecum et evacuabit te: et ipse non dolebit super te. Si necessarius illi fueris, supplantabit te, et subridens spem dabit tibi, narrans tibi bona, dicit: Quid opus est tibi? Et confundet te in cibis suis, donec te exinaniat bis et ter; et in novissimo deridebit te, postea videns derelinquet te, et caput suum movebit ad te. » Haec similiter juxta mortalitatem nos instruunt, ut semper humilia sectemur, et quae superba sunt penitus fugiamus. Unde Jacobus apostolus ait: « Fratres mei, nolite in personarum acceptatione habere fidem Domini nostri Jesu Christi gloriae. Etenim si introierit in conventum vestrum vir aureum annulum habens et in veste candida, introierit autem et pauper in sordido habitu, et intendatis in eum qui 109.0850C| indutus est veste praeclara, et dixeritis: Tu sede hic bene: pauperi autem dicatis: Tu sta illic, aut sede sub scabello pedum meorum: nonne judicatis apud vosmetipsos, et facti estis judices cogitationum iniquarum? Et caetera (Jacob. II). Hinc et Petrus dicit: « Omnes autem invicem humilitatem insinuate, quia Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam (I Pet. V). » Mystice autem docet, ut divitem Judaeum qui in littera legis gloriatur, et haereticum qui superba intentione spernit sensum catholicum, eligens ea quae ipse vana argumentatione construit omnino devitemus, quia cum illi evangelicam humilitatem despiciunt, suam perversitatem omnibus perniciosam esse ostendunt. Iidem quoque exinaniunt nos bis et ter, cum duorum testamentorum 109.0850D| sinceritatem corrumpunt, et rectitudinem fidei sanctae Trinitatis ubicunque possunt auferre non desistunt. In novissimo quoque errore suo deceptos derident, quia aeterna confusione illos dignos esse ostendent, quando cum diabolo et angelis ejus in poena gehennae perpetualiter gement. Proinde dicit:
« Attende ne seductus in stultitia humilieris. » Hoc est erronea doctrina depravatus, ne confundaris.
« Noli esse humilis in sapientia tua, ne humiliatus in stultitiam seducaris. » Non humilitatis virtutem habere dissuadet, quae in omnibus laudabilis est; sed auctoritatem firmam contra expugnatores veritatis tenere docet, quia nullo modo his est cedendum, 109.0851A| sed fortiter resistendum. Unde Paulus scribens ad Galatas, hujuscemodi hominibus gloriatur fortiter se restitisse, neque ad horam cessisse (Galat. II). Et ad Corinthios: « In carne, inquit, ambulantes, non secundum carnem militantes. Nam arma militiae nostrae non carnalia sunt, sed potentia Deo ad destructionem munitionum, consilia destruentes, et omnem altitudinem extollentem se adversus scientiam Dei, et in captivitatem redigentes omnem intellectum in obsequium Christi, et in promptu habentes ulcisci omnem inobedientiam (Tit. I). » Hinc idem apostolus discipulo suo praecepit quomodo quosdam redargueret, dicens: « Increpa illos dure, ut sani sint in fide non intendentes Judaicis fabulis, et mandatis hominum aversantium se a veritate. Omnia 109.0851B| munda mundis: coinquinatis autem et infidelibus nihil mundum, sed inquinatae sunt eorum et mens et conscientia. Confitentur se nosse Deum, factis autem negant, cum sint abominati et incredibiles, et ad omne opus bonum reprobi (Tit. I). » Hinc et Judas apostolus ait: « In novissimo tempore venient illusores, secundum desideria sua ambulantes in impietatibus. Hi sunt qui segregant semetipsos, animales, spiritum non habentes. Vos autem, charissimi, superaedificantes vosmetipsos sanctissimae vestrae fidei, in Spiritu sancto orantes, ipsos vos in dilectione Dei servate; et hos quidem redarguite judicatos (Judae XVIII). »
« Advocatus a potentiore discede: ex hoc enim 109.0851C| magis te advocabit. Ne improbus sis, ne impingaris; et ne longe absis, ne eas in oblivionem. Ne retineas ex aequo loqui cum illo, et ne credas multis verbis illius; ex multa enim loquela tentabit te, et subridens interrogabit te de absconditis tuis. Immitis animus illius, et conservabit verba tua: et non parcet de malitia et de vinculis. » Temperanter nos agere cum potestatibus istius mundi sapientia docet, ne forte, si incaute cum illis ambulemus, offendamus. Insolentia enim ipsorum et superbia frequenter deridet innocentium simplicitatem, et despectos eos habet, quos a negotiis mundi se abstinere videt; sed quoniam ordo talis est mortalis vitae, ut alii excellant divitiis et potentia, alii deprimantur inopia et egestate, ita sane se conformet 109.0851D| servus Christi cum potestatibus mundi, ut eis debitum honorem secundum Scripturarum traditionem conferat, et tamen timorem Domini ac mandatorum ejus custodiam nullo modo derelinquat. Quod et Petrus in Epistola sua nos agere hortatur, dicens: « Sicut servi Dei omnes honorate, fraternitatem diligite; Deum timete, regem honorificate (I Pet. II). » Vult enim nos liberos esse a servitio culparum, ut servi Creatoris nostri boni et fideles permanere possimus; et monet ut congruum cunctis impendamus honorem, ac juxta imperium Domini, « Caesari quae Caesaris sunt, et Deo quae Dei sunt reddamus (Luc. XX). » Qui autem incaute et inconsiderate cum talibus conversatur, et eis plus aequo semetipsum manifestat, 109.0852A| versutia illius se deceptum postmodum dolebit. Unde et subjungitur:
« Cave tibi et attende diligenter auditui tuo, quoniam cum subversione tua ambulas; audiens verba illa quasi in somnis, vide et vigilabis omni vita tua. » Nihil tutum, nihil firmum apud mundi amatorem, quia cum mutabilibus rebus inhianter incumbit, simul cum illis incessanter permutatur. Ut alibi scriptum est: « Stultus ut luna mutatur (Eccl. XXVII). » Potes et haereticos et falsos Christianos in hujusmodi potentibus spiritaliter intelligere, quibus nunquam plenam fidem adhibere debes, quia inconstantes sunt in omnibus viis suis; et si te ab illis non observabis, quando consumpseris carnem et corpus, sine fine poenitebis.
109.0852B| « Dilige Deum, et invoca eum in salute tua. » Caeteris reprobatis quae mutabilia et caduca sunt, hoc solum quod stabile et mansurum est, commendat; hoc est, ut Deum diligas, et mandata ejus observes, et auxilium ejus quotidie implores: quoniam « bonus est Dominus sperantibus in se, animae quaerenti illum. Prope est omnibus timentibus eum in veritate. Voluntatem timentium se faciet, et orationes eorum exaudiet, et salvos faciet eos (Thren. III). »
« Omne animal diligit simile sibi; sic et omnis homo proximum sibi. Omnis caro ad similem sibi conjungitur, et omnis homo simili sibi sociabitur. » Ad ea quae superius posuit haec referenda sunt, hoc est, ut divitum et potentium istius mundi, qui superbiunt 109.0852C| in abundantia divitiarum suarum, declines societatem, et cum eo amicitia conjungaris qui tibi studio et religione par et consors est. Nam, ut sancti Patres tradiderunt, cum multa sint genera amicitiarum, quae carnales et minus intelligentes aestimant ad veram pertinere dilectionem, solummodo hoc unum genus est insolubile charitatis, quod nec commendationis gratia, nec officii vel munerum magnitudo contractusve cujusquam ratio, vel naturae necessitas jungit, sed sola similitudo virtutum; haec est quae nullis unquam casibus scinditur, quam non solum dissociare vel delere locorum vel temporum intervalla non praevalent, sed ne mors quidem ipsa divellit. Haec est vera et indisrupta dilectio, quae gemina amicorum perfectione ac virtute concrescit, 109.0852D| cujus semel initum foedus nulla adversitas mutare potest, nec desideriorum varietas violare. Caetera vero interrumpit frequenter ac dividit locorum discretio, et oblivio temporalis, et verbi vel causae negotiorumque contractus. Ut enim ex diversis vel lucri vel libidinis, vel consanguinitatis ac necessitudinum variarum societatibus acquiri solent, ita intercedente qualibet divortii occasione solvuntur. Igitur quam inconveniens sit eorum societas, quos inaequalitas animorum et disparitas morum omnino disjungit, subsequenti ratione per exempla compro bat, dicens:
« Si communicabit lupus agno aliquando, sic peccator justo. Quae communicatio sancto homini ad 109.0853A| canem? Aut quae pars bona diviti ad pauperem? Venatio leonis, onager in eremo: sic pascua sunt divitum pauperes. Et sicut abominatio est superbo humilitas, sic et exsecratio diviti pauper. » Sicut enim rapacitas lupi cum agni innocentia non convenit, sic avari rabies cum simplicis modestia nullo modo concordat. Quae est enim communicatio sancto homini ad immundum pollutumque sordibus peccatorum? Quia « sicut canis revertitur ad vomitum suum, ita qui iterat stultitiam suam. » Itaque nulla paritas est superbi divitis cum humilitate pauperis Christi. Ille enim ad deprehendendum semper paratus est: iste ab omnibus saeculi illecebris se abstinet. Ille proximum per elationem mentis despicit: iste adversarium suum per humilitatem patientiae 109.0853B| sustinet. Sed ille imitator diaboli factus de sublimi in tartarum decidit: iste vero vestigia Christi secutus, de terrenis ad coelestia regna conscendit.
« Dives commotus confirmatur ab amicis: humilis autem cum ceciderit expellitur et a notis. Diviti decepto multi recuperatores: locutus est superbe, et justificaverunt illum. Humilis deceptus est, insuper et arguitur: locutus est sensate, et non est datus ei locus. Dives locutus est, et omnes tacuerunt, et verbum illius usque ad nubes producent. Pauper locutus est, et dicunt: Quis est hic? et si offenderit, subvertunt illum. » Adhuc ergo eumdem tenorem servat quem superius de divite et paupere coeperat, quia multi sunt qui per adulationem divitum verba et facta exaltant, et pauci qui 109.0853C| humilium doctrinam et virtutem rite intelligunt. Arrogantes enim semper inveniunt suos praedicatores, et humiles e contrario reperiunt sui contemptores atque reprehensores. Juxta illud quod in Proverbiis scriptum est: Divitiae addunt amicos plurimos, a paupere autem et hi, quos habuit, separantur (Prov. XIX). Et item: « Multi, inquit, colunt personam potentis, et amici sunt dona tribuentis: fratres hominis pauperis oderunt eum, insuper et amici procul recesserunt ab eo (Ibid.). » Quod etiam injustum judicium Ecclesiastes videns inter homines, reprehendit, dicens: « Hanc quoque vidi sub sole sapientiam et probavi maximam: Civitas parva et pauci in ea viri. Venit contra eam rex magnus, et vallavit 109.0853D| eam, exstruxitque munitiones per gyrum, et perfecta est obsidio. Inventusque est vir pauper et sapiens, et liberavit urbem per sapientiam suam, et nullus deinceps recordatus est hominis illius pauperis. Et dicebam ego meliorem esse sapientiam fortitudine: quomodo ergo sapientia pauperis contempta est, et verba ejus non sunt audita, » aliis omnia incerta dicentibus, et justum ab injusto amplius nihil habere. Ego sapientiam Dei maxime etiam in hoc comprobavi, quod contra omnium suspicionem vir pauper et sapiens tanto malo liberat civitatem; et ingratam hominum miror oblivionem, qui postquam fuerint liberati, nemo meminit sapientis illius pauperis, nemo refert gratias pro salute; sed omnes honorant divites, qui in periculo nihil subvenire potuerunt. 109.0854A| Quanquam enim nullus meminerit sapientis pauperis illius, cum laeta sint omnia, sed universi divitias et potentiam admirentur, ego tamen secundum patrum traditiones magis honoro contemptam sapientiam et verba quae nullus audire dignatur.
« Bona est substantia, cui non est peccatum in conscientia: et nequissima paupertas in ore impii. » Bona est enim et utilis substantia, quae per justitiam acquiritur, et non per fraudem vel avaritiam congregatur, quia hujusmodi possessoris conscientiam doli vel malitiae peccatum non concutit. Conturbat autem domum suam qui sectatur avaritiam, quoniam abominatio apud Deum est. Pondus et pondus, et statera dolosa non est bona. Haec autem juxta historiam. Secundum allegoriam autem 109.0854B| bona est substantia sanctarum Scripturarum, quam fidelis vir meditando et bene operando coacervat in mentis suae sinum, quod etiam non compungit erroris delictum: quia non deseruit veritatis statum. E contrario vero haereticorum doctrina inops semper veritatis nequissima est, quia opulentia charitatis in ea non est, et ideo dicit nequissimam paupertatem esse in ore impii, quia verbis malignis praeparat sibi egestatem sempiternam.
« Cor hominis immutat faciem illius sive in bona, sive in mala. » Saepe per indicium vultus et verborum qualitatem deprehenditur motus mentis, sive ad bonum, sive ad malum. Juxta illud quod in Proverbiis legitur: « Cor gaudens exhilarat faciem, in moerore animi dejicitur spiritus (Prov. XV). » Et 109.0854C| Dominus in Evangelio: « Bonus, inquit, homo de bono thesauro cordis sui profert bonum, et malus homo de malo thesauro profert malum. Ex abundantia enim cordis os loquitur (Matth. XII). »
« Vestigium cordis boni et faciem bonam difficile invenies et cum labore. » Quia multi simultate vivunt et ficte loquuntur, ideo dicit difficile hunc inveniri in quo cor et facies, hoc est cogitatio et operatio atque doctrina in bono concordent. Ubicunque autem hoc inveneris, da gloriam Deo, quia ipsius est donum, a quo etiam « omne datum optimum, et omne donum est perfectum (Jacob. I). » Haeretici autem omnes atque schismatici extranei sunt ab hoc munere, quia procul sunt a recta fide et bona operatione: 109.0854D| « Omnia enim munda mundis: coinquinatis autem et infidelibus nihil mundum, quoniam polluta est eorum mens et conscientia. »
CAPUT IX. Laudat virum qui non lapsus sit in ore suo, hoc est qui non emittit verbum quo capiatur.
(CAP. XIV.) « Beatus vir qui non est lapsus verbo ex ore suo, et non est stimulatus in tristitia delicti. » Beatum dicit eum esse qui verborum suorum cautelam habet, ne forte ea loquatur de quibus postmodum poeniteat: quia qui custodit os suum et linguam suam, custodit ab angustiis animam suam. Huic quippe sententiae concordant verba Jacobi, dicentis: « Si quis in verbo non offendit, hic perfectus est vir (Jacob. III). » Sed quaeritur quomodo dicit 109.0855A| perfectum esse virum, qui in verbo non offendit, cum praemitteret idem apostolus dicens: « In multis offendimus omnes (Jacob. III). » Et Salomon ait: « Non est homo justus in terra qui faciat bonum et non peccet (Eccl. VII). » Et Psalmista: « Ego, inquit, dixi in excessu mentis meae, Omnis homo mendax (Ps. XXX). » Et Joannes evangelista: « Si dixerimus, ait, quia peccatum non habemus, ipsi nos seducimus, et veritas in nobis non est (I Joan. I). » Ad quod responderi potest quia diversae offensionum sunt species. Aliter namque electi, aliter offendunt reprobi, Salomone testante, qui ait: « Septies enim cadit justus, et resurgit: impii autem corruent in malum (Prov. XXIV). » Etsi enim justus per fragilitatem carnis, vel ignorantiam forte offenderit, justus tamen esse non 109.0855B| desistit, quia ut quotidiana est hujusmodi et inevitabilis offensio, ita est et quotidiana orationum ac bonorum operum medela, quae offendentem justum, ne in terram proruat, et nuptialem charitatis ac fidei vestem pulvere vitiorum sordidet, ocius erigit. « Si quis ergo in verbo non offendit, hic perfectus est vir. » Illo videlicet verbo, cujus offensionem humana potest vitare fragilitas, ut est verbum doli, detractionis, maledictionis, superbiae, jactantiae, excusationis in peccatis, aemulationis, dissensionis, haeresis, mendacii, perjurii, sed et otiosae nec non etiam superfluae locutionis, in his quae necessaria videntur: in quo nimirum verbo quisque se sine offensione custodit, hic perfectus est vir.
« Felix qui non habuit animi sui tristitiam, et 109.0855C| non excedit a spe sua. » Felix est qui in praesentis vitae adversitatibus non contristatur, sed agonem suum Domino commendat, sperans ab ipso in futura vita mercedem laboris sui. Item felix est qui cavet se a peccatis. Unde merito contristatur, quisquis se his implicavit, et bonis operibus insistit, pro quibus sperare debet praemia aeternae vitae. Omnis enim qui Dei mandata custodit, et fidem, spem et charitatem servare in praesenti vita contendit, si usque ad finem perseveraverit aeternam in coelis beatitudinem cum Christo possidebit. Dicit enim Joannes apostolus: « Charissimi, si cor nostrum non reprehenderit nos, fiduciam habemus ad Deum, et quodcunque petierimus, accipiemus ab eo: quoniam mandata ejus custodimus, et ea quae sunt placita coram eo facimus 109.0855D| (I Joan. III). » Cor nostrum non reprehendit nos, si a malis actibus abstinemus, et bona opera agimus non pro terrena laude, sed pro coelesti gloria. Et juxta illud Dominicum praeceptum, dimittimus debitoribus nostris, sicut et nobis debita nostra ab eo dimitti volumus. Tunc fiduciam habemus quod ea quae a Deo petierimus, accipiemus, quia ejus voluntati obtemperare in omnibus parati sumus. Magna haec et desiderabilis fidelibus data promissio. Si quis vero tam vecors et absurdus est, ut promissis non delectetur coelestibus, saltem pertimescat hoc, quod e contrario Sapientia terribiliter intonat, dicens: Qui « avertit aurem suam, ne audiat legem, oratio ejus erit exsecrabilis (Prov. VIII). »
109.0856A| « Viro cupido et tenaci sine ratione est substantia, et homini livido ad quid aurum? Qui acervat ex animo suo injuste aliis congregat, et in bonis illius alius luxuriabitur. » Avaritiae pestem nequissimam describit, quae excruciat mentem possessoris sui, nec eum permittit laboris sui consequi fructum, sed ipse in egestate vitam suam agens, omnia quae per fas nefasque congregavit, aliis consumenda relinquit. De quo in Ecclesiaste scriptum est: « Si quis vixerit multos annos, et plures dies aetatis habuerit, et anima illius non utatur bonis substantiae suae, sepulturaque careat, de hoc ego pronuntio quod melior sit illo abortivus. Frustra enim venit et pergit ad tenebras, et oblivione delebitur nomen ejus (Eccles. VI). » Nempe divitem avarum demonstrat, 109.0856B| qui cum stultissima se parcitate crucians, aliis devoranda conservet bona, ejusque anima cupiditate et avaritia contabescat, multo deterioris conditionis sit abortivo illo, qui statim ut natus est interiit. Ille enim nec mala nec bona vidit. Iste vero cum bona possederit, semper tristis et cogitatione excruciatus est, et tamen ambo aequali fine rapientur.
« Qui sibi nequam est, cui alii bonus erit? et non jucundabitur in bonis suis. Qui sibi invidet, nihil est illo nequius. Et haec redditio est malitiae illius; et si benefecerit, ignoranter et non valens facit, et in novissimo manifestat malitiam suam. » Licet haec secundum historiam, voluntatem et vitam avari et invidi describant, qui frustra laborant, quoniam 109.0856C| laborem suum inaniter consumunt, nec de bonis suis unquam laetitiam habebunt, tamen allegorico sensu designant philosophos et haereticos, qui sine Christi fide congregant divitias dogmatum in malum suum, a quibus ipsi nullam utilitatem possunt consequi, nec sectatoribus suis fructum relinquere perpetuum; imo poenam itidem inventores malorum simul et sequaces eorum merentur aeternam, et perdunt divitias suas quas sibi perpetualiter proficere sperabant.
« Nequam est oculus lividi, et avertens faciem, et despiciens animam suam. » Quia superius dixerat nihil esse iniquius illo qui sibi invidet, hoc est legitime bono non utitur concesso, eo quod propter avaritiam et parcitatem negligit bonum habere 109.0856D| largitatis et misericordiae, hunc quoque idem repetit, dicens: oculum lividi esse nequam, hoc est mentem malignam. Unde et avertit faciem suam, ne indigenti misericordiam tribuat; nec suae animae consulit, seminans terrena ut metat coelestia. Congregat enim divitias in malum suum. Thesaurizat, et ignorat cui congregat ea, et anima ejus non implebitur bonis. Unde et subjungitur:
« Insatiabilis oculus cupidi in parte iniquitatis: non satiabitur donec consumat arefaciens animam suam. » Sine fructu enim bonorum operum consumit vitam suam, et sterilem animam perpetuis ignibus gehennae tradit excruciandam.
109.0857A| « Oculus malus ad mala; et non satiabitur pane, sed indigens et in tristitia erit super mensam suam. » Oculum hic appellat intentionem mentis per quam malus homo semper vergit ad mala, perversa scilicet opera faciendo et perpetrando gravia peccata. Hic non satiabitur pane vitae, sed in remuneratione futura indigentia laborabit perpetua. Mystice autem haereticorum oculus, quia semper ad errores sequendos intentus est, panem coelestem, hoc est intellectum divinae sapientiae non meretur; sed in mensa sacrarum Scripturarum indigentia tenuatur sempiterna.
CAPUT X. Benefaciendum semper, quia mors non tardat de viro sancto, vel martyre, vel confessore, vel justo: laus Sapientiae.
« Fili, si habes, bene fac tecum, et Deo dignas oblationes offer. Memor esto quoniam mors non tardat, et testamentum inferorum quod demonstratum est tibi. Testamentum enim hujus mundi morte morietur. » Haec Evangelica doctrina est ad futuram et coelestem nos instruens vitam, ut contempta mundi luxuria, bonorum operum dignas oblationes Deo quotidie offeramus: quia breve est hujus vitae spatium, in quo licet operari. Finis autem universorum appropinquat, quando jam non est tempus operandi, sed singulos quosque juxta meritum suum remunerandi. Unde ipsa Veritas ait: « Currite dum lumen habetis, ne forte tenebrae vos comprehendant (Joan. XII). » Et item: « Dum 109.0857C| lucem, inquit, habetis, credite in lucem, ut filii lucis sitis (Ibid.). » Et iterum: « Operamini donec dies est: venit enim nox, quando jam non licet operari (Joan. IX). » Hinc et Paulus ait: « Ergo dum tempus habemus, operemur bonum ad omnes, maxime autem ad domesticos fidei (Galat. VI). » De hoc et subjungitur:
« Ante mortem benefac amico tuo, et secundum vires tuas exporrigens da pauperi; et non defrauderis a die bona, et particula boni operis non te praetereat: nonne aliis relinques labores tuos et dolores? » Hic tempus est benefaciendi, illic autem mercedem accipiendi. Hic tempus laboris, illic requiei. Hic hora seminandi, illic fructus metendi. 109.0857D| Unde et per Paulum dicitur: « Quae enim seminaverit homo, haec et metet; et alibi: « Qui parce, inquit, seminat, parce et metet; et qui seminat in benedictionibus, de benedictionibus metet vitam aeternam: hilarem enim datorem diligit Deus (II Cor. IX). » Hinc et in Proverbiis Sapientia admonet, dicens: « Usquequo piger dormies? quando consurges e somno tuo? Paululum dormies, paululum dormitabis, paululum conseres manus, ut dormias, et veniet tibi quasi viator egestas, et pauperies quasi vir armatus; si vero impiger fueris, veniet ut fons messis tua, et egestas longe fugiet a te (Prov. VI). » Mundus enim transit et concupiscentia ejus. Justi autem in perpetuum vivent, et apud Dominum est merces eorum.
109.0858A| « In divisione sortis da et accipe, et justifica animam tuam. Ante obitum tuum operare justitiam, quoniam non est apud inferos invenire cibum. » In divisione sortis dat et accipit, qui hic verbum doctrinae proximis suis impendit, et bonorum actuum exempla relinquit, ut in futuro pro hoc praemium aeternae vitae accipiat. Justificat ille animam suam, qui per confessionem et poenitentiam mundat mentem suam; et operatur justitiam, qui mandatorum Dei diligentem habet custodiam, quoniam non est apud inferos invenire cibum, hoc est pabulum vitae. « Quoniam non est, inquit, in morte qui memor sit tui: in inferno autem quis confitebitur tibi (Psal. VI)? »
« Omnis caro sicut foenum veterascet, et sicut 109.0858B| folium fructificans in arbore viridi. Alia generantur et alia dejiciuntur: sic generatio carnis et sanguinis: alia finitur, et alia nascitur. » Comparat humanam naturam secundum carnis conditionem ad foeni et folii similitudinem: quia sicut fenum in terra, vel folium in arbore nascitur, crescit, virescit, exsiccatur et dejicitur, ita carnis nostrae natura nascitur ex progenie parentum, crescit in infantia atque pueritia, florescit in adolescentia, maturescit in juventute, arescit in senectute, et dejicitur in morte. Unde per Ecclesiasten dicitur: « Generatio vadit et generatio venit, terra in saeculum stat (Eccles. I). » Hinc et Isaias ait: « Omnis caro fenum, et omnis gloria ejus quasi flos agri; exsiccatum est fenum, et cecidit flos, quia spiritus Dei sufflavit 109.0858C| in eo. Vere fenum est populus: exsiccatum est fenum, cecidit flos; verbum autem Domini nostri manet in aeternum (Isa. XL). » A generali incipiens: « Omnis caro fenum, et omnis gloria ejus quasi flos feni, » pervenit ad speciale, ut nihilominus dicat de populo: « Vere fenum est populus. » Et revera si quis fragilitatem carnis aspiciat, et quod per horarum momenta crescimus atque decrescimus, nec in eodem manemus statu, ipsumque quod loquimur, dictamus et scribimus de vitae nostrae parte praetervolat, non dubitavit carnem fenum dicere, et gloria ejus quasi florem feni, sive prata camporum: qui dudum infans, subito puer; qui puer, repente juvenis; et usque ad senectutem per spatia mutatur incerta, et ante se senem intelligit, 109.0858D| quam juvenem non esse miretur. Pulchra mulier, quae adolescentulorum post se trahebat greges, arata fronte contrahitur: et quae prius amori, postea fastidio est. Quod et egregius apud Graecos scribit orator speciem corporis aut tempore deficere aut languore consumi. Exsiccata est igitur caro, et cecidit pulchritudo, quia spiritus furoris Dei atque sententiae flavit in ea, ut a generali disputatione ad Scripturae ordinem revertamur, qui portat imaginem terreni, et servit vitiis atque luxuriae, ejus caro fenum est, flosque praeteriens. Qui autem habet atque custodit imaginem coelestis, illa caro est, quae cernit salutare Domini, quae quotidie renovatur in cogitationem secundum imaginem Creatoris, et incorruptibile 109.0859A| atque immortale corpus accipiens mutat gloriam non naturam: « Verbum autem Dei nostri, » et hi qui verbo satiati sunt, « permanent in aeternum. » Unde subjungitur:
« Omne opus corruptibile in fine deficiet; et qui illud operatur, ibit cum ipso; et omne opus electum justificabitur. Et qui operatur illud, honorabitur in illo. » Opus corruptibile in fine deficiet, quando carnalis concupiscentia cum infructuosis operibus carnis in fine praesentis vitae sine remuneratione deficiet vitae aeternae; et qui illud operatur, cum ipso ibit, quando anima simul cum carne, per quam peccavit, pro peccatis suis in interitum vadit; et omne opus electum justificabitur, hoc est, effectus bonarum actionum, justitiae praemium merebitur; 109.0859B| operatorque illius honorabitur in ipso, quando cum electis angelis et sanctis hominibus, regno potietur aeterno: quod et Paulus apostolus in Epistola sua ostendit, dicens: « Nolite errare, Deus non irridetur; quae enim seminaverit homo, haec et metet; quoniam qui seminat in carne sua, de carne metet corruptionem; qui autem seminat in spiritu, de spiritu metet vitam aeternam (Galat. VI). »
« Beatus vir qui in sapientia sua morabitur, et qui in justitia sua meditabitur, et in sensu cogitabit circumspectionem Dei. » Beatum illum esse describit qui in sapientia morabitur, hoc est in meditatione sanctarum Scripturarum assiduus erit, et secundum id quod ibi legit recte vivendo opera facit justitiae; et haec agens non humanum favorem, 109.0859C| sed divinam quaerit laudem, illi soli placere cupiens, qui inspector est cordis et quem nemo fallere potest.
« Qui excogitat vias illius in suo corde et in absconditis illius intelligens, vadens post illam quasi investigator, et in viis illius consistens. » Viae sapientiae sunt praecepta divina, et abscondita illius coelestia sunt sacramenta. Haec ergo qui diligenter discit, et studiose meditando rimatur, hoc opere studens perficere, quod sana intelligit fide, ipse sine dubio beatus erit, quia conditori suo veraciter placebit: quod et Psalmista similiter comprobavit, dicens: « Beati immaculati in via, qui ambulant in lege Domini. Beati qui scrutantur testimonia ejus, in toto corde exquirunt eum 109.0859D| (Psal. CXVIII). »
« Qui respicit per fenestras, et in januis illius audiens. » Fenestrae sunt sapientiae testimonia Scripturae sacrae; janua quoque linguae praedicatorum in his qui assidue discendo commoratur, oculumque mentis et aurem obedientiae exhibet, ille procul dubio claritatem superni luminis percipiet.
« Qui requiescit juxta domum illius, et in parietibus illius figens palum. » Domum sapientiae possumus intelligere Scripturam sacram, ubi ipsa latet et veiamento litterarum tegitur, sed a pie quaerentibus salubriter invenitur; parietes autem illius duo sunt Testamenta, in his qui figit palum, hoc est, 109.0860A| scribendi adhibet studium secundum regulam utique fidei, et sensum catholicum, remunerationis suae non perdet praemium.
« Statuet casulam suam ad manus illius, et requiescunt in casula illius bona per aevum. » Et quid per casulam nisi sacerdotii dignitas exprimitur? Ille enim casulam suam ad manus sapientiae apponit, qui doctoris officium in Ecclesia gerens sanae doctrinae opera justitiae conjungit, ut auditores suos per rectam doctrinam simul instruat, et per bona exempla, ut in utriusque muneris utilis fiat expensione.
« Statuet filios suos sub tegmine illius, et sub ramis illius morabitur. Protegetur sub tegmine illius a fervore, et in gloria ejus requiescet. » 109.0860B| Tunc filios suos bonus doctor statuet sub tegmen sapientiae, quando subditos eos faciet coelesti disciplinae: quia et sub ramis illius morabuntur, quando juxta traditionem ejus irreprehensibiliter conversabuntur. Protegetur sub tegmine illius a fervore, quia ejus munere ab inimicorum defendetur furore: hic et in gloria ejus requiescet, quia per ejus ducatum spem vitae aeternae habebit.
(CAP. XV.) « Qui timet Deum faciet bona, et qui continens est justitiae apprehendet illam. » Perspicuum est quod nemo, nisi per timorem Dei et conversationem justitiae, exsecutor fieri possit sapientiae; quanto enim quis sollicitior est in custodia mandatorum Dei, et studiosior in justa conversatione, tanto largius gaudet in sapientiae 109.0860C| perceptione.
« Et obviabit illi quasi mater honorificata, et quasi mulier a virginitate suscipiet illum. » Merito ergo Sapientia mater nuncupatur propter gratiam nutrimenti, et virgo propter speciem pulchritudinis et sanctitatem castitatis, quoniam nihil in ea est immundum neque coinquinatum; ipsa est enim candor lucis aeternae, et speculum sine macula Dei majestatis, et imago bonitatis illius, et per ipsam sanati sunt quicunque placuerunt Deo a principio.
« Cibavit illum pane vitae et intellectus. » Dicitur panis vitae, dicitur et panis mendacii; sed panis vitae corpus est Christi, vel doctrina divinae sapientiae: « quia non in pane solo vivit homo, 109.0860D| sed in omni verbo quod procedit de ore Dei (Matth. IV). » Panis vero mendacii doctrina est haereticorum, quae commessoribus suis mortem infert perpetuam.
« Et aqua sapientiae salutaris potavit illum. » Legitur aqua in bono, legitur et in malo; sed aqua in bono significat gratiam Spiritus sancti, vel haustum coelestis Sapientiae, ut est illud Dominicum: « Qui biberit, inquit, aquam quam ego dabo ei, fiet in eo fons aquae salientis in vitam aeternam (Joan. IV). » Aqua autem in malo, ut est illud in Proverbiis: « Aquae furtivae dulciores sunt, et panis absconditus suavior (Prov. IX): » quod nimirum significat sectam et deceptionem haereticorum, quae errantibus propter 109.0861A| eloquentiam verborum videtur esse suavior et probabilior.
« Et firmabitur in illo, et non flectetur. » Firmabitur in sanctis viris vigor coelestis sapientiae, qui nescit haereticis et impugnatoribus catholicae fidei et verae religionis ullo modo cedere, sed fortiter resistere; et hoc donum est Dei, qui utique per Spiritus sui gratiam fideles contra adversarios suos confortat et roborat. Unde et sequitur:
« Et continebit illum et non confundetur. » Qui enim adhaeret Domino, nequaquam confusionem inimicorum patietur, sed veritate vincente satis ubique honorabitur. Unde propheta ad Dominum aii: « Universi qui te exspectant, Domine, non confundantur; 109.0861B| confundantur iniqui facientes vana (Isa. XLIX); » et item: « Beatus vir qui implevit desiderium suum ex ipsis, non confundetur, dum loquetur inimicis suis in porta.
« Exaltabit illum apud proximos suos, et in medio Ecclesiae aperiet os illius, et implebit illum spiritu sapientiae et intellectus, et stola gloriae vestiet illum. Jucunditatem et exsultationem thesaurizabit super illum, et in nomine aeterno haereditabit illum. » Eleganter expressit formam apostolorum et praedicatorum sancti Evangelii, quos divina sapientia, Christus videlicet, qui est Dei virtus et Dei sapientia, universae praeposuit Ecclesiae, et prae caeteris fidelium turbis in arce dignitatis collocavit; hunc ergo coetum eximium doctorum divina 109.0861C| potentia intus Spiritus sui gratia illuminavit, et foris copiam elocutionis administravit, ut bonum quod ipsi intelligebant mente, aliis facundo exponerent sermone; et recte, ut summus Dominus, qui electis discipulis suis sacerdotii dignitatem tribuit, elegantiam simul sanae doctrinae, et aviditatem sacrarum virtutum tribueret, quatenus nomen bonum et praemium magnum in coelesti regno pro hoc haereditarent in perpetuum.
« Homines stulti non apprehendent illam; et homines sensati obviabunt illi. » Homines stulti sunt pagani, qui idola vana colunt pro vero Deo; sunt et Judaei, qui crucifigentes Filium Dei, et respuentes Evangelium ejus temporibus gratiae, umbram legis servare volunt. Sunt etiam et haeretici, 109.0861D| qui sinceritatem sacrarum Scripturarum suis erroribus corrumpunt, et homines falsis doctrinis decipiunt. Hi ergo omnes non apprehendent sapientiam, quia Spiritus sanctus disciplinae effugiet fictum; et in malevolam animam non introibit sapientia. E contrario autem homines sensati, hoc est, homines catholici et religiosi, hi obviant illi, quia cogitatione, sermone, simul et opere divinae decernunt obtemperare voluntati. Superius enim dixerat, quod qui continens esset justitiae, is apprehenderet sapientiam, et obviaret illi quasi mater honorificata; et nunc dicit sensatum hominem obviare eidem sapientiae, ut intelligamus divinam pietatem semper pronam esse ad misericordiam, et sponte suam hominibus 109.0862A| conferre velle gratiam, si ad ejus perceptionem condignam eorum invenerit diligentiam; dicit enim alibi ipsa Sapientia: « Ego diligentes me diligam, et qui mane vigilaverint ad me, invenient me (Prov. VIII). » Quod autem sequitur:
« Homines stulti non videbunt illam; longe enim abest a superbia et dolo, » ostendit supervacuum et inutilem esse haereticorum laborem, qui pene quotidie desudant docendo et scribendo, divinorum librorum ventilantes sententias, cum procul sint ab intelligentia verae sapientiae; superbia enim illorum qua contemnunt sanctorum Patrum sequi regulam, et dolus quo auditores suos a tramite justitiae seducere certant, non permittit eos ad illius pervenire notitiam; caeci enim sunt, et duces caecorum, et in 109.0862B| errorem mittentes: ideo cum sequacibus suis simul cadent in foveam perditionis.
« Viri mendaces non erunt illius memores, et viri veraces invenientur in illa. » Qui sunt viri mendaces, nisi haeretici et omnes corruptores legis Dei? qui non sunt sapientiae Dei memores, quia veritatis sunt desertores, et mandatorum Christi contemptores. Si enim veraces esse voluissent, nunquam Evangelio Dei contraria sentirent vel docerent. Ait enim ipsa Veritas: « Omnis qui est ex veritate, audit vocem meam: » viri ergo veraces ideo inveniuntur in illa, quia credendo, meditando, atque bene operando semper commorantur in ipsa.
« Et successum habebunt usque ad inspectionem Dei. » Hi ergo successum, hoc est, profectum virtutum 109.0862C| habebunt, usque ad contemplationem vultus Dei, donec aeterna claritate divinae majestatis cum angelis Dei perpetualiter satientur, et impleatur in eis illud Psalmistae quod de electis Dei sub typo bonae arboris protulit, dicens: « Erit tanquam lignum quod plantatum est secus decursus aquarum, quod fructum suum dabit in tempore suo; et folium ejus non decidet, et omnia quaecunque fecerit prosperabuntur (Psal. I). » Ambulabunt enim de virtute in virtutem; videbitur Deus deorum in Sion. E contrario vero, quid sequatur de adversariis legis Dei videamus.
« Non est speciosa laus in ore peccatoris, quoniam non est a Domino missus. » Non est enim Deo placita doctrina haereticorum, quae fraude et malitia 109.0862D| plena est, et mendacio sordet; nec ipsi ex Deo, hoc est, ab Spiritu Dei sunt ad praedicandum directi, sed maligno spiritu inflati ex corde suo proferunt ea quae perverse loquuntur. De quibus Psalmista ait: « Labia dolosa in corde, et corde locuti sunt mala: disperdat Dominus universa labia dolosa, et linguam magniloquam: qui dixerunt: Linguam nostram magnificabimus, labia nostra a nobis sunt, quis noster Dominus (Psal. II)? » Hinc et per Jeremiam dicitur: « Falso prophetae vaticinantur in nomine meo: non misi eos, et non praecepi eis, neque locutus sum ad eos. Visionem mendacem, et divinationem, et fraudulentiam, et seductionem cordis sui prophetant vobis (Hier. XIV).
109.0863A| « Quoniam a Deo profecta est sapientia. » Omnis enim sapientia (sicut principium libri hujus testatur) a Domino Deo est, quia Christus unigenitus Dei Filius a Deo Patre natus est, qui in Evangelio ait: « Exivi a Patre, et veni in mundum (Joan. XVI); et iterum: « Ego lux in hunc mundum veni (Joan. XII). » A Deo enim profecta est sapientia, quia a fonte vitae processit veritatis doctrina, cui rite omnis competit laus, virtus et gloria. Unde et sequitur:
« Sapientiae enim Dei astabit laus, et in ore fideli abundabit, et dominator dabit eam illi (II Tim. II). » Dat enim Dominus fideli amatori suo intellectum sapientiae et verba prudentiae, ut legis suae verax agnitor et idoneus doctor existat; nec ipse donum 109.0863B| largitatis suae alicui invidet, qui vult omnes homines salvos esse, et ad agnitionem veritatis pervenire; ideo consequenter dicit.
« Non dixeris per Deum abest: quae odit enim ne feceris. » Cavendum est ne ea faciamus, quae illi displicere omnino non ignoramus, et sic ejus sapientiae veraciter participes sumus. Unde et scriptum 109.0864A| est: « Concupiscis sapientiam? Serva mandata, et Dominus praebebit illam tibi (Eccl. I). »
« Non dicas: Ille me implanavit; non enim necessarii sunt illi homines impii. » Non est enim erroris nostri, et pravae actionis causa Deo deputanda, quia ruina nostra non est illi necessaria, sed magis ipse allevat omnes qui ruunt, et erigit omnes elisos; de quo Jacobus apostolus in Epistola sua scripsit, dicens: « Nemo cum tentatur, dicat quod a Deo tentetur: Deus enim intentator malorum est (Jacob. I); » subauditur tentamentorum, ipse enim neminem tentat. » Ea videlicet tentatione, quae decipit miseros ut peccent: « Bonus est enim Dominus sperantibus in se, animae quaerenti illum (Thren. III). »
109.0864B| « Omne exsecramentum erroris odit Deus, et non erit amabile timentibus illum. » Sicut enim omnem errorem detestatur Deus, sic et ille qui timet Deum, exsecratur universam erroris nequitiam, et omni studio atque sagacitate festinat pervenire ad veritatis notitiam.
LIBER QUARTUS
CAPUT PRIMUM. Quod Deus ab initio hominem constituens in manu sua consilium reliquit.
109.0863C| « Deus ab initio constituit hominem, et reliquit illum in manu consilii sui: adjecit mandata et praecepta sua. » Conditor ergo noster quando creavit coelum et terram, et diversas species germinum atque animalium in eis esse constituit, hominem ad imaginem suam condidit, caeterisque animantibus illum praefecit, dans illi liberum arbitrium, ut ipse imaginem Dei tenens, quanto gloriosior fuisset caeteris, tanto devotior esset in subjectione sui conditoris. Sed ille abusus concessa hac potestate per suggestionem antiqui serpentis erexit se in contrarietatem sui artificis, volens propria uti potestate, nec subditus esse sub creatoris sui dominatione. Unde factum est ut transgressor mandatorum Dei existens, 109.0863D| id quod sublimius accepit prae caeteris, minoratum haberet omni tempore suae peregrinationis. Nec jam aliter salvari possit, nisi per gratiam Jesu Christi, videlicet sui Redemptoris; liberum enim arbitrium se excaecaverat, et ipsum se illuminare non poterat. Nunc autem idem arbitrium conversum est, non eversum; et donatum est ei aliter velle, aliter sapere, aliter agere, et incolumitatem suam non in se, sed in medico collocare, quia necdum tam perfecta utitur sanitate, ut ea quae ei nocuerant, nequeant jam nocere, aut in salubribus possit jam viribus suis temperare. Proinde homo qui in libero arbitrio fuit malus, in ipso libero arbitrio factus est bonus; sed per se malus, per Deum bonus, qui eum ita in illum mitialem honorem alio initio reformavit, ut ei non 109.0864B| solum culpam malae voluntatis et actionis remitteret, sed etiam bene velle, agere atque in his permanere 109.0864C| donaret: « Omne enim, inquit apostolus Jacobus, datum optimum, et omne donum perfectum desursum est, descendens a patre luminum (Jacob. I): » qui quale sit liberum arbitrium, quod humano spiritu agitur, et quale sit quod a Deo regitur, evidenter ostendit, dicens: « Quod si zelum amarum habetis, et contentiones sint in cordibus vestris, nolite gloriari adversum veritatem et mendaces esse: non est ista sapientia desursum descendens, sed terrena, animalis, diabolica; ubi enim zelus et contentio, ibi inconstantia et omne opus pravum: quae autem desursum est sapientia, primum quidem pudica est, deinde pacifica, modesta, suadibilis, plena misericordia et fructibus bonis, non dijudicans, sine simulatione (Jacob. II). » Quicunque ergo his virtutibus 109.0864D| student atque inhaerent, non sua, sed superna sapientia illustrati sunt: quoniam Dominus dat sapientiam, et a facie ejus scientia et intellectus (Prov. II); et haec eorum verissima gloria est, si non in se, sed in Domino gloriantur.
« Si volueris mandata conservare, conservabunt te, et in perpetuum fidem placitam facere. » Quicunque ergo mandata Dei custodire, et operibus implere elegerit, fidemque rectam et catholicam usque in finem vitae tenuerit, ab insidiis antiqui hostis illaesus sub protectione omnipotentis Dei manebit: quia et ipsa Veritas in Evangelio ostendit, ubi ait: « Si quis sermonem meum servaverit, mortem non videbit in aeternum (Joan. VIII). » Et item: « Si quis diligit me, sermonem meum servabit; et Pater meus 109.0865A| diliget eum, et ad eum veniemus, et mansionem apud eum faciemus (Joan. XIV). »
« Apposuit tibi aquam et ignem, ad quod volueris porrige manum tuam. » In igne tribulatio, in aqua refrigerium exprimitur. Apposita ergo sunt coram nobis tribulatio, et prosperitas; si voluerimus opere exercere mandata Dei, habebimus consolationem vitae aeternae; si autem contemptores fuerimus mandatorum ejus, sequetur nos in furore poenae gehennae: quod et evidentioribus consequenter exprimitur verbis, cum subjungitur:
« Ante hominem vita et mors, bonum et malum: quod placuerit ei, dabitur illi. » Multis enim in locis sancta Scriptura nos instruit quomodo per observantiam praeceptorum Dei possimus haeredes fieri 109.0865B| coelestis regni; et e contario qualiter per negligentiam et contemptum verborum ejus, erimus pabulum ignis aeterni. Unde in Deuteronomio scriptum est: « Si audiens judicia Domini custodieris ea et feceris, custodiet Dominus Deus tuus tibi pactum et misericordiam, quam juravit patribus tuis, et diliget te, et multiplicabit (Deut. VII). » Et iterum: « Sciens, inquit, quia Dominus Deus tuus ipse est Deus fortis et fidelis, custodiens pactum et misericordiam diligentibus se, et his qui custodiunt praecepta ejus in mille generationes; et reddens odientibus se statim, ita ut disperdat eos, et ultra non differat, protinus eis restituens quod merentur (Ibid.). » Hinc et per Psalmistam dicitur: « Custodit Dominus omnes diligentes se, et omnes peccatores disperdet (Psal. CXLIV). » 109.0865C| Hinc et Salomon ait: « Abominatio est Domino vita impii; qui sequitur justitiam, diligitur ab eo (Prov. XV). » Hinc et ipsa Veritas in Evangelio ait: « Si vis ad vitam ingredi, serva mandata (Matth. XIX). » Et item: « Qui solverit, inquit, unum de mandatis istis minimis, et docuerit sic homines, minimus vocabitur in regno coelorum. Qui autem fecerit et docuerit, hic magnus vocabitur in regno coelorum (Matth. V). » Et item: « Non est arbor bona, quae facit fructus malos; neque arbor mala, faciens fructum bonum: unaquaeque enim arbor ex fructu suo cognoscitur: omnis arbor, quae non facit fructum bonum, excidetur et in ignem mittetur (Luc. VI). »
« Quoniam multa sapientia Dei, et fortis in potentia, videns omnes sine intermissione. » Nullus enim 109.0865D| praesentiam Dei effugere potest, nec aliquid cogitare aut agere quod eum lateat. Unde scriptum est: « Omnes viae hominum patent oculis ejus; spirituum ponderator est Dominus, quia majestas ejus omnia comprehendit (Prov. XVI). » Quod et Psalmista considerans, ait: « Quo ibo a spiritu tuo, et a facie tua quo fugiam: si ascendero in coelum, tu illic es; si descendero in infernum, ades (Psal. CXXXVIII). » Et ideo necesse est ut homo semper in omni vita sua cautus sit, et ea cogitet, loquatur et agat, quae divino sint digna conspectu, et quae illi placere valeant.
« Oculi Domini ad timentes eum, et ipse agnoscet omnem operam hominis. » Quamvis ergo oculi 109.0866A| Domini semper contemplentur bonos et malos, et noverit omnia, tamen proprie oculi ejus dicuntur ad timentes eum respicere, quia misericordiae ejus intuitus ad illos maxime respicit; et ea dicitur agnoscere, quae constat eum probare; eaque nescire, quae nullo modo vult probare. Unde scriptum est: « Novit Dominus viam justorum, et iter impiorum peribit (Psal. I): Hinc et in Evangelio legitur ad stultas virgines pulsantes ostium, et introitum sero quaerentes, ipse Dominus respondisse: Amen dico vobis, nescio vos (Matth. XXV): » et ideo quid faciendum nobis sit consequenter ostendit, dicens: « Vigilate itaque, quia nescitis diem neque horam. » Beatus ergo est qui vigilat semper, et custodit vestimenta sua, hoc est, actus suos, ne nudus ambulet, et non videlicet 109.0866B| vacuus bonis operibus in adventu judicis appareat: quia ira viri non parcet in die vindictae, et rex qui sedet in solio judicii dissipat omne malum intuitu suo. Juxta est enim dies Domini, et tribulabitur ibi fortis.
« Nemini mandavit impie agere et nemini dedit spatium peccandi. » Sicut enim Dominus non est auctor peccatorum nostrorum, ita nec spatium aliquod temporis concessit, in quo homo impune peccare possit; sed semper mandat quae recta sunt, et cohibet hominem a delictis.
« Non enim concupiscit multitudinem filiorum infidelium et inutilium. » Solummodo ergo illi placet, quod bonum est; omnis autem perversitas infidelium et inutilium ei displicet: « Quoniam justus 109.0866C| Dominus, et justitiam dilexit, aequitatem vidit vultus ejus: odit omnes qui operantur iniquitatem, et perdet omnes qui loquuntur mendacium (Psal. X). »
CAPUT II. De multitudine filiorum malorum non esse laetandum: quorum opera perversa commemorat.
(CAP. XVI.) « Ne jucunderis in filiis impiis, si multiplicentur; non oblecteris super ipsos, si non est timor Dei in illis; non credas vitae illorum, et ne respexeris in labores illorum. » Haec sententia contra eos valet qui delectantur in multitudine obsequentium et in turbis discipulorum, nec curant utrum secundum timorem Dei conversentur, operibusque deserviant justitiae, an sceleribus diversis implicentur. Cum solummodo illa vera sit in subditis 109.0866D| delectatio, ubi sensus prudentia et honestas vitae commendatur. Caeterum melius est in secreta quemlibet degere vita, quam inter indisciplinatos temporum suorum inutiliter consumere spatia. Unde et sequitur:
« Melior est enim unus timens Deum, quam mille filii impii: utile mori sine filiis quam relinquere filios impios. » Hoc et Salvator in Evangelio invenitur probare, ubi docuit discipulos suos ab omni scandalo cavere, dicens: « Si oculus tuus scandalizat te, erue eum et projice abs te. Bonum est cum uno oculo intrare in regnum Dei, quam duos oculos habentem mitti in gehennam ignis; et si dextera manus tua scandalizat te, abscinde eam et projice 109.0867A| abs te: expedit enim tibi ut pereat unum membrorum tuorum, quam totum corpus tuum eat in gehennam (Matth. IX). »
« Ab uno sensato inhabitabitur patria, et a tribus impiis deseretur. » Hoc est a catholico populo, qui in unitate fidei conversatur, terra Ecclesiae inhabitabitur, et ab haereticis, qui in sanctae Trinitatis fide errant, deseretur. De quibus dicit Joannes apostolus: « Ex nobis exierunt, sed non erant ex nobis; si ex nobis essent, permansissent utique nobiscum (I Joan. II). » Aliter, unus sensatus intelligi potest, qui secundum regulam sanctae Scripturae fide et opere in semita permanet justitiae: tres autem impii qui patriam deserunt, illi sunt qui cogitatione, locutione et opere, semetipsos a bonorum sequestrant societate, 109.0867B| nec jam in patria consistunt: quia per diversa scelera a fidelium consortio se abscindunt.
« Multa talia vidit oculus meus, et fortiora horum audivit auris mea. » Quanto enim quis ardentius discit legem Dei, tanto majore scientiae illustratur lumine; et quanto diligentius mandata Dei servaverit, tanto amplius in profectu virtutum et charitatis mentis suae sinum dilatari gaudebit. Unde ipsa Veritas ait: « Qui habet mandata mea et servat ea, ille est qui diligit me; qui autem diligit me, diligitur a Patre meo, et ego diligam eum, et manifestabo ei meipsum (Joan. XIV).
« In synagoga peccantium exardebit ignis, et in 109.0867C| gente incredibili exardescit ira. » Ira divinae indignationis et ignis justae ultionis in peccantium multitudine et in fidelium coetu merito exardescit, quia dura mens illorum comminationis Dei vindictam non expavit, nec ob reverentiam nominis ejus se a peccatis coercere, et justitiae operibus insistere voluit. Unde dicitur per Prophetam: « Pluit super peccatores laqueus: ignis, sulphur, et spiritus procellarum pars calicis eorum (Psal. X). »
« Non exoraverunt pro peccatis suis antiqui gigantes, qui destructi sunt confidentes suae virtuti, et non pepercit peregrinationi Loth, et exsecratus est illos prae superbia verbi illorum. Non misertus est illis gentem totam perdens, et extollentem se in suis peccatis. » Gigantes hos appellat, qui terrenis 109.0867D| desideriis irretiti, et peccatorum sarcinis praegravati, cor indomabile gerunt, nec ad poenitudinem illud flectere consentiunt; propterea misericordia Dei indigni, detrimentum suae salutis perpetientes in interitum aeternum corruunt; possunt et haeretici hoc nomine designari, qui confidentes in scientiae suae virtute, et in divitiis gloriantes rhetoricae, ab erroris sui devio recedere, et ad viam veritatis converti detrectant; idcirco peregrinationi illorum, qua a catholica fide extorres fieri elegerunt, divinum judicium non parcet, sed totam gentem illorum perdet, exsecrans eos maxime propter superbiam doctrinae nequam, et extollentiam, qua in peccatis suis superbiendo se jactitant contemnentes judicium Dei, 109.0868A| et semetipsos in laqueum perditionis aeternae mittentes.
« Et sicut sexcenta millia peditum, qui congregata sunt in duritiam cordis sui. » Veteris recordatur historiae, ubi sexcenta tria millia Israelitarum, qui exierunt de Aegypto propter duritiam cordis sui prostrati sunt in deserto, et nemo illorum in terram repromissionis intravit praeter Josue et Caleb, qui sincera fide et devoti in Dei servitio permanserunt (Num. XIV).
« Et si unus fuisset cervicatus, mirum si fuisset immunis. » Censura enim divini judicii aequitatem servat in omnibus, et ideo nec uni nec pluribus parcet, si se a peccatis non converterint; nullum enim peccatum, ut in Scriptura testatur Deus, impunitum 109.0868B| dimittitur, quia aut homo ipse poenam peccati in semetipso exigit, aut districti judicis examinatione punietur.
« Misericordia enim et ira est cum illo. Potens exoratio, et effundens iram. » Misericordia enim « Domini super timentes eum redundat, et ira contemptoribus ejus praeparata est. » Apud eum pura et devota multum praevalet oratio, et furor ejus super cor impoenitens hominis iniqui, cui poena vindictae recte effundetur.
« Secundum misericordiam suam, sic correptio illius: hominem secundum opera sua judicat. » -- « Justus ergo est Dominus in omnibus viis suis, et sanctus in omnibus operibus suis, qui reddet unicuique secundum opera sua: his quidem, qui secundum 109.0868C| patientiam boni operis misericordiam ejus praestolantur, gloriam et honorem et incorruptionem quaerentibus, vitam aeternam; his autem, qui sunt ex contentione, et qui non acquiescunt veritati, credunt autem iniquitati, iram et indignationem, tribulationem et angustiam (Rom. II), » ut perpetualiter insigne crucientur aeterno.
« Non effugiet in rapina peccator, et non retardabit sufferentia misericordiam facientis. » Peccator quippe in rapina non effugiet, quia rapacitatis suae justam exsolvet vindictam; et non protelatur sufferentia misericordiam facientis, quia patientia pauperum non peribit in finem, sed condigna mercede remunerabitur. Unde ipsa Veritas discipulis in Evangelio ait: « In patientia vestra possidebitis 109.0868D| animas vestras (Luc. XXI). » « Beati misericordes, quoniam ipsi misericordiam consequentur. »
« Omnis misericordia faciet locum unicuique secundum meritum operum suorum, et secundum intellectum peregrinationis ipsius. » Gloria autem, honor, et pax erit omni operanti bonum: quoniam qui seminat in benedictione, de benedictionibus metet vitam aeternam. Quod autem dicit misericordiam facere locum unicuique secundum intellectum peregrinationis ipsius, ostendit quod quicunque bonis operibus certat mandata Dei custodire in hujus peregrinationis tempore, et pio labore cum gemitu et lacrymis studet peccata sua emundare, aeterna quiete merebitur consolari. Unde scriptum est: 109.0869A| « Beati qui lugent nunc, quoniam ipsi consolabuntur. Beati qui esuriunt et sitiunt justitiam, quoniam ipsi saturabuntur (Matth. V): » hinc et Sapientia ait: « Qui sequitur justitiam et misericordiam, inveniet vitam et justitiam et gloriam (Prov. XXI). »
CAPUT III. Sapientia docet ut dum peccat quis, in domo, in agro, in corde, in lecto, non dicat: A Deo abscondar, et quis me videt? quia Deus omnia sua majestate conspicit atque comprehendit.
« Non dicas: A Deo abscondar, et ex summo quis mei memorabitur? In populo magno non agnoscar: quae est enim anima mea in tam immensa creatura? » Arguit eos qui dicunt Deum non curare mortalia, et vias hominum non examinare, ostendens manifeste quod haec impia sit cogitatio, cum 109.0869B| omnis Scriptura sacra testetur nihil latere Deum, et oculis ejus cuncta patere. Hanc etiam errantium sententiam reprehendit Eliphaz Themanites, in libro Job, ita dicens: « An non cogitas quod Deus excelsior coelo sit, et super stellarum vertices sublimetur? Et dicis: Quid enim novit Dominus, et quasi per caliginem judicat? Nubes latibulum ejus, nec nostra considerat: et circa cardines coeli perambulat (Job. XI). Sic et Psalmista veraciter Dei potentiam intelligens, ita iniquis exprobrando ait: « Intelligite nunc qui insipientes estis in populo, et stulti aliquando sapite: Qui plantavit aurem, non audiet? aut qui finxit oculum, non considerat? qui corripit gentes, non arguet? qui docet hominem scientiam? Dominus novit cogitationes hominum 109.0869C| quoniam vanae sunt (Psal. XCIII). » Et item: « Scrutans, inquit, corda et renes Deus (Psal VII). » Unde et per Salomonem dicitur: « Omnes viae hominum patent oculis Dei (Prov. XVI): » Hinc et per Paulum dicitur: « Vivus est enim sermo Dei, et efficax, et penetrabilior omni gladio ancipiti: et pertingens usque ad divisionem animae ac spiritus, compagum quoque et medullarum, ac discretor cogitationum et intentionum cordis (Hebr. IV).
« Ecce coelum et coeli coelorum, abyssus et universa terra; et quae in eis sunt in conspectu illius commovebuntur; montes simul et colles et fundamenta terrae, et cum conspexerit illa Deus, tremore concutientur: et in omnibus his insensatum est cor. » Enumerat praecipua de creaturis 109.0869D| Dei, qualiter omnia secundum voluntatem suam disposuit atque dispensat, ut intelligatur, si majora majestas ejus comprehendit, minora etiam illo modo eum latere non posse. Nulla enim creatura invisibilis est in conspectu ejus, quia aequaliter et magnorum et parvorum ipse creator est; quoniam ex ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia; et omnia pavent et contremiscunt ad nutum ejus: sola enim rationalis creaturae voluntas in perversis contraria illi sentit, sed non praevalebit, quia in voluntate omnipotentis conditoris universa sunt posita, et non est qui possit resistere voluntati ejus, Dominus enim universorum ipse est. Mystice autem in coeli nomine militiam coelestem et angelicas comprehendit 109.0870A| virtutes: de quibus scriptum est: « Laudate eum, coeli coelorum, et aquae quae super coelos sunt laudent nomen Domini (Psal. CXLVIII); in terrae vero vocabulo homines et terrestrem creaturam, sicut in abyssi infernalia denotat loca et spiritus qui in ipsis conversantur: quae omnia in conspectu summi judicis commovebuntur, quia ejus timore ac terrore concutiuntur, et reverentiam tribuunt virtuti et sapientiae Dei, per quem facta sunt omnia, juxta Apostoli sententiam. « In nomine Jesu omne genu flectatur coelestium, terrestrium, et infernorum (Phil. II). » Per montes enim et colles potentium persona demonstratur; et per fundamenta terrae, consilia mentium humanarum. Haec ergo ad intuitum Dei contremiscunt, quia ejus ditioni omnino subduntur: 109.0870B| in Scriptura quippe sacra saepe montium nomine praedicantium altitudo signatur. De quibus per Psalmistam dicitur: « Suscipiant montes pacem populo tuo (Psal. LXXI): » electi quippe praedicatores aeternae patriae non immerito montes vocantur, quia per vitae suae celsitudinem ima terrarum deserunt, et coelo propinqui fiunt; subjectis ergo divinae voluntati electis Dei sola repugnat mens superborum, sed contraire illi satagens, ipso se gladio contradictionis frangit: ordini interno renititur, sed suis victa conatibus ligatur. Unde in Job ita scriptum est: « Quis restitit ei et pacem habuit? quia perversa mens unde se contra auctorem erigit, inde se in semetipsa confundit; habere ergo pacem resistens non potest, quia dum superbiam confusio 109.0870C| sequitur, quod stulte per culpam geritur, hoc in agentis poena mirabiliter ordinatur.
« Et omne cor intelligitur ab illo, et vias illius quis intelligit: et procellam quam nec oculus videbit hominis? » Cum enim omnia sapientia Creatoris sciat, et omnia noscendo dijudicet, profunditatem tamen consilii sui et potentiam judicii, quae procellae nomine hic designatur, nemo penetrare poterit, quoniam juxta id quod sequitur:
« Nam plurima opera illius sunt in absconsis, sed opera justitiae quis enuntiabit, aut quis sustinebit? » Quia ea nullus ad liquidum dignoscere poterit: « Incomprehensibilia enim sunt judicia ejus, et investigabiles viae ejus. » Tantum ergo hinc ratio creaturae agnoscere poterit, quantum illi revelare 109.0870D| voluerit pietas largitoris. Unde dicitur: « Opera justitiae quis enuntiabit? aut quis sustinebit? » quia sicut nemo enuntiare potest justitiae Dei sublimitatem, ita nec sufferre valet judiciorum ejus districtionem, nisi cui ipse donaverit, et quantum donaverit.
« Longe enim est testamentum a quibusdam, et interrogatio omnium in consummatione est. » Longe est testamentum a paganis, qui idololatriae exercent falsitatem; longe est et ab haereticis, qui fidei deserentes veritatem, sectas construunt erroris, longe est et a malis catholicis, qui licet fidem rectam teneant, tamen opera fidei condigna non habent, et propterea testamenti Dei veraciter participes 109.0871A| non sunt, « quia auditores legis non justificabuntur apud Deum, sed factores legis. » Dicunt enim se nosse Deum, factis autem negant; sed horum omnium interrogatio in consummatione est, quando non die judicii singuli reddent rationem Deo pro animabus suis: « et tunc recipiet unusquisque propria corporis sui prout gessit, sive bonum, sive malum. »
« Qui minoratur corde cogitat inania, et vir imprudens et errans cogitat stulta. » Minoratur ergo corde, qui recedit a veritatis tramite. Hic cogitat inania, hoc est falsa pro veris meditatur condere dogmata; aut si falsa non docet, perversa tamen impune se credit posse agere opera. Hic ergo vir imprudens et errans merito dicitur, quia stulta hujuscemodi 109.0871B| est aestimatio: « Quae enim seminaverit homo, haec et metet: » quoniam Deus non irridetur, sed unicuique secundum propria reddet merita.
CAPUT IV. Exhortatio Sapientiae qualiter disciplinae teneatur via.
« Audi me, fili, et disce disciplinam sensus, et in verbis meis attende in corde tuo, et dicam in aequitate disciplinam, et scrutabor enarrare sapientiam. » Admonet paterna sollicitudine vir ecclesiasticus eos, quos filii nuncupat nomine et optat habere loco, ut disciplinam sensus discant, hoc est fidei audiant veritatem, et attendant in corde suo ad verba ipsius, scilicet ut sine cessatione servare 109.0871C| studeant ea quae ad morum pertinent probitatem, et sic veraciter disciplinae et sapientiae divinae erunt meditatores: quia « qui verbum Dei retinet in corde bono et optimo, fructum afferet in patientia. »
« Et in verbis meis attende in corde tuo, et dico in aequitate spiritus virtutes, quas posuit Deus in opera sua ab initio, et in veritate enuntio scientiam ejus, et in judicio Dei opera ipsius ab initio. » Qui enim corde intento veritatis appetit habere notitiam, ipse intellectum sobrium cum effectu virtutum in lege Domini festinat habere; et sic ad gratiam Dei accipiendam poterit pertingere, ita ut sciat operum Dei ab exordio rationem, quae secundum justum judicium suum ab initio ipse ordinavit, et in statu rectitudinis permanere decrevit. Sed 109.0871D| quia pars creaturae per consensum suasionis diabolicae cecidit, rursus eam auctoris sui potentia a casu erexit; mirabiliter enim omnipotens Deus ab initio creaturam suam per verbum suum condidit, et mirabilius in fine saeculorum per eumdem unigenitum Filium suum eam reparavit, quando hominem, qui ad imaginem Dei creatus est, arbitrii libertate delapsum, rursum per gratiam suam in pristinum restituit, et ordinabiliter ac juste eum vivere docuit, ut quod origo non custodierat, reparatio conservaret: hoc ergo licet hic aliquo modo historiam explicans retexat, tamen altiore sensu statum sanctae Ecclesiae dilucide manifestat.
« Ab institutione ipsorum distinxit partes illorum 109.0872A| et initia ipsorum in gentibus suis. » Ex quo ergo hominis propaginem dilatare Deus disposuit, singularum gentium originem per partes singulas mundi discrevit, ita ut unaquaeque gens ex parentis sui vocabulo denominata, sedes proprias in singulis provinciis possideret. Mystice autem divina sapientia Ecclesiam suam instituens, per totius partes orbis illam dilatavit, atque in singulis gentibus collocavit, ita ut specialia nomina in diversis locis vindicaret sibi. Unde est quod in Apocalypsi septem Ecclesiis, quae fuerunt in Asia, sermo Dei directus sit, quando angelo Smyrnae Ecclesiae, et angelo Pergami Ecclesiae, angeloque Thyatirae Ecclesiae, similiter et caeteris evangelista Joannes jussu Dei admonitus scripsit, et ea quae in eis fuerunt corrigenda singulis 109.0872B| annuntiavit (Apoc. I, 2).
« Ornavit in aeternum opera illorum, nec esurierunt nec laboraverunt; et non destiterunt ab operibus suis. » Praeparavit enim Deus opera Ecclesiae suae, et charitatis splendore ipsam perpetualiter illustravit: propterea nullam virtutum patiuntur penuriam, nec pigritiae lassitudine deficiunt, sed intenti bonis operibus semper insistunt.
« Unusquisque proximum sibi non angustiabit, usque in aevum. » Quia « charitas non quaerit quae sua sunt (I Cor. XIII), » sed quae aliorum. Unde praecepit Apostolus, dicens: « Tanquam filiis dico: Dilatamini et vos, et nolite jugum ducere cum infidelibus. » Latitudo mandati charitas est, quia ubi charitas manet, non sunt angustiae. In ipsa latitudine 109.0872C| erat Apostolus cum diceret: « Os nostrum patet ad vos, o Corinthii, cor nostrum dilatatum est, non angustiamini in vobis (II Cor. VI). » Ideo enim alibi legitur: « Latum mandatum tuum valde (Psal. CXVIII): » quod est latum mandatum datum: « Mandatum novum do vobis, ut vos invicem diligatis (Joan. XIII). » Charitas ergo non angustatur. Vis non angustari in terra? In lato habita; quidquid enim tibi fecerit homo, non te angustat, quia illud diligis, quod non nocet: homo, Deum diligis, fraternitatem diligis, legem Dei diligis, Ecclesiam Dei diligis, sempiterna merces erit: « Laboras in terra, sed pervenies ad fructum promissum: quis tibi tollit quod diligis? »
« Non sis incredibilis verbo illius. » Quia superius 109.0872D| dixerat quomodo Deus ab initio in scientia et judicio ordinaverat opera sua, nunc ad observantiam mandatorum ejus, sententia in media ratione interposita, auditorem hortatur ne incredibilis verbo illius a statu rectitudinis deflectere praesumat. Et sic iterum ad narrationem interceptam redit, ostendens qualiter clementia Creatoris post casum pristinum reparavit genus humanum dicens:
« Post haec Deus in terram respexit, et implevit illam bonis suis. » Respexit ergo Deus in terram humanae naturae, quando eam misericordiae suae intuitu restaurare decrevit. Implevit illam bonis suis, fide videlicet recta, cum virutum operibus, qui Spiritum suum in cordibus credentium distribuit, sicut 109.0873A| scriptum est: « Unicuique autem datur manifestatio Spiritus ad utilitatem: alii quidem per Spiritum datur sermo sapientiae, alii autem sermo scientiae secundum eumdem Spiritum, alteri fides in eodem Spiritu, alii gratia sanitatum in uno Spiritu, alii operatio virtutum, alii prophetia, alii discretio spirituum, alii genera linguarum, alii interpretatio sermonum. Haec autem omnia operatur unus atque idem Spiritus, dividens singulis prout vult (I Cor. XII). » Et quia in praesentia Dei omnis vitalis constat anima, et ad opificem omnipotentem totius operis respicit conditio, sequens sententia probat, cum subjungitur:
« Anima omnis vitalis denuntiavit ante faciem ipsius, et ipsa iterum reversio illorum. » Ante faciem 109.0873B| enim Domini denuntiat anima vitalis, cum cogitationes videt, ac totius vitae ipsi patet arcanum. Unde Propheta ad Dominum dicit: « Intellexisti cogitationes meas a longe (Psal. CXXXVIII); et iterum: « quia cogitatio hominis confitebitur tibi (Psal. LXXV); » et rursum: « Dominus novit cogitationes hominum (Psal. XCIII); » et ipsa iterum erit ejus reversio, quoniam sapientia Dei continet omnia, et ad ipsum refertur omnis creatura, cujus potentia secundum modum naturae suae exstat condita; et quia inter caeteras creaturas excellit natura humana, pro eo quod ad imaginem Dei condita rationis praevalet potentia, mox sequitur.
CAPUT V Quod Deus de terra creavit hominem, et secundum imaginem ejus fecit illum, et dedit illi scientiam.
(CAP. XVII.) « Deus creavit de terra hominem, et secundum imaginem suam fecit illum. » Homo ergo de terrae limo formatus, animam a creatore suo accepit rationalem, in quo exprimit conditoris sui imaginem. In quo autem sit homo factus ad imaginem et similitudinem Dei, testatur Apostolus, cum nos solerter admonet, ut hanc quam in primo parente similitudinem perdidimus, per gratiam ejusdem conditoris recuperemus in nobis. « Renovamini, inquit, spiritu mentis vestrae, et induite novum hominem, qui secundum Deum creatus est, in justitia et sanctitate et veritate (Ephes. IV). » Creatus est ergo Adam novus homo de terra secundum Deum, ut esset justus, sanctus, et verus; subditus humiliter et 109.0873D| adhaerens gratiae sui conditoris, qui aeternaliter ac perfecte justus et sanctus et verus existit; qui quoniam pulcherrimam hanc novitatem divinae in se imaginis peccando corrupit, corruptamque in se prosapiam generis humani procreavit, venit secundus Adam, id est Dominus ipse et conditor noster, natus ex Virgine, creatus incorruptibiliter atque incommutabiliter ad imaginem Dei, id est, immunis omnis delicti, et plenus omnis gratiae et veritatis, ut imaginem in nobis suam ac similitudinem exemplis suis restauraret et donis. Ipse est enim novus homo veraciter secundum Deum creatus; quia nimirum ita veram de Adam carnis substantiam sumpsit, ut nil de illo vitii sordentis traheret: cujus 109.0874A| exempla pro captu nostro sequi, cujus adhaerere donis, cujus obtemperare mandatis, est imaginem Dei, quam in vetere homine perdidimus, recuperare in novo. Non ergo secundum corpus, sed secundum intellectum mentis, ad imaginem Dei creatus est homo; quodque et in ipso corpore habeat quamdam proprietatem, quae hoc indicet, quod erecta statura factus est, ut hoc ipso admoneretur, non sibi terrena esse sectanda, velut pecoribus quorum voluptas omnis ex terra est. Unde in alvum cuncta prona atque prostrata sunt. Juxta quod quidam poetarum pulcherrime ac verissime dixit (Ovid. lib. I Metamorph.): Pronaque cum spectent animalia caetera terram, Os homini sublime dedit, coelumque videre 109.0874B| Jussit, et erectos ad sidera tollere vultus. Congruit ergo et corpus ejus animae rationali non secundum lineamenta figurasque membrorum, sed potius secundum id quod in coelum erectum est, ad intuenda quae in corpore ipsius mundi superna sunt, sicut anima rationabilis in ea debet erigi, quae in spiritalibus naturaliter nunc excellunt, ut quae sursum sunt sapiat non quae super terram. Quae imago diligentius ex interioris hominis nobilitate est consideranda. Primo quidem, ut sicuti Deus unus semper et ubique totus est, omnia vivificans, movens et gubernans, sicut Apostolus confirmat, quod in eo vivimus, movemur et sumus, sic anima in suo corpore ubique tota viget, vivificans eum, movens et gubernans; nec enim in majoribus corporis sui membris 109.0874C| major et in minoribus minor, sed in minimis tota, et in maximis tota, et haec est imago unitatis omnipotentis Dei quam anima habet in se; quae quoque quamdam sanctae Trinitatis habet imaginem, primo in eo, quia sicut Deus est, vivit, et sapit. Est quoque et alia trinitas in ea, qua ad imaginem sui conditoris perfectae quidem et summae Trinitatis (quae est in Patre et Filio et Spiritu sancto) condita est; et licet unius sit illa naturae, tres tamen in se dignitates habet, nempe intellectum, voluntatem et memoriam, quod idem, licet aliis verbis, in Evangelio designatur dum dicitur: « Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, et ex tota anima tua, et ex tota mente tua (Matth. XXII); » id est, ex toto intellectu, et ex tota voluntate, et tota memoria. Nam 109.0874D| sicut ex Patre generatur Filius, ex Patre Filioque procedit Spiritus sanctus, ita ex intellectu generatur voluntas, et ex his ita ambobus procedit memoria: sicut facile a sapiente quolibet intelligi potest. Nec enim anima perfecta potest esse sine his tribus, nec horum trium unum aliquod (quantum ad suam pertinet beatitudinem) sine aliis duobus integrum constat; et sicut Deus Pater, Deus Filius, Deus Spiritus sanctus est, non tamen tres Dii sunt, sed unus Deus, tres habens personas, ita et anima intellectus, anima voluntas, anima memoria, non tamen tres animae in uno corpore, sed una anima tres habens dignitates, atque in his tribus ejus imaginem mirabiliter erit in sua natura noster interior homo, ex 109.0875A| quibus quasi excellentioribus animae dignitatibus jubemur diligere conditorem, ut quantum intelligatur, et quantum diligatur, semper in memoria habeat, nec solus sufficit de eo intellectus, nisi fiat in amore ejus voluntas. Imo nec duo haec sufficiunt, nisi memoria addatur, qua semper in mente intelligentis et diligentis maneat Deus, ut sicut nullum potest esse momentum, quo homo non utatur vel fruatur Dei bonitate et misericordia, ita nullum debeat esse momentum, quo praesentem eum non habeat memoria. Et haec de imagine habeto. Nunc vero de similitudine aliqua intellige, quae in moribus cernenda est, ut sicut Deus creator, qui hominem ad similitudinem suam creavit est charitas, est bonus, et justus, atque mitis, mundus et misericors, et caetera virtutum 109.0875B| sanctarum insignia quae de eo leguntur, ita homo creatus est, ut charitatem haberet, ut bonus esset et justus, ut patiens atque mitis, mundus et misericors foret: quas virtutes quanto plus quisque in seipso habet, tanto propius est et majorem sui conditoris gerit similitudinem. Si vero (quod absit) aliquis per devia vitiorum et divortia criminum ab hac nobilissima sui factoris similitudine degener aberrat, similitudinem Dei in se non conservat. Cum autem de imagine interna animae sententiam explicaret, statim de corporis substantia subsecutus est, dicens:
« Et iterum convertit illum in ipsam. » Hoc est, terram, juxta illam Domini sententiam, qua ad peccantem hominem ait: « Terra es, et in terram ibis (Gen. III). »
109.0875C| « Et secundum se vestivit illum virtute: numerum dierum et tempus dedit illi. » Creavit ergo Deus hominem rectum, et sensu ac ratione pollentem, ut observando justitiam vitam haberet continuam; sed quia ille conditoris sui legem non conservavit, per inobedientiam longaevae vitae perdidit gloriam, numerumque dierum et temporis spatium accepit, in quibus praesentis vitae clauderet terminum.
« Et dedit illi potestatem eorum quae sunt super terram; posuit timorem illius super omnem carnem, et dominatus est bestiarum et volatilium. » Quia nimirum in hoc maxime factus est homo ad imaginem Dei, in qua irrationabilibus animantibus antecellit, capax videlicet et rationis conditus, per quam et creata quaeque in mundo recte gubernare, 109.0875D| et ejus qui cuncta creavit posset agnitione perfrui, in quo honore positus si non intellexerit ut bene agat, eisdem ipsis animantibus insensatis, quibus praelatus est, comparabitur, sicut et psalmista testatur, dicens: « Et homo cum in honore esset non intellexit, comparatus est jumentis insipientibus, et similis factus est illis (Psal. XLVIII). »
« Creavit ex ipso adjutorium simile sibi, consilium et linguam, et oculos, et aures et cor dedit illis excogitandi, et disciplina intellectus replevit illos. » Quod mulier de viri latere facta est, propter ipsius conjunctionis vim commendandam ita fieri oportuisse, credendum est; quod autem dormiente facta est, quod esse detracto in cujus locum caro suppleretur, 109.0876A| altioris mysterii gratia factum est. Significabatur enim quod de latere Christi in cruce per mortem sopiti sacramenta essent salutis exitura, videlicet sanguis et aqua, de quibus sponsa illi conderetur Ecclesia. Nam si tanti sacramenti non esset figura in creatione feminae praemittenda, quid opus erat dormisse Adam, ut costam illius, de qua feminam faceret, tolleret, qui et vigilanti ac non dolenti idem facere poterat? Quid necessarium ut cum os, quod de viri latere sumptum est, in feminam condebatur, in locum ossis non os, sed caro suppleretur? nisi quia figurabatur, quod Christus propter Ecclesiam infirmus, at vero Ecclesia per ipsum esset firma futura. Ergo similiter ut viro, dedit Deus mulieri sensum corporis et virtutem intellectus, quia singulis 109.0876B| singulas animas dedit, et virtutem scientiae habere voluit. Unde et sequitur:
« Creavit illis scientiam spiritus, sensu implevit cor illorum, et bona et mala ostendit illis. Posuit oculum suum super corda illorum, ostendere illis magnalia operum suorum, ut nomen sanctificationis ejus collaudent; et gloriari in mirabilibus illius, ut magnalia enarrent operum ejus. » Quid est quod dicit, « bona et mala ostendit illis? » nisi quod vim discernendi bonum et malum eis tribuit. « Oculum super corda eorum posuit, » cum rationem intellectus, unde a caeteris animantibus distarent, in animabus eorum excellere voluit. Ubi eis et magnalia operum ejus cognoscere, et nomen sanctificationis ejus collaudare, et opera ejus glorificare possibilitas 109.0876C| data est.
« Addidit illis disciplinam, et legem vitae; haereditavit illis testamentum aeternum. Constituit cum illis et justitiam, et judicia sua ostendit illis, et magnalia honoris ejus vidit oculus eorum, et honorem vocis audierunt aures illorum, et dixit illis: Attendite vobis ab omni iniquo, et mandavit illis unicuique de proximo suo. » Disciplinam et legem hic aut naturalem legem intellige, quam Deus dedit omni homini, ut per ipsam suo subjiceretur creatori, et bonorum operum honorificentiam in semetipso custodiret, ut prudenter et juste et modeste et temperanter omni tempore vitae suae in hoc mundo viveret, aut legem litterae, quam ad correctionem morum 109.0876D| et ad reparationem abolitae legis priscae conscribi decrevit; hoc enim et lex naturalis, et lex litterae insinuant, ut Deum ex toto corde, tota anima, tota virtute diligamus, et ejus mandata in divino cultu et proximi nostri dilectione custodiamus.
« Viae illorum coram ipso sunt, semper non sunt absconsae ab oculis ipsius. » Viae enim hominum sunt voluntates et actiones illorum, quae utique agnitionem Dei non latent, quoniam omnia nuda et aperta sunt oculis ejus. Unde per psalmistam dicitur: « Dominus novit cogitationes hominum, quoniam vanae sunt (Psal. XCIII). » Attamen eorum maxime vias novit, quorum actiones probat. Caeterum eos ignorare dicitur, quorum opera reprobat. Unde 109.0877A| scriptum est: « Novit Dominus viam justorum, et iter impiorum peribit. »
« In unaquaque gente praeposuit rectorem, et pars Dei Israel facta est manifesta, et omnia opera illorum velut sol in conspectu Dei, et oculi ejus sine intermissione inspicientes in viis eorum. » Rectores quos proposuit Deus in unaquaque gente, aut angelos possumus intelligere, quos deputavit ad custodiam singularum gentium, juxta illud Deuteronomii: « Statuit terminos gentium secundum numerum angelorum Dei, » et princeps Graecorum, princepsque Persarum, nec non et princeps populi Dei Michael esse in Daniele legitur (Dan. X); aut doctores sanctos, quos in orbem terrarum electio divina ad praedicandum verbum suum direxit. Unde in Apocalypsi 109.0877B| Joanni praecipitur, ut scribat angelo Ephesi, et angelo Smyrnae, atque angelo Pergami, angelisque caeterarum ecclesiarum (Apoc. I, II). Pars autem Dei Israel facta est manifesta, hoc est, congregatio sanctorum probata, quorum dogmata lucent sicut sol in conspectu Dei, et actiones Deo sunt placitae. « Oculi enim Domini super justos, et aures ejus ad preces eorum, quoniam oculi eorum ad Dominum intendunt, et amor cordis eorum anhelat (Psal. XXXIII); » ex quorum videlicet persona, Propheta loquitur, dicens: « Oculi mei semper ad Dominum, quoniam ipse evellet de laqueo pedes meos (Psal. XXIV); » sed quia illorum iniquitas, qui resistunt verbo Dei, et repugnant veritati, Evangelium Christi opprimere non potest, neque destruere, sed magis 109.0877C| ipso praevalente illi deficiunt, ideo subjungitur:
« Non sunt absconsa testamenta per iniquitatem eorum, et omnes iniquitates eorum in conspectu Dei. » Verbum enim Domini non est alligatum, sed ejus exosores aeternis vinculis poenarum sunt mancipandi, quoniam catenis scelerum eorum jam sunt vincti; funibus enim peccatorum suorum unusquisque constringitur, et ideo Dominus justo judicio tales damnat, quia perversas vias eorum esse considerat. « Vultus autem Domini super facientes mala, ut perdat de terra memoriam eorum. »
« Eleemosyna enim viri quasi signaculum cum ipso, et gratiam hominis quasi pupillam conservavit. » Misericordiae quippe opera reconsignatam mercedem factoribus suis in coelis restituent, et 109.0877D| gratiam virtutum in bene meritis certissime conservabunt, juxta sententiam ipsius Veritatis qua dicit: « Beati misericordes, quoniam ipsi misericordiam consequentur (Matth. V). » Et alibi: « Date, ait, eleemosynam, et ecce omnia munda sunt vobis. »
« Et postea resurget et tribuet illis retributionem unicuique in caput ipsorum, et convertet in interiores partes terrae. » Resurget enim Dominus in judicio, hoc est, ad retributionem se praeparat, et retribuet unicuique juxta meritum suum, et juxta intentionem cordis sui, secundum quam judicia sua temperat. Unde dicit, « convertet in interiores partes terrae, » hoc est, judicat secretum voluntatis internae; quia voluntas bona aeternae beatitudinis praeparat 109.0878A| praemia, sicut e contrario mala perpetua promeretur tormenta.
« Poenitentibus autem dedit viam justitiae, et confirmavit deficientes sustinere, et destinavit illis sortem veritatis. » Voluntas est bona, ut post perpetrata peccata homo se per confessionem et poenitentiam convertat ad justitiae opera, cui Dominus commissa delet peccata, et confirmat debiles gressus in virtutum semita, ut post condignos labores, in sorte electorum coelestia percipiat praemia.
CAPUT VI. De convertendo ad Dominum et relinquendis peccatis.
« Convertere ad Deum, et relinque peccata tua; precare ante faciem Dei, et minue offendicula; 109.0878B| revertere ad Dominum, et avertere ab injustitia tua, et nimis odito exsecrationem, et cognosce justitiam, et judicia Dei, et sta in sorte propositionis et orationis altissimi Dei. » Postquam enim sapientia narravit de conditione hominis, quomodo ad imaginem Dei ab initio creatus est, et caeteris creaturis terrestribus judicio Dei honore praelatus, nunc pari modo hortatur, ut post lapsum peccati rursum convertatur ad factorem suum, et relinquat errorem, per quem semetipsum illudendo decepit; deprecetur Dominum assidue pro offensionibus suis, atque tota animi sui intentione ad divinam confugiat pietatem, spernat idololatriam, ac diabolicae servitutis fallaciam, et discat mandatorum Dei normam rectissimam, ut in sorte sanctitatis, qua praeelectus 109.0878C| est, permaneat, et in laudibus perseveret Altissimi.
« In partes vade saeculi sancti, cum vivis et dantibus confessionem Deo. » Saeculum sanctum est quies aeternae vitae, quae alibi nuncupatur saeculum aeternum, et saeculum saeculi, seu saecula saeculorum. Necessarium ergo est unicuique ut dum vivit et praevalet, locum sibi aeternae beatitudinis recte credendo et bene operando praeparet, quia post finem istius vitae non est tempus operationis, ut recipiat unusquisque prout ante gessit, sive bonum sive malum. Unde ipse Dominus in Evangelio auditores suos admonuit, dicens: « Currite dum lumen vitae habetis, ne forte tenebrae vos comprehendant (Joan. XII). » Et item: « Vigilate, inquit, omni tempore 109.0878D| orantes, ut digni habeamini fugere ista omnia, quae futura sunt, et stare ante filium hominis (Luc. XXI). » Hinc et per Paulum dicitur: « Ergo dum tempus habemus operemur bonum ad omnes (Galat. VI). » Hinc et Ecclesiastes ait: « In die bona fruere bonis, et diem malum praecave (Eccle. VII). »
CAPUT VII. Non esse demorandum in societate impiorum.
« Non demoreris in errore impiorum: ante mortem confitere. A mortuo quasi nihil perit confessio. Confiteberis vivens, vivus et sanus confiteberis, et laudabis Deum, et gloriaberis in miserationibus illius. » Morari in errore impiorum, certa est perditio hominum, quia post finem praesentis vitae in 109.0879A| nihilum deputabitur omnis pompa humanae gloriae; qui autem spatium praesentis vitae in divina consumit laude, et justa quandiu vixerit semper instat operatione, hic postmodum feliciter remuneratus in aeterna exsultat beatitudine. Unde Ecclesiastes more suo nos admonens instruit, ne perdamus otium concessi temporis; sed ad utilitatem nostram illud convertamus, ita dicens: « Nemo est qui semper vivat, et qui hujus rei habeat fiduciam. Quodcunque potest manus tua facere, instanter operare, quia nec opus, nec ratio, nec sapientia erunt apud inferos, quo tu properas (Eccl. IX). »
« Quam magna misericordia Dei et propitiatio illius convertentibus ad se. » Soli illi dulcedinem misericordiae Dei noverunt, qui ad ejus pietatem toto 109.0879B| corde se convertunt. Unde et per Jeremiam dicitur: « Bonus est Dominus sperantibus in eum, animae quaerenti illum (Thren. III). » Hinc et psalmista ait: « Quam magna multitudo dulcedinis tuae, Domine, quam abscondisti timentibus te; perfecisti autem eam sperantibus in te in conspectu filiorum hominum (Psal. XXX). »
« Nec enim omnia possunt esse in omnibus, quoniam non est immortalis filius hominis, et in vanitate malitiae placuerunt. » Non possunt esse omnia in omnibus, sed juxta dispensationem Dei unusquisque proprium habet donum ex Deo, sicut per Paulum dicitur: « Unicuique autem datur manifestatio Spiritus ad utilitatem: alii quidem per Spiritum datur sermo sapientiae, alii autem sermo scientiae 109.0879C| secundum eumdem Spiritum, alteri fides in eodem Spiritu, alii gratia sanitatum in uno Spiritu, alii operatio virtutum, alii prophetia, alii discretio spirituum, alii genera linguarum, alii interpretatio sermonum. Haec autem omnia operatur unus atque idem Spiritus, dividens singulis prout vult (I Cor. XII). » Quod autem ait: « Quoniam non est immortalis filius hominis, et in vanitate malitiae placuerunt, » ostendit quid habeat homo per corruptam naturam, et quid habeat per divinam gratiam. Postquam enim homo per liberum arbitrium peccando naturae suae bonum corrupit, perversae voluntatis suae per prava exempla multa indicia praebuit. Unde scriptum est: « Sensus enim humani cordis ad malitiam pronus est omni tempore ab adolescentia sua (Gen. VIII). » Et 109.0879D| in Genesi legitur: « Videns autem Deus, quod multa malitia hominum esset in terra, et cuncta cogitatio cordis intenta esset ad malum omni tempore, poenituit eum, quod hominem fecisset in terra (Gen. VI). » Et item: « Cumque, inquit, vidisset Deus terram esse corruptam (omnis quippe caro corruperat viam suam super terram) dixit ad Noe: Finis universae carnis venit coram me; repleta est terra iniquitate a facie eorum, et ego disperdam eos cum terra (Gen. VI). » Sed postquam ipse, qui hominem condidit, inter homines incarnari voluit, « et Verbum caro factum habitavit in nobis, » dicit de eo evangelista Joannes: « Vidimus gloriam ejus, gloriam quasi unigeniti a Patre, plenum gratiae et veritatis (Joan. I). » De quo et paria sensit Joannes praecursor 109.0880A| Domini, ita dicens: « Qui post me venturus est, ante me factus est, quia prior me erat (Ibid.), » et de multitudine ejus nos omnes accepimus, gratiam pro gratia, quia lex per Moysen data est, gratia et veritas per Jesum Christum facta est.
« Quid lucidius sole, et hic deficiet; aut quid nequius quam quod excogitavit caro et sanguis, et hoc arguetur. » Ostendit quod omnis mundi machina temporalis et transitoria est, nec lux corporalis, quae illuminat terram, perpetuo eadem mansura est; quanto magis vani cogitatus, quos fragilitas humana exprimit, instabiles sunt et omnino decidui.
« Virtutem altitudinis coeli ipse conspicit, et omnes homines terra et cinis. » In coeli nomine coelestem 109.0880B| designat creaturam, in hominis vero terrestrem; et hoc ostendere vult quod coelestis et terrestris creatura ejus aequaliter factura est. Mystice autem virtutem altitudinis coeli Deus conspicit, quando perfectionem sanctorum probando dinumerat. Hominis vero fragilitatem nihilominus novit, cum peccatorem reprobando vitam despicit, quorum opera pulveri et cineri comparantur, quia examine venturi judicii omnino dissipabuntur, et ad nihilum redigentur.
(CAP. XVIII.) « Qui vivit in aeternum, creavit omnia simul. » Rerum quippe substantia simul creata est, sed simul per species formata non est, et quod simul exstitit per substantiam materiae, non simul apparuit per speciem formae. Cum enim simul factum 109.0880C| coelum terraque describitur, simul spiritalia atque corporalia, simul quidquid de coelo oritur, simul factum quidquid de terra producitur, indicatur. Sed hanc utique creationem materiae ante omnem diem hujus saeculi fecit, cum in principio coelum creavit et terram, quando etsi terra erat inanis et vacua, et tenebrae super abyssum, in ipsis tamen terrae et abyssi, id est, aquarum natura quasi per substantiam seminalem simul condita latebant, quae postmodum ex hujus opere conditoris non simul erant producenda.
« Deus solus justificabitur, et manet invictus rex in aeternum. » Quid est quod Deus solus justificari dicitur, cum saepe in Scripturis leguntur justi 109.0880D| homines, qui juste viventes laudem meruerunt justitiae, sed ille solus est justus, sicut et bonus, per naturam, caeteri autem per gratiam. Unde scriptum est in psalmo: « Non justificabitur in conspectu tuo omnis vivens (Psal. CXLII). » Et in Job: « Nunquid justificari potest homo comparatus Deo, aut apparere mundus natus de muliere? Ecce etiam non splendet luna, et stellae non sunt mundae in conspectu ejus, quanto magis homo putredo, et filius hominis vermis (Job. IV, XXV). » Ad bonitatem ergo et justitiam Dei comparata bonitas vel justitia angeli sive hominis, jam non bonitas atque justitia esse videtur, quia majestate sempiternae bonitatis atque justitiae inaestimabiliter superatur. Unde ipsa Veritas in Evangelio ad eum, qui se magistrum bonum 109.0881A| appellavit, respondit: « Quid me dicis bonum? Nemo bonus, nisi solus Deus (Marc. X) » : quoniam ad ipsum omne bonum referendum est. « Omne datum optimum et omne donum perfectum desursum est, descendens a Patre luminum (Jacob. I), » hic manet invictus rex in aeternum, quia ejus potentia omnia vincit, omnia superat: cui nemo resistere potest, sed universa in voluntate ejus sunt posita; quapropter scrutator et contemplator iste mirabilium Dei obstupescens, adhuc subjungit, dicens:
« Quis sufficit enarrare opera illius? Quis enim investigavit magnalia ejus? Virtutem autem magnitudinis ejus quis enuntiabit? Et quis adjiciet enarrare misericordiam ejus? » In eo enim quod dicit, quis sufficit, seu quis investigavit, vel quis 109.0881B| enuntiavit, ostendit neminem per semetipsum idoneum esse penetrare profunditatem consilii Dei, aut magnitudinem virtutis ejus scire posse per omnia, vel enarrare, sed tantum quemque nosse, quantum ille voluerit ei revelare, vel suo dono concesserit eum posse lingua proferre. Unde ipsa Veritas in Evangelio ait: « Nemo novit Filium, nisi Pater; neque Patrem quis novit, nisi Filius, et cui Filius voluerit revelare (Luc. X). » Quam sententiam ita oportet ut intelligamus, et Patrem et ipsum Filium per Filium nobis revelari, quia ipse est mentis nostrae lumen; Verbo enim suo se Pater declarat; Verbum autem non solum id, quod per Verbum declaratur, sed etiam seipsum declarat. Erubescat Eunomius tantam sibi notitiam Patris et Filii, quantam 109.0881C| alterutrum inter se habent jactitans' , quid si inde contendit et suam consolatur insaniam? quia sequitur: « Et cui voluerit Filius revelare. » Aliud est naturae aequalitate nosse, quod noverat; aliud revelantis dignatione.
« Non est minuere, neque adjicere: nec est invenire magnalia Dei. » In meditando ergo et in legendo Scripturas sacras debemus esse cauti, nec quid adjicere ad ea quae scripta sunt, nec demere aliquid ab eis quae ab auctoribus divinarum Scripturarum in libris comprehensa sunt, sed ea cum summa veneratione habere quae ibi inveniuntur, et omni nisu adimplere quae ibi praecepta sunt. Manifeste enim dicit Joannes in Apocalypsi sua, quae clausula est totius canonis divini: « Contestor ego omni audienti verba 109.0881D| prophetiae libri hujus. Si quis apposuerit ad haec, apponet Deus super illum plagas scriptas in libro isto; et si quis diminuerit de verbis prophetiae hujus libri, auferet Deus partem ejus de libro vitae, et de civitate sancta, et de his quae scripta sunt in libro isto (Cap. ult.). » Haec quoque propter falsatores dixi, non propter eos qui simpliciter quod sentiunt dicunt, in nullo prophetia mutilata, et sensu catholico depravato. Hinc constat illud nobis de Scripturis sacris rimare sufficere, sive illa contemplatione elementorum scire et intelligere quae facta sunt; non tamen causas rationesque perquirere, quare unumquodque sic factum sit, vel aliter fieri debuisse quam factum est; verbi gratia, si quis 109.0882A| vellet quaerere, cur Moysi ita loquatur Deus « Quis fecit mutum et surdum, videntem et caecum, « nonne ego Dominus Deus? » et dicat, Cur caecus et surdus et mutus ita creati sunt? et caetera his similia, sumendum est in hoc loco testimonium de septimo decimo psalmo, in quod ad Dominum dicitur: « Cum sancto sanctus eris, et cum perverso subverteris, » et dicendum est, sanctum Deum esse cum eo qui sanctus est, et perverti apud eum qui sua voluntate ante perversus fuerit
« Cum consummaverit homo, tunc incipiet; et cum quieverit, operabitur. » Quando enim homo mandata Dei pia consummaverit operatione, tunc jam ostendit se rerum latentium mysteria scire, et cum se ab omnibus mundanis curis quietum reddiderit 109.0882B| ad complendam veritatem Dei, et justitiam voluntatis ejus, tunc incipiet opus Dei operari, hoc est, sanae fidei regulam servare. Unde ipsa Veritas in Evangelio ait: « Operamini non cibum qui perit, sed qui permanet in vitam aeternam (Joan. VI). » Respondentibus autem turbis et interrogantibus eum quomodo opera Dei possent operari, ait: « Hoc est opus Dei, ut credatis in eum quem misit ille (Ibid.). » Ille enim recte credit, qui rite mandata Dei custodit; qui autem dicit se nosse Deum, et mandata ejus non custodit, hic mendax est. Confitetur quidem se nosse Deum, factis autem negat.
« Quid est homo, aut quae gratia illius? Et quid est bonum, aut quid nequam illius? » Postquam iste disputator magnalium Dei a contemplatione 109.0882C| majestatis divinae se contulit ad considerationem humanae substantiae, parvum sibi videbatur omne quod in ea reperit, quia nihil in ea immutabile sive diutius idem mansurum, sed mutabile et cito deciduum invenit. Unde et subjungit:
« Numerus dierum hominum ut multum centum anni, quasi gutta aquae maris deputati sunt. Et sicut calculus arenae, sic exigui anni in die aevi. » Paucitas dierum humanae vitae bene comparata est guttae aquae maris et calculo minuto arenae, quia ad comparationem perpetuae felicitatis nimia in ea brevitas et maxima miseria invenitur. Unde in Job scriptum est: « Homo natus de muliere, brevi vivens tempore repletur multis miseriis; quasi flos egreditur, et conteritur, et fugit velut umbra, et 109.0882D| nunquam in eodem statu permanet (Job. XIII). » Et iterum: « Homo, inquit, ad laborem nascitur, et avis ad volatum. Militia est vita hominis super terram, et sicut dies mercenarii dies ejus (Job. V, VII). »
« Propter hoc patiens est Deus in illis, et effundit super illos misericordiam suam. Vidit praesumptionem cordis illorum, quoniam mala est, et cognovit subversionem illorum, quoniam nequam est. Ideo adimplevit propitiationem suam in illis, et ostendit eis viam aequitatis. » Quid suffert fragilitatem nostram nisi bonitas conditoris nostri, qui indignos fovet, ingratos pascit, contemptores tolerat, aversos revocat, et conversos ad poenitentiam misericorditer suscipit, et omnium peccatorum largissimam 109.0883A| veniam tribuit? Unde quid tantae pietati condignum possumus rependere? aut quid retribuere « Domino pro omnibus quae retribuit nobis? » nisi hoc, quod psalmista ait: « Calicem salutaris accipiam, et nomen Domini invocabo? (Psal. CXV.) » Dicamusque gratulando cum eodem propheta: « Magnus Dominus et laudabilis nimis, et magnitudinis ejus non est finis; misericors et miserator Dominus, patiens et multum misericors. Suavis Dominus universis, et miserationes ejus super omnia opera ejus. Laudem Domini loquetur os meum, et benedicat omnis caro nomen sanctum ejus in aeternum, et in saeculum saeculi (Psal. XLVII, XCV, CXLIV). »
« Miseratio hominis circa proximum suum; misericordia autem Dei super omnem carnem. Qui 109.0883B| misericordiam habet, docet, et erudit quasi pastor gregem suum. » Raro invenitur qui perfecte opem misericordiae impendat in proximum, at Domini pietas redundat in universum mundum, « qui solem suum oriri facit super bonos et malos, et pluit super justos et injustos. » Et recte, quia omnium conditor et Dominus universorum ipse est. Grex enim Domini Ecclesia est catholica per totum orbem diffusa, cujus pastor unus est, quia ex duobus populis unum sibi construxit ovile, ut gregis dominici fieret unum ovile et unus pastor.
« Miseretur excipientis doctrinam miserationis, et qui festinat in judiciis suis. » Hortatur eos qui doctrinam evangelicam, in qua gratia praedicatur, accipiunt, ut ipsi misericordiam proximis suis impendant, 109.0883C| et festinent judicii diem misericordiae operibus praevenire, semperque exaltent misericordiam judicio, quia judicium ei sine misericordia, qui non fecit misericordiam. « Beati ergo misericordes, quoniam ipsi misericordiam consequentur (Matth. V): »
« Fili, in bonis non des querelam, et in omni dato non des tristitiam verbi mali. » Recte docet, ut bonis operibus non intermisceamus verba improperii, neque maculemus bonum datum sermonibus perversis: quia « corrumpunt mores bonos colloquia mala (I Cor. XV), » et ingratum faciunt bonum donum verba injuriosa. Dicit enim Jacobus apostolus de ipso Domino: « Qui dat omnibus affluenter et non improperabit (Jacob. I). » Unde decet, ut datum bonum bonis commendemus sermonibus: « Beatus 109.0883D| homo qui non peccat in lingua sua (Jacob. III). » Qui autem non offendit verbo, hic perfectus est vir. Sed sunt nonnulli qui mox ut ab egenis fratribus fuerint necessaria postulati, post dona largituri, in eos prius contumeliosa verba jaculantur, qui et rebus ministerium pietatis perficiunt, verbis tamen gratiam humilitatis perdunt. Ita plerumque videatur, quod illatae jam injuriae satisfactionem solvant, cum post contumelias dona largiuntur, nec magni est operis, quod postulata tribuunt, quia ipso dationis suae munere vix eumdem excessum sermonis tegunt, quibus bene hoc loco dicitur: « In omni dato non des tristitiam, verbi mali; » et paulo post, « Ecce verbum super datum bonum, et utraque cum homine 109.0884A| justificato, » videlicet ut datum exhiberi debeat per pietatem, et bonum verbum tribui per humilitatem.
« Nonne ardorem refrigerabit ros? sic et verbum melius quam datum. » Sicut ros segetes refrigerans defendit ab ardore solis, sic verbum bonum gratiam impendens muneri largientis protegit eum a nequitia linguae irascentis. Unde alibi scriptum est: « Sermo durus suscitat rixas, et sermo lenis mitigat suscitatas (Prov. XV). »
« Nonne ecce verbum super datum bonum, et utraque cum homine justificato. » Saepe verbum praecedit donum gratum, quia lingua eucharis maximam gratiam praebet homini. Unde Salomon ait: « Aqua profunda verba ex ore viri, et torrens redundans 109.0884B| fons sapientiae (Prov. XVIII). » Et item: « Qui moderatur, inquit, sermones suos, doctus et prudens est, et pretiosi spiritus vir eruditus (Prov. XVII), » sed utraque, hoc est, verbum et munus conveniens dat, qui justitiae viam graditur, quia utraque proximo suo competenter offerre molitur. E contrario vero ille, qui nequam est, ea facit quae sequuntur.
« Stultus acriter improperabit, et datus indisciplinati tabescere facit oculos. » -- « In ore ergo stulti, (ut alibi legitur) virga est contumeliae, » et ideo donum ejus exstat ingratum, quia mentem accipientis exacerbat verbis malignis. Mystico autem sensu haec sententia denotat haereticos, qui quidquid proferunt sub virtutis specie, pravo polluunt sermone, 109.0884C| stultas moventes quaestiones, et contentiones, et pugnas legis. Et ideo Apostolus jubet nos illos devitare, scientes quia subversi sunt ejusmodi: « Sermo eorum ut cancer serpit, et tota doctrina eorum dolo et mendacio plena veraciter improperium est (II Tim. II). » Propterea dicit: « Improperia exprobrantium tibi ceciderunt super me (Psal. LXIV), » quorum tamen finis interitus, et procella tenebrarum in aeternum eis servata est. Unde admonet auditores suos sapientia, ut praevideant sibi in posterum, et de futuris praecogitent, qualiter evadant poenam vindictae, et misericordiam inveniant coram oculis Dei.
« Ante judicium para justitiam tibi, et antequam loquaris, disce; ante languorem adhibe medicinam, 109.0884D| et ante judicium interroga teipsum, et in conspectu Dei invenies propitiationem. Ante languorem humilia teipsum, et in tempore infirmitatis ostende conversationem tuam. » Haec enim omnia ad cautelam fidelium dicta sunt, ut semper parati sint, et nunquam perniciosa securitate sibimetipsis blandiantur, sed omni nisu in servitio Dei usque ad finem vitae suae laborare contendant, ante judicii tempus et diem illum, quo unusquisque debet pro se rationem Deo reddere. Ille discit atque justitiam sibi praeparat, qui quotidie rimatur, quid de conversatione sua et actibus Deo placeat, quidve displiceat, et ita se per compunctionis lacrymas et castigationem corporis, studet a delictis mundare, 109.0885A| ut non necesse sit pro pollutione peccatorum aeternis cruciatibus in die vindictae denuo illum subire. Illam enim horam languorem appellat et tempus infirmitatis, quando justa retributio unicuique pro astibus propriis rependitur. Nec jam licet cuiquam operari, sed fas est operum suorum mercedem unumquemque recipere. Hic enim dies qualis sit, Sophonias propheta ostendit, dicens: « Juxta est dies Domini magnus et velox nimis: vox diei Domini amara, tribulabitur ibi fortis, dies tribulationis et angustiae, dies calamitatis et miseriae, dies tenebrarum et caliginis, dies nebulae et turbinis, dies tubae et clangoris, super civitates munitas, et super angulos excelsos. Et tribulabo homines, et ambulabunt ut caeci, quia Domino peccaverunt, et effundetur sanguis eorum 109.0885B| sicut humus, et corpora eorum sicut stercora; sed et argentum eorum et aurum non poterit liberare eos in die irae Domini; in igne zeli ejus devorabitur omnis terra, quia consummationem cum festinatione faciet cunctis habitantibus terram (Soph. I). »
CAPUT VIII. Ut non impediamur orare Dominum semper, Apostolo dicente: Sine intermissione orate.
« Non impediaris orare semper, et non verearis usque ad mortem justificari, quoniam merces Dei manet in aeternum. » Apostolica exhortatio haec est, quae dicit: « Sine intermissione orate, in omnibus gratias agite. Haec est enim voluntas Dei in Christo Jesu in omnibus vobis (II Thess. II). » Idem Apostolus 109.0885C| alibi de nuptiis disputat quomodo innupta cogitat quae Domini sunt, ut sit sancta corpore et spiritu, et qualiter illa quae nupta est cogitat quae sunt mundi, quomodo placeat viro, et subjungit dicens: « Porro hoc ad utilitatem vestram dico, non ut laqueum vobis injiciam, sed ad id quod honestum est, et quod facultatem praebeat sine impedimento Dominum obsecrandi (I Cor. VII). » Hinc et ipsa Veritas in Evangelio ait: « Vigilate itaque omni tempore orantes, ut digni habeamini fugere ista omnia quae futura sunt, et stare ante filium hominis, quoniam merces Dei, inquit, manet in aeternum (Luc. XXI). » Prudens lector, attende quod dicit mercedem Dei manere in aeternum. Et scito quod frustra haeretici suspicantur supplicia peccatorum non esse aeterna. 109.0885D| Juxta evangelicam ergo sententiam: « Ibunt impii in supplicium aeternum, justi autem in vitam aeternam (Matth. XXV), » et utrique ordini sua retributio perpetualiter permanet.
« Ante orationem praepara animam tuam, et noli esse quasi homo qui tentat Deum. » De hoc quidem in Evangelio discipulos suos praemonuit, dicens: « Cum stabitis ad orandum, dimittite si quid habetis adversus aliquem, ut Pater vester, qui in coelis est, dimittat vobis peccata vestra. Quod si vos non dimiseritis, nec Pater vester, qui in coelis est, dimittet vobis peccata vestra (Marc. XI). » Ille enim homo Deum videtur tentare, qui ita orat, ut docuit, et tamen non hoc agit quod jussit. Cujus infructuosa 109.0886A| est oratio, quia solummodo illi ab eo audiuntur qui, recta fide et bonis operibus levant orationes suas ad Deum.
« Memento irae in die consummationis, et tempus retributionis in conversatione faciei. » « Memento, inquit, irae, » hoc est vindictae, quae peccatoribus reservatur in die universalis judicii, et in resurrectione cunctorum, quando corpora immortalia resurgunt, qualis tunc retributio a justo judice unicuique restituatur. Justus enim Dominus, et justitiam diligit, aequitatem vidit vultus ejus, qui reddet singulis secundum opera sua.
« Memento paupertatis in tempore abundantiae, et necessitatem paupertatis in die divitiarum. » Saluberrima doctrina est ut in tempore istius vitae 109.0886B| quo licet operari, eleemosynae et misericordiae actibus operam demus, nec perdamus otium nobis concessum, « quia veniet tempus, quando jam non licet operari. » Hoc enim hic tempus paupertatis et diem necessitatis nominat. Unde Salvator in Evangelio discipulos suos docuit, dicens: « Currite dum lumen habetis, ne forte tenebrae vos comprehendant (Joan. XII). » Et item: « Facite, inquit, vobis amicos de mammona iniquitatis, ut cum defeceritis, recipiant vos in aeterna tabernacula. »
« A mane usque ad vesperam mutabitur tempus, et haec omnia citata in oculis Domini. » -- « A mane » dicit, hoc est ab ortu nativitatis, « usque ad vesperam » senectutis « mutabitur tempus » aetatis hominis, quia « repletus multis miseriis fugit velut umbra, et nunquam 109.0886C| in eodem statu permanet (Job. XIV). » Vel aliter: A mane, hoc est ab initio creationis mundanae usque ad vesperam saeculi semper mutabuntur tempora, et ver, aestas, autumnus et hiems, dies et nox, nunquam requiescunt: et tamen haec omnia ad statum aeternitatis comparata cito transire videntur, nec aliquid de corporalibus rebus perpetuum manet. Sed omnia coram oculis Domini transeunt, et certo fine clauduntur. Ipse autem semper idem est, et anni ejus non deficient.
« Homo sapiens in omnibus metuit, et in diebus delictorum attendet ab inertia. » Homo, inquit, sapiens in omnibus metuit, quia beatus homo semper pavidus est. Ille quippe vere sapiens est, qui timorem Dei semper ante oculos cordis habet, ita 109.0886D| ut ab omnibus delictis, quantum possibile est, caveat, oblivionem praeceptorum Dei fugiat, et mandata ejus opere implere studeat, quia propheta testante: « Initium sapientiae est timor Domini, intellectus bonus omnibus facientibus eum (Prov. IX). » Cogitationes enim robusti semper in abundantia, et omnis piger semper in egestate erit
« Omnis astutus agnoscit sapientiam, et invenienti eam dabit confessionem. » Astutus, hoc est, diligens et intentus meditator legis Dei agnoscit sapientiam Dei esse Christum; et postquam invenerit eum, et corde credulo ejus agnitionem perceperit, ipse dabit ei confessionem rectae praedicationis, et studium condignae operationis.
109.0887A| « Sensati in verbis et ipsi sapienter egerunt, et intellexerunt veritatem et justitiam, et imploraverunt proverbia et judicia. » Sicut prius ait astutos agnoscere sapientiam, sic et nunc sensatos in verbis bonis actibus demonstrat probare sensus prudentiam; in verbis enim sensati ipsi sunt doctores sancti, qui non solum intelligunt veritatem et justitiam mandatorum Dei, sed et proverbia doctrinarum ob auditorum suorum proferunt utilitatem, et bonorum exemplorum non cessant eis exhibere imitationem.
CAPUT IX. De continentia animae, eo quod non sit eundum post desideria cordis, id est non esse acquiescendum cogitationibus vanis, sed auxilio Dei obsistendum eis.
« Post concupiscentias tuas non eas, et a voluptate tua avertere: si praestes animae tuae concupiscentiam ejus, faciet te in gaudium inimicis. » Omnem concupiscentiam carnalem nocivam esse ostendit Scriptura sacra. Unde in lege dicit: « Non concupisces domum proximi tui, nec desiderabis uxorem ejus. Non servum, non ancillam, non bovem, non asinum, nec omnia quae illius sunt (Exod. XX). Et alibi scriptum est: Concupiscentia avertit cor eorum (Dan. XIII). » De quo per Paulum dicitur: « Radix enim omnium malorum est cupiditas, quam quidam appetentes erraverunt a fide, et inseruerunt se doloribus multis (I Tim. VI). » Hinc et Joannes ait: « Nolite diligere mundum, neque ea quae 109.0887C| in mundo sunt. Si quis diligit mundum, non est charitas Patris in eo: quoniam omne quod est in mundo, concupiscentia carnis, et concupiscentia oculorum est, et superbia vitae, quae non est ex Patre, sed ex mundo est, et mundus transit, et concupiscentia ejus; qui autem facit voluntatem Dei, manet in aeternum (I Joan. II). » Qui enim voluptatibus operam dat, verendum illi est ne in illud propheticum ineidat, quo dicitur: « Corrupti sunt, et abominabiles facti sunt in voluntatibus suis (Psal. XIII). » Et alibi: « Voluptas habet poenam, et necessitas parit coronam; » qui enim praestat animae suae concupiscentiam, faciet eum in gaudium venire nequissimis hostibus, hoc est malignis spiritibus, qui semper interitum nostrum desiderant. Unde princeps 109.0887D| apostolorum ait: « Novit Dominus pios de tentatione eripere, iniquos vero in diem judicii cruciandos reservare (II Petr. II), » magis autem eos qui post carnem alteram in concupiscentia immunditiae ambulant, et quia concupiscentia non solum in luxuria et in deliciarum appetitu constat, sed etiam in ambitione primatus et amore obsequii popularis, ubi peccatum difficile devitatur. Ideo sequitur:
« Ne oblecteris in turbis, nec in modicis delecteris; assidua est enim commissio illorum. » Qui enim cautus non est in turbarum frequentatione, et se intermiscet populari conversationi, frequenter cogitur sive in verbo, sive in risu, sive in vanitate aliqua mandatorum Dei transgressionem facere, quae 109.0888A| tamen in turba conversanti non videtur grandis esse culpae, cum Scriptura dicat: « Omne verbum otiosum quod locuti fuerint homines, reddent rationem de eo in die judicii (Matth. XII). » Et alibi: « Risus, inquit, dolori miscebitur, et extremum gaudii luctus occupat (Prov. XIV). » Unde Dominus noster, qui venit in hunc mundum peccatores salvos facere, et omnia trahere ad seipsum (Matth. IX), ut nobis ostenderet solitudinem aliquando prodesse propter circumspectionem cordis nostri innovandam, scribitur fugere in desertum locum, et in monte solus orare, atque in nave conquiescere (Luc. V). Non quod illum aliquis laedere potuisset, aut aliquo crimine polluere (quem constat ab omni peccato immunem esse), sed ut nobis exemplum daret, qualiter 109.0888B| humanae vitae pericula possimus devitare.
CAPUT X. Quod ebriosus non ditabitur, et spernendo modica paulatim decidat: et quod mulieres et vinum apostalare faciant a Deo.
« Ne fueris mediocris in contentione ex fenore, et non est tibi in sacculo nihil, eris enim invidus tuae animae. » Haec sententia provocat nos ad misericordiae opera, ut non simus pigri in praestando proximis nostris beneficia terrena, quia non inde deerunt nobis solatia temporalia; imo si hoc facere negligentes fuerimus, animae nostrae non perspiciemus praeparare bona futura. Ubi temporalis eleemosyna remunerabitur mercede perpetua.
(CAP. XIX.) « Operarius ebriosus non locupletabitur, 109.0888C| et qui spernit modica, paulatim decidit. » Haec sententia ad superiora respicit, ubi dicitur: « Ne oblecteris in turbis, nec in modicis delecteris, quorum est assidua commissio. » Igitur in turba propter usum nequissimum non grande crimen esse putatur ebrietatis vitium, cui tamen adhaeret poenae omne flagitium, sicut in sequentibus demonstrabitur, ubi quae ebrietati succedunt mala, evidenter ostenditur; licet enim gulosis parvum crimen videatur esse nimia potatio, in detrimento tamen et amissione bonarum rerum, et in multiplicatione scelerum, tandem sibi sentiunt valde esse perniciosum, quod antea spernentes aestimaverunt esse modicum. Nam sequitur:
« Vinum et mulieres apostatare faciunt sapientes, et arguunt sensatos; et qui se jungit fornicariis, erit 109.0888D| nequam et putredo, et vermes haereditabunt illum, et extolletur in exemplum majus, et tolletur de numero anima ejus. » Vinum, inquit, et mulieres apostatare faciunt sapientes, et arguunt sensatos, ac si diceret, ebrietas ac fornicatio illos qui se sapientes in acumine ingenii et in subtilitate sensus aestimant, faciunt adversos et alienos a vera sapientia, et reprehensibiles esse ostendunt, eo quod praeter donum praecipuum sapientiae in stultitiam maximam devoluti sunt. Ut se fornicariis jungerent, propterea putredo et vermes futurae poenae sequentur illos, et malum exemplum posteris relinquentes de numero sanctorum tollentur, nec in eorum societate adnumerari merentur, quod bene expertus est Salomon, 109.0889A| qui postquam accepit a Deo multam sapientiam quasi flumen, deseruit Deum patrum suorum, et unctus est mulieribus alienigenis, quarum amore turpiter detentus, fana profana, et idola diversa eis fabricavit. Unde et laudem gloriae maximae perdidit. et non inter electos, sed inter apostatas computari promeruit (III Reg. XI). Haec juxta historiam dicta sint. Caeterum juxta allegoriam vinum haereticorum de quo in cantico Deuteronomii scriptum est: « Uva eorum uva fellis, et botrus amaritudinis (Deut. XXXII). » Furor draconum vinum eorum, et furor aspidum insanabilis, et fornicatio eorum nequissima, qua deserentes fidei veritatem juncti sunt daemoniis. Conversi in vaniloquium, et in hypocrisi loquentes mendacium. Dicentes se sapientes esse, stulti facti sunt; 109.0889B| horum cruciatus, ut cruciatus est scorpii cum percutit hominem, « et vermis eorum non moritur, nec ignis exstinguitur (Prov. I). » Unde notabiles facti, et omnibus abominabiles de terra Ecclesiae eradicantur, et de societate sanctorum in aeternum sequestrantur.
« Qui credit cito levis corde est et minorabitur, et qui delinquit in animam suam insuper habebitur. » Videndum est ne haec sententia contraria sit illi apostolicae sententiae, qua dicit de charitate: « Omnia credit, omnia sperat, omnia sustinet, charitas nunquam excidit (I Cor. XIII); » sed ibi perfectio bonae voluntatis, quae semper prompta est ad omne opus bonum; hic autem levitas animi describitur, quae semper mutabilis est, et statum firmitatis non habet. Unde alibi scriptum est: « Stultus ut luna mutatur. » 109.0889C| Qui ergo facilis est ad subvertendum, et prurientes aures habens a veritate auditum avertit, ad fabulas autem convertitur, hic minorabitur sensu et virtute, et delinquens in animam suam inter stultos deputabitur.
« Qui gaudet iniquitate denotabitur, et qui odit correptionem, minuitur vita. » Ille gaudet in iniquitate, qui non habet illam charitatem, de qua scriptum est: « Non gaudet super iniquitatem, congaudet autem veritati (Ibid.). » Et ipse denotabitur, quia per operationem pravam valde reprehensibilis demonstrabitur, et talis etiam, quia odit correptionem, et non vult converti ad melius, minuitur vita, quoniam carebit quiete sempiterna.
« Qui odit loquacitatem, exstinguit malitiam. » 109.0889D| Grave vitium est loquacitas, dicente Scriptura: « In multiloquio non effugies peccatum, et vir linguosus non dirigetur super terram (Prov. X). » Hinc et Jacobus apostolus ait: « Lingua quidem modicum membrum est, et magna exaltat. Ecce quantus ignis, quam magnam silvam incendit, et lingua ignis est universitas iniquitatis. Lingua constituitur in membris nostris, quae maculat totum corpus, et inflammat rotam nativitatis nostrae, inflammata a gehenna (Jacob. III). » Qui autem a multiloquio se continet, exstinguit malitiam superbiae et iniquitatis.
« Qui peccat in animam suam, poenitebit; et qui jucundatur in malitia, denotabitur. » Haec quidem sententia expositione non indiget, quia manifestum 109.0890A| est quod quicunque malis operibus animam suam polluit, in futuro poenitebit, quando omne peccatum justo judicio Dei punietur. Qui enim jucundatur malitia, denotabitur, quoniam hi qui laetantur cum male fecerint, et exsultant in rebus pessimis, justissimi judicis sententia damnabuntur, dicente ad eos ipso Domino: « Discedite a me omnes qui operamini iniquitatem, in ignem aeternum, ubi est fletus et stridor dentium (Psal. VI).
« Ne iteres verbum nequam et durum, et non minoraberis. » Verbum ergo nequam iterare est post fletum committere, quod rursum necesse sit flere. Iterat verbum nequam, et hoc defendere satagit, quod male locutus est, qui hoc quod malitiosa mente concepit, pessimo replicat facto: cujus est 109.0890B| certa minoratio, quia post pravum commissum nulla ejus paret emendatio. Unde Cain postquam iratus est contra fratrem suum, et eum occidere cogitavit, voce Dominica correptus est; sed quia sua corrigere noluit, et verbum malitiosum quod cogitatu conceperat, implevit facto, piaculi sui Domino retribuente justam recepit vindictam (Gen. IV).
CAPUT XI. Sapientia monet, sive amico seu inimico, propere non pandere secretum.
Amico et inimico noli narrare sensum tuum, et « si est tibi delictum, noli denudare; audiet enim te et custodiet te, et quasi defendens peccatum odiet te, et sic adhaerebit tibi semper. » Cautelam et 109.0890C| discretionem docet nos in omnibus habere, ut non aequaliter amico et inimico catholico et haeretico nostra pandamus occulta: quia inimicus perversum habens tractatum, licet per hypocrisin aliquando foris blandiatur, dolum tamen et decipulam in occultis nobis semper praeparat.
« Audisti verbum adversus proximum tuum? commoriatur in te fidens, quoniam non te disrumpet. A facie verbi parturit fatuus tanquam gemitus partus infantis. » Non aequaliter verbum prolatum recipit sensus sapientis et stulti, quia sapientis animum difficile commovebit verbum durum, stulti autem totum perturbat sensum. Ita ut gemitum doloris exprimat per actum nefandum. Unde scriptum est: « Non conturbat justum, quidquid acciderit ei; qui 109.0890D| autem perversi cordis est, non inveniet bonum (Prov. XVII). Sed cavendum est illi qui de firmitate cordis sui confidit, ne diutius verbi duri mentionem in corde habeat, quia serpentina suggestio, ubi introitum invenerit, virus nequitiae infundere non cessabit, et mentem invasam cito corrumpit.
« Sagitta infixa femori canis [Vulg., carnis], sic verbum in corde stulti. » Canis aliquando in bonam partem recipit significationem, aliquando vero in malam. In bonam ergo, ut est illud in Psalterio: « Convertentur ad vesperam, et famem patientur ut canes, et circuibunt civitatem (Psal. LVIII). » Quod significat doctores ex Judaeis legis Dei justitiam esurientes, post vesperam passionis Christi civitatem Ecclesiae solerti cura 109.0891A| circumire, et latratu praedicationis defendere. Hinc legimus in Evangelio, quod canes linxerint ulcera Lazari mendici (Luc. XVI). Canis vero ad malam partem vertit significationem, cum peccatorum exprimit sordes, ut est illud: « Sicut canis revertitur ad vomitum suum, sic stultus, qui iterat stultitiam suam (Prov. XXVI). » Sagitta infigitur femori canis, cum concupiscentia mala ex diabolica suggestione infigitur in corde peccatoris, qui merito stultus dicitur, quoniam quasi bos trahitur ad victimam, et non praevidebit sibi nec cavet aeterni interitus ruinam.
« Corripe amicum ne forte non intellexerit, et dicat, Non feci; aut si fecerit, ne iterum addat facere. Corripe proximum, ne forte non dixerit, et si 109.0891B| dixerit, ne forte iteret. » Salubris valde et discreta haec est doctrina, ut corripiamus, amicos nostros delinquentes cum omni patientia, quoniam aliquando peccatur per ignorantiam, aliquando per negligentiam, aliquando vero per contemptum et inobedientiam; sed si disciplina talibus adhibetur cum modestia, de praeteritis malis generat in eis verecundiam atque poenitentiam; de futuris vero exhibet diligentiam atque cautelam. Unde auditores suos Paulus admonet, dicens: « Fratres, si praeoccupatus fuerit homo in aliquo delicto, vos qui spiritales estis, instruite hujusmodi in spiritu lenitatis, considerans teipsum ne et tu tenteris; alter alterius onera portate, et sic adimplebitis legem Christi (Galat. VI).
« Corripe amicum: saepe enim fit commissio, et 109.0891C| non omni verbo credas; est qui labitur in lingua sua, sed non ex animo. Quis est enim qui non deliquerit in lingua sua. » Grandis distantia est inter eum qui peccat per simplicitatem vel ignorantiam, et eum qui per malitiam. Potest enim fieri, ut quis offendat in verbo malo, quod tamen ipse non suspicetur esse malum, ut est usus quotidiani otiosique sermonis, qui non ex dolo, sed ex levitate animi procedit; hujusmodi ergo verbum licet non careat delicto, tamen non adaequatur in noxa illi qui plenus est nequitia et dolo. Quis est enim qui non deliquerit in lingua sua? Non est enim homo super terram qui faciat bonum, et non peccet; sed illi de quibus scriptum est: « Linguis suis dolose agebant, venenum aspidum sub labiis eorum, quorum os maledictione 109.0891D| et amaritudine plenum est (Psal. XIII), si non conversi fuerint, et condignam poenitentiam de peccatis suis non egerint, mortis sententia eos manebit. Contritio enim et infelicitas est in viis eorum, et viam pacis non cognoverunt, nec habuerunt timorem Dei ante oculos eorum; propterea in caecitate cordis sui, et in iniquitatibus suis interibunt.
CAPUT XII. Sapientia monet prius corripere proximum ante comminationem, secundum praedicationem Evangelii.
« Corripe proximum antequam commineris; et da locum timori Altissimi, quia omnis sapientia timor Dei, et in illa timere Deum. » Hoc est quod 109.0892A| ante jam monuit, ut patientia et mansuetudo magis valeat in correptione fratrum, quam furor et duritia: quia inde datur locus timori Altissimi, et conversio a peccatis. Omnis enim sapientia est timor Dei, et in illa homo nihil discit nisi timere et honorare Deum. Unde et sequitur:
« In omni sapientia dispositio legis, et non est sapientia nequitiae disciplina, et non est cogitatus peccatorum prudentia. » Lex enim Domini sapientia divina disposita atque ordinata est, nec est in ea aliquid nequitiae nec aliqua peccatorum meditatio, sed tota sincera, tota veritate atque justitia plenissima. Unde scriptum est: « Justitia tua justitia in aeternum, et lex tua veritas. » Hanc apostolica pandit doctrina, et catholica per totum orbem tenet 109.0892B| Ecclesia; de illa vero quae huic contraria est, hoc est haereticorum doctrina, subsequenter dicitur:
« Est nequitia, et in ipsa exsecratio. » Nequitia enim haereticorum omnibus bonis et justis est exsecrabilis, et ipsam detestatur omnis religio Christiana: « Sermo enim eorum ut cancer serpit, et multum proficit ad impietatem: quorum societas perniciosa est, quoniam juxta Salomonem, « reliquerunt ducem pubertatis suae, et pacti Dei sui obliti sunt; inclinata est enim ad mortem domus eorum, et ad inferos semitae ipsorum. Omnes qui ingrediuntur ad eos, non revertentur, nec apprehendent semitas vitae (Prov. II). »
« Est insipiens qui minu tur sapientia. » Haec sententia quibusdam videtur ad superiora referri, 109.0892C| hoc est, ad haereticorum exsecrabilem nequitiam, quorum mens quantum captivata est errore, tantum procul recedit a veritate; sed quia sequens locus non de haereticis, sed de simplicibus, qui minus in Scripturarum scientia docti sunt, disputare videtur, potest non inconvenienter de talibus dici, quod sit insipiens qui minuitur sapientia, hoc est mysteriorum Dei caret intelligentia, quantum ad doctrinam pertinet; sed tamen non abest penitus a mandatorum Dei custodia; propterea consequenter dicit:
« Melior est homo qui minuitur sapientia, et deficiens sensu in timore, quam qui abundat sensu, et transgreditur legem Altissimi. » Multum ergo distat inter eum qui habet scientiam legis Dei in eruditione, 109.0892D| sed tamen non servat eam in operatione, et illum qui licet non habeat profundum intellectum, in timore tamen Dei quantum novit et potest recte vivendo conversatur. De illo ergo dicitur: « Servus qui scit voluntatem Domini sui, et non facit, vapulabit multis (Luc. XII). » De isto vero « qui non scit et non facit, vapulabit paucis (Sap. VI). De illo scriptum est: « Potentes potentiora tormenta patiuntur (Ibid.). » De isto quoque ita dicitur: « Exiguo concedetur misericordia. » De hoc et Jacobus apostolus ait: « Si quis auditor est verbi et non factor, hic comparabitur viro consideranti vultum nativitatis suae in speculo. Consideravit enim se et abiit, et sta tim oblitus est qualis fuerit. Qui autem perspexerit in legem perfectam libertatis, et permanserit in ea, 109.0893A| non auditor obliviosus factus, sed factor operis, hic beatus in facto suo erit (Jacob. I). »
« Est solertia certa et ipsa iniqua, et est qui emittit verbum certum, enarrans veritatem. » Modo incipit fidelium qui ambulant secundum veritatem, et hypocritarum qui cuncta ficte faciunt, enarrare differentiam, et exponere rationem. « Est, inquit, solertia certa, et ipsa iniqua: » hoc est, haereticorum versutia arte dialectica instructa, quae cuncta dolo agit, et pravo corde semper machinatur malum, et in omni tempore jurgia seminat; « et est qui emittit verbum certum, » hoc est, strenuitas sanctorum doctorum, quae recte verbum praedicat Evangelii, et fidei edocet veritatem: haec docendo et operando, regulam justitiae sectatoribus suis ostendit: illa quoque 109.0893B| semper quoscunque potest, per artis suae fallaciam seducere et decipere non desistit; haec iter rectum, illa devia pergit erroris; haec ad veram vitam, illa ad aeternam tendit perditionem.
« Est qui nequiter humiliat se, et interiora ejus plena sunt dolo; et est qui se nimium submittit a multa humilitate. » De illis vero qui se falso humiliant, et in cordis secreto pleni sunt dolo, qualiter cavendum sit, ipsa Veritas praemonuit, dicens: « Attendite a falsis prophetis, qui veniunt ad vos in vestimentis ovium, intrinsecus autem sunt lupi rapaces. » Igitur « a fructibus eorum cognoscetis eos (Matth. VII). » De his autem qui vere humiles fieri volunt, a se exemplum sumere praecepit, dicens: « Discite a me, quia mitis sum et humilis corde, et 109.0893C| invenietis requiem animabus vestris (Matth. XI). » Si ergo volumus Veritatis esse discipuli, a cordis radice verae humilitatis bonum primum sumendum est, et sic per ipsum bonorum operum exempla forinsecus praeparanda. Quid autem ficta humilitas faciat, sequens sententia ostendit.
« Et est qui inclinat faciem, et fingit se non videre quod ignoratum est; et si ab imbecillitate virium vetetur peccare, si invenerit tempus malefaciendi, malefaciet. » Sic enim haeretici, sic omnes hypocritae, licet speciem virtutum habitu et gestu extrinsecus simulent, tamen quia virtutem ejus intrinsecus non habent, in eo quod ad tempus sumunt firmiter manere non possunt; sed statim ut locum peccandi invenerint, quod prius sub velamento tegebant, 109.0893D| in propatulo declarando revelant: quod et sequens sententia probat.
« Ex visu cognoscitur vir, et ab occursu faciei cognoscitur sensatus. Amictus corporis, et risus dentium, et ingressus hominis enuntiant de illo. » Per indicia enim exteriora saepe deprehenditur interior affectus animi, et per gestum corporis demonstratur qualitas voluntatis. Unde est illud Evangelicum: « Non est arbor bona quae facit fructus malos, neque arbor mala faciens fructum bonum. Unaquaeque enim arbor ex fructu suo cognoscitur (Luc. VI). » Et item: « Bonus, inquit, homo de bono thesauro cordis sui profert bonum, et malus homo de malo thesauro profert malum. Ex abundantia 109.0894A| enim cordis os loquitur (Ibid.). » Sic et Apostolus, quae sunt indicia malarum quaeve bonarum voluntatum expressit, dicens: « Manifesta autem sunt opera carnis, quae sunt fornicatio, immunditia, luxuria, idolorum servitus, veneficia, inimicitiae, contentiones, aemulationes, irae, rixae, dissensiones, sectae, invidiae, homicidia, ebrietates, comessationes, et his similia: quae praedico vobis, sicut praedixi, quoniam qui talia agunt regnum Dei non consequentur: fructus autem Spiritus est charitas, gaudium, pax, patientia, longanimitas, bonitas, benignitas, fides, modestia, continentia, » etc. Sic ergo bonarum parborum ostenduntur boni fructus, et malarum mali, quoniam bona opera manifesta fiunt, et quae aliter se habent, abscondi non possunt.
109.0894B| « Est correptio mendax in ira contumeliosi, et est judicium quod non probatur esse bonum. » Hactenus servat tenorem, quem prius tenebat, disputans de falsa humilitate hypocritarum et haereticorum; quia mendax est eorum correptio doctrinae, et judicium falsum, quia sicut errant in fide et religione, sic titubant judiciorum suorum qualitate; nec potest esse bonum judicium, quod non bono geritur animo.
CAPUT XIII. Quod bonum sit arguere loquendo, quam tacendo dolos tenere per iram.
(CAP. XX.) « Quam bonum est arguere, quam irasci, et confitentem in oratione non prohibere! » Bonum est ergo omnia circumspecte et patienter 109.0894C| agere, quia ira viri justitiam Dei non operatur, et doctrina hominis per patientiam dignoscitur. Unde et superius ita admonuit: « Corripe proximum antequam commineris, et da locum timori Altissimi, ne forte per inquietudinem animositatis perdat in proximo fructum correptionis (Eccli. XIX), » « et confitentem, ait, in oratione noli prohibere. » Non est ille prohibendus, qui confitetur Deo in oratione sua; et laudat ipsum in ore suo, sed instruendus, ut rectae fidei et bonorum operum concordiam adhibeat, quia non est speciosa laus in ore peccatoris, sed « corde creditur ad justitiam, ore autem confessio fit ad salutem: » proinde Propheta dicit: « Benedic, anima mea, Domino, et omnia interiora mea nomen sanctum ejus (Psal. CX). » Et alibi: « Elevatio, 109.0894D| inquit, manuum mearum sacrificium vespertinum (Psal. CXL). »
« Concupiscentia spadonis devirginavit juvenculam, sic qui facit per vim judicium iniquum. » Probat exemplo quod superius protulerat verbo, ut bonum sit non irasci: quoniam sicut concupiscentia spadonis maculat quidem virginem, sed non generat sobolem, ita et violentia iniqua, simulat quidem judicium, sed non servat aequitatis modum.
« Quam bonum est correptum manifestare poenitentiam: sic enim effugies voluntarium peccatum. » Sicut prius prohibuit iracundiam praevalere in judicio, sic et nunc laudat, ut correptionem magistri sequatur poenitentia discipuli: ita quoque concupiscentia 109.0895A| opprimitur peccatum, et venia impetratur delicti. Unde Salvator in Evangelio Petro praecepit, dicens: « Si peccaverit in te frater tuus, vade, corripe eum inter te et ipsum solum: quod si poenitentiam egerit, lucratus eris fratrem tuum, » etc. (Matth. XVIII). Hinc et in Proverbiis Salomon ait: « Qui abjicit disciplinam, despicit animam suam; qui autem acquiescit increpationibus, possessor est cordis (Prov. XV). »
« Est tacens qui invenitur sapiens, et est odibilis qui procax est ad loquendum. » Hac sententia laudatur modestia boni viri, et vituperatur temeritas superbi, vel magis commendatur religiositas et prudentia boni catholici, et reprehenditur atque detestatur stultitia et procacitas haeretici; quia sicut 109.0895B| iste immoderato silentio ostendit sapientiam suam, sic et ille in loquacitate superflua manifestat stultitiam suam, sed quia taciturnitas aliquando procedit ex bono, aliquando vero ex malo, inde subjungitur:
« Est autem tacens non habens sensum loquelae, et est tacens sciens tempus aptum. » Sunt enim multi qui ideo tacent, quoniam non habent sensum et peritiam loquendi; sunt et alii qui non per insipientiam, sed per scientiam silent, observantes in loquendo horam apti temporis, quia « tempus est tacendi, et tempus loquendi; » nec omne tempus ad omnia aequaliter conveniens est. Unde et sequitur:
« Homo sapiens tacebit usque ad tempus. » Lingua itaque discrete frenanda est, non insolubiliter 109.0895C| obliganda, ut nimirum cum opportunum considerat, postposita censura silentii, loquendo quae congruunt, in usum se utilitatis impendat.
« Lascivus autem et imprudens non servabunt tempus. » Mos est semper prudentium, ut moderent sermones suos, et aptum tempus observent: stultorum vero ut nec locum, nec tempus, nec modum custodiant, sed totum spiritum suum impudenter proferant: quod saepissime haeretici et schismatici faciunt. Unde Apostolus Timotheum docet qualiter auditores suos instruat, « ne intendant fabulis et genealogis interminatis, quae quaestiones praestant magis quam aedificationem Dei, quae est in fide; finis autem praecepti est charitas de corde puro, et conscientia bona, et fide non ficta: quibus quidam 109.0895D| aberrantes conversi sunt in vaniloquium, volentes esse legis doctores, non intelligentes, neque quae loquuntur, neque de quibus affirmant (I Tim. I). » Quorum stultitiam adhuc redarguit Sapientia dicens:
« Qui multis utitur verbis, laedit animam suam; et qui potestatem sibi sumit injuste, odietur. » Multis utuntur verbis haeretici cum per eloquentiam humanam certant suam velare malitiam; qui sibi injustam usurpant potestatem, quoniam contra veritatem sentiendo non recte sibi usurpant magisterii dignitatem. Unde ipsi odibiles erunt, quia tam coram Deo quam etiam coram hominibus turpes et detestabiles fiunt; quorum doctrina et studium totum vertitur illis in detrimentum. Unde sequitur:
109.0896A| « Est processio in malis viro indisciplinato, et est inventio in detrimentum. » Sub lingua enim eorum labor est et dolor, sedent in occultis ut interficiant innocentem; quapropter tota machinatio dolosae inventionis eorum reputabitur eis in opprobrium sempiternum. Fiet enim mensa eorum coram ipsis in laqueum, et in retributionem et in scandalum.
« Est datum quod non est utile, et est datum cujus retributio duplex. » Datum quod non est utile, hoc est, cum homo eleemosynam tribuens expendit eam pro humano favore; et est iterum datum, cujus est retributio duplex, quando homo eleemosynam pro Dei amore et pro aeternae vitae desiderio facit; cui hic meritorum tribuitur honor, et in futura remuneratione gloria sequetur sempiterna. 109.0896B| Unde ipsa Veritas in Evangelio ait: « Nemo est, qui reliquerit domum, aut fratres, aut sorores, aut patrem, aut matrem, aut filios, aut agros propter me et propter Evangelium, qui non accipiat centies tantum nunc in tempore hoc cum persecutionibus, et in saeculo futuro vitam aeternam (Luc. XVIII); » cujus sententiae sensus talis est: Qui propter Evangelium Christi carnalia reliquerit, spiritalia bona recipiet, quae comparatione et merito sui ita erunt, quasi parvo numero centenarius numerus comparetur: quia nimirum a fratribus atque consortibus propositi sui, qui ei spiritali glutino colligantur, multo gratiorem etiam in hac vita recipiet charitatem, et in futuro praemia sempiterna.
« Est propter gloriam minoratio, et est qui humilitate 109.0896C| militate levavit caput. » Hic locus evangelico testimonio exponi videtur, ubi dicitur: « Omnis qui se exaltat, humiliabitur; et qui se humiliat, exaltabitur (Luc. XIV, XVIII). » Propter gloriam ergo minoratur homo, cum propter exaltationem cordis meritum virtutis illi decrescit; et ab humilitate levavit caput, cum post praesentem contritionem anima ejus gloria sublimatur aeterna.
« Est qui multa redimat modico pretio, et restituens ea septuplum. » Multa redimit modico pretio qui per confessionem humilitatis ab omni meretur resolvi delicto; « et restituit ea septuplum, » quando in vitiorum locum, copiosum inserit virtutum numerum. Nam, ut ait Apostolus, « ubi abundavit delictum, superabundavit et gratia: ut sicut regnavit peccatum 109.0896D| in mortem, ita et gratia regnet per justitiam in vitam aeternam per Jesum Christum Dominum nostrum (Rom. V). »
« Sapiens in verbo seipsum amabilem facit; gratiae autem fatuorum effundentur. » Sapiens in verbo est doctor catholicus, qui in doctrina sua seipsum amabilem facit, quando in testamentis divinis veritatem sequi non negligit; gratiae autem fatuorum, hoc est dogmata haereticorum, effundentur, nec ullo usui bono aptae erunt: de quo adhuc subditur:
« Datus insipientis non erit utilis tibi; oculi enim illius septemplices sunt. » Datus insipientis non erit utilis, quia doctrina haereticorum nulli est salubris; oculi enim illius septemplices sunt, quia intentio 109.0897A| voluntatis ejus variis nequitiis maculata est, quando ad nocendum semper exstat parata. Septenarius ergo numerus, qui propter divina charismata quae Isaias propheta in Spiritus sancti dono enumerat (Isa. XI) perfectioni consecratus est, idem econtra aliquando plenitudinem nequitiae significat, ut est illud in Evangelio, quod Salvator de Spiritu immundo ad tempus deserente hominem narravit, dicens: « Cum immundus spiritus exierit de homine, perambulat per loca inaquosa, quaerens requiem; et non inveniens dicit: Revertar in domum meam, unde exivi. Et cum venerit, invenit eam scopis mundatam, et tunc vadit et assumit septem spiritus nequiores se, et ingressi habitant ibi, et sunt novissima hominis illius pejora prioribus (Luc. V). »
109.0897B| « Exigua dabit et multa improperabit, et apertio oris illius inflammatio est. » Exigua dabit haereticus, hoc est, raro in tota doctrina sua veritatis indicia ostendit; et multa improperabit, quia in multiloquio suo plurima improperia erroris effundit, et apertio oris illius inflammatio est, quoniam sermo ejus nequitiam erroris in peccatoribus auditorum incendit.
« Hodie feneratur quis, et cras expetit; et odibilis homo hujuscemodi. » Haec sententia et instabilitatem haereticorum significare potest, qui violenter erroris sui assensum ab auditoribus suis extorquent. Unde et odibiles erunt tam coram Deo quam etiam coram hominibus; vel altiori sensu insinuat quod ille qui eleemosynam pauperi tribuit, et in praesenti vita retributionem quaerit, odibilem semetipsum coram 109.0897C| oculis divinae majestatis facit; docet enim manifeste in Evangelio ipsa Veritas, propter quid facienda sit eleemosyna, ita dicens: « Cum facis eleemosynam, nesciat sinistra tua quid faciat dextera tua (Luc. VI); » et item: « Nolite, inquit, thesaurizare vobis thesauros in terra, ubi aerugo et tinea demolitur, et ubi fures effodiunt et furantur. Thesaurizate autem vobis thesauros in coelo, ubi neque aerugo, nec tinea demolitur, et ubi fures non effodiunt, neque furantur (Luc. XIV). » Et alibi cuidam principi Pharisaeorum idem Dominus dixit: « Cum facis prandium aut coenam, noli vocare amicos tuos, neque fratres, neque cognatos, neque vicinos divites, ne forte et ipsi te reinvitent, et fiat tibi retributio; sed cum facis convivium, voca pauperes, debiles, 109.0897D| caecos, claudos, et beatus eris, quia non habent retribuere tibi (Luc. XIV): » retribuetur autem tibi in resurrectione justorum.
« Fatuo non erit amicus, et non erit gratia bonis illius. » Fatuus tam ille est qui spiritalis laboris praemium in hac vita non in futura quaerit, quam etiam haereticus, qui laudem humanam appetit, et gloriam quae a solo est Deo quaerere negligit; hujusmodi ergo hominibus amicus verus non erit, quia eorum stultitia verum amicum, qui secundum Deum amicus sit, habere nescit: et ideo labor eorum in coelesti regno retributionem non habebit, quia transitoriae vitae gaudia maxime quaesivit.
« Qui enim edunt panem illius, falsae linguae 109.0898A| sunt. » Quoniam qui communicant dogmati haereticorum, ipsi in fide et scientia mendaces fiunt; unde per errorem suum omnibus notabiles erunt, sicut sequens sententia probat.
« Quoties et quanti irridebunt eum? Neque enim quod habendum erat directo sensu distribuit, similiter et quod non erat habendum. » Idcirco enim detestabilis est haereticorum coetus, quoniam canonem divinum, et sacramenta quae in illo continentur ipse recto sensu non interpretatur, nec expositionem tractatuum suorum, quae nulli est necessaria, catholico sensu proferunt; et ideo praedicatio eorum simul et societas omnino est devitanda.
« Lapsus falsae linguae quasi qui in pavimento cadens, sic casus malorum festinanter veniet. » 109.0898B| Sicut enim in planitie pavimenti, ubi offendicula non sunt, frustra quis cadit, sic haereticorum sensus propria nequitia excaecatus, in semita veritatis, quae lucidior sole est, nequidquam titubat, et casum invenit; quid autem eis ruinam pariat, continuus sermo palam insinuat.
« Homo ingratus quasi acharis. » Quia ergo ingratus est haereticus, excellentis ingenii dolo, quod percepit ex munere divino, magis elegit suum errorem condere quam divinam traditionem in Scriptura sacra servare; ideo sine gratia Spiritus sancti deviando demonstrat se auditoribus suis semper amarum et noxium esse. Acharis enim interpretatur amarus, sive sine gratia; et merito ipse dicitur amarus, qui non meruit divina gratia fieri repletus.
109.0898C| « Fabula vana in ore indisciplinatorum assidua erit. » Bene ergo doctrina haereticorum, quam nefando ore garriunt, fabula nuncupatur, quia vanitatem omni modo sequitur. Unde Apostolus hujusmodi doctrinam respuens ad Timotheum scribens, ait: « Sicut rogavi te, ut remaneres Ephesi cum irem in Macedoniam, ut denuntiares quibusdam ne aliter docerent, neque intenderent fabulis et genealogiis interminatis: quae quaestiones praestant magis quam aedificationem Dei, quae est in fide (I Tim. I). » Et rursum: « Ineptas, inquit, et aniles fabulas devita: exerce autem teipsum ad pietatem. Nam corporalis exercitatio ad modicum utilis est: pietas autem ad omnia utilis est, promissionem habens vitae quae nunc est, et futurae (I Tim. IV). » Nam quia undique perversorum 109.0898D| sermo reprobabilis exstat, inde adhuc subditur:
« Ex ore fatui reprobabitur parabola; non enim dicit illam in tempore suo. » Fatuus est ergo Judaeus, qui caeremonias legis temporibus gratiae necessarias esse docet, circumcisionem videlicet, neomenias, et sabbata, et hostias pecudum, et ea sub allegorica expositione juxta sensum suum interpretando asserit habenda, « cum finis legis Christus sit ad justitiam omni credenti. » Fatuus est et philosophus, qui humana ratiocinatione aestimat se omnia posse comprehendere, vertitque doctrinam suam disputando juxta elementa mundi, et non secundum veritatem, quae est in Christo Jesu. Fatuus est et 109.0899A| haereticus, qui falsis argumentis et sophisticis locutionibus conatur destruere doctrinam Evangelii, et veritatem catholicae fidei. Horum ergo omnium reprobabitur parabola, hoc est argumentatio falsa, quae, lucescente per Christum ubique veritate, umbram legis veteris et figmenta falsa in Ecclesiam introducere volunt.
« Est qui vetatur peccare prae inopia, et in requie sua stimulabitur. » Superius reprehendit falsitatem haereticae doctrinae, nunc similiter vituperat intentionem voluntatis perversae; sunt enim tales, qui licet aliquando propter eventum aliquem non possint peccatum perpetrare in facto, tamen nunquam volunt quiescere a malo desiderio, quos parum juvat forinsecus captivatos teneri versutia et dolo.
109.0899B| « Est qui perdit animam suam prae confusione, et ab imprudenti persona perdet eam: personae autem acceptione perdet se. » Ille animam suam prae confusione perdit, qui timens transitoriam potestatem istius mundi, non audet profiteri veritatem Evangelii. Manifeste enim ipse Dominus dicit: « Qui me erubuerit et meos sermones, hunc filius hominis erubescet cum sederit in majestate sua. » Et item: « Nolite, inquit, timere eos qui occidunt corpus, animam autem non possunt occidere; sed potius eum timete, qui potest animam et corpus perdere in gehennam (Luc. IX). »
CAPUT XIV. Usitatam rem loquitur, quia multi sunt qui prae confusione promittunt amico, et gratis eum suis labiis acquirunt inimicum.
« Est qui prae confusione promittit amico, et lucratus est eum inimicum gratis. » Est quaedam pars hominum, quae in usu habet plura aliis promittere, sed pauca propter parcitatem solet reddere, unde hujusmodi eos, quos poterant non promittendo habere amicos, in promissione mentiendo gratis lucrati sunt inimicos.
« Opprobrium enim nequam in homine mendacium, et in ore indisciplinatorum assidue erit. » Non enim parvum vitium est mendacium, sed inter praecipua vitia enumeratur. Unde in Decalogo legis scriptum est: « Ne falsum testimonium dicas (Exod. XX); » et alibi: « Os, inquit, quod mentitur occidit animam (Deut. V). » Ejus quoque assiduitas valde est 109.0899D| vituperabilis et perniciosa. Unde et sequitur:
« Potior fur quam assiduitas viri mendacis, perditionem autem ambo haereditabunt. » Non excusat furem quasi sit sine peccato, sed in ejus comparatione aggravat assiduitatem mendacii: sicut in Ezechiele propheta, fornicatio Hierusalem comparata fornicationi Samariae, sceleratior invenitur (Ezech. XVI); sed tamen ambae dignae sunt morte. Et in Evangelio peccatum Judae comparatum peccato Sodomorum propensius esse ipsius Domini ore pronuntiatur; quibus tamen ambabus in judicio condignae retributiones poenarum reservantur (Matth. X). Mystice autem fures Judaei possunt intelligi, quibus per Paulum dicitur: « Qui praedicas non furandum, 109.0900A| furaris (Rom. II); » et haeretici mendaces, quorum facinus eo propensius est Judaeorum facinore, quo post perceptam gratiam baptismatis, et indumentum tunicae Christi quo induebantur, ad apostasiam redierunt, et spiritui gratiae calumniam fecerunt; sed utrorumque reatus perditionem aeternam, si sine poenitentia obierint, inveniet.
« Mores hominum mendacium sine honore, et confusio illorum cum ipsis sine intermissione. » Ergo mores haereticorum perversi, non sunt digni coelesti honore, sed perpetua inferni confusione: quae cum ipsis sine intermissione permanet in perpetua damnatione.
CAPUT XV. Verbum parabolarum.
109.0900B| « Sapiens in verbis producet seipsum, et homo prudens placebit magnatis. » Sapiens semetipsum prodet in verbis, quando prudentiam mentis demonstrat in bene dictis. Quod ipsa Veritas in Evangelio ostendit, dicens: « Bonus homo de bono thesauro cordis sui profert bonum, et malus homo de malo thesauro profert malum: ex abundantia enim cordis os loquitur (Luc. VI); et homo prudens magnatis placebit, quia sanctis doctoribus placet devotio discipulis bene obedientis, cujus merita pariunt sibi mercedem vitae aeternae, sicut sequens sententia declarando insinuat.
« Qui operatur terram suam, inaltabit acervum frugum; et qui operatur justitiam, ipse exaltabitur. » Ille ergo operatur terram suam, qui carnem suam 109.0900C| evangelico exarans vomere facit eam plurimarum virtutum fructus gignere, et justitiae operibus deservire. Cujus opera paterfamilias in futura examinatione collaudans coelesti honore condigne remunerat, dicens: « Euge, serve bone et fidelis, quia super pauca fuisti fidelis, super multa te constituam, intra in gaudium Domini tui (Luc. IX). »
« Qui vero placet magnatis, effugiet iniquitatem. » Hoc est quod superius dixit, « Homo prudens placebit magnatis; » in eo enim placet devotus discipulus bonis magistris, quod fugere certat omnem maculam iniquitatis. Unde per psalmistam dicitur: « Beati immaculati in via, qui ambulant in lege Domini (Psal. CXVIII); » et item: « Beatus vir qui timet Dominum, in mandatis ejus cupiet nimis: potens 109.0900D| in terra erit semen ejus. Gloria et divitiae in domo ipsius, et justitia ejus manet in saeculum saeculi (Psal. CXI). »
« Xenia et dona excaecant oculos judicium; et quasi mutus in ore avertit correptiones eorum. » Quod enim dona et pecuniae judicia judicum ab aequitatis tramite de via iniquitatis avertant, multis in locis sacra Scriptura praecepit, dicens: « Judices et magistros constitues in omnibus portis tuis, quas Dominus Deus tuus dederit tibi per singulas tribus tuas, ut judicent populum justo judicio, nec in alteram partem declinent. Non accipies personam nec munera, quia munera excaecant oculos sapientium, et mutant verba justorum. Juste quod justum est 109.0901A| persequeris, ut vivas et possideas terram, quam Dominus Deus tuus dederit tibi (Deut. XVI). » Quasi mutus in ore avertit correptiones pecuniarum amator, quia hoc silet propter illas quod dicendum erat aut hoc dicit, quod reticendum fuerat: quorum utrumque inutile est in judicio, ubi omnino regnare debet veritas et praevalere justitia. Quod sequens sententia etiam sub exemplo probat.
« Sapientia absconsa et thesaurus invisus, quae utilitas in utrisque? Melior est qui celat insipientiam suam, quam qui abscondunt sapientiam suam. » Sicut nulla utilitas est thesaurorum, qui in terra defossi hominum latent agnitionem et aspectum, sic et sapientia indiscrete occultata possessoribus suis nullum affert fructum, imo maximum detrimentum; 109.0901B| proinde Dominus, quando in Evangelio laudavit servum, qui negotiando multiplicavit pecuniam Domini sui, praemium condignum illi restituit; servum nequam, qui acceptum talentum sudario ligando abscondit 109.0902A| in terra, multum objurgavit, rependens illi meritam poenam: Idcirco « melius est hominibus (sicut hic scriptum est) ut occultent insipientiam suam, » ne eam proferentes non nulla generent delicta, quam ut abscondant sapientiam suam, per quam recte praedicando et bene vivendo possent aliis ad salutem prodesse, et sibi praeparare in regno coelesti mercedem perpetuam, in die videlicet judicii, quando « recipiet unusquisque prout gessit sive bonum sive malum: » admonendi namque sunt, qui cum praedicare utiliter possint, immoderata tamen humilitate refugiunt, ut ex minori consideratione colligant, quantum in majoribus rebus delinquant. Si enim indigentibus proximis ipsi quas haberent pecunias absconderent, adjutores procul dubio calamitatis exstitissent: 109.0902B| quo igitur reatu constringantur aspiciant, qui dum peccantibus fratribus verbum praedicationis subtrahunt, morientibus mentibus vitae remedia abscondunt.
LIBER QUINTUS. CAPUT PRIMUM. Sapientia docet unum hominem in omnibus, et omnes in uno: non adjiciendum esse peccatum super peccatum, sed orandum Deum ut auxilium praebeat. 109.0901|
(CAP. XXI.) Fili, peccasti? non adjicias iterum; 109.0901C| « sed et de pristinis deprecare, ut tibi dimittantur. » Salubre dat consilium, ut quia peccavimus (non est enim homo super terram qui faciat bonum, et non peccet) non iteremus peccata, sed de pristinis condignam poenitentiam agentes deprecemur Deum, quatenus dimittat nobis misericorditer quod nos per fragilitatem nostram commisimus nequiter.
« Quasi a facie colubri fuge peccata; et si accesseris ad illa, suscipient te. » Coluber enim ille antiquus, qui semper colit umbras peccatorum, et regnat in filiis tenebrarum, interitum nostrum sine cessatione desiderat, et suggerit nobis opera facinorosa; ipse omnino nobis fugiendus est, quia si accesserimus ad illum consentiendo suggestionibus ejus, suscipiet nos ad inferni tartarum secum ducendos, 109.0901D| quatenus tormentorum ejus simus participes, et damnationis consortes. Unde adhuc de ferocitate ejus loquens, addit: « Dentes leonis dentes ejus, interficientes animas hominum. » In Scriptura ergo sacra leo aliquando in bonam partem accipitur, aliquando vero in malam: quoniam leo dicitur Christus, et e contrario leo dicitur diabolus; sed leo Christus propter fortitudinem, ut est illud Joannis: « Ecce vicit leo de tribu Juda, radix David, aperire librum, et solvere septem signacula ejus (Apoc. V). » Item leo diabolus propter saevitiam: de quo Petrus scribens ad credentes, ait: » Sobrii estote et vigilate in orationibus: quia adversarius vester diabolus tanquam leo rugiens circuit quaerens quem devoret: cui resistite fortes in fide (I Petr. V): » 109.0902B| ipse enim interficit hominum animas, quia peccati laqueo captas aeterna morte efficit reas.
« Quasi romphaea bis acuta omnis iniquitas: plagae illius non est sanitas. » Bis acuta romphaea hominis iniquitas, inde dicitur quod utrique substantiae 109.0902C| ipsius, corporali videlicet et spiritali generet mortem: quia ignis gehennae tam corpus quam etiam animam post diem judicii excruciaturus est; cujus plagae non est sanitas; quia postquam homo sine poenitentiae remedio de hac vita exierit, et illuc justo Dei judicio damnatus fuerit, sine fine ibi ardebit. Unde ipsis peccatoribus in extremo examine dicitur: « Ite in ignem aeternum, qui praeparatus est diabolo et angelis ejus; et ibunt impii in supplicium aeternum, justi autem in vitam aeternam (Matth. XXV). » Sed quia opportunitas loci se attulit, ut de irremissibili peccato aliquid dicamus, placuit nobis ex verbis sancti Augustini aliqua ponere, qui in sermone ad populum, ubi exposuit quae sit irremissibilis blasphemia in Spiritum sanctum, ita ait: Primo 109.0902D| ergo in nos ad accipiendam vitam aeternam, quae in novissimo dabitur, de bonitate Dei munus venit ab initio fidei, remissio peccatorum: per quod beneficium eruimur de potestate tenebrarum, et princeps hujus mundi mittitur foras fide nostra, qui operatur in filiis infidelitatis, nulla vi alia, nisi societate et obligatione peccati. In Spiritu enim sancto, quo in unum Dei populus congregatur, ejicitur spiritus immundus, qui in seipsum dividitur. Contra hoc donum gratuitum, contra istam Dei gratiam loquitur cor impoenitens. Ipsa ergo impoenitentia est Spiritus blasphemia, quae non remittetur neque in hoc saeculo, neque in futuro. Contra enim Spiritum sanctum, quo baptizantur quorum peccata omnia dimittuntur, et quem accepit Ecclesia, ut cui 109.0903A| dimiserint peccata, dimittantur ei, verbum valde malum et nimis impium, sive cogitatione, sive etiam lingua sua dicit, quem patientia Dei cum ad poenitentiam adducat, ipse secundum duritiam cordis sui et cor impoenitens, thesaurizat sibi iram in die irae et revelationis justi judicii Dei, qui reddet unicuique secundum opera ejus (Rom. II). Haec ergo impoenitentia (sic enim uno aliquo nomine possumus utcunque appellare blasphemiam, et verbum contra Spiritum sanctum, quod remissionem non habet in aetertum) haec, inquam, impoenitentia, contra quam clamabat et praeco et judex dicentes: « Poenitentiam agite, appropinquavit enim regnum coelorum (Matth. III); contra quam Dominus os evangelicae oraedicationis aperuit, et contra quam ipsum Evangelium 109.0903B| in toto orbe praedicandum esse praedixit, ubi postea quam resurrexit a mortuis, ait discipulis suis: « Oportebat Christum pati, et resurgere a mortuis tertio die, et praedicari in nomine ejus poenitentiam et remissionem peccatorum per omnes gentes, incipientibus ab Hierusalem (Luc. XXIV): » haec omnino impoenitentia non habet remissionem, neque in hoc saeculo, neque in futuro; quia poenitentia impetrat remissionem in hoc saeculo, quae valet in futuro. Sed ista impoenitentia vel cor impoenitens, quandiu quisque in hac carne vivit, non potest judicari. De nullo enim desperandum est, quandiu patientia Dei ad poenitentiam adducit, nec de hac vita rapit impium, « qui non vult mortem impii sed magis ut convertatur et vivat. » Paganus 109.0903C| est hodie: unde scis utrum sit futurus crastino Christianus? Judaeus infidelis est hodie: quid si cras credet in Christum? Haereticus est hodie: quid si cras sequetur catholicam veritatem? Schismaticus est hodie: quid si cras amplectetur catholicam pacem? Quid si isti, quos in quocunque genere erroris notas, et tanquam desperatissimos modo damnas, antequam finiant istam vitam, agant poenitentiam, et inveniant veram vitam? Quisquis universa sua vita, quam in ista gerit carne, quantalibet longitudine protendatur, quaecunque verba vel ore vel sola cogitatione locutus fuerit corde impoenitenti, contra remissionem peccatorum, quae fit in Ecclesia, verbum dicit contra Spiritum sanctum. Si ergo (inquit) et Pater et Filius et Spiritus sanctus peccata dimittunt, cur 109.0903D| illa impoenitentia quae nunquam dimittetur, tantummodo ad Spiritus blasphemiam dicitur pertinere tanquam ille, qui hoc impoenitentiae peccato fuerit obligatus, dono sancti Spiritus resistere videatur, quod eo dono fiat remissio peccatorum? Inter caetera haec ita dicuntur, ut tamen inseparabilis intelligatur operatio Trinitatis. Ita ut cum operatio Patris dicitur, non eam sine Filio et Spiritu sancto operari intelligatur, cum operatio Filii, non sine Patre et Spiritu sancto; et cum operatio Spiritus sancti, non sine Patre et Filio: quod satis notum est recte credentibus, vel etiam ut possunt intelligentibus, et illud ideo dictum esse de Patre, « ipse facit opera, » quod ab illo sit origo etiam operum, a quo est existentia 109.0904A| cooperantium personarum; quia et Filius de illo natus est, et Spiritus sanctus principaliter de illo procedit, de quo natus est Filius, et cum quo illi communis est idem Spiritus. Hinc est quod Dominus Jesus in Spiritu sancto daemones ejecit; neque enim hoc et solus implere non poterat, atque illum in adjutorium tanquam huic operi non sufficiens assumebat: sed spiritum divisum in semetipsum, eo Spiritu congruebat expelli, quem Pater et Filius non divisum in semetipsum communiter habent. Sic et peccata, quia praeter Ecclesiam non dimittuntur, in eo Spiritu dimitti oportebat quo in unum Ecclesia congregatur. Denique si quemquam extra Ecclesiam suorum poeniteat peccatorum, et hic tanti peccati quod alienum est ab Ecclesia Dei 109.0904B| cor impoenitens habeat, quid ei prodest illa poenitentia, cum isto solo verbum dicat contra Spiritum sanctum, quo extraneus est ab Ecclesia, quae accepit hoc donum ut ea in Spiritu sancto fiat remissio peccatorum? quam remissionem cum Trinitas faciat, proprie tamen ad Spiritum sanctum intelligitur pertinere. Ipse enim est Spiritus adoptionis filiorum, in quo clamamus: « Abba, Pater, » ut ei possimus dicere, « dimitte nobis debita nostra. » Quisquis igitur reus fuerit impoenitentiae contra Spiritum, in quo unitas et societas communionis congregatur Ecclesiae, nunquam illi remittetur; quia hoc sibi clausit, ubi remittitur: et merito damnabitur cum spiritu qui in seipsum divisus est, divisus et ipse contra Spiritum qui in seipsum divisus non est. Item inter caetera. 109.0904C| Ut de blasphemia Spiritus haec sententia diceretur, causa exstitit ex commemoratione spiritus immundi, qui in seipsum divisus est. Dictum enim erat de Domino, quod in principe daemonum ejecerat daemones. Ubi ipse Dominus ait in Spiritu sancto se ejicere daemones, ut Spiritus, qui non est in se divisus eum qui in se divisus est vincat atque ejiciat. Ille autem homo in ejus perditione remaneat, qui in hujus qui in se divisus non est, pacem per impoenitentiam transire detrectat. Hoc enim Marcus ita narrat: « Amen dico vobis, quoniam omnia dimittentur filiis hominum peccata et blasphemiae quibus blasphemaverint: qui autem blasphemaverit in Spiritum sanctum, non habebit remissionem in aeternum, sed reus erit aeterni delicti (Marc. III). » Haec verba Domini 109.0904D| cum dixisset, sua deinde conjungit, dicens: « quoniam dicebant: Spiritum immundum habet: » ut ostenderet hinc fuisse exortam causam, ut hoc diceret, quod dixerunt eum in Beelzebub principe daemoniorum daemones pellere. Non quia ipsa esset blasphemia, quae non remittetur, cum et haec remittatur, si recta poenitentia consequatur: sed quod hinc, ut dixi, causa exstitit, ut a Domino illa sententia proferretur, facta mentione spiritus immundi, quem adversus seipsum Dominus divisum ostendit, propter Spiritum sanctum, qui non solum adversum se divisus non est, sed etiam quos colligit efficit indivisos. Nam et si quisquam ita sit contrarius veritati, ut Deo loquenti non in prophetis, sed in unico 109.0905A| Filio (cum propter nos eum, ut nobis in eo loqueretur filium hominis esse voluit) reluctetur, remittetur ei, cum poenitendo conversus fuerit ad Dei bonitatem: qui cum mortem impii nollet, quantum ut revertatur et vivat, dedit Ecclesiae suae Spiritum sanctum, ut cuicunque in eo peccata dimitteret, dimitterentur, ei. Qui vero huic dono exstiterit inimicus, ut non illud per poenitentiam petat, sed ei per impoenitentiam contradicat, fit irremissibile; non quodcunque peccatum, sed contempta vel etiam oppugnata ipsa remissio peccatorum. Atque ita dicetur verbum contra Spiritum sanctum, cum ex dispersione ad congregationem nunquam venitur, quae ad remittenda peccata accepit Spiritum sanctum.
« Objurgatio et injuriae annullabunt substantiam: 109.0905B| sic substantia superbi eradicabitur; et domus quae nimie locuples est annullabitur superbia. » In alia editione legitur, « Objurgatio et injuriae annullabunt substantiam. » Juxta historiam facilis est sensus: quia ubi contentiones et injuriae excrescunt, ibi minuetur et decrescet substantia, et tota domus, possessione annullata, deficiet discordantium superbia. Inter superbos enim semper jurgia sunt; ubi autem praevalet hominum dissensio, ibi continuo sequetur rerum suarum defectio. Unde quidam sapientium interrogatus de lapsu potentissimi regni, quare tam cito ceciderit, respondit: Concordia res minimae crescunt, discordia autem maximae dissolvuntur. Juxta allegoriam vero omnis constructio haereticae pravitatis et multiplex eorum error innitens argumentis variis 109.0905C| et syllogismorum conclusionibus idcirco annullabitur, et ad nihilum redigetur, quia veritatem catholicae fidei et unitatem pacis sanctae Ecclesiae sequi noluerunt.
« Deprecatio pauperis ex ore usque ad aures ejus perveniet, et judicium festinato adveniet illi. » In psalmo scriptum est: « Desiderium pauperum exaudivit Dominus (Psal. IX), » desideria cordis eorum exaudivit auris tua. Et in Evangelio Dominus, ubi narravit de vidua, quae pro defensione sua clamabat ad judicem iniquitatis, postea subjunxit, dicens: « Audite quid judex iniquitatis dicit: Deus autem non faciet vindictam electorum suorum clamantium ad se die ac nocte, et patientiam habebit in illis. Dico autem vobis, quia cito faciet vindictam illorum 109.0905D| (Luc. XVIII). » Ex ore enim pauperis deprecatio ad aures judicis veniet, quia anxietas Ecclesiae, quam habet in diversis tribulationibus, perveniet ad aures piissimi judicis, et ipse eam ab omnibus tribulationibus suis eripiet, omnesque hostes ejus dignis poenis subjiciet
« Qui odit correptionem, vestigium est peccatoris; et qui timet Deum, convertetur ad cor suum. » Qui non vult se corrigere a peccatis, et odit correptionem admonitoris, ipse indicium praebet in se nequitiae sui seductoris, quoniam malignus induravit mentem ejus, ne crederet et obaudiret veritati. Nam qui timorem Dei habet in semetipso, convertit cor suum ad audienda et implenda praecepta legis divinae.
109.0906A| « Notus a longe potens lingua audaci, et sensatus scit labi se ab ipso. » Manifestatur ergo praesumptio haeretica in lingua temeraria, qua loqui praesumit adversus Deum iniquitatem; sed cautela hominis religiosi et fidelis observat se, ne in ejus errorem cadat.
« Qui aedificat domum suam impediis alienis, quasi qui colligat lapides suos in hieme. » Hanc sententiam possumus dupliciter intelligere, ut aut juxta allegoriam significet haereticum, qui testimonia divinarum Scripturarum a sensu pravo omnino aliena congregat in unum, ad confirmationem erroris sui, frustra laborare: quia vindicta ultionis justae dissolvetur duritia actionis nefandae; aut secundum tropologiam avarum raptorem, qui ex alienis rebus sua 109.0906B| lucra studet augere, omnibus bonis vacuum in die judicii pro malo opere suo valida tormenta luere.
CAPUT II Quod stuppa collecta synagoga sit peccantium, et haereticorum conventicula, ut et zizaniorum fascisculi exurendi.
« Stuppa collecta synagoga peccantium, et consummatio illorum flamma ignis. » Comparat rei fragili peccatorum synagogam, ut ostendat ejus vilitatem et velocissimum interitum; quia sicut stuppae collectio igne adhibito facile conflagrat, ita peccatorum coetus in futura vindicta sine mora disperiet.
« Via peccantium complanata lapidibus, et in fine illorum inferi et tenebrae et poenae. » Reddit causam quare velox sit malorum perditio, quia via, id 109.0906C| est, vita illorum praesens, per quam ad remunerationem futuram tendebant, plena fuit doloribus et duris peccatorum operibus. Unde et in fine illorum succedunt eis inferni et tenebrae et poenae, quibus merito excruciabuntur in aeternum. E contrario vero justus ab his omnibus se observat, et ad coelestem retributionem se praeparat. Unde et sequitur:
« Qui custodit justitiam, continebit sensum ejus. Consummatio timoris Dei, sapientia. » Qui ergo custodit « justitiam, » servabitur ab illa, et in fine illum sequetur aeterna gloria: quia consummatio bonae voluntatis ejus, quam in divino timore habuit, creatoris sui agnitione et contemplatione remunerabitur.
« Et sensus ejus non erudietur, qui non est sapiens 109.0906D| in bono. Est autem insipientia, quae abundat in malo; et non est sensus, ubi abundat amaritudo. » His quippe sententiis confunditur error haereticorum, quia eorum sensus, quem habent in Scripturarum sacrarum meditatione, non est salubris scrutantibus eum; vel potius non est sensus dicendus, ubi abundat nequitia et dolus; quia Dominus creavit hominem rectum, et ipsi immiscuerunt se infinitis quaestionibus.
« Scientia sapientis tanquam inundatio abundabit, et consilium illius sicut fons vitae permanet. » Quisquis a Deo donum verae sapientiae percipit, ipse multiplicibus doctrinarum et virtutum fructibus abundabit, quia in illo replebitur illa Dominica sententia 109.0907A| qua dicit: « Qui biberit aquam quam ego dabo ei, fiet in eo fons aquae salientis in vitam aeternam (Joan. IV). » Et item: « Qui sitit, inquit, veniat ad me, et bibat: et de ventre ejus fluent aquae vivae (Joan. VII). »
« Cor fatui quasi vas confractum, et omnem sapientiam non tenebit. » Mens ergo stulti haeretici quasi vas confractum est, quia malitiae stimulis undique est perforatum, nec jam habilis est ad usum sapientiae, quia virtutem ejus, quae sincera et pura est, propter sui foeditatem continere non potest. Unde dicit: « omnem sapientiam non tenebit, » quia Spiritus sanctus disciplinae effugiet fictum; « et in malevolam animam non introibit sapientia. »
« Verbum sapiens quodcunque audierit inscius 109.0907B| laudabit, et ad se adjiciet: audiet luxuriosus et displicebit illi, et projiciet illud post dorsum suum. » Insicum appellat humilem auditorem et intentum meditatorem verbi Dei, qui sitit cum propheta et appetit, ut perveniat ad praesentiam et agnitionem Domini sui; hic secundum saeculum est stultus, secundum Deum vero ad discendum studiosus: « quia filii hujus saeculi prudentiores sunt filiis lucis in generatione sua. » Talis ergo quodcunque verbum sapiens audierit, laudabit, amabit, et in suam mentem recondere festinabit. E contra vero luxuriosus et amator voluptatum saeculi, cum audierit verbum Dei, displicebit illi, et projiciet post dorsum suum, hoc est, in irritum ducit, nec ipsum opere implere contendit.
109.0907C| « Narratio fatui, quasi sarcina in via; nam in labiis sensati invenietur gratia. » Doctrina ergo haeretici cunctis sanum sapientibus onerosa est in via hujus saeculi, quia nulli usui apta, sed omnibus bonis est contraria. In labiis ergo sensati invenietur gratia, quia in verbis doctoris catholici reperitur sana praedicatio et gratia Spiritus sancti.
« Os prudentis quaeritur in Ecclesia, et verba illius cogitabunt in cordibus suis. » Hoc est, doctrina catholici praedicatoris quaeritur in populo Dei, et devoti auditores verba illius retractando cogitant in cordibus suis, quatenus ea recte intelligendo et bene vivendo compleant actionibus piis.
« Tanquam domus exterminata, sic fatuo sapientia, et scientia insensati inenarrabilia verba. » Domus 109.0907D| exterminata bene potest dici haereticorum synagoga, ubi recti et catholici sensus spernitur sapientia. Propterea scientiae illorum sunt inenarrabilia verba, quia multiplicibus erroribus sunt obnoxia; non enim docent, quod veritas habet, sed quod fallaciter eorum finxit nequitia
« Compedes in pedibus stulto doctrina, et quasi vincula manuum supra manum dextram. » Verbum enim vitae, quod liberat a morte animas fideles, obligat compede animas errantes, quia gressibus eorum, quibus incedunt in via iniquitatis, contradicit, et dextrae eorum, hoc est operibus pravis vincula injicit, quando actiones eorum damnando fortiter reprehendit.
CAPUT III. Sapientia ostendit risum culpam esse, non gaudium: quia gaudium a Deo est.
« Fatuus in risu exaltat vocem suam, vir autem sapiens vix tacite ridebit. » Homini prudenti temperantia in omnibus bene convenit, quam fatuus verbo et moribus omnino servare nescit. Juxta aliorum autem sensum, stultus haereticorum coelus plausibili operatione per rhetoricam artem docendo auditorum favorem quaerit, sed ordo sanctorum doctorum ita jucunditatem locutionis suis intermiscet doctrinis, ut tamen a veritatis tramite, et evangelicis nullo modo aberret disciplinis. Unde et sequitur:
« Ornamentum aureum prudenti doctrina, et quasi 109.0908B| brachiale in brachio dextro. » Ergo qui aurum sapientiae splendorem et mysticum divinae legis sensum significat, quasi ornamentum aureum est prudenti doctrina, cum praedicatio illius divina illustratur sapientia; et quasi brachiale in brachio dextro, cum universa opera sua et totam vitam suam virtutum circumdat disciplina; nec enim aliud docere aut agere novit, nisi quod norma aequitatis et justitiae dictat regula
« Pes fatui facilis in domum proximi; et homo peritus confunditur a persona potentis. » Pes fatui facile progreditur in domum proximi, cum haeretici auctorum suorum sectam in domicilio scripturarum suarum latitantem student imitari; sed homo peritus confunditur a persona potentis, quando catholicus 109.0908C| doctor erubescit errorem sequi hominis superbientis.
« Stultus a fenestra respiciet in domum: vir autem eruditus foris stabit. » Hic locus per figuram ostendit malitiosam haereticorum calliditatem, et luculentam catholicorum simplicitatem. Stultus ergo a fenestra respiciet in domum, quando callidus argumentator in domo Scripturarum foramina quaerit occultioris sensus, unde erroris sui possit arripere assertionem; sed catholicus doctor foris stabit, quia Scripturam sacram manifestare, et ad multorum notitiam praedicatione sua perducere contendit. Veritas enim angulos non amat, sed per lucis semitam ambulat.
« Stultitia hominis audire per ostium, et prudens 109.0908D| gravabitur contumelia. » Stultitia est hominis ab ore haereticorum velle praedicationis audire verbum, quia inde fidei suae potest accipere scandalum. Verus ergo praedicator verbi saepius malorum afficitur contumelia, quia ab aequitatis nullo modo vult discedere regula. Hoc enim distat inter haereticum et catholicum, quod ille appetit laudem humanam, iste gloriam divinam; ille quaerit prospera mundi, iste non pertimescit pro Christo adversa pati; ille tendit ad portas mortis, iste ad gaudia regni coelestis.
« Labia imprudentium stulta narrabunt: verba autem prudentium statera ponderabuntur. » Hoc insinuat, quod sermones insipientium stultitiam pravi sensus semper proferunt, verba autem fidelium regulam 109.0909A| recte fidei in doctrina sua ubique servare contendunt
« In ore fatuorum cor illorum, et in corde sapientium os illorum. » In ore fatuorum cor illorum est, quando haereticorum et schismaticorum stulta intentio verborum intendit ornatu. « In corde autem sapientium os illorum, » quando electorum studet eloquium verae sapientiae fideliter exprimere sensum.
« Dum maledicit impius diabolum, maledicit ipse animam suam. » Non ideo maledicitur impius, quod maledictum dicit malignum diabolum; sed quod hunc, quem novit malignum, non cessat perversa voluntate et operibus pravis sequi inimicum. Unde Dominus in Evangelio ad Judaeos ait: « Vos ex patre diabolo estis, et desideria patris vestri vultis 109.0909B| facere (Joan. VIII). » Non enim filii diaboli ipsi fuerunt conditione naturae, sed malitiae illius perversa imitatione. In eo enim semetipsum impius maledicit, quod diabolum propter impietatem suam damnatum magis elegit imitari, quam Christum pro salute humani generis crucifixum.
« Susurro coinquinabit animam suam, et in omnibus odietur; et qui cum eo manserit odiosus erit, tacitus et sensatus honorabitur. » Susurro nullus melius intelligi potest quam haereticus, qui occulte in doctrina sua insidias et laqueos erroris disponit, ad decipiendas imprudentium animas. Hic sceleribus multis animam suam coinquinabit, et in omnibus tam verbis quam etiam factis coram sapientium oculis semper odiosus erit, et quicunque eorum sectis 109.0909C| deceptus in eis permanere usque ad finem vitae decreverit, iste similiter omnibus bonis odibilis erit. E contrario vero ille qui linguae suae servat temperamentum, et verborum moderatum tenet silentium, iste secundum boni sensus sui dignitatem coelestem, Christo tribuente, possidebit honorem.
CAPUT IV. Piger iste, qui de lapide luteo et de stercore boum lapidatur, populus est Judaeorum cum de lapide luteo, id est gentilium legem ignorantium populo exprobratur: et de stercore boum, id est a Judaeis jam credentibus.
(CAP. XXII.) « In lapide luteo lapidatur piger, et omnes loquentur super aspernationem illius. » In lapide luteo lapidatur piger, quando peccatori duris 109.0909D| Scripturarum sententiis foeditas scelerum suorum exprobratur. « Omnesque loquentur super aspernatione illius, » quia omnes boni detestantur et despiciunt sordes operum ipsius, et quia maxime tales per officia doctorum arguuntur, inde apte subjungitur:
« De stercore boum lapidatus est piger, et omnis qui tetigerit eum, excutiet manus. » Lapidatur piger de stercore boum, quando pigritia malorum in bono opere torpentium per aptam stultitiae suae orationem a sanctis praedicatoribus illis improperatur, ita ut omnes qui aliquo modo communicaverint negligentiae eorum, manus operum a squalore foeditatis illorum excutiant, et ad observantiam mandatorum Dei utili exercitio recurrant. Aliter piger iste, 109.0910A| qui in lapide luteo vel de stercore boum lapidatus est, populum significat Judaeorum, qui ex fragili gentilium turba et legem ignoranti (quem lapis figurat luteus) exprobratur, eo quod pro pravitate sensus sui in Christum palam advenientem, qui sibi in Lege et Prophetis promissus est, renuit credere. Idem et de stercore boum, hoc est de Judaeis credentibus, qui ex antiquis bobus, patriarchis videlicet religiosis, et legis jugum portantibus editi sunt, pro caecitate cordis sui irridentur, quoniam incarnationem Salvatoris praesentialiter sibi datam digna fide recipere noluerunt.
« Confusio patris est de filio indisciplinato: filia autem fatua in deminoratione fiet. » Confunditur enim doctor quilibet pro reprobis moribus discipuli 109.0910B| indisciplinati, quia in eo laboris sui fructum condignum non invenit. Similiter in filia indisciplinata honoris ejus diminutio fit, quia in perversitate morum illius tristitiam et non hilaritatem cordis habet. An ille contristatus de discipulorum improbitate fuit, qui ad quosdam ita scripsit, dicens: « Vellem autem esse apud vos modo, et mutare vocem meam: quoniam confundor in vobis? » (Gal. IV.) Qui alibi de profectu bonorum filiorum gaudens gratulando exsultat, dicens: « Multa mihi fiducia est apud vos; multa mihi gloriatio pro vobis; repletus sum consolatione, superabundo gaudio in omni tribulatione nostra (II Cor. VII). » Et item: « In consolatione, inquit, nostra abundantius magis gavisi sumus super gaudio Titi, quia refectus est spiritus ejus ab omnibus vobis; 109.0910C| et si quid apud illum de vobis gloriatus sum, non sum confusus (Ibid.). »
« Filia prudens, haereditas viro suo; nam quae confundit, in contumeliam fit genitoris. » Anima ergo quae prudenter et devote Christi servitium agit, ad haereditatem ejus pertinebit: quae autem confusione dignas res gerit, contumeliam genitori spiritali facit, qui eam per Spiritus sancti gratiam in baptismate regeneravit, et sibi filiam adoptavi
« Patrem et virum confundit audax, et ab impiis non minorabitur: ab utrisque autem inhonorabitur. » Pater animae Christianae Deus est, vir autem ejus Christus. Haec ergo si ad apostasiam venerit, et haereticorum errorem procaciter defenderit, inhonorat patrem suum spiritalem et virum. 109.0910D| Sed licet ab impiis et sui erroris participibus praesentialiter non vituperetur, ab utrisque tamen, hoc est, patre et viro, de quibus superius dixit, in futuro judicio confundetur, et damnatione merita perpetuis poenis subjicietur.
« Musica in luctu importuna narratio; flagella et doctrina in omni tempore sapientia. » Contra eos facit qui operatione sua in Ecclesia plausum populi et favorem quaerunt, et non ad hoc tendunt, ut magis compunctionem lacrymarum in auditoribus suis excitent, cum Ecclesiae panis, non panis sit ridentium, sed lugentium. Ideo dicit flagella et doctrina in omni tempore sapientiae, quia in omni tempore convenit, ut ad praesentium rerum despectum et 109.0911A| ad futurorum appetitum per doctores suos populus provocetur, ut sciat nunc tempus esse lugendi, tunc autem ridendi, nunc tempus belli, tunc autem pacis. Unde ipsa Veritas in Evangelio ait: « Beati qui lugent nunc, quoniam ipsi consolabuntur (Matth. V). » E contra alibi mundi amatoribus, qui praesentis vitae consolationem quaerunt, comminatur, dicens: « Vae vobis qui ridetis, quoniam flebitis. » Hinc et Salomon ait: « Cor sapientium in domo luctus, et cor insipientium in domo laetitiae: » id est, in domo talis viri, qui se corripiat delinquentem, et adducat ad lacrymas: « non in domo laetitiae; » ubi doctor decipit et decipitur, quando non conversionem audientium, sed plausus quaerit et laudem. Hic quoque quoniam saturatus est, propterea 109.0911B| recepit consolationem suam. Denique huic expositioni etiam sequentes versiculi concordant. Ait enim: « Melius est audire increpationem sapientis, super virum audientem carmen stultorum, quia sicut vox spinarum ardentium sub olla, sic risus stulti, sed et hoc vanitas (Eccl. VII): » Melius est enim a sapiente corripi, quam per adulationem decipi blandientium; cui simile est illud: « Meliora sunt vulnera amici quam voluntaria oscula inimici (Prov. XXVII). » Sicut enim vox spinarum sub olla ardentium strepitum reddit insuavem, sic et palpantis magistri verba non proderunt vel ad curas saeculi, quae spinae interpretantur, auditores suos cohortantis, vel futuro eos incendio praeparantis.
CAPUT V. Quod ille qui loquitur verbum non attendenti, sic est quasi qui dormientem de gravi suscitat somno.
Qui docet fatuum, quasi qui conglutinat testam. » Sicut testa, licet multo labore artificis conficiatur, tamen ad firmitatem lapidis non perducitur, sed ex fragili materia fabricata, fragilem sui corporis exhibet statum, sic et fatuus, licet solerti cura magistri in omni disciplina nutriatur vel edoceatur, vix tamen ad perfectionem boni discipuli perducitur. Sed sicut sensu est brutus et animo indevotus, etiam scientia et virtute minime erit perfectus. Unde et subditur:
« Qui narrat verbum non attendenti, quasi qui excitat dormientem de gravi somno. » Apta fit comparatio dormientis, et non attendentis, quia 109.0911D| sicut ille gravatur somno, ita iste stulto opprimitur sensu. Unde subjungitur:
Cum dormiente loquitur qui enumerat stulto « sapientiam, et in fine dicit, Quis est hic? » Non enim rite intelligit doctrinae verbum, neque grate suscipit docentis studium. Unde in hujusmodi dispendio magis dolendum est quam gaudendum, et pro recuperatione aegroti cum fletibus orandum, quia ipse pro salute sua gemere nescit.
« Super mortuum plora, deficit enim lux ejus; et super fatuum plora, deficit enim sensus ejus. Modicum plora super mortuum, quoniam requievit. Nequissimi enim nequissima vita, super mortem fatui. Luctus mortui septem dies, fatui autem et 109.0912A| impii omnes dies vitae illorum. » Duae quippe sunt mortes: una corporis, quae omnibus hominibus est communis; alia animae, quae peccatoribus solummodo est specialis: una in praesenti saeculo terminatur; altera autem in aeternum non finietur. Ideo dicit, Super mortuum modicum plora, quoniam requievit; mors enim corporis praesentis laboris est finis, et requiem dat sanctis a dolore vitae praesentis. Similiter et illud quo dicitur, luctus mortui septem dies, fatui autem et impii omnes dies vitae illorum, significat quod corporalis mors tantummodo fit in praesentis vitae spatio, quod septenario dierum numero discurrit; fatuorum autem hoc est, peccatorum et impiorum permanet omnes dies vitae illorum, hoc est in saeculum saeculi; quando animae 109.0912B| illorum sine mortis interventu perpetualiter excruciantur in inferno.
« Cum stulto non multum colloquaris, et cum insensato ne abieris: serva te ab illo ut non molestiam habeas, et non coinquinaberis peccato illius. Deflecte ab illo et invenies requiem, et non acediaberis in stultitia illius. » In his sententiis sapientia docet, ut cum stultis hominibus non protrahamus locutionem; quia ibi nullam inveniemus utilitatem, et maxime in haereticis, quorum stultitia plena est blasphemia. Hujusmodi enim homines devitandi sunt, ne in peccatorum illorum sordibus coinquinemur, et quietem pacis et tranquillitatem amittamus, quia cum his nunquam requiem inveniemus; si enim se convertere voluerint, et deserere 109.0912C| errorem suum, ut resipiscant a diaboli laqueis, quibus capti tenebantur ad ipsius voluntatem, jam non ut inimici, sed ut fratres tractandi sunt. Caeterum autem quandiu in errore suo perstiterint, omnino sunt fugiendi ac devitandi, nec ullo communionis solatio fovendi. Unde dicit Joannes apostolus: « Si quis venit ad vos, et hanc doctrinam non affert, nolite recipere eum in domum, nec ave ei dixeritis (II Joan. I): » qui enim dixerit illi ave, communicat operibus ejus malignis. Hinc et Paulus ait: « Haereticum hominem post unam et secundam correptionem devita, sciens quia subversus est qui hujusmodi est, et deliquit proprio judicio condemnatus (Tit. III). » Et quia hujusmodi hominum mores et verba difficilia sunt ad portandum, ideo subjungitur:
109.0912D| « Super plumbum quid gravabitur? et quod illi aliud nomen quam fatuus? Arenam et salem et massam ferri facilius est portare, quam hominem imprudentem et fatuum et impium. » Huic simile est illud, quod in Proverbiis scriptum est: « Grave est saxum, et onerosa arena; sed ira stulti utroque gravior (Prov. XXVII). » Et item: « Melius est occurrere ursae raptis fetibus, quam stulto confidenti in stultitia sua (Prov. XVII). « Arena minutorum potest significare multitudinem peccatorum: sal quia pro sapientia saepe in Scripturis ponitur, hic potest significare philosophos gentilium, qui sapientiae imitantur studium; massa ferri duritiam persecutionis paganorum; et 109.0913A| quia haec omnia comparat homini imprudenti et fatuo et impio, videlicet haeretico, qui imprudens est scientia, fatuus doctrina, impius vita, significat intolerabilius esse malum, quod ipse agit post perceptionem sacri baptismatis, et confessionem nominis Christi, agnitionemque veritatis apostata factus, quam hoc quod vel homo catholicus committit in multitudine minutarum transgressionum, vel philosophus gentilis in humanae sapientiae scriptis, vel paganus persecutor qui nondum pervenit ad fidem; et ideo ignorans odio habet veritatem, et persequitur Christianam religionem. « Servus enim qui scit voluntatem domini sui et non facit, vapulabit multis. Qui autem nescit et non facit, vapulabit paucis (Luc. XII). »
109.0913B| « Loramentum ligneum colligatum in fundamento aedificii non dissolvitur: sic et cor confirmatum in cogitatione consilii. » Ligna ergo legimus justos viros significare, qui fructum dabunt in tempore suo, et quorum folia non decidunt, et omnia quaecunque fecerint prosperabuntur (Psal. I). Fundamentum autem aedificii apostolos et prophetas, quorum praedicatio sustinet Ecclesiae aedificium. Loramentum enim ligneum colligatum fundamento aedificii non dissolvitur, quoniam fides passionis Christi in cordibus credentium adjuncta doctrinae apostolorum, indissolubile aedificium Ecclesiae facit, veraeque charitatis glutino fortiter connexum. Nec persecutorum minis et flagellis, nec haereticorum insidiis unquam destrui permittit; firmum enim stat Domini fundamentum, 109.0913C| et cor fidelis viri in hujusmodi dogmatibus confirmatum, aliqua adversitate infirmari non potest; sed summi artificis manu corroboratum, illaesum permanet in perpetuum, quod et sequens sententia ita comprobat:
« Cogitatus sensati in omni tempore vel metu non depravabitur. » Nullo modo enim adversitas mundana, aut persecutorum flagella, vel haereticorum bella, sive etiam insidiae malignorum spirituum subvertere vel depravare cor prudentis hominis poterunt, qui juxta divinorum librorum consilium divina mandata custodit, et totum animi sui consilium Deo omnipotenti spe firma committit. E contrario vero quid timidis corde, et dissolutis robore mentis contingat, sequenti comparatione ostendit, dicens:
109.0913D| « Sicut paleae in excelsis et caementa sine impensa posita contra faciem venti non permanebunt, sic et cor timidum in cogitatione stulti contra impetum timoris non resistit. » Sicut ergo paleae leves in excelsis locis positae flatu venti tolluntur, et sicut caementa quae mixtura calcis non bene conglutinata sunt, parietem firmum facere non possunt, sed in adventu turbinis cito deciduum reddunt, sic et cor timidum insipientium haereticorum, ubi Spiritus sanctus nullum praestat rectae fidei firmamentum, et verae charitatis solidamentum advenienti molestiae persecutionum resistere non valet, sed ruinae maxime patet. Has ergo duas comparationes, hoc est, cordis firmi sensatorum in fundamento catholicae fidei solidati, 109.0914A| et cordis timidi haereticorum vacillantis in stultitia errorum ipse Salvator in Evangelio luculenta similitudine exposuit, dicens: « Omnis ergo qui audit verba mea haec et facit ea, assimilabitur viro sapienti, qui aedificavit domum suam supra petram, et descendit pluvia, et venerunt flumina, et flaverunt venti, et irruerunt in domum illam, et non cedidit: fundata enim erat supra petram; et omnis qui audit verba mea haec et non facit ea, similis est viro stulto, qui aedificat domum suam super arenam; et descendit pluvia, et venerunt flumina, et flaverunt venti, et irruerunt in domum illam et cecidit, et fuit ruina ejus magna. » Fundamentum quod apostolus Paulus architectus posuit unum est Dominus noster Jesus Christus; super hoc fundamendum 109.0914B| stabile et firmum et per se robusta mole fundatum, aedificatur Christi Ecclesia; super arenam vero, quae fluida est et coagmentari non potest, nec in unam copulam redigi, omnis haereticorum sermo ad hoc aedificatur ut corruat. Quid per pluviam nisi multimodas diabolicas tentationes? per flumina, apertas manifestasque persecutiones? per ventos, malignos spiritus intelligi voluit? quia uniuscujusque conscientia, quae spe defixa in Deum non permanet, neque in tentationibus, neque in persecutionibus, neque ante malignos spiritus subsistere valet, et tanto uniuscujusque conscientia malignis spiritibus acrius concutitur, quanto mens carnalis in his quae mundi sunt amplius a superioribus disjungitur, quantoque amplius in inferioribus illigatur.
109.0914C| « Sicut ornatus arenosus in pariete limpido, sic et cor trepidum in cogitatione fatui. Omni tempore non metuet; sed qui in praeceptis Dei permanet, semper pungens oculos deducet lacrymas; et qui pungit cor, proferet sensum. » Aliud paradigma ponit, in quo ostendere vult quod sicut limpidus paries propter lenitatem suam non recipit pulverem arenae, sic et cor fatui in cogitatione sua spernit scelerum suorum recordationem, nec vult poenarum futurarum habere formidinem; qui vero in praeceptis Dei bene operando semper permanet, ille cordis sui oculum timoris aculeo pungit, et producit ex eo compunctionis lacrymas tam pro terrore judicii futuri, quam pro amore vitae aeternae; et ita timorem Dei semper in conspectu cordis habens studet 109.0914D| recte Scripturam sacram intelligere, et aliis veraci sermone praedicare.
CAPUT VI. Sapientia loquitur in jurgio amicorum verba conviciorum vel secretorum non proferenda.
« Mittens lapidem in volatilia, dejiciet illa: sic et qui conviciatur amico, dissolvet amicitiam. » Docet sapientia ut amici inter se jurgantes verba conviciorum in alterutrum non proferant, nec secreta diu velata per furorem in invicem denudent: quia sicut lapidis ictu volatus avis dejicitur, ita et convicii verbo vis amicitiae dissolvetur.
« Ad amicum si produxeris gladium, non desperes: est enim regressus. Ad amicum si aperueris 109.0915A| os triste, non timeas: est enim concordatio; excepto convicio, et improperio, et superbia, et mysterii revelatione, et plaga dolosa: in his omnibus effugiet amicus. » Nunc aperit quae res amicum bonum possint conservare, quaeve illum penitus effugare atque alienum facere. Si enim verbo correptionis amicum pro aliquo commisso inhonesto, charitatis affectu corripueris, ita ut velis eum corrigere, non debes de amicitia ejus desperare, quia licet ad tempus doleat de objurgatione, postmodum tamen, agnita correptionis utilitate, citius regreditur ad jus prioris amicitiae, nec propter verbum triste perseverat in accepto dolore, quia omne quod erga eum actum est, absque fraudis esse intelligit machinatione. Si autem laeseris illum convicii sermone et 109.0915B| improprii, et superbia, et secretorum revelatione et dolositate nequitiae, in omnibus his effugiet amicus, etiam de reditu ejus ad amicitiam pristinam poteris desperare. Unde alibi dicitur: « Amico reconciliato non credas in aeternum (Eccl. XII). »
« Fidem posside cum proximo in paupertate illius, ut et bonis illius laeteris. In tempore tribulationis illius permane fidelis, ut et in haereditate illius cohaeres sis. » In adversitate fides amici magis probatur quam in prosperitate, quia « multi amici mensae, et non permanent in die necessitatis. » Ideo suadet ut in paupertate et tribulatione fidem servemus proximo, quatenus in bonis illius simul cum eo colletaemur. Mystice autem quicunque in praesenti saeculo et in tribulatione praesentis vitae condolet fratri, 109.0915C| et proximo, in haereditate futurae patriae laetitiae ejus erit particeps et gloriae.
« Ante ignem camini vapor et fumus ignis inaltatur: sic et ante sanguinem maledicta et contumeliae et minae. » Sicut fumus praecedit ignis incendium, sic et verborum duritia praevenit homicidii malum. Unde in Proverbiis scriptum est: « Sermo durus suscitat rixas. » Et item: « Cum defecerint, inquit, ligna, exstinguetur ignis, et susurrone subtracto jurgia conquiescunt: sicut carbones ad prunas et ligna ad ignem, sic homo iracundus suscitat rixas. » Hinc et Salvator in Evangelio causam irae praecepto suo auferre voluit, ne homicidii scelus adderetur, dicens: « Audistis quia dictum est antiquis: Non occides; qui autem occiderit, 109.0915D| reus erit judicio. Ego autem dico vobis, quia omnis qui irascitur fratri suo, reus erit judicio, etc. »
« Amicum salutare non confundar, a facie illius non me abscondam: et si mala mihi evenerint, per illum sustinebo. » Quanta bona sint in vera amicitia, non est possibile enarrare; et quanta mala sint in odiosa inimicitia, nullus verbis potest enuntiare; quia sicut amicitia totius boni est laudabile solidamentum, sic et e contrario inimicitia totius mali est detestabile argumentum. Si enim evenerint tibi bona, amicus tuus tibi congaudebit; si autem acciderint mala, amicus tibi condolebit, ac sufferre tecum certabit.
« Omnis qui audiet, cavebit se ab eo. » Hoc est, 109.0916A| omnis qui intelligit quanta bona sint in amicitia vera, cavet ne per incuriam perdat illam; cavet enim ne convicio et improperio, et caeteris quae supra enumeravit exasperet amicum, et laedat amicitiae jura.
« Quis dabit ori meo custodiam, et supra labia mea signaculum certum? ut non cadam ab ipsis, et lingua mea perdat me. » Novit enim vir sapiens quanta mala eveniant per temeritatem linguae; ideo interrogat, quis sibi custodiam praebeat suae loquelae, ut non declinet in verbum malum, unde animae suae certissimum possit evenire detrimentum. Quantum autem periculum humanae vitae consistat in potestate linguae, Jacobus apostolus in Epistola sua ostendit, dicens: « Ecce quantus ignis quam magnam sylvam incendit: et lingua ignis est; universitas iniquitatis 109.0916B| lingua constituitur in membris nostris, quae maculat totum corpus, et inflammat rotam nativitatis nostrae inflammata a gehenna. Omnis enim natura bestiarum et volucrum et serpentium, et caeterorum domantur et domita sunt a natura numana. Linguam autem nullus hominum domare potest, inquietum malum, plena veneno mortifero; in ipsa benedicimus Dominum et Patrem; et in ipsa maledicimus homines, qui ad similitudinem Dei facti sunt. Ex ipso ore procedit benedictio et maledictio (Jac. III). »
CAPUT VII. Oratio communis omnibus nobis ut dicamus, Domine Deus Pater et dominator vitae meae, ne relinquas me, et ne sinas me cadere, hoc est contineas me, ne faciam ruinam de me praesumendo.
109.0916C| (CAP. XXIII.) « Domine pater et dominator vitae meae, ne derelinquas me in consilio eorum, nec sinas me cadere in illis. » Nam cum prius interrogaret quis daret ori suo custodiam, et supra labia signaculum certum, quia neminem invenit qui hoc perfecte facere possit, ad ejus opitulationem se convertit qui eum in initio creavit: ut cujus opere fuit ut in natura subsisteret, ejus munere fiat ne in vitiorum voraginem cada
« Quis superponit in cogitatu meo flagella, et in corde meo doctrinam sapientiae, ut ignorationibus eorum non parcant mihi, et non appareant delicta illorum, et ne adincrescant ignorantiae meae, et multiplicentur delicta mea, et peccata mea abundent, et incidam in conspectum adversariorum 109.0916D| meorum, et gaudeat super me inimicus meus? » Quia vir sapiens intellexit vitiorum crimina sibi noxia esse ac mortifera, ideo quaerens appetit in cogitatu suo disciplinae flagella, et in corde suo doctrinam habere prudentiae, ne forte ignorantia detentus non agnoscat delictorum pericula, et augeantur facinorum crimina, pro quibus incidat in manus adversariorum, et gaudium perficiat spiritalium inimicorum.
« Domine pater et Deus vitae meae, ne derelinquas me in cogitatu illorum. Extollentiam oculorum meorum ne dederis mihi, et omne desiderium pravum averte a me. Aufer a me ventris concupiscentias, et concubitus concupiscentiae ne apprehendant 109.0917A| me, et animae irreverenti et infrunitae ne tradas me. » Deum patrem universorum et factorem et dominatorem vitae humanae rogat ne se deserat, nec in consilium malignorum spirituum venire permittat, sed magis tollat ab eo elationem mentis, omneque desiderium pravum auferat gastrimargiae, hoc est, gulae vitium, et libidinem fornicationis, et maxime ne animae irreverenti et impudicae tradatur, scilicet ne hujusmodi vitiis capiatur aut obligetur. Dicitur enim Deus tradere hominem alicui periculo, quando justo judicio permittit eum incidere in illud. Ideo rogamus illum in oratione Dominica, ne inducat nos in tentationem, hoc est, ne permittat nos induci in tentationem. « Deus enim neminem tentat, » hoc est, neminem decipit, « quia ipse intentator 109.0917B| est malorum tentamentorum (Matth. VI). »
CAPUT VIII De doctrina oris audienda.
« Doctrinam oris audite, filii, et qui custodierit illam, non peribit labiis suis, nec scandalizabitur in operibus nequissimis. » Doctrinam oris appellat disciplinam verborum. Hanc audire, hoc est diligenter discere et servare jubet, quoniam qui hanc custodierit, non peccat in labiis suis, nec scandalizabitur in operibus nequissimis, hoc est, in factione doli et nequitiae, falsitatis, maledictionis, perjurii, detractionis, quae opera sunt oris indisciplinati. Qui enim custodit os suum, custodit ab angustiis animam suam.
109.0917C| « In vanitate sua apprehenditur peccator, et superbus, et maledicus scandalizabitur in illis. » In vanitate sua apprehenditur peccator, quando in desideriis et voluptatibus hujus vitae captivatur, in qua superbus et maledicus scandalizabitur, quando amori Dei et desiderio futurae patriae, illam praeponere non veretur. Proinde admonet Joannes apostolus in Epistola sua, dicens: « Nolite diligere mundum, neque ea quae in mundo sunt. Si quis diligit mundum, non est charitas Patris in eo. Quoniam omne quod in mundo est, concupiscentia carnis, et concupiscentia oculorum est, et superbia vitae: quae non est ex Patre, sed ex mundo est; et mundus transit, et concupiscentia ejus: qui autem facit voluntatem Dei, manet in aeternum (I Joan. II). »
CAPUT IX. Quod cavendum sit a juramento, sive bono sive malo.
« Jurationi non assuescat os tuum; multus enim casus in illa. Nominatio vero Dei non sit assidua in ore tuo, et nominibus sanctorum non admiscearis: quoniam non eris immunis ab eis. » Ideo enim vetat juramentum, ne fiat perjurium, quoniam qui saepe jurat, aliquando pejerat. Unde Dominus in Evangelio juramenta prohibuit, quoniam noxia sunt, et in perjurium hominem mittunt (Matth. V). Sicut enim falsum loqui non potest, qui non loquitur, sic pejerare non potest, qui non jurat. Unde et Jacobus apostolus ait: « Ante omnia, fratres mei, nolite jurare, neque per coelum, neque per terram, neque 109.0918A| aliud quodcunque juramentum; sit autem vestrum juramentum, est, est, non, non (Jac. V), » quia lethiferum linguae virus ad integrum in suis auditoribus exhaurire desiderat, qui detrahere alterutrum vetuit, qui judicare proximum interdixit, qui in adversitatibus alterutrum ingemiscere prohibuit, quae sunt aperta peccata; addit etiam hoc quod quibusdam leve videtur, ut juris quoque jurandi consuetudinem tollat. Nam hoc quoque illis nequaquam parvipendendum patenter apparet, qui illam Domini sententiam sollicite considerant, qua dicit: « Omne verbum otiosum, quod locuti fuerint homines, reddent rationem de eo in die judicii (Matth. XII), » ut non sub judicio decidatis. Ideo, inquit, vos a jurationis culpa compesco, ne frequenter vera jurando, 109.0918B| aliquando etiam in perjurium decidatis; sed eo longius a pejerandi vitio stetis, quo nec verum dejerare nisi pro maxima necessitate velitis. Sed et ille sub judicium reatus decidit, qui etsi nunquam pejerat, crebrius tamen quam opus est verum dejerat: quia nimirum ipsa superfluae locutionis otiositate delinquit, offenditque judicem, qui et inutile verbum et juramentum omne vetuit.
« Sicut enim servus interrogatus assidue a livore non minuitur: sic omnis jurans et nominans in toto a peccato non purgabitur. » Servum interrogatum dicit correptionibus castigatum. Unde in martyrum passionibus interrogationem pro flagellis et tormentis positum invenimus. Sicut enim servus assidue correptus a livoris crimine non abstrahitur, 109.0918C| sed magis ad odium provocatur, sic omnis jurans et nominans saepe in juramento suo nomen Dei nomenque sanctorum ejus inde a peccatis non purgabitur, sed magis polluitur.
« Vir multum jurans implebitur iniquitate, et non discedet a domo illius plaga. Et si frustraverit, delictum ipsius supra ipsum erit: et si simulaverit, delinquet dupliciter. Et si in vacuum juraverit, non justificabitur. » Ille ergo qui usum habet plus quam decet jurandi, gravabitur delicto transgressionis, quo transgreditur mandatum Dei, qui praecepit omnino non jurare. Unde non discedet a domo corporis ejus plaga vindictae, quia per praevaricationem linguae subibit simul cum anima poenam gehennae. Si ergo in jurando fraudem perpetraverit, 109.0918D| peccatum ejus supra ipsum erit; si autem veritatem per juramentum manifestare dissimulaverit, dupliciter delinquit, hoc est, quia per simulationem veritatem celavit, et alios per falsitatem in errorem seduxit. Porro si in vacuum et sine ulla necessitate in otiosa locutione saepe jurare non caverit, justitiae meritum habere non poterit, sed reus delicti in novissima retributione tormenta sustinebit. Inde sequitur:
« Replebitur enim retributione pessima domus illius. » Nec est alia retributio pejor inferni supplicio: ubi vermis mordens non noritur, et ignis crucians non exstinguitur.
« Est et alia loquela contraria morti, non inveniatur 109.0919A| in haereditate Jacob. Etenim a misericordibus omnia haec auferentur, et in delictis non volutabuntur. » Aliam loquelam contrariam praeceptis Dei, et morti obnoxiam, ut reor, significare vult blasphemiam, quae etiam caeteris quas ante enumeravit magis noxia est. Unde optat ut non inveniatur in haereditate Jacob, hoc est, in populo ecclesiastico, qui merito Jacob nominatur, quia supplantat vitia, et deservit in virtutibus Deo. Etenim a misericordibus, hoc est electis Dei, omnia haec auferentur, quia inde refugiunt et in delictorum sordibus non se inquinabunt.
« Indisciplinatae loquetae non assuescat os tuum; est enim in illa verbum peccati. » Hoc praecipit ne omnino disciplinam deseramus et indisciplinato 109.0919B| ore sermones nostros proferre non assuescamus, quia inde verbum peccati prorsus nobis adhaerebit, hoc est, doli, detractionis, erroris, et blasphemiae. unde futurae mortis perditio praeparatur.
« Memento patris et matris tuae, in medio enim magnatorum consistis: ne forte obliviscatur te Deus in conspectu illorum, et assiduitate tua infatuatus improperium patiaris, et maluisses non nasci, et diem nativitatis tuae maledicas. » Pater noster Deus est, et mater nostra Ecclesia, magnati et principes populi sunt patriarchae, prophetae, et apostoli, in quorum medio consistimus, quia eorum doctrinis et bonis exemplis undique vallati sumus, nec jam ultra terminos fidei et traditionis eorum nobis licet excedere. Unde decet, ut omni tempore 109.0919C| oblivionem praeceptorum Dei fugiamus, et doctrinae qua mater Ecclesia quotidie nos docet et nutrit; quin potius semper mandata divina intente meditari, et factis adimplere studeamus, dicentes cum Propheta: « Tunc non confundar, dum respicio in omnia mandata tua (Psal. CXVIII): » ne forte pro iniquitatibus nostris obliviscatur nostri Deus, et projiciat in tartarum, ubi propter cruciatum aeternum poeniteat nos nasci, et diei nativitatis nostrae maledicamus, cui Job et Jeremias prophetae maledicere videntur; videlicet tempus mortalitatis, et praevaricationis humanae actum detestantes.
« Homo assuetus in verbis improperii, in omnibus diebus suis non erudietur. » Homo assuetus in verbis improperii est haereticus, cujus os blasphemum 109.0919D| maledictione et amaritudine plenum est. Hic in omnibus diebus, quibus in errore suo perseverare discernit, non erudietur doctrina catholicae fidei, sed errans et in errorem mittens ad foveam perditionis, et laqueum mortis properat.
« Duo genera abundant in peccatis, et tertium adducit iram et perditionem. Anima calida quasi ignis ardens non exstinguetur, donec aliquid glutiat; et homo nequam in ore carnis suae non desinet, donec incendat ignem. Homini fornicario omnis panis dulcis, non fatigabitur transgrediens usque ad finem. » In his tribus speciebus tria principalia vitia denotantur, hoc est, avaritia, superbia et fornicatio. « Anima calida est quasi ignis 109.0920A| ardens » mens avari, quae ardet in concupiscentia terrenarum rerum: cujus ardoris flamma non mitigatur, donec lucro terreno repleatur. Sed quia avaritiae pestis morbo hydropiae est similis, quo qui laborat, quanto plus bibit, tanto plus sitit, sic et anima avari, quanto plura in pecuniarum quaestu acquirit, tanto plus in eorum ardet ambitione. Idcirco dum dicitur, « non exstinguetur donec aliquid glutiat, » non ejus morbi in eo exprimitur curatio, sed perversi usus denotatur multiplicatio: ut dum appetitum lucrum acquirit, inde quasi jam absolutus ad alia appetenda paratior reddatur. Homo vero nequam in ore carnis suae non desinit, donec incendat ignem, dum superbus quisque elatione cordis carnalis tumescens, tandiu contra proximum verba 109.0920B| contumeliae latrat, donec ignem odii et inimicitiae in eo incendat. Omni quoque fornicario omnis panis est dulcis, hoc est, omnis moechia et impudicitia per libidinem male est suavis, et non cessat transgrediens, donec lethale peccatum opere perficiat fornicationis. Mystice autem haeretici et schismatici calidam et ardentem habent animam, dum per ambitionem favoris laudem quaerunt humanam; hi scilicet perversae mentis more carnis incendunt ignem, dum doctrinae nequam in auditorum suorum cordibus erroris immittunt ardorem: ipsi sunt homines fornicarii, quia pactum quod cum Deo in baptismatis perceptione inierunt non servaverunt, sed virum priorem relinquentes, errorum suorum idolis se commiscendo adulterati sunt: in quo crimine tandiu 109.0920C| morantur, donec carnis claustris exuti per mortem praesentem in mortem incidant sempiternam.
CAPUT X. Sapientia narrat verba injusti disponentis peccare: ut est illud, dixit justus, ut delinquat in semetipso.
« Omnis homo qui transgreditur lectum suum, contemnens animam suam, et dicens: Quis me videt? tenebrae circumdant me, et parietes cooperiunt me, et nemo circumspicit me: quem vereor? delictorum meorum non memorabitur Altissimus. Et non intelligit quoniam omnia videt oculus illius, quoniam expellit a se timorem Dei hujusmodi hominis timor, et oculi hominum timentes illum: et non cognovit quoniam oculi 109.0920D| Domini multo plus lucidiores sunt super solem, circumspicientes omnes vias hominum, et profundum abyssi, et hominum corda intuentes in absconditas partes. » Qui enim castitatis virtutem perdit, et impudicitiae se vitio tradit, cum ispe tenebrosae sit mentis, tenebrarum opera sine conscientia alterius aestimat se agere; et quia Dei timorem a se expellit, in eo maxime deluditur, quod occultorum omnium conditorem se fallere posse arbitratur: cum Propheta testante didicimus, quod « vultus Domini sit super facientes mala, ut perdat de terra memoriam eorum (Psal. XXXIII). » Et « Dominus interrogat justum et impium: qui autem diligit iniquitatem, odit animam suam (Psal. X). » Coram 109.0921A| sole justitiae nihil latere potest: omnes enim viae hominum patent oculis Dei. « Coelorum ipse continet thronum, et abyssum intuetur (Prov. XVI). Coelum palmo metitur, et terram pugillo concludit: ipse novit cogitationes hominum quoniam vanae sunt, et singulorum cogitationes intelligit a longe: homo enim videt in facie, Deus autem intuetur cor (Isa. XL).
CAPUT XI. Prospiciens omnia sapientia loquitur, quia omnes viae facientis, loquentis, cogitantis, cognitae sunt Deo.
« Domino enim Deo antequam crearentur, omnia sunt agnita: sic et post perfectum respicit omnia. » Notum est Deo ab initio opus ejus, nec aliquid novum ei accidere potest, quia ante omnia praesciebat 109.0921B| tempora, quae in tempore voluit facere opera; et post perfectum opus nihil illi defuit aut praeteriit, quia neque praeteritum neque futurum aliquid illi est, sed omnia praesentialiter coram eo sunt. In omnipotente enim Deo ea quae secutura sunt tempora, praesentia semper consistunt, cui nec futura veniunt, nec praeterita discedunt, sed cuncta simul ante ejus oculos assistunt; fuisse vel futurum esse aeternitas non habet: cui nimirum nec praeterita transeunt, neque futura superveniunt, qui cuncta praesens videt.
« Hic in plateis civitatis vindicabitur, et quasi pullus equinus fugabitur; et ubi non speravit, apprehendetur. Et erit dedecus omnibus, eo quod non intellexerit timorem Dei. » De eo quo superius, 109.0921C| hoc est, adultero et libidinoso dicit, qui infrenis quasi equus et mulus insaniens ad libidinem lasciviendo discurrit, et in platea, hoc est, in lata et spatiosa via quae ducit ad mortem moratur. Unde ubi decipulam non veretur, laqueum perditionis inveniet; et quia timorem Dei habere neglexit, sordibus vitiorum pollutus coram oculis sanctorum in futuro judicio dedecus et despectus erit.
« Sic et mulier omnis relinquens virum suum, et statuens haereditatem ex alieno matrimonio: primo enim in lege Altissimi incredibilis fuit; et secundo in virum suum dereliquit; tertio, in adulterio fornicata est, et ex alio viro filios statuit sibi. Haec in ecclesiam adducetur, et in filios ejus respicietur. Non tradent filii ejus radices, et rami 109.0921D| ejus non dabunt fructum; derelinquent in maledictum memoriam illius, et dedecus illius non delebitur. » Aequaliter quippe in viro et in femina divinum judicium damnat adulterium, et germen hujusmodi copulae non est Domino amabile, nec potest ei opus placere, quod ex peccati contagio constat prolatum esse. Mystice autem haereticorum synagoga, vel omnis anima haeretica pravitate decepta, Deo jam non erit placita, quia relinquens virum priorem et ducem pubertatis suae, qui eam sibi in sacri baptismatis foedere copulavit, ornamentisque variarum virtutum decoravit. De quo in Ezechiele plenissime scriptum est: « Junxit se alii viro, » diabolo videlicet, « qui eam diversis erroribus maculavit, 109.0922A| et ream ex omni parte fecit. » Unde dicit primo illam deliquisse, eo quod legi Altissimi incredibilis fuit, quando sanctorum Patrum fidem et traditionem in sacris Scripturis sequi noluit. Secundo virum suum dereliquit, quia charitatem Dei et proximi habere despexit. Tertio in adulterio fornicata est, quando foedere turpissimo per errorem associata est diabolo, a quo filios ignobiles accepit, quando prava dogmata et perversa opera ejus maligno instinctu generavit: haec in Ecclesia adducetur, et in filios ejus respicietur, cum ejus perversitas ubique in conventu fidelium per sanctorum doctorum solertiam declaratur, et doctrina ejus ubique damnatur, nec secta illius, quia fundamentum veritatis non habet, perseverantem bonorum operum fructum gignere 109.0922B| praevalet, sed ignominiosam memoriam post se relinquens confusione perpetua confundetur. Unde et fideles quique ejus damnationem futuram agnoscentes spernunt ejus societatem, et eligunt catholicae fidei tenere in omnibus firmitatem. Sic enim sequitur:
« Et agnoscent qui derelicti sunt, quoniam nihil melius quam timor Dei, et nihil dulcius quam respicere in mandatis Domini. Gloria magna est sequi Deum: longitudo enim dierum assumetur ab eo. » Nihil enim melius proficit homini ad salutem perpetuam promerendam, quam timor Dei; et nihil dulcius, quam respicere in mandatis ejus. Unde et Psalmista ait: « Quam dulcia faucibus meis eloquia tua, Domine: super mel et favum ori meo. » Et 109.0922C| item: « Ideo, inquit, dilexi mandata tua super aurum et topazion (Psal. CXVIII). » Gloria magna est sequi Deum: quoniam qui in luce ambulat, non offendit. Unde ipsa Veritas ait: « Qui sequitur me, non ambulat in tenebris, sed habebit lumen vitae. » Cui etiam longitudo dierum datur, quia perennitas in aeterna beatitudine illi confertur, ubi cum sanctis angelis in saeculum saeculi creatorem suum laudando confitebitur.
CAPUT XII. Laus sapientiae, per quam facta sunt omnia.
(CAP. XXIV.) « Sapientia laudabit animam suam, et in Deo honorabitur, et in medio populi sui gloriabitur, et in ecclesiis Altissimi aperiet os suum, et in conspectu virtutis illius gloriabitur. » Sapientia 109.0922D| haec non est alia, nisi de qua dixit Apostolus: « Christum dico, Dei virtutem et Dei sapientiam (I Cor. I). » Ipse « laudavit animam suam, » quia omnibus ostendit laudabilem esse vitam suam; « et in Deo honorabitur, » quia simul cum Deo Patre et Spiritu sancto in coelis et in terra adoratur; « et in medio populi sui gloriabitur, » hoc est, in coetibus angelicis et in populis Christianis gloriosus praedicatur. Unde et in nativitate ejus angeli cecinerunt, dicentes: « Gloria in excelsis Deo, et in terra pax hominibus bonae voluntatis; in ecclesiis Altissimi aperiet os suum, » quia in conventu fidelium praedicat Evangelium suum, de quo scriptum est: « Et aperiens os suum docebat eos, dicens: Beati pauperes 109.0923A| spiritu, etc. (Matth. V); et in conspectu virtutis illius gloriabitur, » quia in ostensione miraculorum suorum ad laudandum Deum provocabat turbas populorum. De quo scriptum est: « Multitudo languentium, et qui vexabantur ab spiritibus immundis curabantur. » Et, « omnis turba quaerebat eum tangere, quia virtus de illo exibat, et sanabat omnes (Luc. VI). » Et alibi: « Omnis plebs, ut vidit, dedit laudem Deo (Luc. XVIII). » Et item: « Accepit autem omnes timor, et magnificabant Deum dicentes, quia propheta magnus surrexit in nobis, et quia Deus visitavit plebem suam (Luc. XVII). » Et rursum: « Videntes autem turbae timuerunt et glorificaverunt Deum, qui dedit potestatem talem hominibus (Matth. IX). »
109.0923B| « In medio populi exaltabitur, et in plenitudine sancta admirabitur, et in multitudine electorum habebit laudem, et inter benedictos benedicetur. In medio, inquit, populi exaltabitur, » hoc est, in medio Christiani populi honore sublimabitur. De quo Psalmista ait: « Exaltate Dominum Deum nostrum, et adorate scabellum pedum ejus, quoniam sanctum est (Psal. XCVIII). » Et in plenitudine sancta admirabitur, quoniam in ipso Redemptore nostro complacuit omnem plenitudinem habitare, quia ipse est ante omnes, et omnia in ipso constant, et ipse est caput corporis Ecclesiae, qui est principium et primogenitus ex mortuis, ut sit in omnibus ipse primatum tenens. Unde dicit Joannes: « Verbum caro factum est, et habitavit in nobis: et vidimus gloriam 109.0923C| quasi unigeniti a Patre, plenum gratiae et veritatis (Joan. I). » Et de plenitudine ejus nos omnes accepimus gratiam pro gratia. « In plenitudine, inquit, sancta admirabitur, » quia mirabilis est Deus in sanctis suis. Unde et « in multitudine electorum habebit laudem, et inter benedictos benedicetur. » Ipse enim dabit virtutem et fortitudinem plebi suae benedictus Deus. « In semine enim Abrahae, hoc est in Christo, benedicentur omnes nationes terrae, » quem benedicunt omnia opera ejus, qui etiam est super omnia Deus benedictus in saecula. Qui haec quae sequuntur de semetipso per vas sibi aptum praedicavit, dicens:
CAPUT XIII. Laus sapientiae per quam facta sunt omnia. Sapientia loquitur, id est, Christus Dei Filius, Dei virtus, et Dei sapientia, per quam cunctae creaturae disponentur.
« Ego ex ore Altissimi prodivi, primogenita ante omnem creaturam. » Volens ergo sapientia Dei, quae est Christus Dei Filius, semetipsam secundum divinitatem a nullis existentibus vel etiam ex nihilo ostendere non esse creatam, sed ex Dei Patris substantia genitam, ait: « Ego ex ore Altissimi prodivi (Eccl. XXIV). » Cui Pater alibi ait: « Ex utero ante luciferum genui te (Psal. XIX), » id est, ex arcano substantiae meae, ex ipsa videlicet deitate totum ex toto, omnipotentem de omnipotente, lumen ex lumine, summum ex summo, quod arcanum nulla investigatio, 109.0924A| nullus sensus possit attingere. Nam quemadmodum valet comprehendi, de quo scriptum est: « Generationem autem ejus quis enarrabit (Isai. LIII)? » mira brevitas et sufficiens pro nostra infirmitate mensura, quia nec plus possumus capere, et hoc abunde sufficit utique credidisse, et quia Verbum Dei, id est Filius et sapientia Dei nominatur, recte dicit: « Ego ex ore Altissimi prodivi, » ut intelligatur per Verbum et sapientiam Dei omnia esse creata. « Omnia enim per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil (Joan. I). » Quod autem dicit se primogenitam ante omnem creaturam ostendit se non esse cum creatura, vel ante creaturam creatam, sed ab initio ex Patre genitam: quia ipse est origo totius boni, qui cum Patre et Spiritu sancto sine initio semper 109.0924B| existit, per quem omnem creaturam Pater, quando voluit, et quomodo voluit, fecit; sed quia Paulus alibi dicit Christum primogenitum ex mortuis (Colos. I), alibi vero primogenitum totius creaturae, interrogant quidam, cum Christus Deus et homo una persona sit in Trinitate, quemadmodum susceptus homo primogenitus possit videri totius creaturae, cum non sit ante omnem creaturam, sed ut esset, in novissimis accepit temporibus? non intelligentes quoniam primogenitus non tempore dicitur solum, sed et pro honoratione frequenter, eo quod primogenitus dicitur veraciter illorum, qui post illum geniti fuerunt. Hujus ergo nominis translatione, hoc est, primogeniti saepe utitur Scriptura honoris causa: ut est illud quod ad David dicitur: « Ego primogenitum 109.0924C| ponam illum excelsum prae regibus terrae (Psal. LXXXVIII); » et alibi scriptum est: « Filius meus primogenitus Israel (Exod. IV), » hoc est honorabilis mihi. Nam erant et alibi ante Israel, qui filiorum Dei nuncupatione digni fuerant habiti, de quibus Moyses dicit: « Videntes filii Dei filias hominum quod essent pulchrae, acceperunt sibi uxores ex omnibus, quas elegerant (Gen. VI). » Sic et in hoc loco, quo dixerat Apostolus de Christo quod esset primogenitus totius creaturae, hoc est, super omnem creaturam honorabilis, si quidem dixisset absolute primogenitus, honorabilem tantummodo diceret. Nam quia adjecit omnis creaturae, illum designat, qui ab omni honoratur creatura. Nam is qui secundum carnem est Christus, et tempore primogenitus dicitur 109.0924D| veraciter totius creaturae, quae in illo facta est. De qua beatus Paulus hoc in loco videtur dixisse. Unde et illud quod dixit primogenitus totius creaturae interpretans adjicit: « Quoniam in ipso creata sunt omnia: » non dixit per ipsum, sed « in ipso. » Nec enim de prima dicit creatura, sed illam creaturae separationem quae in eo facta est, secundum quam omnia dudum dissoluta in unum sunt consensum perducta: sicut et alibi dicit: « Recapitulare omnia in Christo quae in coelis sunt, et quae super terram: » propter hominum etenim malitiam omnis, ut ita dixerim, creatura disrumpi videbatur. Avertebant enim se a nobis angeli, et omnes invisibiles virtutes, propter indevotionem nostram, quam erga Deum exercebamus; 109.0925A| insuper etiam et nos ipsi morte solvimur, ex qua accedebat animam separare a corpore. Etenim et omnis connexio creaturae hinc solvebatur; factus est enim homo a principio quasi aliquod animal cognatione omnibus junctum, eo quod corpus quidem generaliter ex omnibus consistebat, id est, ex quatuor elementis, anima vero ad invisibiles virtutes propinquitatem habere videbatur. Una vero quaedam universorum copulatio ex hinc fieri videbatur, propter iniquitatem eam quam ad hominem cuncta habere videbantur, omnibus in idipsum concurrentibus, ita ut et uno consensu Deo redderent debitam culturam cum cauta sollicitudine. Ergo Dei sapientia omnia quae in coelis et quae in terra sunt facta ipse fecit. Unde et subjungitur:
109.0925B| « Ego in coelis feci ut oriretur lumen indeficiens, et sicut nebula texi omnem carnem. » In coeli nomine spiritalem, in carnis vero corporalem comprehendit creaturam. Fecit ergo sapientia Dei ut spiritales creaturae, hoc est, angeli et animae hominum lumen haberent rationis intelligentiae; corporales vero juxta voluntatem et dispensationem creatoris sui modum haberent suae facturae, ut omne quod est in rerum natura vivit, sentit et sapit, ab ipso haberet originem, quoniam ex ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia (Rom. XI). Et nota quod dixit eam facere in coelis lumen oriri, et nebula omnem carnem contegi, quoniam sicut lumen claritate sua praecellit obscuritatem nebulae, ita spiritalis creatura corporalem suae naturae quodammodo praecellit 109.0925C| dignitatem. Unde sicut viventia praecedunt omnia vita carentia, ita anima ratione pollens nobilitate suae naturae praecedit omne quod rationem discernendi non habet.
« Ego in altissimis habitavi, et thronus meus in columna nubis. » Utramque suam naturam, hoc est, divinam et humanam sapientia Dei Christus nobis hic demonstrat: divinam videlicet in eo quo dicit se in altissimis habitare, hoc est, supra omnem altitudinem coelestis regni simul cum Patre et Spiritu sancto unum Deum regnare; humanam vero in eo quo dicit se in columna nubis thronum habere, quia corpus quod de Spiritu sancto conceptum virgo mater edidit, nullius peccati pondere praegravatum 109.0925D| est, nec terrenarum rerum voluptatibus desideriisque obligatum, sed superna virtute sublimatum. Thronus regiae dignitatis emicuit, in quo potentia divinitatis omnia judicia sua potenter disponit atque dispensat. Quod autem nubes carnem significet Salvatoris, ostendit Isaias, ubi ait: « Ecce Dominus ascendet super nubem levem, et ingredietur Aegyptum, et movebuntur simulacra Aegypti a facie ejus, et cor Aegypti tabescet in medio ejus (Isa. XIX). » Haec ergo prophetia ad Salvatoris tempora refertur, quando ascendit super nubem levem, id est, corpus humanum, quod ex virgine assumpserat, nullo humanae commistionis semine praegravatum; sive quod a nube levi portatus sit, id est corpore virginali, et ad ingressum ejus omnes daemones contremuere. 109.0926A| Cumque prima idolorum ruina fuerit, praesentiam Domini ferre non sustinens, et apte dicitur incarnatio Salvatoris columna, propter rectitudinem doctrinae et firmitatem operationis, quia electos suos erigit ad quaerendam salutem perpetuam, et totum aedificium Ecclesiae suae ipse portat atque sustentat.
« Gyrum coeli circuivi sola, et profundum abyssi penetravi, in fluctibus maris ambulavi, et in omni terra steti, et in omni populo et in omni gente primatum habui, et omnium excellentium et humilium corda virtute calcavi. » Haec oratio dominatum sapientiae Dei ubique et fortitudinem exprimit, quia simul omnem creaturam in quatuor nominibus uno tenore concludit. Nam coeli nomine omnia coelestia comprehendit, in profundo abyssi ea quae 109.0926B| subtus terram sunt, in fluctu vero maris et in terra omnia quae in his duobus elementis consistunt demonstrat. Significat ergo nihil esse in rerum natura quod in ejus non sit potestatis dominatione: haec eadem approbante David, qui in psalmis ternario numero ad laudandum Deum universam creaturam provocando perstrinxit, dixit: « Laudent eum coeli et terra, mare et omnia quae in eis sunt (Psal. LXVIII). » Exhinc et Apostolus, ut ostenderet Christum, Dei sapientiam et Dei virtutem, propter humilitatis subjectionem in omni rationali creatura primatum habere, et omnium potestatum atque regnorum propria virtute dominari, eleganter ait: « Christus factus est pro nobis obediens Patri usque ad mortem, mortem autem crucis: propter quod et 109.0926C| Deus exaltavit illum, et donavit illi nomen, quod est super omne nomen, ut in nomine Jesu omne genu flectatur, coelestium, terrestrium, et infernorum, et omnis lingua confiteatur quia Dominus Jesus Christus in gloria est Dei Patris (Phil. II). »
« Et in his omnibus requiem quaesivi, et in haereditate ejus morabor. » In omnibus gentibus requiem sibi quaerit sapientia, quia ex omnibus gentibus sancta congregatur Ecclesia, quae electa ejus haereditas est, ubi in saeculum saeculi ipse permanet et regnat. De qua ipse per Psalmistam ait: « Haereditas mea praeclara est mihi (Psal. XV); » et in Isaia: « Benedictus, inquit, populus meus Aegypti, et opus manuum mearum Assyrius (Isa. XIX): » haereditas autem mea Israel.
109.0926D| « Tunc praecepit et dixit mihi creator omnium, et qui creavit me, requievit in tabernaculo meo, dixit mihi: In Jacob inhabita, et in Israel haereditare, et in electis meis mitte radices. » Quid est quod dicit Sapientia sibi creatorem omnium praecepisse, nisi quod Filius secundum humanitatem intelligit sibi Patrem majorem esse? Unde subjungitur, « qui creavit me, inquit, requievit in tabernaculo meo. » Creare enim Dei, est sapientiam unigeniti Filii, humanitatem singulari puritate de Spiritu sancto conceptam, et Maria virgine editam procreare: quae et tabernaculum non immerito dici potest, quia secundum id quod caput est corporis Ecclesiae, tabernaculum Dei est, in quo complacuit omnem plenitudinem divinitatis 109.0927A| habitare. Quaeritur ergo cur in Scripturis sacris nunquam fere de sapientia quidquam dicatur, nisi ut ostendatur a Deo genita vel creata? genita scilicet, per quem facta sunt omnia; creata vero vel facta, sicut in hominibus cum ad eam quae non creata et facta, sed genita est, convertuntur et illustrantur. Ipsis enim fit aliquid quod vocetur eorum sapientia, vel illud Scripturis praenuntiantibus aut enarrantibus, quod « Verbum caro factum est, et habitavit in nobis: » hoc modo enim Christus factus sapientia est, quia factus est homo. An propterea non loquitur in illis libris sapientia, vel de illa dicitur aliquid, nisi quod eam de Deo natam ostendat aut factam, quamvis sit et Pater ipse sapientia? quia in illa nobis sapientia commendanda erat et imitanda, cujus 109.0927B| imitatione formamur: Pater enim eam dicit ut Verbum ejus sit, non quomodo profertur ex ore verbum sonans aut ante pronuntiationem cogitatur. Spatiis enim temporum hoc completur, illud autem aeternum est; et illuminando dicit nobis et de se et de Patre quod dicendum est hominibus. Ideoque ait: « Nemo novit Filium nisi Pater; et nemo novit Patrem nisi Filius, et cui voluerit Filius revelare (Luc. X): » quia per Filium revelat Pater, id est, per Verbum suum. Si enim hoc verbum, quod nos proferimus, temporale et transitorium est, et seipsum ostendit, et illud de quo loquimur, quanto magis Verbum Dei, per quod facta sunt omnia? quod ita ostendit Patrem sicuti est Pater, quia et ipsum ita est, et hoc est quod Pater, secundum quod sapientia est et essentia. 109.0927C| Nam secundum quod Verbum non hoc est quod Pater, quia Verbum non est Pater, et Verbum relative dicitur, sicut Filius, quod utique non Pater; et ideo Christus virtus et sapientia Dei, quia de Patre virtute et sapientia, etiam ipse virtus et sapientia est, sicut lumen Dei de Patre lumine; et fons vitae apud Deum Patrem, utique fontem vitae: « Quoniam apud te, inquit, fons vitae, et in lumine tuo videbimus lumen (Psal. XXXV), quia sicut Pater habet vitam in semetipso, hic dedit Filio habere vitam in semetipso. » Quod autem dicit, « In Jacob inhabita, et in Israel haereditare, » aut illud exprimit quod incarnatione Salvatoris populo Judaico praesentialiter uti concessum est, sicut ipse ad Cananaeam mulierem respondens ait: « Non sum missus nisi ad oves quae perierant 109.0927D| domus Israel (Matth. XV): » et ad discipulos: « In viam, inquit, gentium ne abieritis, et in civitates et Samaritanorum ne intraveritis; sed potius ite ad oves quae perierunt domus Israel (Matth. X). » Unde et in Jerusalem primitivam electorum Dei primitus fundavit Ecclesiam; aut hoc significat quod non solum ex populo priore, sed etiam ex gentibus electi Dei convocandi erant. Jacob enim aliquando in Scriptura pro antiquo Dei populo positus invenitur; Israel autem pro plebe sequenti, hoc est gentili. Unde in psalmo scriptum est: « Laetetur Jacob et exsultet Israel (Psal. XIII, CXLIX). » Ex utroque ergo populo electi Dei ad fidem Christi convocati sunt, et doctrinae Evangelii radix in eis firmata.
CAPUT XIV. Sapientia loquitur potentiam suam et dispositionem operum suorum cum Patre.
« Ab initio ante saeculum creata sum, et usque ad futurum saeculum non desinam, et in habitatione sancta coram ipso ministravi. » Aeterna Dei sapientia Christus sacramentum incarnationis suae ante saecula praescitum et praedestinatum esse affirmat: cujus vis usque in saeculum sine ullo sui defectu permanet, et in habitatione sanctae Ecclesiae omnem ritum verae religionis ordinando disponit. De quo adhuc subditur:
« Et sic in Sion firmata sum, et in civitate sanctificata similiter requievi, et in Hierusalem potestas mea. Et radicavi in populo honorificato, et in parte 109.0928B| Dei mei haereditas illius, et in plenitudine sanctorum detentio mea. » Sion igitur et Hierusalem non aliam significant quam civitatem Dei, sanctam videlicet Ecclesiam, quae a primo electo usque in novissimum aedificatur: de qua per Psalmistam dicitur: « Hierusalem quae aedificatur ut civitas, cujus participatio ejus in idipsum (Psal. CXXI). » Et item: « Fundamenta, inquit, ejus in montibus sanctis, diligit Dominus portas Sion super omnia tabernacula Jacob. Gloriosa dicta sunt de te, civitas Dei (Psal. LXXXVI). » In hac ergo sapientia Dei quotidie fructificat, quia electos suos in unitatem fidei suae ibidem congregat; ibi et requiescit, quia sanctorum suorum pia intentione et bona devotione exhilarescit. « Super quem, inquit, requiescit spiritus meus, nisi super 109.0928C| humilem et quietum et trementem sermones meos? » Ibi et potestas ejus manifestatur, quia ibidem voluntas ejus assidue adimpletur. Potestas enim Dei licet nusquam desit, quia omnia quaecunque vult facit in coelo et in terra, in mare et in omnibus abyssis; tamen ibi maxime clarescit, ubi praeceptorum ejus custodia praecipue convalescit. « Et radicavi in populo honorificato, et in parte Dei mei haereditas illius, et in plenitudine sanctorum detentio mea. » In populo honorificato, dicit in populo Christiano: qui nominis ejus insigni praeconio meruit honorari; qui pars ejus et haereditas dicitur, quia ad sortem ejus inter omnes nationes mundi ipse solus pertinet, et in plenitudine sanctorum detentio ejus: quoniam illi membra sunt corporis ejus, ipse fit omnia 109.0928D| in omnibus. Nullo igitur modo beneficentius consuli potuit generi humano, quam cum ipsa Dei sapientia, id est unicus Filius consubstantialis Patri et coaeternus totum hominem suscipere dignatus est: « Et Verbum caro factum est, et habitavit in nobis. » Ita enim demonstravit carnalibus et non valentibus intueri mente veritatem, corporeisque sensibus deditis, quam excelsum locum inter creaturas habeat humana natura, quod non solum visibiliter. Nam id poterat et in aliquo aethereo corpore ad nostrorum aspectuum tolerantiam temperato, sed hominibus in vero homine apparuit. Ipsa enim natura suscipienda erat, quae liberanda; et ne quis forte sexus a suo creatore se contemptum putaret, virum suscepit, 109.0929A| natus ex femina est, nihil egit vi, sed omnia suadendo et monendo, licet ementes et vendentes flagellando ejecit de templo. Sed quid hoc, aut quantum est? quamvis et daemones nolentes ab hominibus, non sermone suasionis, sed vi potestatis ejecerit. Veteri quippe servitute transacta tempus libertatis illuxerat, et opportune jam homini suadebatur, atque salubriter quam libero esset creatus arbitrio, miraculis conciliavit fidem Deo, qui erat passioni subjiciendus in homine quem gerebat.
« Quasi cedrus exaltata sum in Libano, et quasi cypressus in monte Sion. » Cedrus enim et cypressus arbores sunt altitudinis eximiae, et odoris praecipui. Libanus mons est Phoenicum altissimus, cujus meminerunt prophetae, dictus a thure, quia ibi colligitur. 109.0929B| Sion autem collis est Hierusalem supereminens urbi, et interpretatur speculum. Haec ergo nomina arborum et montium conveniunt eminentioribus Christi membris, qui cum Apostolo dicere possunt: « Christi bonus odor sumus Deo (II Cor. II); » et, « Nostra conversatio in coelis est (Philip. III); » et, « Quis nos separabit a charitate Christi (Rom. VIII)? » Et reliqua. Sed et hoc quod odor cedri serpentes interimere et fugare solet, juxta illud poetae (VIRGILIUS, Georg. III) :
Disce et odoratam stabulis accendere cedrum, Galbaneoque agitare graves nidore chelidros: eisdem sanctis doctoribus congruenter aptatur, qui virtute verbi coelestis solent venenata haereticorum dogmata repellere, eosque a simplicium seductione 109.0929C| fugare. Hoc quoque quod ejus resina, quae caedria dicitur, in conservandis libris adeo est utilis, ut perliniti ex ea nec tineas patiantur, nec tempore consenescant, quis non videat quantum eisdem praedicatoribus sanctis conveniat? quorum sensu spiritali Scriptura sancta confecta est, quae nulla haereticorum astutia corrumpi, nulla potest saeculi labentis aetate consumi: adeo, « ut donec transeat coelum et terra, iota unum aut unus apex non praetereat e lege, donec omnia fiant: » quod cum dixerit Dominus de lege, quanto magis de Evangelio intelligendum reliquit? Cypressus etiam in eo quod medendis apta est corporum passionibus, quod suae venustatem comae nullo ventorum impulsu deponit, constantiam exprimit eorumque actionem qui altioribus 109.0929D| virtutum ornatibus sanctam Ecclesiam decorant.
« Quasi palma exaltata sum in Cades. » Palma est arbor diuturnis foliis, et suavibus pomis; palma dicta, quia manus victricis ornatus est, vel quod oppansis est ramis in modum palmae hominis. Est enim arbor insigne victoriae, proceroque ac decoro virgulto diuturnisque vestita frondibus. Hanc Graeci phoenicem dicunt, quod diu duret, ex nomine avis illius Arabiae, quae multis annis vivere perhibetur. Haec ergo arbor procerae staturae, sanctae comparatur Ecclesiae, qua ad terrenam concupiscentiam incurvari despiciens, totam se ad coelestia promerenda sustollit. De qua monet Apostolus dicens: « Vigilate, state in fide, virilitur agite (I Cor. XVI). » De qua et 109.0930A| ipse Dominus: « Ego Dominus, qui erui vos de servitute, qua opprimebant vos Aegyptii, ut incederetis recti (Exod. VI). » Palma autem manus victricis est ornatus; sed et apud antiquos quicunque in certamine vicissent, palma aurea coronabantur. Statura ergo sponsae assimilatur palmae, cum erecta in amore supernorum omnis intentio fidelium meditatur; interim in acie consistens bravium illud, quo victrix finito agone donanda est. Item quia palma inferioribus aspera videtur, in summo autem pulchritudinem et fructus suavitatem ostendit, merito huic statura assimilatur Ecclesiae, sive animae cujusque fidelis, quae asperos pro Domino portat in terra labores, sed mercedem a Domino gratissimam accipere se sperat in coelo. Aspera est palma juxta terram, quia 109.0930B| persecutionem patiuntur propter justitiam electi. Pulchra et dulcis in summo, quia gaudent in pressuris et exsultant, scientes « quoniam merces eorum copiosa est in coelis. » Item quod palma diuturnis est vestita frondibus, et folia sua sine successione conservat, quis non videat quod typum teneat staturae fidei? quae variante statu saeculi labentis eadem semper verba rectae confessionis quasi folia nunquam lapsura retinet, eamdem operum perfectionem, quam ab initio cepit, quasi decorem palmitum usque ad finem saeculi in electis suis intemeratam custodit? Apte autem palmae exaltationi Cades locus deputatur. Legitur ergo in Numerorum libro, tricesima tertia mansione filios Israel castra metatos in deserto Sin, haec est Cades, ubi Maria mortua est et 109.0930C| sepulta, et propter aquas contradictionis Moyses et Aaron offendunt Dominum, et prohibentur transire Jordanem (Num. XXXIII). Videtur mihi in Maria prophetia mortua, in Moyse et Aaron legi et sacerdotio Judaeorum finis impositus, quod nec ipsa ad terram repromissionis transcendere valeant, nec credentem populum de solitudine hujus mundi educere. Ubi et Ecclesiae status per Christum coepit ordinari, quia ipse est finis legis ad justitiam omni credenti. Interpretatur autem Cades mutata sive translata, quae nomina bene sanctae conveniunt Ecclesiae, quae translata ab idolorum cultura, et mutata a gentili errore, unius Dei verax coepit esse cultrix. Quasi palma ergo exaltatur in Cades, cum sancti quique viri et perfecti in Ecclesia fide et conversatione eriguntur 109.0930D| ad quaerendam coelestis regni patriam, et ad possidendum vitae futurae gaudia sempiterna. Post exaltationem ergo arboris palmae, adjungit Scriptura aliam similitudinem, dicens:
« Et quasi plantatio rosae in Jericho. » Rosa specie floris nuncupata, quod rutilanti colore rubeat. Haec martyrii significat sanguinem. Jericho urbs, quam Jordane transgresso subvertit Jesus, rege illius interfecto: pro qua exstruxit aliam, Ozam de Bethel, ex tribu Ephraim, quam Dominus atque Salvator sua praesentia illustrare dignatus est. Sed et haec eo tempore quo Hierusalem oppugnabatur a Romanis, propter perfidiam civium capta atque destructa est; pro qua tertia aedificata est civitas, quae hodieque 109.0931A| permanet: et ostenduntur utriusque urbis vestigia in praesentem diem. Nam et Jericho interpretatur odor ejus, vel luna, « quasi plantatio ergo rosae in Jericho » est, cum odor virtutum cum passione martyrii in sanctorum redolet meritis. Luna ergo propter incrementum sui luminis simul et detrimentum, Ecclesiae peregrinationem in praesentis vitae mortalitate figuraliter exprimit. Ubi et alii quotidie nascuntur, et alii de hac vita transeunt.
« Quasi oliva speciosa in campis. » Oliva Graece oleon dicitur, ex quo in Latinum tractum est ut oliva dicatur. Olea autem ipsa arbor est, fructus oliva, succus oleum. Est autem arbor pacis insignis. Et quid per olivam, nisi sancta Ecclesia designatur? quae in campis totius mundi transplantata decore orbem 109.0931B| universum illustrat, et Spiritus sancti gratia per unctionem sacri chrismatis sanctificat credentes; per olei namque pinguedinem, qua et lassi atque infirmi artus recreantur, et gratia praestatur luminis, interna saepe dilectio mentis et opus misericordiae designatur. Hinc etenim Psalmista: « Ego autem sicut oliva fructifera in domo Domini: speravi in misericordia Dei mei in aeternum et in saeculum saeculi (Psal. LI). » Ac si patenter dicat: Ego quia misericordiae fructum indigentibus exhibui, mihi quoque in aeternum a Deo repetendam misericordiae gratiam speravi.
« Et quasi platanus exaltata sum juxta aquam in plateis. » Platanus a latitudine foliorum dicta, vel quod ipsa arbor patula sit et ampla; nam platos 109.0931C| Graeci latum vocant. Expressit hujus arboris Scriptura et nomen et formam, dicens: « Quasi platanus dilatata sum in plateis. » Est autem tenerrimis foliis ac mollibus et vitium similis. Mystice autem haec arbor Dominum Christum significat, qui in toto orbe in membris suis dilatatur, et mansuetudinis ac innocentiae suae ubique fidelibus salutifera monstrat exempla. De qua arbore in psalmis scriptum est: « Et erit tanquam lignum quod plantatum est secus decursus aquarum (Psalm. I). » Bene, ut arbitror, ligno fructifero comparatus est Dominus Christus propter crucem, quam pro hominum salute suscepit, quae merito lignum vitae dicitur, quando et ibi Dominus Christus, qui est vita nostra, suspensus est, et latroni in eadem confitenti dictum est: « Amen dico 109.0931D| tibi, hodie mecum eris in paradiso. » Denique et hodie omnis in eo credens aeternae vitae dona consequitur; sive, ut historia refert, lignum revera fuit in paradiso perennis vitae, si detestabilis inobedientia non fuisset. Unde enim mors habuisset introitum, si Adam monstrascet devotionis affectum? Hinc sanctissimi Patres suavissima mella sudaverunt, dicentes: « Dedit mandatum, ut inveniret arbitrium: fixit legem, ut faceret cautiorem. » Sed ille cum improvide secutus est hostem, et infeliciter vitae reliquit auctorem, tunc lamentabili sorte deceptus vitam perpetuam, quam possessurus erat, amisit, et in mortem, quam non habebat, incurrit. Sed ut ad conceptae similitudinis instituta redeamus, quod dicit plantatum 109.0932A| est, id est, institutum est lignum crucis a Deo, quod semper in fide viresceret ac cresceret, sequitur, « secus decursus aquarum, » in comparationis gratia perseverat. Nam sicut terrestris aqua decurrens vita est lignorum virentium, sic aqua spiritalis signum crucis inundat, quae salus esse fidelium cognoscitur animarum. Haec ergo aqua est, de qua in Evangelio dicitur: « Si scires quis est, qui a te aquam petit, petisses ab eo, ut daret tibi aquam vivam, etc. (Joan. IV). » Operae pretium est quoque perpendere quare dixerit, « secus decursus aquarum, » scilicet ut nec nimia inundatio lignum deleret, nec iterum irrigatio procul constituta siccaret. Igitur crux passionis Christi exaltata est juxta aquam in plateis, quia redemptionis nostrae mirabile sacramentum per 109.0932B| praedicationem Evangelii innotuit cunctis per orbem nationibus, ut omnes agnoscerent suae salutis in eo consistere effectum, et proinde Redemptori suo merito se impendere debere purum dilectionis affectum.
« Sicut cinnamomum et balsamum aromatizans odorem dedi. » Cinnamomum et balsamum aromaticae arbores sunt. Nam cinnamomum dictum, quod cortex ejus in modum cannae sit rotundus et gracilis. Gignitur in Indiae et Aethiopiae regionibus, frutice brevi duorum tantum cubitorum, colore subnigro vel cinereo, tenuissimarum virgarum. Nam quod in crassitudinem extenditur, despectui est; quod vero gracilius provenerit, eximium; quod cum frangitur, visibile spiramentum emittit ad imaginem nebulae seu 109.0932C| pulveris. De balsamo vero Plinius Secundus ita refert (Lib. XII, cap. 24): « In eodem tractu balsamum aspalathos nascitur, spina candida, magnitudine arboris modicae, flore rosae, radix ejus unguentis expetitur. Tradunt in quocunque frutice curvetur arcus coelestis, eamdem quocunque aspalatho suavitatem odoris existere, sed in balsamo inenarrabilem quamdam. Quidam eam erysisceptrum vocant, alii sceptrum; cujus probatio est in colore rufo vel igneo, tactuque spisso, et odore castorei. Permutatur in libras quindecim. » Haec ergo duo arbuscula pro sui brevitate a quibusdam inter herbas deputantur odoriferas, quae recte pro ipsa brevitate humiles spiritu, quorum est regnum coelorum, significant qui quasi purpureo vestiti colore, semper Dominicae 109.0932D| sunt passionis memores, semper ipsi ad patiendum pro Domino parati, qualis erat qui ait: « Quoniam propter te morte afficimur tota die, aestimati sumus ut oves occisionis (Psal. XLIII). » Nam et haec est virtus, quae maxime inter nos animorum motus ac lascivias quasi viscerum dolores castigare ac tollere consuevit. Cum recogitantes quid pro nobis passus est Deus, minus nos pati quam meremur, agnoscamus. Bene ergo conjunguntur cinnamomum et balsamum, quia Dominicae passionis sacramento nostrae conversationis conformari debet status, ut juxta Joannis sententiam, sicut ille pro nobis animam suam posuit, ita et nos discamus pro fratribus animas nostras ponere (I Joan. III). Nam quod cinnamomum coloris 109.0933A| subnigri vel cinerei esse perhibetur, animis congruit humilium, qui fragilitatis propriae conscii quotidianis in precibus Deo dicere norunt: « Loquar ad Dominum meum cum sim pulvis et cinis (Genes. XVIII). » Et iterum: « Ipse me reprehendo, et ago poenitentiam in favilla et cinere (Job. XLII). Quod autem balsamum spinae candidae similitudinem habet flore roseo, significat quod dolorem passionis Dominicae in nostra conversationis angustia quotidie debemus imitari. Juxta illud evangelicum: « Qui vult, inquit, venire post me, abneget semetipsum, et tollat crucem suam quotidie, et sequatur me (Luc. IX). » Quod autem radix ejus unguentis expetitur, significat humilitatem Christi omnium virtutum odorem commendare, et ad suavitatem aeternae dulcedinis electis 109.0933B| Dei redundare.
« Quasi myrrha electa dedi suavitatem odoris. » Et quid per myrrham electam nisi laudabilis sanctorum continentia demonstratur? quae in conspectu Domini odore suavissimo fragrat, quia eam charitatis dulcedo abundantissime inflammat. Myrrha quippe et aloe continentiam carnis exprimunt, quia nimirum horum naturae est aromatum, ut uncta ex eis corpora defunctorum minime putrescant, sicut Dominicae quoque sepulturae documenta testantur. Quomodo enim corruptio mortuae carnis putredinem luxuriae, ita conditura ejus (ubi typice in bonum accipitur) virtutem continentiae et castitatis, quae membra nostra a vitiis refrenat, aptissime demonstrat. Est autem myrrha arbor Arabiae, altitudinis ad quinque 109.0933C| cubitos, similis spinae, quam acanthon vocant Graeci, cujus gutta viridis atque amara, unde et nomen accepit myrrha. Quae cuncta mortificationi carnis apte congruunt, quae amara ad tempus sentitur, sed in spe semper virentis patriae libentissime suscipitur; illius videlicet, de qua Petrus ait: « Regeneravit nos in spem vivam per resurrectionem Jesu Christi ex mortuis, in haereditatem incorruptibilem et incontaminatam (I Petr. I), » immarcescibilem, conservatam in coelis in vobis. Spinae autem merito confertur, quia ut mentem perpetuo salvet, corpus laborum punctionibus temporaliter affligit; sed et hoc quod gutta ejus sponte manans pretiosior est; elicita autem corticis vulnere vilior judicatur, quis non videat majoris ante Deum esse virtutis, cum 109.0933D| quis sanum corpus suum ac vegetum, arridente etiam foris rerum copia, castigare ac servituti subjicere contendit, quam cum pressus aegritudine vel aliis saeculi adversis invitus a lascivia carnem compescit, atque ad abstinentiae remedium coarctat? quamvis et hoc inter virtutes magnas jure annumerari debeat, cum flagella quis paternae correptionis patienter, humiliter, gratanterque suscipiens, ad dona per haec promissae haereditatis castigatus pervenerit.
« Et quasi storax et galbanus, et ungula, et gutta. » Haec ergo pigmenta pretiosissima apud medicos habentur, et significant per sacramentum virtutum species, quas medici spiritales ad curationem hominum 109.0934A| adhibent. Nam storax arbor Arabiae similis malo Sidonii, cujus virgulae inter caniculae ortum cavernatim lacrymam fluunt. Distillatio ejus in terram cadens munda non est, sed cum proprii corticis scrobe servatur; illa autem quae virgis et calamis inhaeserit munda est et albida; dehinc fulva fit solis causa, et ipsa storax calamites pinguis, resinosa, odoris jucundi, humecta, et veluti mellosum liquorem emittens; storax autem dicta, quod sit gutta arboris profluens et congelata. Nam Graeci Styriam guttam dicunt. Graece autem styrax, Latine storace dicitur. Galbanum autem, ut Plinius refert (Lib. XII, cap. 25), dat Syria in Amano monte; ferulaeque ejusdem nominis resinae modo, quod stagonitin appellant: maxime laudant cartilaginosum, purum, ad 109.0934B| similitudinem ammoniacae, minimeque lignosum. Ungula autem eadem est, quae in Exodo onyca nominatur (Exod. XXX): quae cum caeteris aromatibus ad thymiama conficiendum Domini jussu decreta est; quae autem Graece onyx, haec Latine ungula dicitur, eo quod in modum unguis humani formata sit. Gutta vero, quae et ammoniaca dicitur, lacrymas stillat in arenis suis. Genera enim duo, hoc est, straton, quod masculi thuris similitudinem habet, illudque maxime probatur. Alterum pingue et arenosum, quod pirama appellant; adulteratur arenis, velut nascendo apprehensis: quod tamen glebis et quam minimis probatur et purissimis. Ipsa ergo gutta vel ammoniaca hoc medicinae habet, ut curet duritias aliqua necessitate contractas. Hae ergo species 109.0934C| aromatum odoriferae sunt, quia Domini praecepto ad thymiama conficiendum deputatae sunt. Ubicunque enim nostris codicibus thymiama habetur, in Hebraeo necotha legitur, quod Aquila styracem transtulit; significat orationis incensum cum odore sacrarum virtutum. Thymiama ex aromatibus compositum facimus, cum in altare boni operis virtutum multiplicitate redolemus: quod mixtum et purum fit, quia quantum virtus virtuti jungitur, tantum incensum boni operis sincerius exhibetur. Unde in Exodo bene dicitur: « Cumque in tenuissimum pulverem universa contuderis, pones ex eo coram tabernaculo testimonii (Exod. XXX). » In tenuissimum pulverem aromata universa conterimus, cum bona nostra quasi in bilo cordis occulta discussione tundimus, 109.0934D| et si veraciter bona sint subtiliter retractamus. Aromata ergo in pulverem redigere, est virtutes recogitando terere, et usque ad subtilitatem occultae examinationis revocare. Et notandum quod de eodem pulvere dicitur: « Pones ex eo coram tabernaculo testimonii (Ibid.), » quia tunc nimirum bona nostra veraciter in conspectu judicis placent, cum haec mens subtilius recogitando conterit, et quasi de aromatibus pulverem reddit, ne grossum durumque sit quod agitur: ne etiam si hoc arcta retractationis manus non comminuat, odorem de se subtilius non aspergat.
« Et quasi libanus non incisus vaporavi habitationem meam. » Libanus, si Hebraeam sequamur 109.0935A| etymologiam, candor interpretatur; si Graecam, thus; denique in Cantico canticorum ubi legimus, « nos ad collem thuris, » quidam codices habent, « ad collem Libani (Cant. IV). » Utrumque autem nomen virtutis industriam sonare facile cuique patet. Libet parum de natura aromatis ipsius ignaros instruere. Arbor est Arabiae, cortice, ut aiunt, et folio lauri similis, succum amaygdalae modo emittens, qui bis anno colligitur, autumno et vere; sed autumnali collectione praeparantur arbores incisis corticibus in flagrantissimo aestatis fervore, ac prosiliente spuma pingui, quae concreta densatur ubi loci natura poscat tegete palmea excipiente; quod in arbore haesit ferro depectitur; ideo corticosum videtur purissimum; hoc et candidum thus est. Secunda 109.0935B| vindemia vere; eadem hieme corticibus incisis rubrum hoc exit, nec comparandum priori. Creditur et novellae arboris candidius esse, sed veteris odoratius: quod ex eo rotunditate guttae pependit masculum vocamus. Regio thurifera Sarvia nuncupatur: quod significare Graeci mysterium dicunt, undique rupibus invia et a dextra scopulis mari inaccessa. Evehitur uno tramite angusto; silvarum longitudo est centum millia passuum, sive, ut tradunt aliqui, octoginta latitudo dimidium. Attolluntur colles alti, decurruntque et in plana arbores sponte natae; terram argillosam esse convenit raris fontibus ac nitrosis. Haec prout in libris antiquorum reperimus strictim de natura et loco thuris sint dicta, quae pene omnia (si quis diligenter attendit) figurate sanctorum 109.0935C| virtutibus congruunt, maxime quod regio in qua nascitur mysterium cognominatur. Nam quod arbores sponte nascuntur, apte competit eis quorum summa virtus non coacta legalibus edictis, sed oblatione voluntaria solet esse miranda, dicente Domino: « Si vis perfectus esse, vade, vende, » etc. (Matth. XIX). Quod incisis arboribus thuris lacryma profluit, quid nisi compunctionem humilium corde, de qua pura oratio ac fletibus dulcorata generari solet, indicat? Quod habet fontes raros sed nitrosos, convenit eis de quorum ventre fluunt, sicut dicit Scriptura, flumina aquae vivae (Joan. VII), hoc est dona doctrinae spiritalis emanat, etiam mundandis proximorum mentibus accommoda. Nitrum namque et medendis infirmitatibus, et abluendis sordibus esse solet aptissimum; 109.0935D| quod undique rupium et scopulorum est regio circumsepta munimine, congruit meritis eorum de quibus loquitur per parabolam Dominus: « Homo erat paterfamilias, qui plantavit vineam, et sepem circumdedit ei (Matth. XXI). » Plantavit namque Ecclesiam Dominus praeceptis vitae instituendo; et ei sepem circumdedit, custodia suae protectionis eam undique, ne a pravis vel spiritibus vel hominibus exterminari posset, tutando.
« Et quasi balsamum non mixtum odor meus. » Balsami arbor in Judaea intra terminos tantum viginti jugerum erat. Posteaquam eadem regione Romani potiti sunt, etiam latissimis collibus propagata est. Stirpe similis viti, foliis similis rutae sed albioribus 109.0936A| semperque manentibus. Arbor autem balsamum, lignum ejus xylobalsamum dicitur; fructus sive semen carpobalsamum, succus opobalsamum: quod ideo cum adjectione significatur, eo quod percussus ferreis vinculis cortex ligni per cavernas eximii odoris gutta distillat. Caverna enim Graeco sermone ope dicitur, cujus guttam adulterant admixto cyprino oleo vel melle; sed sincerus probatur a melle, si cum lacte coagulaverit; ab oleo, si instillatus aquae aut admixtus facile fuerit resolutus; praeterea et si laneae vestes ex ipso pollutae non maculantur. Adulteratus quidem neque cum lacte coagulat, et ut oleum in aqua supernatat, et vestem maculat. Balsama autem si pura fuerint, tantam vim habent, ut si sol excanduerit, sustineri in manu non 109.0936B| possint. Hujus ergo liquoris, hoc est, balsami mystice mentio fit in Cantico canticorum, dicente sponsa de sponso: « Dum esset rex in accubitu suo, nardus mea dedit odorem suum. Fasciculus myrrhae dilectus meus mihi, inter ubera mea commorabitur. Botrus Cypri dilectus meus mihi, in vineis Engaddi (Cant. I). » Et quidem hujus ultimi versiculi juxta superficiem litterae hic sensus est: Sicut in insula Cyprus majores caeteris terris botros gignere solet, et sicut in civitate Judaeae quae vocatur Engaddi nobiliores caeteris vineae nascuntur, ut pote de quibus liquor non vini, sed opobalsami defluit, ita dilectus meus mihi specialis est prae omnibus charitate connexus, adeo ut nulla me creatura ab ejus affectu divellere possit. Typice autem quomodo myrrha 109.0936C| propter amartitudinem (est enim quantum medendis infirmitatibus salubris, tantum gustu amara) tristitiam Dominicae passionis significat; ubi ipse et myrrhatum vinum a militibus accepit bibendum, et sepeliendus a discipulis myrrha perunctus est, ut praediximus, ita botrus non incongrue resurrectionis gaudium denuntiat. Vinum enim laetificat cor hominis. Botrus ergo Cypri factus est Dominus in resurrectione, qui fuerat fasciculus myrrhae in passione. Merito inter ubera commoratur sponsae, quia idem in botrum versus est vineae. Ideo sancta Ecclesia memoriam Dominicae mortis nunquam suo de corde deponit, quia ipse qui propter delicta ejus mortuus est, propter ejus quoque justificationem a morte resurrexit, atque ei vestigia ipsius sequenti, post angorem 109.0936D| mortis resurgendi exemplum tribuit. Qui bene etiam in vineis Engaddi esse memoratur. Namque in vineis Engaddi, ut praefati sumus, balsamum gignitur, quod in chrismae confectione liquori olivae admisceri, a pontificali benedictione solet consecrari, quatenus fideles omnes cum impositione manus sacerdotalis qua Spiritus sanctus accipitur, hac unctione signentur, qua etiam altare Dominicum dedicatur, et caetera quae sacrosancta esse debent perunguntur. Unde rectissime per vineas Engaddi charismata divina figurantur; et sponsus in vineis est Engaddi, quia et ipse Dominus in carne apparens plenus est Spiritu sancto, et ejus dona Spiritus credentibus ipse largitur. Ideo autem arbores balsami 109.0937A| vineas appellat, quia in vinearum morem extolluntur, quae sine adminiculis seipsae sustinent, quippe viti similiores quam myrto, perpetua coma insignes proceritas intra bina cubita subsistit, semen vino proximum gustu, colore rufum, ramus crassior quam myrto, quae certo anni tempore balsamum sudant, sed et agricolae virgulta eorum acutis lapidibus sive osseis solent incidere cultellis, nam ferri tactus laedit. Per quas incisiones emanat succus odoris eximii, et lacrymis pulchre rorantibus, exceptus lanis parva colligitur in cornua, quod quia per cavernam profluat corticis saepius, opobalsamum nominatur; ope enim, ut diximus, Graece caverna nuncupatur; singularumque arborum largior vena ter omnibus percutitur aestibus: praecipua autem lacrymae 109.0937B| gratia, secunda semini, tertia cortici, minima ligno. Quae cuncta Redemptori nostro, si sollicite considerantur, aptissime conveniunt, qui humilis in carne, sed plenus gratiae et virtutis apparens « vulneratus est propter iniquitates nostras, » ac de suis vulneribus vitae nobis et salutis sacramenta profudit. Unde et ipse, qui virtus et sapientia Dei est, loquitur in praesenti Ecclesiastico: « et quasi balsamum non mistum odor meus. » Mirandus sane ordo verborum, ut prius sponsa dicat accumbente rege nardum suam odorem dedisse; deinde ipsum fasciculo myrrhae comparet; tertio eumdem botrum Cypri cognominet; ad ultimum in vineis Engaddi eum esse commemoret, quia et prius discumbentem in coena Dominum mulier devota nardo perfudit. Deinde discipuli 109.0937C| crucifixum ac sepeliendum myrrha unctum linteis involverunt, et post haec ipse gaudio resurrectionis mox adveniente, spiritalia fidelibus dona distribuit. Nec praetereundum quod Engaddi fons haedi interpretatur, quo nomine patenter lavacrum sacri baptismatis ostenditur, in quo peccatores adhuc et sinistra parte digni descendimus, sed jam mundati a peccatorum foeditate atque in agnorum numero computandi ascendimus. Et bene cum laetitiam Dominicae resurrectionis significaret dicendo: « Botrus Cypri dilectus meus mihi, » addidit continuo, « in vineis Engaddi, » id est, fontibus haedi, quod est aperte dicere in donis spiritalibus, quae ex tempore baptismi fidelibus conferuntur. Hactenus Ecclesia a Redemptore suo accepit dona, quae dilectionis pignora testatur. 109.0937D| Bene ergo dicit Sapientia divina, « Quasi balsamum non mistum odor meus, » quia nullam in se habet erroris contagionem, nulla recipit consortia perfidorum, sed pura et sincera ejus est doctrina, 109.0938A| et ab omni haereticorum macula aliena, quae sacrarum virtutum odorem redolet, ac gratiam Spiritus sancti fidelium mentibus infundit.
« Ego quasi terebinthus extendi ramos meos. » Terebinthus arbor est Graecum habens nomen, generans resinam omnium resinarum praestantiorem. De terebintho autem Plinius secundus ita refert: « Syria terebinthum habet. Ex his masculae sine fructu, feminarum duo genera sunt. Alteri fructus rubet, lentis magnitudine; alteri pallidus, cum vite maturescit, non gradior faba, odore jucundior, tractu sinuosus. Circa Idam Troadis, sed in Macedonia brevis arbor haec atque fructuosa. In Damasco Syriae magna materies et admodum lenta ac splendens, flos racemosus olivae modo, sed rubens, folia densa: 109.0938B| fert et folliculos emittentes quaedam animalia ceu culices, leviorque resina quae ex cortice erumpit. » Et quid per terebinthum nisi Ecclesiae status figuratur, quae per totum orbem terrarum extendit ramos suos? quia per praedicationem Evangelii per singulas gentes ramos fidei expandit, et dilatat locum habitationis suae; cui sub alia similitudine per Isaiam dicitur: « Dilata locum tentorii tui, et pelles tabernaculorum tuorum extendere ne parcas; longos fac funiculos tuos, et clavos tuos consolida. Ad dexteram enim et ad laevam penetrabis, et semen tuum gentes haereditabit, et civitates desertas inhabitabit (Isa. LIV). » Cujus resina est praestantissima, quia medicina illius, qua subvenit aegritudinibus animarum, est optima: cui etiam hoc convenit quod de 109.0938C| genere ipsius arboris jam diximus: quia masculae arbores sine fructu sunt, feminarum autem duo sunt genera, quorum uni fructus rubet, alteri pallidus, cum vite maturescit, quia illi qui per elationem mentis aliquem vigorem propriae virtutis sibi adscribunt, sine fructu virtutum existunt; qui autem infirmitatem suam agnoscentes totam spem suam in opem et gratiam sui conditoris ponunt, hi nimirum aut fructum martyrii per tolerantiam passionis exquirunt, aut per continentiam et munditiam cordis atque corporis speciale praemium in coelesti regno cum agno possidebunt, cantabuntque canticum illud quod in Apocalypsi memorantur cantasse centum quadraginta quatuor millia qui stabant cum agno supra montem Sion: « Et nemo poterat dicere canticum 109.0938D| illud, nisi illa centum quadraginta quatuor millia, qui empti sunt de terra, qui cum mulieribus non sunt coinquinati, et sine macula sunt ante thronum Dei (Apoc. XIV). »
LIBER SEXTUS. CAPUT PRIMUM. Sapientia matris affectu loquitur, sicut ibi: Hierusalem, Hierusalem, quoties volui congregare pullos tuos, sicut gallina. 109.0937|
« Ego quasi vitis fructificavi suavitatem odoris, 109.0938| et flores mei fructus honoris et honestatis. » Quid per hanc vitem nisi ipse exprimitur qui in Evangelio discipulis suis ait: « Ego sum vitis vera et vos palmites (Joan. XV); cujus vitis liquor laetificat cor hominum, quando bibendo sanguinem ejus gaudentes 109.0939A| laudant redemptionis suae venerabile sacramentum. Haec vitis fructificat suavitatem odoris, quando per totum orbem fama spargitur evangelicae praedicationis, floresque ipsius fructus sunt honoris et honestatis, quia jucunditas et decor omnium virtutum quotidie ejus dono florescit atque clarescit in credentium turbis.
« Ego mater pulchrae dilectionis, et timoris, et agnitionis, et sanctae spei. » Sapientia ergo Dei, quae est Christus, mater est pulchrae dilectionis, et origo omnium virtutum, quia ipsius gratia generatur in cordibus electorum affectus verae charitatis, timor salubris, intellectus scientiae spiritalis, spesque vitae aeternae, et gaudii futuri; sine eo quoque nihil boni habemus, quoniam « omne datum optimum, et omne 109.0939B| donum perfectum de sursum est, descendens a Patre luminum, ipse est fons vitae; et in lumine ejus videbimus lumen (Jacob. I). » De quo et Paulus ait: « Gratia Dei, inquit, sum id quod sum (II Cor. XV). » Unde et sequitur.
CAPUT II. Sapientia hortatur dicens: Qui concupiscitis me, a generationibus meis implemini; et Spiritus meus super mel dulcis; ille nimirum Spiritus, de quo dicit: Quem Pater mittit in nomine meo Spiritum veritatis: et qui de meo accipiet, ipse vos docebit omnia, etc.
« In me gratia omnis vitae et veritatis, in me omnis spes vitae et virtutis. » Per ipsum habemus praesentem vitam, quia « in ipso vivimus, movemur, et sumus, » per ipsum habebimus in futuro veram et 109.0939C| perpetuam vitam, per ipsum speramus immortalitatem nobis conferri, atque coronam gloriae supernam. Unde ipso tribuente certamus pro modulo nostro calle virtutum gradiendo pervenire ad quietem patriae coelestis.
« Transite ad me omnes qui concupiscitis me, et a generationibus meis implemini. » Materno affectu admonet sapientia filios suos, ut ad ipsam concurrant, ejus munere ditentur, ac ope reficiantur. Tale est et illud Evangelii testimonium, quo Salvator misericorditer laborantes hortatur ad se venire: « Venite, inquit, ad me, omnes qui laboratis et onerati estis, et ego reficiam vos (Matth. XI). » Et item: « Qui sitit veniat ad me, et bibat; et de ventre ejus fluent aquae vivae (Joan. VII). »
109.0939D| « Spiritus enim meus super mel dulcis, et haereditas mea super mel et favum. » Spiritus enim iste non alius quam Spiritus est sanctus, qui communis est Patri et Filio, quia procedit a Patre, procedit et a Filio; mittitur a Patre, mittitur et a Filio, sicut ipsa Veritas in Evangelio testatur, dicens: « Paracletus autem Spiritus sanctus quem mittet Pater in nomine meo, ille vos docebit omnia, et suggeret vobis omnia quaecunque dixero vobis (Joan. XIV). » Et item: « Ego, inquit, mittam promissum Patris mei in vos; vos autem sedete in civitate, quoadusque induamini virtutem ex alto (Luc. XXIV). » Iste enim Spiritus super mel est dulcis, quia charitas Dei, quae per ipsum infunditur in cordibus electorum, incomparabilis 109.0940A| est dulcedinis; et haereditas superna quae in agnitione et dilectione Dei tribuetur sanctis, quando eum videbunt facie ad faciem, et delectabuntur in dextera ejus usque in finem, non est enarrabilis, sed omnino est inaestimabilis, quia scriptum est: « Oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, quae praeparavit Deus his qui diligunt illum (I Cor. II). »
« Memoria mea in generationem saeculorum. » Memoria enim sapientiae Dei in generationem omnium saeculorum permanebit, quia ipsam laudant angeli, collaudant archangeli, vaticinantur prophetae, praedicant apostoli, omnisque militia coelestium virtutum, et infinita multitudo sanctarum animarum adorant et glorificant in aeternum.
109.0940B| « Qui edunt me, adhuc esurient: et qui bibunt me, adhuc sitient. » Magna enim distantia est inter corporales delicias et spiritales, quia corporales deliciae cum non habentur, grave in se desiderium accendunt; cum vero avide eduntur, comedentem protinus in fastidium per satietatem vertunt. At contra spiritales deliciae cum non habentur, in fastidio sunt; cum vero habentur, in desiderio; tantoque a comedente amplius esuriuntur, quanto et ab esuriente amplius comeduntur. In illis appetitus placet, experientia displicet: in istis appetitus vilis est, et experientia magis placet; in illis appetitus saturitatem, saturitas fastidium generat: in istis autem appetitus saturitatem, saturitas appetitum parit. Augent enim spiritales deliciae desiderium in mente dum satiant: 109.0940C| quanto magis earum sapor percipitur, eo amplius cognoscitur quod avidius ametur, et idcirco non habitae amari non possunt, quia earum sapor ignoratur. Quis enim amare valeat quod ignorat? Proinde Psalmista nos admonet cum dicebat: « Gustate et videte, quoniam suavis est Dominus (Psal. XXXIII). » Ac si a parte dicat, Suavitatem ejus non cognoscitis, si hanc minime gustatis; sed cibum vitae ex palato cordis tangite, ut probantes ejus dulcedinem amare valeatis. Has autem homo delicias tunc amisit, cum in paradiso peccavit; extractus enim a cibo aeternae dulcedinis os clausit. Unde nos quoque nati in hujus peregrinationis aerumna hic fastidiosi jam venimus, nescimus quid desiderare debemus; tantoque se amplius fastidii nostri morbus exaggerat, quanto magis 109.0940D| ab esu illius dulcedinis animus elongat, et eo jam internas delicias non appetit, quo eas comedere diu longeque desuevit. Fastidio ergo nostro tabescimus, et longa inediae peste fatigamur; et quia gustare intus nolumus paratam dulcedinem, amamus foris miseri famem nostram; sed superna nos pietas nec deserentes se deserit, contemptas enim illas delicias ad memoriae nostrae oculos revocat, easque nobis proponens in promissionem, torporem excutit, atque ut fastidium nostrum repellere debeamus invitat. Sed quid spiritalium deliciarum gustus utilitatis habeat, sequens sententia manifestat
« Qui audit me non confundetur, et qui operantur in me non peccabunt. » Quid est enim audire et 109.0941A| diligere Dominum, nisi ejus mandatis obedire? sicut ipse in Evangelio ait « Si quis diligit me, sermonem meum servabit (Joan. XIV). » Hic profecto non confundetur, quia pro obedientia praeceptorum Dei aeterna mercede coronabitur, qui vero operantur in sapientia et dilectione Dei non peccabunt, sed peccatorum maculam omnino fugiunt; scriptum est enim: « Charitas, inquit, non agit perperam, non irritatur, non cogitat malum, non gaudet super iniquitatem, congaudet autem veritati (I Cor. XIII). » Et Joannes apostolus: « Omnis, inquit, qui manet in eo, non peccat (I Joan. III). »
« Qui lucidant me, vitam aeternam habebunt. » Quid est ergo sapientiam elucidare, nisi ejus plenam et perfectam agnitionem percipere? Qui ergo perfectam 109.0941B| habebit notitiam Dei, ille nimirum vitam aeternam et gaudia possidebit coelestis regni. De quo ipsa Veritas in Evangelio ad Patrem ait: « Haec est autem vita aeterna, ut cognoscant te unum Deum, et, quem misisti, Jesum Christum (Joan. XVII). » Sed quia nemo in hac vita perfecte visione Dei frui potest, sicut ipse testatur, dicens: « Non enim videbit homo, et vivere potest (Exod. XXXIII) » futurae vitae haec grati reservatur: « Nunc enim videmus per speculum et in aenigmate, tunc autem facie ad faciem. » Nunc cognoscimus ex parte, tunc autem cognoscemus sicut et cogniti sumus.
« Haec omnia liber vitae, » subauditur continet. Et quis sit ille liber, statim subjungit:
« Testamentum Altissimi et agnitio veritatis. » 109.0941C| Liber iste continet Novum et Vetus Testamentum, in quo est agnitio veritatis, quia per ipsum demonstratur fides ac doctrina Salvatoris. De hoc libro Ezechiel propheta commemorat (Ezech. II), et Joannes apostolus in Apocalypsi sua non tacet (Apoc. X).
« Legem mandavit Moyses in praeceptis justitiarum, et haereditatem domui Jacob, et Israel promissiones. » Manifestum est quod Dominus per Moysen legem dedit domui Jacob, hoc est populo priori, in quo praecepta fuerunt justitiae, scilicet ut peccata caverent, et virtutibus sacris Deo deservirent; in hac promissiones Dei ad Israel fuerunt, quia per adventum Salvatoris redemptio humani generis in ea praedicebatur, ut est illud Mosaicum in Deuteronomio: « Prophetam, inquit, vobis suscitabit 109.0941D| Dominus de fratribus vestris, tanquam me, ipsum audietis (Deut. XVIII). » Et non solum in lege, sed etiam in prophetis eadem sponsio facta est, sicut scriptum est: « Juravit Dominus David veritatem, et non frustrabitur eum: de fructu ventris tui ponam super sedem meam (Psal. CXXXI). » Unde et sequitur.
« Posuit David puero suo excitare regem ex ipso fortissimum, et in throno honoris sedentem in sempiternum. » Haec quidem sententia non ad historicum Salomonem pertinet, qui propter peccatum perdidit regnum, sed ad verum pacificum, Dominum videlicet nostrum, qui fortis in praelio fortem vicit diabolum; « cujus est potestas aeterna, et cujus regni 109.0942A| non erit finis. » Hic ergo ex semine David secundum carnem natus, non solum Judaeae sed et totius orbis, imo coeli terraeque perpetualiter possidet regnum.
« Qui impiet quasi Phison sapientiam, et sicut Tigris in diebus novorum, qui adimplet quasi Euphrates sensum, qui multiplicat quasi Jordanis in tempore messis, qui mittit disciplinam sicut lucem, et assistens quasi Gehon, in tempore vindemiae. » Dicamus primum de ipsis naturis fluminum, quae a scriptoribus naturalium rerum percepimus, et sic allegoriam eorum consequenter retexemus. Phison fluvius est, qui alio nomine Ganges dicitur, et exiens de paradiso pergit ad Indiae regiones. Dictus autem Phison, id est caterva, quia decem fluminibus magnis 109.0942B| sibi adjunctis impletur, et efficitur unus. Ganges autem vocatus a rege Gangaro Indiae; fertur autem Nili modo exaltari, et super Orientis terras erumpere. Tigris fluvius Mesopotamiae de paradiso exoriens, et pergens contra Assyrios, et post multos circuitus in mare Mortuum influens; vocatus autem hoc nomine propter velocitatem, instar bestiae tigridis nimia pernicitate currentis. Euphrates fluvius Mesopotamiae, de paradiso exoriens, copiosissimus gemmis, qui per mediam Babyloniam influit; hic a frugibus vel ab ubertate nomen accepit, nam Hebraice euphrata fertilitas interpretatur: Mesopotamiam etenim in quibusdam locis ita irrigat sicut Nilus Alexandriam. Sallustius autem auctor certissimus asserit, Tigrin et Euphraten uno fonte 109.0942C| manare in Armenia, qui per diversa euntes longius dividuntur spatio medio relicto multorum millium: quae tamen terra, quae ab ipsis ambitur, Mesopotamia dicitur. Jordanis, Judaeae fluvius a duobus fontibus nominatus: quorum alter vocatur Jor, alter Dan; his igitur procul a se distantibus in unum alveum foederatis, Jordanis deinceps appellatur. Nascitur autem sub Libano monte, et dividit Judaeam et Arabiam, qui per multos circuitus juxta Jericho in mare Mortuum influit. Gion fluvius de paradiso exiens atque universam Aethiopiam cingens, vocatus hoc nomine, quod incremento suae exundationis terram Aegypti irriget. Ge enim Graece, Latine terram significat. Hic apud Aegyptios Nilus vocatur, propter limum quem trahit, qui efficit fecunditatem, 109.0942D| unde et Nilus dictus est quasi Niam ciaon; nam antea Nilus Latine melo dicebatur. Apparet autem in Nilide lacu, de quo in meridiem versus excipitur Aegypto, ubi aquilonis flatibus repercussus, aquis retro luctantibus, intumescit, et undationem Aegypti facit. Quod autem quatuor flumina paradisi ex uno fonte procedentia assimilat sapientia regi, qui ex David ortus est, significat ex Domino nostro Jesu Christo vero Filio Dei, nec non et vero filio hominis, hoc est David, quia ex ejus semine secundum carnem natus est, quatuor Evangelia procedere: quae totam terram nationum praedicatione sua irrigant, ut credentes Christo multiplices virtutum fructus germinare faciunt. Ab eo et 109.0943A| Jordanis alveus procedit, quia baptismi sacramentum ad abluenda crimina generis humani hujus dispensatione in mundum venit: qui mittit disciplinam sicut lucem, quia ejus praecepta lucem vitae aeternae fidis operatoribus suis tribuunt. Unde ipse quando post resurrectionem suam discipulos suos ad docendas et baptizandas gentes misit, in Evangelio ad ipsos ait: « Ite, docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti: docentes eos servare omnia quaecunque mandavi vobis. Et ecce ego vobiscum sum omnibus diebus, usque ad consummationem saeculi (Matth. XVIII). »
« Qui perficit primum scire ipsam, et infirmior non investigabit eam. A mari enim abundavit cogitatio 109.0943B| illius, et consilium ipsius ab abysso magna. » Vere enim Dominus noster auctor est scientiae spiritalis et salubris doctrinae, quia ipse per Moysen primum condidit legem, ipse inspiravit prophetas, ipse docuit apostolos, ipse ordinavit evangelistas, et praedicatores Novi Testamenti, nec alius est plenus et perfectus investigator et agnitor sapientiae Dei, nisi is qui cum Patre et Spiritu sancto unus est Deus, de quo scriptum est: « Nemo novit Filium nisi Pater, neque Patrem quis novit nisi Filius, et cui voluerit Filius revelare (Matth. XI; Luc. X). » Quod autem dicitur: « A mari abundavit cogitatio illius, et consilium ipsius ab abysso magna, » ostendit profunditatem sapientiae divinae inaestimabilem et incomprehensibilem esse, quia nemo secreta illius per 109.0943C| omnia penetrare potest, nisi ipse unus et solus Deus Pater et Filius et Spiritus sanctus, qui semetipsum per omnia novit, et consilii sui verus agnitor est. Dat creaturae suae tantum de se nosse, quantum novit illi expedire; et doctrinae suae fidelibus suis secundum modum dispensationis suae tribuit intellectum.
« Ego sapientia effudi flumina, ego quasi trames aquae immensae de fluvio. » Ergo Christus sapientia Dei effudit in mundum flumina doctrinae evangelicae, quae abundantissime reficiunt et satiant avidas mentes electorum. Ipse est trames aquae immensae de fluvio, quia sicut Deus de Deo, lumen de lumine, ita ipse aqua immensa de fonte Patre sive fluvio, tropice dici potest, quoniam Pater origo est divinitatis, 109.0943D| quando sicut de Patre genitus est Filius, ita et Spiritus sanctus procedit a Patre: quem in Evangelio aquae nomine Dominus nuncupavit, dicens: « Qui biberit aquam quam ego dabo ei, fiet in eo fons aquae salientis in vitam aeternam (Joan. IV). » Et item: « Qui sitit veniat ad me, et bibat, et de ventre ejus fluent aquae vivae (Joan. VII). » Et alibi legitur: « Aqua sapientiae salutaris potavit eum (Eccli. XV). »
« Ego quasi fluvius Dorix, et sicut aquaeductus exivi de paradiso. » Hunc fluvium quidam historialiter Araxim amnem Armeniae esse putant, qui ab uno monte cum Euphrate diversa specie oritur; dictus autem quod rapacitate cuncta prosternat, 109.0944A| unde et cum Alexander eum transgredi vellet ponte fabricato, tanta vi inundavit, ut pontem dirueret. Hic brevibus intervallis ab Euphratis ortu caput tollit, ac deinde Caspium fertur in mare. Doricum autem a Graecis hunc aestimant nuncupatum; est autem pars Graeciae gentis Doris nuncupata, ex qua tertia lingua Graecorum Dorica appellata est. Mystice autem sapientia comparat se fluvio rapidissimo, et aquae egredienti de paradiso, quia doctrina Salvatoris de coelesti prodiens thesauro omnia obstacula errorum atque persecutionum sua velocitate atque fortitudine disrumpit ac frangit, ita ut per ora praedicatorum in totum orbem longissima atque latissima diffluat. Unde scriptum est: « In omnem terram exivit sonus eorum, et in fines orbis terrae 109.0944B| verba eorum (Psal. XVIII). »
« Dixi: Rigabo meum hortum plantationum et inebriabo prati mei fructum. Et ecce factus est mihi trames abundans, et fluvius meus appropinquavit ad mare, quoniam doctrinam quasi antelucanum illuminabo omnibus, et enarrabo illam usque ad longinquum. Penetrabo omnes inferiores partes terrae, et inspiciam omnes dormientes et illuminabo omnes sperantes in Deo. » Hortus enim plantationum sapientiae sancta est Ecclesia, quam ipsa Veritas suo dogmate semper irrigat et inebriat, ut fructum partus spiritalis quotidie proferat, in doctrina videlicet catholica et sacris virtutibus; et merito, quia illuminata a vera luce, « quae illuminat omnem hominem venientem in hunc 109.0944C| mundum (Joan. I), » a sole justitiae ipsoque oriente, de quo scriptum est: « Visitavit nos oriens ex alto. » Et alibi: « Ecce vir oriens nomen ejus (Zach. VI). » Facit suam doctrinam enarrari in longinquo, hoc est, in finibus orbis, ut omnes agnoscant veritatem ad salvationem humani generis venisse. Penetrat autem inferiores partes terrae, quoniam carnalium corda et cogitationes scrutatur. Inspicit omnes dormientes qui vel ignorantiae somno vel torpore negligentiae dormitant, et illuminat recta fide et agnitione sperantes in Deo, quoniam qui sperat in Deo beatus est. « Beneplacitum enim est Domino super timentes eum, et in eos qui sperant in misericordia ejus (Psal. CXLVI). »
« Adhuc doctrinam quasi prophetiam effundam, 109.0944D| et relinquam illam quaerentibus sapientiam, et non desinam in progenies illorum usque in aevum sanctum. » Insinuat quippe scriptor historiae hac sententia, quod mysticus iste liber sit, et spiritalem quaerat intelligentiam, et quod valde utilis sit ad legendum, quia juxta historiam moralitatem docet, ac juxta allegoriam fidei imbuit sacramento: « Et non desinam, inquit, in progenies illorum usque in aevum sanctum, » quoniam non cessat Scriptura sacra ab aevo usque in aevum docere genus humanum, quatenus intelligat ex praeceptis Dei quid vitare debeat quidve agere, ut nemo sit qui rite se possit excusare, quasi nescierit quid praeceptum sit in lege divina, cum sapientia viam veritatis et normam justitiae 109.0945A| palam omnibus demonstret. De quo adhuc subditur:
« Videte quoniam non solum mihi laboravi, sed omnibus exquirentibus veritatem. » Doctor ergo ecclesiasticus verba Dei scribendo et docendo non solum sibi laborat sed et aliis; quia sibi laborat pro aeterna mercede et quiete, aliis autem pro vera salute ac perpetua requie. Unde in Daniele scriptum est: « Qui docti fuerint fulgebunt sicut splendor firmamenti, et qui ad justitiam erudiunt multos, quasi stellae in perpetuas aeternitates (Dan. XII). » Hinc et Jacobus ait: « Qui converti fecerit peccatorem ab errore viae suae, salvabit animam ejus a morte, et operit multitudinem peccatorum (Jacob. V). » De quo et Paulus ad Timotheum scribens, ait: 109.0945B| « Attende tibi et doctrinae sanae, insta in illis; hoc enim faciens, et teipsum salvum facies, et eos qui te audient (II Tim. IV). » Hinc et ipsa Veritas in Evangelio ait: « Qui solverit unum de mandatis istis minimis, et docuerit sic homines, minimus vocabitur in regno coelorum; qui autem fecerit et docuerit, magnus vocabitur in regno coelorum (Matth. V). » Et item: « Vos, inquit, estis lux mundi; sic luceat lux vestra coram hominibus, ut videant opera vestra bona, et glorificent Patrem vestrum, qui in coelis est. »
CAPUT III. Sapientia loquitur in tribus placitum esse spiritui ejus: in concordia fratrum, et amore proximorum, et in viro cum muliere bene sibi convenienti.
109.0945C| (CAP. XXV.) « In tribus placitum est spiritui meo, quae sunt probata coram Deo et hominibus: concordia fratrum, et amor proximorum, et vir et mulier bene sibi consentientes. » Placet quippe sapientiae divinae quae in lege Dei probabilia et acceptabilia, et hominibus salubria esse manifestantur, hoc est concordia fratrum, de qua Apostolus monet Ephesios, ut supportantes invicem in charitate solliciti sint servare unitatem spiritus in vinculo pacis. Et alibi rogat auditores suos ut idem sapiant, et unum dicant omnes; amorque proximorum, de quo idem Apostolus scripsit, dicens: « Dilectio proximi malum non operatur (Philip. IV). » Plenitudo ergo legis est dilectio (Galat. V).
« Et vir et mulier bene sibi consentientes: » 109.0945D| Quod juxta historiam, et juxta allegoriam intelligere possum, quia secundum historiam mandat apostolica auctoritas viris, ut diligant uxores suas, sicut Christus dilexit Ecclesiam; similiter et mulieribus, ut subjectae sint viris suis, sicut Deo: quoniam vir caput est mulieris, sicut et Christus caput est Ecclesiae (Ephes. V). Allegorice autem possumus in viro spiritum, et in muliere animam intelligere; quae si in timore et dilectione Dei consenserint, quidquid petierint secundum voluntatem Dei, impetrabunt. Unde ipse Dominus ait in Evangelio: « Si duo consenserunt ex vobis in unum, de omni re quamcunque petierint, fiet illis a Patre meo (Matth. XVIII). »
« Tres species odivit anima mea, et aggravor 109.0946A| valde animae illorum: pauperem superbum, divitem mendacem, senem fatuum et insensatum. » Ergo sapientia, quae cuncta odit vitia, tres species sibi dicit esse odibiles, et aggravatam se asserit animis perversorum, eo quod contraria sibi sentiant: pauperem videlicet detestans superbum, qui contra conditionem paupertatis suae animo elato superbit: et divitem mendacem, qui concessis bonis non secundum legem Dei in veritate fruitur, sed abutitur in mendacio; et senem fatuum et insensatum, qui longaevi temporis negligenter perdit otium, quando discendi sapientiam nullum habet studium. Mystice autem ille vere pauper est, qui virtutibus inops fit, et tamen ad exercitium virtutum non vult superbum inclinare animum. Dives mendax est haereticus, qui 109.0946B| abundat sensu et sermone, sed potius elegit in his errori quam veritati deservire. Senex fatuus et insensatus est, qui praefert praesentis vitae delicias vitae futurae, et magis amat caduca quam aeterna. Cum manifeste Joannes apostolus hoc prohibeat, dicens: « Nolite diligere mundum, neque ea quae in mundo sunt; mundus enim transit et concupiscentia ejus: qui autem facit voluntatem Domini, manet in aeternum (I Joan. II). » Possunt hae tres species odibiles Deo ad apostatam angelum, hoc est diabolum, per significationem transferri, qui pauper et superbus est, qui cum supernam gloriam propter superbiam suam perdidisset, adhuc superbire non cessat; dives est et mendax, quia cum terrenas divitias in avaris et cupidis possessoribus possidet, totus mendacio 109.0946C| deditus est, sicut ipsa Veritas in Evangelio de eo testatur, dicens: « Ille homicida erat ab initio, et in veritate non stetit, quia veritas in eo non est (Joan. VIII): » cum enim loquitur mendacium, ex propriis loquitur, quia mendax est et pater ejus; sonex fatuus est et insensatus, quia cum inter caeteras angelicas virtutes in gloria coelesti per sapientiam Dei in initio creatus est, sapientiam sibi datam non conservavit, eo quod conditori suo subjectus esse noluit: et hactenus in ipsa stultitia perseverat, quando contra conditorem suum rebellare non cessat. De quo sene fatuo in Ecclesiaste per Salomonem dicitur: « Melior est puer pauper et sapiens, quam rex senex et stultus, qui nescit praevidere in posterum, quando de domo vinculatorum egreditur in regnum 109.0946D| (Eccle. IV). » Quem locum Origenes et Victorinus super Christo et diabolo interpretati sunt, volentes puerum pauperem Christum intelligi, qui natus est in regno senis diaboli, et idcirco dicit: « Regnum meum non est de hoc mundo (Joan. XVIII). » In illius itaque senis stulti regno, qui ostendit ei omnia regna mundi et gloriam ejus, natus est optimus puer, et de domo vinculatorum. De quibus Jeremias in Lamentationibus loquitur, dicens: « Et humiliare sub pedibus ejus omnes vinctos terrae (Thren. III). » Processit ad regnum, ut sub sua potestate haberet coelestia simul et terrena, unde ipse post resurrectionem suam ait: « Data est mihi omnis potestas in coelo et in terra. »
109.0947A| « Quae in juventute tua non congregasti, quomodo invenies ea in senectute tua? » Liquido patet quod qui in juventute discendi sapientiam studium non habuit, in senectute ejus fructum minime habebit. Scriptum est enim in Proverbiis: « Anima laborantis laborat sibi. Egestatem operata est manus remissa, manus autem fortium divitias parat. Qui congregat in messe, filius sapiens est; qui autem stertit aestate, filius confusionis (Prov. X). » Hinc item filios suos monet Sapientia, dicens: « Audi, fili mi, et esto sapiens, et dirige in via animum tuum. Noli esse in conviviis potatorum, nec in comessationibus eorum (Prov. XXII). » Hinc in psalmo legitur, quod qui meditatur in lege Domini die ac nocte, det fructum in tempore suo, et folium ejus non decidat, et omnia 109.0947B| quaecunque fecerit prosperum eventum habeant (Psal. I).
« Quam speciosum canitiei judicium et presbyteris consilium cognoscere! Quam speciosa veteranis sapientia, et gloriosus intellectus et consilium! Corona senum multa peritia, et gloria illorum timor Dei. » Decet enim canos capite prudentiam habere sensus, et aetatem longaevam utilitatem noscere consilii, ut secundum timorem Dei sciant et possint judicium justum facere, et proximos suos secundum aequitatem justitiae regere ac dijudicare, quia inde illis magna excrescit gloria, si secundum praecepta divina legis Dei ipsi recte vivant, et alios tam verbis quam etiam exemplis bene doceant. Audiant ergo presbyteri et praepositi ecclesiarum Dei, quia non 109.0947C| licet illis ignorare legis Dei scientiam et sapientiae doctrinam. Unde Paulus praecipit Timotheo ut his commendet doctrinae officium, qui idonei sint alios docere (II Tim. II). Hinc Tito praecipit ut dispensatorem Ecclesiae Dei ordinet, non superbum, non iracundum, non vinolentum, non percussorem, non turpis lucri cupidum, sed hospitalem, benignum, sobrium, justum, sanctum, continentem, amplectentem eum qui secundum doctrinam est fidelem sermonem, ut potens sit exhortari in doctrina sana, et eos qui contradicunt arguere (Tit. I). Pastorum imperitia voce veritatis increpatur, cum per prophetam dicitur: « Ipsi pastores ignoraverunt intelligentiam (Esa. LVI). » Quos rursum Dominus detestatur, dicens: « Et tenentes legem nescierunt me (Jer. II). » 109.0947D| Nesciri ergo se ab eis queritur Veritas, et nescire se principatum nescientium protestatur, quia profecto hi qui ea quae sunt Domini nesciunt, a Domino nesciuntur, Paulo attestante, qui ait: « Si quis autem ignorat, ignorabitur (I Cor. XIV). » Quae nimirum pastorum saepe imperitia meritis congruit subjectorum, qui quamvis lumen scientiae sua culpa exigente non habeant, districto tamen judicio agitur, ut per eorum ignorantiam hi etiam qui sequuntur offendant. Hinc namque in Evangelio per semetipsam Veritas dicit: « Si caecus caeco ducatum praebeat, ambo in foveam cadunt (Matth. XV). » Cum autem ait timorem Dei esse gloriam senum, mox subdidit dicens
109.0948A| « Novem insuspicabilia cordis magnificavi, et decimum dicam in lingua hominibus: Homo qui jucundatur in filiis, vivens et videns subversionem inimicorum suorum. Beatus qui inhabitat cum muliere sensata, et qui lingua sua non est lapsus, et qui non servivit indignis se. Beatus qui invenit amicum verum, et qui enarrat justitiam in aure audientis. Quam magnus qui invenit sapientiam et scientiam! sed non est super timentem Deum. Timor Domini super omnia se superposuit: beatus cui donatum est habere timorem Dei: qui tenet illum, cui assimilabitur? Timor Dei initium dilectionis ejus: fidei autem initium agglutinandum est ei. » Quid est enim quod novem dicit se magnificasse insuspicabilia cordis, et decimum dixisse 109.0948B| in lingua hominibus, nisi quod « corde creditur ad justitiam, ore autem confessio fit ad salutem? » Novem ergo sunt insuspicabilia, hoc est, certa et vera, et ab omni suspicione falsitatis aliena virtutum dona, quae fides recta parit in homine: hoc est, ut homo jucundetur in filiis; in fructu videlicet bonorum operum vivat, videns subversionem inimicorum; vivat scilicet vita Deo, et videat subversionem daemonum sive etiam vitiorum, sicut Paulus ait: « Vivo autem jam non ego, vivit vero in me Christus (Galat. II). » Et item: « State, inquit, succincti lumbos vestros in veritate, et induite loricam justitiae, et calceati pedes in praeparatione evangelii pacis: in omnibus sumentes scutum fidei, in quo possit is omnia tela nequissimi ignea exstinguere, et 109.0948C| galeam salutis assumite, et gladium spiritus, quod est verbum Dei (Ephes. VI). » Beatus est homo qui inhabitat cum muliere sensata, hoc est, sapientia et prudentia. Unde scriptum est: « Posside sapientiam, posside prudentiam (Prov. IV). » Si intraverit sapientia in cor tuum, et scientia animae tuae placuerit, consilium custodiet te, et prudentia servabit te. Similiter et beatus est qui in lingua sua non est lapsus, quoniam qui in verbo non offendit, hic perfectus est vir. Qui custodit os suum, custodit ab angustiis animam suam. » Et qui non servivit indignis se, hoc est malignis spiritibus sive peccatis; a quo enim quis superatur, hujus et servus addictus est. Beatus qui invenit amicum verum, illum nimirum amicum qui in Evangelio discipulis suis ait: « Vos autem 109.0948D| dixi amicos, quia omnia quaecunque audivi a Patre meo, nota feci vobis (Joan. XV). » Et qui enarrat justitiam in aure audientis, hoc est devote verbum Dei percipientis, recte intelligentis, et bene operantis. Quam magnus est, qui invenit sapientiam et scientiam! Hujus sententiae integritas in duo dividitur: hoc est, in sapientiam et scientiam; hanc enim veteres voluerunt esse differentiam inter sapientiam et scientiam; quod sapientiae esset bonum facere, scientiae vero malum cavere. Unde in Job scriptum est: « Ecce timor Domini ipse est sapientia, et recedere a malo intelligentia (Job. XXVIII). » Hinc est quod his novem speciebus virtutum superadditur timor Dei, quoniam sicut novenarius numerus imperfectus 109.0949A| est, quousque denario suppleatur, ita omnis operatio virtutum mediocris est sine timoris Dei perfectione. « Timor enim Domini sanctus permanens in saeculum saeculi. » Ipse est fidei fundamentum, ipse charitatis origo; per ipsum operatur bonum, per ipsum pervenitur ad praemium. Sed quoniam scriptum est: « Initium sapientiae timor Domini (Prov. I, IX; Eccli. I); et in Epistola Joannis legitur: « Timor non est in charitate, sed perfecta charitas foras mittit timorem, quia timor poenam habet (I Joan. IV); et in psalmo ita scriptum est: Timete Dominum, omnes sancti ejus, quoniam nihil deest timentibus eum (Psal. XXXIII): » quaeritur quomodo timor, si initium est sapientiae et initium dilectionis Dei, non sit in charitate; et quomodo omnes 109.0949B| sancti diligant Dominum, et nihil desit timentibus eum; et qualiter illud fiat quod timor Dei sanctus permanet in saeculum saeculi. Sed haec quaestio ita solvitur: illum scilicet timorem Domini, quo timet quisque incipiens opera justitiae, ne veniat districtus judex et se minus castigatum inveniens damnet, illum charitas pellit foras, quae pro merito justitiae fiduciam habet in die judicii. Sed et praesentium adversitatum timorem perfecta charitas ejicit ex animo, quam habere quaerebat, qui Domino supplicans ait: « A timore inimici eripe animam meam (Psal. XXX); » quam habebat qui dixit: « Quis nos separabit a charitate Christi? tribulatio? an angustia? an persecutio? an nuditas? an fames? an periculum? an gladius? » etc. (Rom. VIII.) Nec putari 109.0949C| debet beati Joannis sermonibus esse contrarium quod Psalmista dicit: « Timor Domini sanctus permanens in saeculum saeculi (Psal. XVIII). » Duo namque sunt timores: unus quo timent Deum homines ne mittantur in gehennam: ipse est timor ille, qui introducet charitatem; sed sic venit, ut exeat. Si enim adhuc propter poenas timens Deum nondum amas quem sic times, non bona desideras, sed mala caves, sed ex eo quia mala caves, corrigis te, et incipis bona desiderare. Cum bona desiderare coeperis, erit in te timor sanctus, ille scilicet ne ipsa bona amittas; non ille quo times ne mittaris in gehennam, sed ne te deserat praesentia Domini, quem amplecteris, quo aeternum frui desideras.
CAPUT IV. De nequitia mulieris, in cujus consortio castum vetat commorari, si vult castus esse.
« Omnis plaga tristitia cordis est, et omnis malitia nequitia mulieris. » Sicut major gratia alia non est quam charitas vera in laetitia bonae mentis, ita major plaga non est quam tristitia dolosi cordis in idololatria seu errore haereticae pravitatis. In ejus enim nequitia omnis est malitia; sed quia in duritia per errorem seductae animae plaga inest iniquitatis, nec tamen ipsa sentit ruinam suae deceptionis, ideo subjungitur:
« Et omnem plagam et non plagam videbit cordis; et omnem nequitiam et non nequitiam mulieris; 109.0950A| et omnem obductum et non obductum odientium; et omnem vindictam et non vindictam inimicorum. » Videt enim plagam cordis cum intelligit injustitiam suae pravitatis. Sed tamen non videbit, quia per poenitentiam et correctionem sceleris sibi ad salutem non providebit. Nequitiam erroris sentit, sed tamen poenam futuri tormenti non cavebit. Justitiam aequissimi judicis, qui per vindictam futuram nomen odientium se delet, et inimicos suos igne gehennae puniet, non ignorat; sed tamen evasionem malorum illorum nullam sibi praeparat. Unde impletur in ea illud Apostoli, quod de contemptoribus Dei et ingratis beneficiorum illius ad Romanos scripsit, dicens: « Qui cum justitiam Dei cognovissent, non intellexerunt, quoniam qui talia agunt digni sunt morte: non solum 109.0950B| qui faciunt, sed etiam qui consentiunt facientibus (Rom. I): » scierunt enim haec Deo displicere, sed haec in animo ponere noluerunt, « quoniam qui haec agunt, digni sunt morte, » et non solum qui faciunt ea, sed etiam qui consentiunt facientibus. Assensus enim participatio est. Sunt quidam qui se reos non putant, si non operentur quae mala sunt, assentiunt autem facientibus. Assentire est autem, si cum possit reprehendere taceat, aut audiens vanas fabulas aduletur; sciens enim impurus et malignus non ignorari quae agit, et minime se vitari, sed et honori esse gloriatur fore se talem; nec confundi potest in his, quando videt faveri sibi et obsecundare ab his qui non sunt tales, et ita est ut qui fomitem praebeant delictis illorum, ipsi digni sint ut pari crimine rei 109.0950C| habeantur. Sunt iterum alii qui non solum faciunt mala, sed etiam qui consentiunt facientibus, ut non solum faciant, sed et talibus consentiant. Duplex ergo horum est nequitia; non enim tam mali sunt qui faciunt, et facientibus contradicunt: scientes enim nefaria, non illa vindicant. Illi enim tam nequissimi sunt, quia faciunt et consentiunt facientibus, ut nec Deum timeant, increscere cupientes mala; ideo haec non vindicant, ut suadeant illa non esse vitanda.
« Non est caput nequius super caput colubri, et non est ira super iram mulieris. Commorari leoni et draconi placebit quam habitare cum muliere nequam. » Nequitia ergo haereticorum comparata venenatis serpentibus, et saevis terrae animantibus 109.0950D| ferocior invenitur magisque noxia: quia illa corpus laedunt, haec animam interimit; illa mortem temporalem conferunt, haec perpetuam. Ideo ejus cohabitatio omnibus noxia est, nullique salubris. Unde et sequitur:
« Nequitia mulieris immutat faciem ejus, et obcaecat vultum suum tanquam ursus, et quasi saccum ostendit. In medio proximorum ejus ingemuit vir ejus et audiens suspiravit modicum. » Perversitas ergo haereticae factionis immutat faciem ejus, cum per hypocrisin loquitur mendacium, et fictas simulando ostendit species virtutum. Quae tanquam ursus obcaecat vultum suum. cum per daritiam cordis mentis excaecat visum, nec futurum damnationis suae 109.0951A| prospicit judicium. Quasi saccum ostendit in medio proximorum ejus, cum ineptas coram auditoribus suis profert doctrinarum novitates, et turpitudinem sensus sui nefando tegit velamento verborum. Nec illius mulieris fortissimae atque sapientissimae actus imitatur, de qua in Proverbiis legitur: « Quaesivit lanam et linum, et operata est consilio manuum suarum. » Quaerit ergo mulier fortis lanam et linum, et operatur consilio manuum suarum, cum Ecclesia sancta sollicite perquirit quibus se pietatis fructibus exerceat, quomodo a carnalibus emundet illecebris: et hoc utrumque consilio prudentissimo, hoc est, supernae solummodo retributionis facit intuitu. De qua rursum scriptum est: « Stragulatam vestem fecit sibi, byssus et purpura indumentum ejus (Prov. 109.0951B| XXXI). » Stragulata vestis, quae variante textura solet firmissima confici, fortia Ecclesiae opera, et diversa virtutum ejus ornamenta significat, de quibus Propheta in summi regis viri videlicet illius laude cecinit: « Astitit regina a dextris tuis in vestitu deaurato, circumamicta varietate (Psal. XLIV). » Byssus quoque et purpura indumentum ejus. Byssus in castitate purpurae conversationis, purpura in effusione pretiosi sanguinis. Byssus namque candidi coloris est; purpureus autem color et de sanguine animantis, quod purpura vocatur, conficitur, et ipse sanguinis habet speciem; unde pulchre dictum est a Patribus, quia sancta Ecclesia electorum floribus vernans in pace habet lilia, in bello rosas. Quod autem subjungitur: « Audiens suspiravit modicum, » 109.0951C| significat quod perversa mens haereticorum licet a catholicis doctoribus rite corripiatur, difficulter tamen ad veram poenitentiam flectitur; et si aliquando fingit se poenitere, tamen quia non corrigit errorem, manifestat se in coepta malitia perseverare.
« Brevis omnis malitia super malitiam mulieris, sors peccatorum cadet super illam. » Hoc est quod ante dixit, non est caput nequius super caput colubri, et non est ira super iram mulieris. Parva est enim omnis malitia in comparatione idololatriae et haereticae pravitatis, quia in his non per fragilitatem carnis peccatur, sed per superbiam mentis. Omne enim quod in eis agitur, in contemptum Dei fit; et ideo impietas dicitur, quam alio nomine negationem Dei possumus appellare, quae incorrecta non habet 109.0951D| veniam, sed poenam sempiternam. Ideo in Zacharia propheta mulieri sedenti in medio amphorae, massa plumbea projicitur in os, et defertur in Babylonem (Zacha. V): quia impietas quae sedebat super peccata Israel, et in suo scelere gloriabatur, postea mittitur in medium Babylonis, et captivitatis malo premitur, ut obduratum os habeat, et ultra se jactare non possit; vel certe ab angelis Dei opprimitur, ut quae prius latebat in scelere, aeterno silentio conticescat.
« Sicut ascensus arenosus in pedibus veterani, sic « mulier linguata homini quieto. » Pulchram comparationem facit, quia sicut arena fluida et instabilis gravis est ad incedendum infirmis pedibus veterani, sic etiam ad audiendum onerosa est modestiae catholici 109.0952A| viri superflua loquacitas haeretici; unde ejus societatem noxiam ostendens, consequenter illis communionem vetat dicens:
« Ne respicias in mulieris speciem, et non concupiscas mulierem: in specie mulieris ira, irreverentia, et confusio magna. » Species mulieris hujus est versuta doctrina haereticorum, fuco verborum adornata. Cujus dolosam eloquentiam si amaveris, poenam et confusionem aeternam sustinebis. Qualis autem sit species hujus mulieris, Salomon in Proverbiis ostendit, dicens: « Favus enim distillans labia meretricis, et nitidius oleo guttur ejus: novissima illius amara quasi absinthium, et acuta quasi gladius biceps (Prov. V). » Cum in ore haeretico dulcedo eloquentiae non ad sufficientiam solummodo, 109.0952B| verum ad superfluitatem resonat, et ob id falsitas, quia apte proferri cernitur, veritas a stultis aestimatur. Oleo autem Spiritus sancti fides catholica consecratur, quo haeretici nitidius suum guttur ostentant, qui sua sensa patrum fidei anteponunt. Patet de meretrice, quia et sermonis suavitatem et formositatem corporis ad captandos miseros quaerit. « Novissima, inquit, illius amara quasi absinthium, et acuta quasi gladius biceps. » Potio absinthii intus amarescit in visceribus, gladio foris membra feriuntur. Ut igitur ostendat iniquos in novissima ultione, et interius impleri et extrinsecus poenis circumdari perpetuis, et amaritudine illos absinthii torquendos, et gladio asseverant esse truncandos, quare autem idem gladius biceps sit dictus, Dominus aperit cum 109.0952C| ait: « Sed eum timete, qui potest et animam et corpus perdere in gehennam (Matth. X). »
« Mulier si primatum habeat, contraria est viro suo. Cor humile, et facies tristis, et plaga cordis mulier nequam, manus debiles, et genua dissoluta, mulier quae non beatificat virum suum. A muliere initium factum est peccati, et per illam omnes morimur. » Haec juxta historiam ostendunt, quod mulieris primatus magis noxius sit quam utilis, quia infirmior sexus, fortiori sexui subjici debet, non praeponi. Unde in initio mulieri peccanti et virum seducenti Dominus dixit: « Multiplicabo aerumnas tuas et conceptus tuos: in dolore paries filios, et sub viri potestate eris, et ipse dominabitur tui (Gen. III). » Hinc et Apostolus ad Timotheum scribens ait: 109.0952D| « Mulier in silentio discat cum omni subjectione. Docere autem mulieri non permitto, neque dominari in virum, sed esse in silentio (I Tim. II). » Et cur hoc jusserit, mox causam reddidit, dicens: « Adam enim primus formatus est, deinde Eva; et Adam non est seductus, mulier autem seducta in praevaricatione fuit (I Tim. II). » Mystice autem hanc mulierem synagogam possumus haereticorum accipere: quae, juxta illud Proverbiorum, « Reliquit ducem pubertatis suae, et pacti Dei sui oblita est (Prov. II), » quia reliquit doctorem a quo fidem Ecclesiae didicerat; et oblita est pacti Dei sui, hoc est, fidei sanctionis Dominicae, quae in symbolo continetur, quam se die baptismatis servaturam esse promiserat. Haec 109.0953A| quoque si primatum habeat contraria erit viro suo, doctori videlicet catholico, perversa sentiendo et prava docendo. Hujus cor, cogitatio videlicet vilis est atque despecta; et facies tristis, quia laetitiam Spiritus sancti non habet, quae et confert amatoribus suis plagam mortis aeternae. Hujus quippe operatio est debilis et gressus instabilis, quoniam non beatificavit virum suum priorem; cum quo primum iniit pactum, ut illi obediret et fidem ejus servaret, sed adulterium perpetravit cum viro alieno; ab ipsa enim initium factum est peccati. Quoniam superbia elationis ejus, qua viam veritatis deserere, et in erroris devia declinare praesumpsit, origo et causa tam sibimetipsi quam etiam omnibus sibi obsequentibus fuit aeternae perditionis.
109.0953B| « Non des aquae tuae exitum nec modicum, nec mulieri nequam veniam prodeundi. Si non ambulaverit ad manum tuam, confundet te in conspectu inimicorum. A carnibus tuis abscinde illam, ne semper te abutatur. » Aqua hic sapientiae doctrinam significat. Docet ergo ut extra statum rectitudinis eruditioni tuae prodeundi non des licentiam, nec etiam animae per haereticam pravitatem diaboli arte delusae consentias, neque libertatem tribuas docendi; sed si tibi ab errore recedendo subdi noluerit, et contentiones et lites contra te coram stultis et insipientibus agitaverit, ab Ecclesiae communione illam separes, ne ultra ad luxum suae pravitatis te abutatur. Hinc quoque apostolus Tito jubet, ut haereticum hominem post unam et secundam correptionem devitet, 109.0953C| sciens quia subversus est qui ejusmodi est, et deliquit proprio judicio condemnatus (Tit. III). Et Joannes in epistola sua monet, ut nec ave hujusmodi hominibus dicamus, nec eos in domum recipiamus. Non est ergo huic loco contrarium illud quod in Proverbiis scriptum est: « Bibe aquam de cisterna tua, et fluenta putei tui; deriventur fontes tui foras, et in plateis aquas tuas divide; habeto eas solus, ne sint alieni participes tui (Prov. V). » Docet ab haereticis cavendum, et custodiae Scripturarum ac lectioni attendendum. Scientiam, inquit, qua praedicas aliis ipse serva, et tui irrigatione sermonis fundere. Deriventur fontes tui foras, et in plateis aquas tuas divide. Cum ipse servaveris, tunc et aliis praedica, 109.0953D| et in magna auditorum amplitudine, divina eloquia juxta uniuscujusque qualitatem dispensa. « Habeto eas solus. » Aquas et in plateis dividimus, et tamen soli possidemus, quando et exterius late praedicationem fundimus, et tamen per eam laudes humanas consequi minime ambimus. « Nec sint alieni participes tui. » Immundi spiritus participes fiunt doctoris, si ejus mentem vel fastu elationis dum praedicat, vel haeresi, vel alio quolibet vitio corrumpunt. Solus autem aquas possidet, cum membris Ecclesiae fideliter connexus ab extraneorum se consortio liberum servat
CAPUT V. De muliere bona: quod mulier bona est Ecclesia virgo, quam Christus suo sanguine bonam fecit, mundans eam per lavacrum regenerationis.
(CAP. XXVI.) « Mulieris bonae beatus vir: numerus enim annorum illius duplex. » Sicut prius in V - tuperatione mulieris nequam os aperuit, sic etiam nunc ad praedicationem mulieris bonae sermonem convertit. Mulier enim bona aut specialiter justi ac boni hominis est anima, aut generaliter tota electorum Ecclesia, cujus vir beatus esse describitur, quia Christus, qui ejus vir est, beatitas et celsitudo in universo mundo praedicatur. « Numerus enim annorum illorum duplex, » quia hic vivit Ecclesia sub custodia mandatorum Dei cum honestate virtutum, 109.0954B| et in futuro veraciter gaudebit in perceptione coelestium praemiorum.
« Mulier fortis oblectat virum suum, et annos vitae illius in pace implebit. » Delectatio est enim Christi fortitudo Ecclesiae, quam illa non ex semetipsa, sed ex ejus dono habet, qui et annos illius in pace adimplebit, cum in praesenti pacis suae munere eam ditabit, et post hanc vitam in aeterna quiete sanctis angelis adaequando perfecta pace consummabit, juxta illud quod ipse in Evangelio discipulis ait: « Pacem relinquo vobis, pacem meam do vobis (Joan. XIV): » ac si diceret: Hic relinquo, illic do; sequentibus relinquo, pervenientibus do. De hac muliere forti et in Proverbiis ita scriptum est: « Mulierem fortem quis inveniet? procul et de ultimis finibus 109.0954C| pretium ejus. Confidit in ea cor viri sui, et spoliis non indigebit (Prov. XXXI). » Mulier fortis Ecclesia catholica vocatur. Mulier videlicet, quia spiritales Deo filios ex aqua et Spiritu sancto gignere consuevit. Fortis, quia cuncta saeculi adversa simul et prospera pro conditoris sui fide contemnit: quia ipse in carne apparens infirmam quidem invenit, sed inventione sua, hoc est, pia visitatione fortem reddidit. Unde post ejus redemptionem ad coelos rediens supernis civibus gaudens aiebat: « Congratulamini mihi, quia inveni ovem quae perierat (Luc. XV). » Videns ergo Salomon genus humanum innumeris implicatum erroribus, quodque ad ejus salvationem nullus patriarcha, nullus propheta, nullus omnino electorum praeter solum mediatorem Dei et hominum 109.0954D| sufficeret, ait: « Mulierem fortem quis inveniet? procul et de ultimis finibus pretium ejus » ; ac si aperte futuram Domini gratiam admirando protestetur: Quis tantae virtutis, quis talis est meriti, qui de tot incredulis ac scelestis mundi nationibus, unam sibi electorum Ecclesiam congreget? quam sua gratia fortem atque insuperabilem adversantibus cunctis efficiat? Quod ergo dicit, « confidit in ea cor viri sui, » ab humana nimirum consuetudine tractum est. Sicut enim is qui fortem fidelemque et castam habet conjugem, confidit in ea certissime, quia nil contra suam voluntatem agere, nulla adulterina saltem cogitatione possit attaminari, cuncta pro suo amore etiam adversa libenter tolleret, 109.0955A| et quoscunque valet, ad suam amicitiam convertere desideret, sic nimirum sic Dominus et Redemptor noster in Ecclesia confidit; novit enim spiritum gratiae quem dedit, novit virtutem charitatis, quam ejus praecordiis infudit. Ideoque non dubitat eam non solum a suae fidei integritate nequaquam posse corrumpi, sed et perseveranter insistere, ut plures ad ejusdem fidei congreget unitatem. Hoc est enim quod sequitur: « Et spoliis non indigebit. » Spoliat enim diabolum Ecclesia, cum per praedicatores suos, eos quos ipse deceperat, ad veritatis iter revocat. Et bene dicitur, « spoliis non indigebit, » quia nunquam cessabit Ecelesia liberatas a diabolica fraude animas Christi fidei restituere, donec, completo mundi cursu, suorum quoque praefinita compleatur 109.0955B| summa membrorum.
« Pars bona mulier bona; in parte bona timentium Deum dabitur viro pro factis bonis. » Pars bona et mulier bona est Ecclesia catholica, quae in sorte timentium Deum annumeratur, quia ad haereditatem ejus pertinet. De quo in cantico Deuteronomii scriptum est: « Pars Domini populus ejus Jacob, funiculas haereditatis ejus Israel (Deut. XXXII). » Cui etiam ad dexteram ejus constitutae, ipse in judicio dicturus est futuro: « Venite, benedicti Patris mei, percipite regnum, quod vobis paratum est ab origine mundi (Matth. XXV). » Haec data est viro suo Christo pro factis bonis, pro redemptione videlicet generis humani, sicut Isaias testatur, dicens: « Si posuerit pro peccato animam suam, videbit semen 109.0955C| longaevum, et voluntas Domini in manu ejus dirigetur (Isa. LIII). » Hinc quoque ipse post resurrectionem suam apparens discipulis ait: « Data est mihi omnis potestas in coelo et in terra. Euntes docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris, et Filii, et Spiritus sancti (Matth. XXVIII). » Quid autem fides Christi et baptismatis sacramentum humano generi conferat, sequens sententia manifestat:
« Divitis autem et pauperis cor bonum, in omni tempore vultus illorum hilares. » Non est personarum acceptor Deus: sive dives, sive pauper ad gratiam Christi perveniat, si devota mente in ea perseveraverit, vultus illius laetabundus contemplatione Dei fruetur perpetua. Quid autem ex illis fiat, qui ab hoc munere alieni existunt, subjungendo insinuat:
109.0955D| « A tribus timuit cor meum, et in quarto facies mea metuit. Delaturam civitatis, et collectionem populi, et calumniam mendacem, super mortem omnia gravia; dolor cordis et luctus, mulier zelotypa. » His ergo speciebus demonstrantur illi, qui extra Ecclesiam sunt, et in unitate verae religionis non consistunt, hoc est, Judaei, pagani et haeretici, nec non et falsi Christiani. Namque in delatoribus civitatis, hoc est, proditoribus Ecclesiae, possumus accipere falsos Christianos, qui confitentur se nosse Deum, factis autem negant; nec charitatem, quae munimentum maximum praestat coetui fidelium, ipsi habere volunt, sed omnia ficte agunt. In collectione vero populi non inconvenienter gentilium 109.0956A| persecutio intelligitur, et in calumnia mendaci blasphemia Judaeorum. In muliere quoque zelotypa haeretici, qui zelo et invidia contra veritatem pugnant, et dolorem cordi luctumque maximum Ecclesiae matri ingerunt. Haec omnia super mortem sunt gravia, quia tolerabilius est mortem subire temporalem, quam aeternam in gehenna pro peccatis sustinere combustionem.
« In muliere infideli flagellum linguae, omnibus communicans. » Hoc est, in anima gentili sive haeretica pravitate decepta, blasphemia sonat et locutio perversa, quia sive corde cogitet mala, sive ore proferat verba nefanda, semper ad nocendum est parata, indeque omnibus sibi consentientibus erit noxia.
109.0956B| « Sicut boum jugum, quod movetur, ita et mulier nequam. » Jugum hic boum ponit pro insipientia stultorum. Sicut enim bruta animalia nesciunt discernere inter amicum et inimicum, inter veracem et fallacem, inter bonum et malum, ita insipientes ignorant distantiam catholicae doctrinae et haereticae, veritatis et falsitatis, justitiae et iniquitatis; sed aequaliter falsis et veris doctoribus prompti sunt obedire. Contra illud Apostoli, « Nolite omni spiritui credere, sed probate spiritus si ex Deo sint (I Joan. IV). » Huic simile est illud quod in Proverbiis ubi de procacitate meretricis narratur, quae jevenem multis sermonibus irretivit, et blanditiis labiorum protraxit, scriptum est: « Statim eam sequitur quasi bos ad victimam, et quasi agnus lasciviens; 109.0956C| et ignorat quod ad victimam stultus protrahatur, donec transfigat sagitta jecur ejus (Prov. VII). » Nescit enim periculum suum donec cadat in interitum manifestum.
« Qui tenet illam, quasi qui apprehendat scorpionem. » Pulchre quoque haeresim assimulat scorpioni, quia sicut scorpio non ore, sed cauda feriens venenum infundit: sic et haereticorum astutia non aperta fronte, sed dolosa nequitia incautos decipit.
« Mulier ebriosa ira magna: et contumelia et turpitudo illius non contegetur. » Mulier ebriosa haereticorum est synagoga, quae dolo et nequitia est plenissima; quam etiam sequitur ira magna et contumelia, quando ejus iniquitati succedet gravis poena et damnatio perpetua, ubi turpitudo erroris illius 109.0956D| manifestabitur in extrema sententia.
« Fornicatio mulieris in extollentia oculorum, et in palpebris illius agnoscetur. » Licet historialiter describat habitum mulieris meretricis, quae lascivis motibus corporis et nutibus oculorum ostentat libidinem carnis, mystice tamen ostendit morem haereticae pravitatis, quae fornicationem suam in superbia sensus, et in facundia verborum jactitat, quo facilius curiosos et novitatum amatores in ascensum suum attrahat; de quibus alibi legitur, quod prurientes auribus a veritate auditum avertant, ad fabulas autem convertantur (II Tim. IV).
« In filia non avertente se firma custodiam, ne inventa « occasione abutatur se, ab omni irreverentia 109.0957A| « oculorum ejus cave. » Hoc monet ut ejus personae quae sibi commendata est, doctor strenuam curam habeat, nec eam negligat, sed diligenter nutriat, disciplinabiliterque vivere doceat, ne inventa occasione per carnalem concupiscentiam in aliquod facinus proruat. Sensus enim et cogitatio humani cordis ad malum intenta est omni tempore ab adolescentia sua. Unde consequenter subjungit:
« Et ne mireris si te neglexerit: sicut viator sitiens ad fontem os aperiet, et ab omni aqua proxima bibet, et contra omnem palum sedebit, et contra omnem sagittam aperiet pharetram donec deficiat. » Per haec quidem tria exempla curiositatem ostendit humanae mentis, quae facilis est, et semper patet ad mundi illecebras. Unde Joannes 109.0957B| apostolus triplici distinctione eam distinxit, dicens: « Nolite diligere mundum, neque ea quae in mundo sunt. Si quis diligit mundum, non est charitas Patris in eo: quoniam omne quod in mundo est, concupiscentia carnis, et concupiscentia oculorum est, et superbia vitae: quae non est ex Patre, sed ex mundo est; et mundus transit, et concupiscentia ejus. Qui autem facit voluntatem Dei, manet in aeternum (I Joan. II). » His quippe vitiorum vocabulis omnia vitiorum genera comprehendit. Concupiscentia namque carnis est omne quod ad voluptatem et delicias corporis pertinet, in quibus sunt maxima cibus, potus, concubitus. De quibus Salomon ait: « Sanguisugae duae sunt filiae dicentes, affer, affer (Prov. XXX). » Concupiscentia oculorum est omnis curiositas, quae 109.0957C| fit in discendis artibus nefariis, in contemplandis spectaculis turpibus vel supervacuis, in acquirendis rebus temporalibus, in dignoscendis etiam carpendisque vitiis proximorum. Superbia vitae est, cum se quis jactitat in honoribus, et per elationem mentis vanae gloriae et arrogantiae deservit. Per haec tria tantum cupiditas humana tentatur. Per haec Adam tentatus est et victus: per concupiscentiam scilicet carnis, cum ei hostis cibum ligni vetiti ostendit, eumque ad comedendum suasit. Per concupiscentiam oculorum, cum diceret: « Scietis bonum et malum, et aperientur oculi vestri (Gen. III). Per superbiam vitae, cum diceret: « Eritis sicut dii. » Per haec tentatus est Dominus et vicit; per concupiscentiam carnis, id est cibum, ubi suggeritur: « Dic ut lapides 109.0957D| isti panes fiant (Matth. IV); » per concupiscentiam oculorum, id est, curiositatem, ubi de pinna templi admonetur, ut se deorsum mittat, tentandi gratia, utrum ab angelis suscipiatur. Per superbiam vitae, id est, inanem jactantiam, ubi in monte constituto ostenduntur omnia regna hujus terrae, et promittuntur si adoraverit.
« Gratia mulieris sedulae delectabit virum suum, et ossa illius impinguabit. » Gratia quippe bonae devotionis et obedientiae, quam habet quaelibet sancta anima, vel generaliter tota electorum Ecclesia, jucundat boni doctoris animum, vel potius Christi Domini nostri, qui verus sponsus est Ecclesiae. Cui qui devota humilitate obedit, praecepta ipsius custodiendo, 109.0958A| pinguedinem charitatis ejus in medulla cordis se habere ostendit. Unde etiam amorem ejus ipse impetrabit; sicut ipsa Veritas in Evangelio ait: « Qui amat mandata mea et servat ea, ille est qui diligit me. Qui autem diligit me, diligitur a Patre meo, et ego diligam eum et manifestabo ei meipsum (Joan. XIV). » Sed quia nemo prius eum diligit quam ejus gratia ad sui amorem illum provocaverit, sequens sententia declarat:
« Disciplina illius datum Dei est. » Omne quippe bonum Ecclesiae, donum est Dei: quia « omne datum optimum, et omne donum perfectum de sursum est, descendens a Patre luminum, apud quem non est transmutatio, nec vicissitudinis obumbratio. Voluntarie enim genuit nos verbo veritatis, ut simus 109.0958B| initium aliquod creaturae ejus (Jacob. I). »
« Mulier sensata et tacita, non est immutatio eruditae animae. » Sapientia quippe Dei, quae animas electorum imbuit, eisque oris custodiam et operis efficaciam tribuit, a se eos mutari, et in erroris devia declinare non permittit. Quod Joannes in Epistola sua manifestat, dicens: « Omnis qui natus est ex Deo, peccatum non facit, quoniam semen ipsius in eo manet; et non potest peccare, quoniam ex Deo natus est (I Joan. V). » Hoc tamen non de omni peccato dicit, sed de violatione rectae fidei et charitatis: quam qui semen Dei, id est, verbum Dei, quo renatus est, in se habet, committere non potest.
« Gratia super gratiam, mulier sancta et pudorata. » Super gratiam ergo legis et synagogae sub 109.0958C| ea constitutae gratia est Evangelii et decor Ecclesiae sanctae, quae fidem Salvatoris sui caste et inviolate custodit, et sapientiam divinam inhianter discit; haec in lectione Legis et Prophetarum velamen Mosaicum super cor non habet, sed revelata facie gloriam Domini contemplatur, et intrat in sanctuarium Dei ut intelligat propositiones ab initio saeculi.
« Omnis autem ponderatio non est digna continentis animae. » Cunctae videlicet opes mundi et divitiae sapientiae saecularis non possunt ejus devotioni, quam habet in servitio Christi et in scientia spiritali adaequari; ipsa negotiatrix est illa, quae in Evangelio margaritam pretiosissimam, spretis temporalibus bonis, comparavit, ut ipsam possideret in aeternum (Matth. XIII). Unde fit quod sequitur:
109.0958D| « Sicut sol oriens mundo in altissimis Dei, sic mulieris bona species in ornamentum domus ejus. » Solis enim justitiae splendor fulget in specie mulieris hujus, et totam domum ejus, quae per universum orbem dilatata est, ornatu sapientiae et virtutum decorat (Sap. III): pro quo etiam supernae claritatis fulgorem obtinebit, ut fiat quod scriptum est: « Fulgebunt justi sicut sol in regno Patris eorum (Matth. XIII). »
« Lucerna splendens super candelabrum sanctum, et species faciei super aetatem stabilem. » Lucerna doctrinae Evangelicae splendet super candelabrum Ecclesiae, et species virtutum quae in facie illius, hoc est, in operibus ejus elucet, aevo perpetuo stabilietur, 109.0959A| et aeterno praemio remunerabitur. De hac lucerna ipse Dominus per similitudinem discipulos suos instruxit, dicens: « Vos estis lux mundi; non potest civitas abscondi super montem posita, neque lucernam accendunt et ponunt eam sub modio, sed super candelabrum, ut luceat omnibus qui in domo sunt (Matth. V). » Lux mundi apostoli appellantur, quia per ipsos luce fidei et scientiae illuminandus erat mundus. Mons Christus intelligitur, super quem civitas Ecclesiae, hoc est, in ejus fide fundata est. Lucerna quidem, ut diximus, est evangelica doctrina. Candelabrum cujuslibet viri fidelis anima. Ponere ergo lucernam sub modio, est superiora facere corporis commoda quam praedicationem veritatis, ut ideo quisque veritatem non praedicet, dum 109.0959B| timet ne aliquid in rebus corporalibus et temporalibus molestiae patiatur. Sub modio ergo lucernam ponit, quisquis lucem doctrinae bonae commodis temporalibus obscurat et tegit. Super candelabrum autem, qui corpus suum ministerio Dei subjicit, ut superior sit praedicatio veritatis, inferior servitus corporis.
« Columnae aureae super bases argenteas, et pedes firmi super plantas stabilis mulieris. » Columnae aureae sunt doctores sancti luce sapientiae praeclari, qui super bases argenteas collocantur, cum eloquiis Scripturarum sacrarum praedicatione sua innituntur. Columnis enim merito apostoli et apostolici viri comparantur, quia terrena vitia in imo deprimunt, et supernas virtutes ad gratiam regis coelestis extollunt. 109.0959C| Horum pedes firmi super plantas mulieris stabiliti sunt, quia incessus praedicationis eorum, quo per totum orbem verbum Dei disseminaverunt: « In omnem enim terram exivit sonus eorum, et in fines orbis terrae verba eorum (Psal. XVIII): » super catholicae fidei stabilitatem firmiter consistit. De quo et sequitur:
« Fundamenta aeterna super petram solidam, et mandata Dei in corde mulieris sanctae. » Tota enim praedicatio apostolorum et evangelistarum super petram solidam, hoc est, Christum fundata est. Idcirco mandata Dei in corde sanctae mulieris, hoc est Ecclesiae, sunt transplantata. Ipseque fundamentum merito dicitur, qui sic Ecclesiam suam continet, ut nulla possit quassatione titubare, sicut dicit 109.0959D| Apostolus: « Fundamentum enim aliud nemo potest ponere praeter id quod positum est, quod est Christus Jesus (I Cor. III). » Merito ergo ab ipso sumitur aedificationis spiritalis exordium, quem rerum omnium constat esse principium.
« In duobus contristatum est cor meum, et in tertio iracundia mihi advenit: vir bellator deficiens per inopiam, et vir sensatus contemptus, et qui transgreditur a justitia ad peccatum; Deus paravit eum ad rhomphaeam. » His sententiis detestatur sapientia stultitiam sensus humani, cum per fragilitatem carnis perdit laborem virtutis, sive cum per dementiam cordis nescit electionem rei melioris, seu cum, deserto tramite veritatis, declinat in 109.0960A| devia erroris. Vir ergo bellator deficit per mopiam, cum is qui multos labores in agone istius mundi sustinuit pro Christo, novissime aliqua adversitate fractus perdit laborem per inconstantiam mentis. Vir sensatus contemnitur, cum doctor catholicus et praeco veritatis a stultis spernitur, et ejus sanae doctrinae praeponitur secta humanae philosophiae. Transgreditur vero a justitia ad peccatum, qui fide catholica primum imbutus baptismum Christi accipit, sed postmodum per superbiam atque arrogantiam deserit rectae fidei regulam, convertitque se in haereticae pravitatis apostasiam. Hunc ergo Deus parat ad rhomphaeam, quia pro iniquitate sua ad poenam illum servat perpetuam, sicut ipse Dominus per Ezechielem prophetam testatur, dicens: « Si averterit se justus 109.0960B| a justitia sua et fecerit iniquitatem, secundum omnes abominationes, quas operari solet impius, omnes justitiae ejus quas fecerat non recordabuntur: in praevaricatione, qua praevaricatus est, et in peccato suo, quod peccavit, in ipsis morietur (Ezech. XVIII). »
« Duae species difficiles et periculosae mihi apparuerunt; difficile exuitur negotians a negligentia; et non justificabitur caupo a peccatis labiorum. » Hic locus, nisi caute requiratur, habere videtur aliquam contrarietatem, et movere quaestionem. Nam si omnis negotiator vel caupo omnino damnandus est, nec illi hanc poenam refugiunt, qui artes reliquas exercere noscuntur, quid est enim aliud negotiatio, nisi quae possunt vilius constare, carius velle distrahere? Caeterum in Vitis patrum Paphnutium 109.0960C| illum sanctissimum virum, per revelationem negotiatori legimus comparatum, hodieque invenimus in Ecclesia tractantes quidem mercimonia, sed summa fide pollentes. Actus enim pessimus, non res honesta damnatur: sicut et de divite legimus non introire in regnum coelorum. Cum tamen Job, Abraham, Isaac, Jacob patriarchae valde fuerint affluentes. Negotiatores ergo illi abominabiles aestimantur, qui justitiam Domini minime considerantes, per immoderatam pecuniae ambitionem polluuntur, merces suas plus perjuriis onerando quam pretiis. Tales Dominus ejecit de templo, dicens: « Nolite facere domum Patris mei domum negotiationis, et speluncam latronum (Matth. XXI). » Difficile ergo exuitur negotians a negligentia, cujus mens ardet in pecuniarum concupiscentia; 109.0960D| et non justificabitur caupo a peccatis labiorum, qui fraude aliqua vel fictis verbis subvertere studet justitiam proximorum.
CAPUT VI. Propter inopiam multi delinquunt, sed in quibus non est charitas Dei, nam a charitate Dei nulla nos creatura poterit separare.
« (CAP. XXVII.) Propter inopiam multi deliquerunt, et qui quaerit locupletari, avertit oculum suum. » Multi ergo per inopiam delinquunt, sed magis propter inopiam cordis quam corporis: quia multos viros sanctos pauperes rebus in hoc mundo esse legimus, divites autem in fide et virtutibus; qui eamdem fidem Christi et justitiam ejus inter adversa 109.0961A| istius saeculi usque in finem vitae servaverunt, sicque ad coronam aeternae vitae pervenerunt; qui magis thesaurum coelestem quam terrestrem quaesierunt. « Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum coelorum. » At ille qui quaerit in hoc mundo locupletari, avertit oculum suum a timore Dei, et sequitur cupiditates istius mundi, ideo carebit benedictione coelestis regni.
« Sicut in medio compaginis lapidum palus figitur, sic et inter medium venditionis et emptionis angustiabitur peccatis. » Apte per comparationem pali in medio lapidum fixi, exprimit interemptionem et venditionem angustiam avari: cui tam deesse videtur quod habet, quam quod non habet: quia dum timet amittere quod possidet, et aliena rapere, 109.0961B| animo incessanter ardet, semper illum sollicitudo noxia torquet. Sed licet hic hujusmodi tormentum habeat, si se non correxerit, certum est ut futuram gehennae poenam non evadat. Ubi fit profecto quod sequitur:
« Conteretur cum delinquente delictum. » Ibi ergo cessat pecuniarum ambitio, ubi raptoris anima simul et corpus punientur in examine novissimo. Sed quia sola est causa per quam salvari potest humana natura, quomodo haec multa vitari possint discrimina, protinus subjungendo ostendit:
« Si non in timore Domini tenueris te instanter, cito subvertetur domus tua. » Manifestum est enim quod timor Domini hominis custodit vitam; quem si deseruerit, mox inimicorum insidiis atque seductioni 109.0961C| patebit. « Timenti enim Dominum semper bene erit, » quia timor Domini fons est vitae, gloria et laetitia et corona exsultationis: quem qui tenuerit, hic bonorum operum dignis meritis crescit, et in futuro laetitiam et gaudium in longitudine dierum habebit.
« Sicut in percussura cribri remanebit pulvis, sic aporia hominis in cogitatu illius. Vasa figuli probat fornax, et homines justos tentatio tribulationis. » Convenienti exemplo ostendit timorem Dei purgare animam hominis. Sicut enim cribrum purgamenta colligit, et grana a paleis secernit, ita timor Dei per curam atque angorem animi omnes sordidas cogitationes a corde expellit. Et sicut vasa figuli probat flamma fornacis, sic homines justos mundat a 109.0961D| peccatis tentatio tribulationis. Aporia enim Graecum nomen est, et interpretatur fluxio, vel derivatio, stimulus sive molestia; potest et in cribri nomine tentatio Satanae intelligi. De hoc cribro ipse Dominus mentionem facit in Evangelio dicens ad Petrum: « Simon Simon, ecce Satanas expetivit vos, ut cribraret sicut triticum. Ego autem rogavi pro te, ut non deficiat fides tua (Luc. XXII). » Ne gloriarentur undecim apostoli, suisve viribus tribuerent quod soli pene inter tot millia Judaeorum dicerentur in tentationibus permansisse cum Domino, ostendit et eos, si non juvantis se Domini essent opitulatione protecti, eadem procella cum caeteris potuisse conteri. Verum cum Satanas expetit eos tentare, et veluti 109.0962A| qui triticum purgat ventilando concutere, docet nullius fidem a diabolo nisi Deo permittente tentari; Satanae quippe ad cribrandum bonos expetere, est ad afflictionem eorum malitiae aestibus anhelare. Quo enim eorum tentationem invidens appetit, eo illorum quasi probationem deprecans petit. Cum vero pro Petro rogans Salvator non ut tentetur, sed ut non deficiat fides ejus obsecrat, hoc est, ut post lapsum negationis ad statum pristinum poenitendo resurgat, insinuat utile sanctis esse tentationum flammis examinari, ut vel tentati quia fortes fuerint appareant, vel cognita per tentationes sua infirmitate, fortiores fieri discant, et sic cum probati fuerint, accipiant et ipsi coronam vitae quam repromisit Deus diligentibus se.
109.0962B| « Sicut rusticatio de igno ostendit fructum illius, sic verbum excogitatum hominis cor. » Hujus sententiae sensum exposuit ipsa Veritas in Evangelio, ubi ait: « Unaquaeque arbor ex fructu suo cognoscitur: neque enim de spinis colligunt ficus, neque de rubo vindemiant uvam. Bonus homo de bono thesauro cordis sui profert bonum, et malus homo de malo thesauro profert malum: ex abundantia enim cordis os loquitur (Matth. VII; Luc. VI). » Cultura ergo ligni in fructu manifestat qualitatem ipsius suo cultori, quia bona arbor fructus bonos facit, mala autem arbor fructus malos parit. Qui sit fructus quo mala bonave dignosci debeat arbor Apostolus ostendit, dicens: « Manifesta autem sunt opera carnis, quae sunt fornicatio, immunditia, luxuria, idolorum 109.0962C| servitus, veneficia, inimicitiae, contentiones, aemulationes, irae, rixae, dissensiones, haereses, invidiae, homicidia, ebrietates, commessationes, et his similia, quae praedico vobis sicut praedixi, quoniam qui talia agunt, regnum Dei non consequentur. Fructus autem spiritus sunt charitas, gaudium, pax, patientia, longanimitas, bonitas, benignitas, fides, modestia, continentia (Galat. V). » Idem ergo thesaurus cordis, quod radix est arboris, et quod de corde profertur, idem est quod arboris fructus. Qui ergo thesaurum in corde patientiae perfectique habet amoris, optimos nimirum fructus effundens, diligit inimicum, benefacit odienti, benedicit maledicenti, orat pro calumniante, percutienti se vel dispolianti non reluctatur, omni petenti tribuit, sua ablata non 109.0962D| repetit, non judicare, non condemnare desiderat, errantem patienter amanterque corrigit, et caetera quae supra Salvator edocuit. At qui nequam thesaurum corde servat, odit amicum, maledicit diligenti, maledicit benedicenti, et caetera quae Dominicus sermo redarguit.
« Ante sermonem non laudes virum: haec enim « tentatio est hominum. » Si sermo viri enuntiat cogitatum illius, decet ergo ut nemo alterum laudet, antequam eum dignum laude manifestis indiciis probet; et quia sermo saepe in Scripturis pro operibus ponitur, potest hic sermo pro actione accipi, ut neminem ante probationem bonorum actuum laudemus. Inde alibi scriptum est: « Non laudes ante 109.0963A| mortem quenquam. » quoniam « qui perseveraverit in bono usque in finem, hic salvus erit (Eccli. XI). » Recte ergo improbata laudatio tentatio hominum dicitur, quia ex levitate animi procedit, non ex dictatu justitiae.
« Si sequaris justitiam, apprehendes illam, et indues quasi poderem honoris, et inhabitabis cum ea, et proteget te in sempiternum, et in die agnitionis invenies firmamentum. » Qui ergo sequitur justitiam recte docendo et bene conversando, hic apprehendet eam, quando pro illa vita remunerabitur aeterna. Induet ergo quasi poderem honoris, et inhabitabit cum ea. Poderis est tunica usque ad talos pertingens. Quid est ergo talaris tunica, nisi actio consummata? Quasi enim protensa tunica talum 109.0963B| corporis cooperit, cum bona actio ante Dei oculos usque ad vitae nos terminum tegit. Unde et per Moysen cauda hostiae in altare offerri praecipitur, ut videlicet omne bonum quod incipimus, etiam perseveranti fine compleamus. Quisquis ergo usque ad finem vitae perseverat in bona actione, proteget eum Dominus in sempiternum; et in die agnitionis, hoc est, in die judicii quando veniens Dominus illuminabit abscondita tenebrarum, et manifestabit consilia cordium, tunc inveniet firmamentum, quia tunc justitiae suae verum et firmum percipiet praemium.
« Volatilia ad sibi similia conveniunt, et veritas ad eos qui operantur illam revertetur. » Volatilia possumus sanctas animas electorum accipere, qui pennis virtutum semetipsos a terrestrium et carnalium 109.0963C| societate sublevant, et sanctis angelis in coelesti gaudio associari appetunt, quibus etiam in futura vita conjunguntur, quando Veritas Christus revertetur in die judicii, et eos qui mandata ejus bene operando custodierunt, ad semetipsum recolligit. E contrario vero quid peccatoribus restet, subsequendo demonstrat.
« Leo venationi insidiatur semper, sic peccata operantibus iniquitatem. » Leo quippe est diabolus, qui semper insidiatur humano generi, ut perversis machinationibus illud decipiat. Qui autem insidias ejus non cavet, sed ipsius suggestionibus iniquis consentiendo favet, sine dubio in laqueum perpetuae mortis cadet.
« Homo sanctus in sapientia manet sicut sol, nam 109.0963D| stultus sicut luna immutatur. » Sapientia sancti viri apte comparatur continuo solis splendori, qui perpetuo micat, nec fulgorem unquam mutat. Nam stultus sicut luna immutatur, quia inconstans est et mutabilis in omnibus. Unde in proverbiis scriptum est: « Cor stultorum dissimile erit (Prov. XV). » Cor quippe sapientium sibimetipsi semper est simile, quia dum rectis persuasionibus acquiescit, constanter se in bono opere dirigit. Cor vero stultorum dissimile erit: quia dum mutabilitate se varium exhibet, nunquam id quod fuerat manet.
« In medio insensatorum serva verbum tempori: in medio autem cogitantium assiduus esto. » Haec sententia docet nos temperantiam, et cautelam in 109.0964A| nostro eloquio habere, ut tempus opportunum, et modum in loquendo servemus, quia saepe fit ut inconsiderata locutio scandalum infirmis auditoribus faciat, et eos per loquacitatem perdat, quos per doctrinae temperantiam salvare posset. Sane tutius est audire, quam loqui. Proinde hic jubet ut serves tempori verba, et assiduus sis in medio cogitantium, hoc est, doctrinam legis Dei in corde suo sedulo meditantium atque tractantium; hinc in Proverbiis scriptum est: « Cor sapientis quaerit doctrinam, et os stultorum pascitur imperitia (Prov. XV). » Et item: « Doctrina, inquit, stultorum fatuitas. Cor sapientis erudiet os ejus, et labiis ejus addet gratiam. » Hinc et per Jacobum dicitur: « Sit autem omnis homo velox ad audiendum, tardus autem ad loquendum 109.0964B| (Jac. I). » Sed quia plures modo sunt, ut dolens dicam, praedicatores verbi quam factores, qualis eorum doctrina sit apud Deum subdendo manifestat:
« Narratio peccantium odiosa, et risus illorum in deliciis peccati. » Hinc ipsa Veritas in Evangelio ait; Qui ergo solverit unum de mandatis istis minimis, et docuerit sic homines, minimus vocabitur in regno coelorum. Qui autem fecerit et docuerit, hic magnus vocabitur in regno coelorum (Matth. V). » Potest et hoc moraliter accipi. Solvit autem mandatum Dei is qui non implet; quanquam non in mandato solutionem faciat, sed in semetipso: firmum est enim Dei mandatum, et non potest solvi Scriptura. Lex ergo quodam modo ligatio est. Qui autem ligationes Dei excedit, ipse mandata solvet in semetipso, et non 109.0964C| in ipsis. Talis quidem minimus vocabitur in regno coelorum, quia despectissimus est in Ecclesia sanctorum. Nam et regnum coelorum hic praesentem Ecclesiam significat. Sicut et alibi, ubi scriptum est: « Simile est regnum coelorum sagenae missae in mare, et regnum Dei intra vos est (Matth. XIII). Qui autem fecerit, inquit, et docuerit, hic magnus vocabitur in regno coelorum (Matth. V). » In faciendo enim legis mandata, magni nomen meretur ille qui docet; quia non doctores nec auditores, sed factores legis justificabuntur apud Deum. Quod autem ait: « Risus illorum in deliciis peccati, » ostendit quod luxus saeculi et amor voluptatum, in quibus dominatur, magnum super illos congreget cumulum peccatorum.
109.0964D| « Loquela multum jurans, horripilationem capitis statuet, et irreverentia ipsius obduratio aurium. » Frequens ergo adjuratio horrorem incutit capiti, hoc est, humanae menti, et taedium ingerit honestis auribus. Unde ipse Dominus in Evangelio discipulis suis ait: « Audistis quia dictum est antiquis: Non perjurabis, reddes autem Domino juramenta tua. Ego autem dico vobis, non jurare omnino, neque per coelum, quia thronus Dei est; neque per terram quia scabellum est pedum ejus; neque per Hierosolymam, quia civitas est magni regis; neque per caput tuum juraveris, quia non potes unum capillum album facere aut nigrum. Sit autem sermo vester. Est, est, Non, non. Quod autem his abundantius est 109.0965A| a malo est (Matth. V). » Ita ergo intelligitur praecepisse Dominum ne juretur, ne quisquam sicut bonum appetat jusjurandum, et assiduitate jurandi in perjurium per consuetudinem delabatur. Quapropter qui intelligit non in bonis sed in necessariis jurationem habendam, refrenat se quantum potest, ut non ea utatur nisi necessitate, cum videt pigros esse homines ad credendum quod eis utile est credere, nisi juratione firmentur. Sed nemo novit nisi qui expertus est quam sit difficile et consuetudinem jurandi exstinguere, et nunquam temere facere, quod nonnunquam facere necessitas cogit.
« Effusio sanguinis in rixa superborum, et maledictio illorum auditus gravis. » Inter superbos semper jurgia sunt, ubi autem jurgium et lis frequenter, 109.0965B| ibi erit et effusio sanguinis. Maledictio illorum auditus gravis, quoniam sicut actio eorum est contraria omnibus bonis, ita et loquela eorum ad maledicendum prompta probis hominibus ad audiendum semper est gravis.
CAPUT VII. Quod qui denudat (inquit) arcana amici, id est secreta, perdit fidem.
« Qui denudat arcana amici, perdit fidem, et non inveniet amicum ad animum suum. Dilige proximum, et conjunge fidem cum illo. Quod si denudaveris absconsa illius, non persequeris post eum. Sicut enim homo qui perdit amicum, sic qui perdit amicitiam proximi sui. Et sicut qui dimittit avem de manu sua, sic qui reliquisti proximum 109.0965C| tuum, et non eum capies: non illum sequaris, quoniam longe abest. Effugit enim quasi caprea de laqueo, quoniam vulnerata est anima ejus. Ultra eum non poteris colligare, et maledicti est concordatio. Denudare autem amici mysteria, desperatio est animae infelicis. » Hoc ergo capitulo ostendit sapientia in quo maxime laeditur amicitia: in malo utique proditionis et nequitiae, quia per ipsam perdit fidem, et non conservat amicitiae aequitatem, et idcirco omnem dissipat charitatem, et effugere a se facit amici dilectionem. Cui pulchram adhibet comparationem, quoniam sicut avis de aucupio et caprea effugiet de laqueo spontaneam ultra non habet reversionem, sic amicitia laesa per infidelitatem, nullam deinceps cum infideli habebit recuperationem, 109.0965D| sicut et in anterioribus, ubi de amicitiae jure conservando disputatum est, liquido claruit: maximum enim malum est proditio et difficilis ejus emendatio. Quod etiam in Judae proditoris exemplo demonstratum est, de quo per Prophetam in psalmo dicitur: « Homo pacis meae in quo sperabam, qui edebat panes meos, ampliavit adversum me supplantationem (Psal. XL). » Qui conscientia peccati sui deterritus desperando magis occurrit ad laqueum, quam ad poenitentiae salubre remedium. Unde scriptum est de eo: « Dilexit maledictionem, et veniet ei: et noluit benedictionem, et prolongabitur ab eo (Psal. CVIII). »
« Annuens oculo fabricat iniqua, et nemo eum 109.0966A| abjiciet: in conspectu oculorum tuorum conculcabit os suum, et super sermones tuos admirabitur. Novissime autem pervertet os suum, et in verbis tuis dabit scandalum. Multa odivi, non coaequavi ei, et Dominus odiet illum. » Quia superius de proditore disseruerat, quod difficilis ejus esset conversio. Nunc ostendit inconstantiam morum ejus, qui universa ficte et dolose agit, et inde maxime perseverat in malo, quod nemo eum abjiciat, hoc est, nemo reprehendat, nemo castiget. Quod ubicunque fit, augmentum facit sceleris, non lucrum correctionis. Et quia nulli melius competit proditoris significatio quam haeretico seu schismatico, qui fidem perdit, et proditionis scelere veritatem vendit, apte hic locus ad eorum nequitiam demonstrandam pertinet, 109.0966B| quorum etiam intemperantiam et inhonestatem ostendit Salomon in Proverbiis, dicens: « Homo apostata vir inutilis graditur ore perverso: annuit oculis, terit pede, digito loquitur, pravo corde machinatur malum, et in omni tempore jurgia seminat (Prov. VI). » Dixerat enim superius de haeresibus, et aliis vitiorum generibus instituerat praeceptorem, excitaverat pigrum; at nunc redarguit et schismaticum. Ubi notandum, quia quem seminantem jurgia dicere voluit, prius apostatam nominavit, quia nisi more superbientis angeli a conspectu conditoris prius intus aversione mentis caderet, foras postmodum usque ad seminanda jurgia non veniret. Qui recte dicitur, quod « annuit oculis, terit pede, digito loquitur. » Interior namque est custodia, quae 109.0966C| ordinata servat exterius membra. Qui ergo statum mentis perdidit, foras in inconstantiam motionis fluit, atque exteriori mobilitate demonstrat quod nulla radice interius subsistat. Et quia jam dictum est quod hujusmodi peste homini corrupto aliud malum coadaequari non possit, eo quod Dominus odiret illum, memoratus vir sapiens ostendit, dicens: « Sex sunt quae odit Dominus, et septimum detestatur anima ejus: oculos sublimes, linguam mendacem, manus effundentes innoxium sanguinem, cor machinans cogitationes pessimas, pedes veloces ad currendum in malum, proferentem mendacia, et eum qui seminat inter fratres discordias (Prov. VI). » Hoc quod septimum ait detestari animam Dei, eumdem quem supra plenius quam sit Deo 109.0966D| odibilis discordiam seminando insinuat. Quod autem animam Domini dicit, humano more facit, ut eum plena intentione et non leviter tales odisse significet. Tale est in Isaia: « Calendas vestras et solemnitates vestras odivit anima mea (Isa. I). » « Oculos, inquit, sublimes, linguam mendacem, manus effundentes innoxium sanguinem, cor machinans cogitationes pessimas, pedes veloces ad currendum in malum, proferentem mendacia, testem fallacem, et eum qui seminat inter fratres discordias. » Enumerat sex capitalia crimina, quae tamen comparatione discordias seminantis quasi minora deponit, quia nimirum majus est facinus, illud, quo unitas et fraternitas quae per Spiritus sancti gratiam 109.0967A| est connexa dissipatur. Potest enim quilibet oculos jactanter extollere, lingua mentiri, homicidio pollui, mala proximo machinari, aliis sceleribus membra subdere, falsum contra quempiam testimonium proferre: quod non idem esse putandum est, quod supra linguam mendacem nominat. Potest enim mendacium sed non contra proximum dici. Nam et beatus Augustinus octo esse genera mendacii in libro quem de mendacio composuit docet. Potest, inquam, perditus quisque hujusmodi mala vel sibimetipsi, vel aliis inferre pace servata Ecclesiae. At Donatus et Arius eorumque sequaces gravius est quod fecerunt, qui concordiam fraternae unitatis discordias seminando sciderunt. Quae autem hos malitiosos et doli fabricatores retributio 109.0967B| sequatur, Scriptura insinuat, dicens:
« Qui in altum mittit lapidem super caput ejus cadet, et plaga dolosa dolosi dividet vulnera. Et qui fodit foveam, in illam decidet; et qui statuit lapidem proximo, offendet in eo; et qui laqueum alii parat, peribit in illo. » In altum lapidem mittit, qui blasphemando divinae majestati calumniam facit, et contra suum auctorem blasphema verba loquitur, illumque quem laudare digne nemo sufficit, ad iram injuriosa loquacitate provocaverit. Sed super eum duritia ejus vindictae veniet, et mentem ejus perpetuo dolore excruciabit; similiter plaga malitiosa dolosi auget vulnera peccatorum, non sanat animas peccantium; sic et qui parat alteri perditionis foveam, ipse decidet in illam; 109.0967C| et qui offensionem alicujus scandali construit proximo, ipse reus erit aeterno tormento; nec non et ille qui insidiarum laqueos ponit alii, ipse propriae nequitiae captus dolo in aeternum peribit in illo.
« Facienti nequissimum consilium, super ipsum devolvetur, et non agnoscet unde veniat illi illusio, et improperium superborum. Et vindicta sicut leo insidiabitur illi. » Quicunque ergo perverso corde contra proximum suum pravum machinatur consilium, in aeternae poenae se devolvet interitum. Sed quomodo dicitur quod non agnoscat unde illi illusio et improperium superborum adveniat? nisi quia non considerat unde reatum contrahat, pro quo poenas solvat. Aestimat enim haereticus 109.0967D| et omnis schismaticus, quod sua falsa electio melior sit quam catholicae fidei vera praedicatio. Ex quo illudit semetipsum, dum non observat catholici dogmatis vestigium; amat enim mandatorum Dei transgressionem, et non timet aeternam perditionem; sequitur errorem, et non praecavet futurae vindictae ultionem. Proprii enim erroris illusio, et diaboli (qui leo propter ferocitatem recte nominatur) seductio, vindictam perpetuam faciet impios subire in inferno.
« Laqueo peribunt qui oblectantur casum justorum. Dolor autem consumet illos antequam moriantur. » Laqueus enim aeternae perditionis captivat persecutores Christianorum, et omnes qui oblectantur 109.0768A| casus justorum, vel moriuntur deceptionem proximorum suorum. Dolor autem invidiae atque malitiae suae intus illos ante finem vitae suae excruciat; quibus tamen post mortem sine defectione mors succedet perpetua.
« Ira et furor utraque exsecrabilia sunt, et vir peccator continens erit illorum. » Nunc incipit disputare de illis, qui furore nimio exardescunt, et longam iracundiam in pectore suo dominari permittunt. Dicit enim exsecrabilia esse utique in conspectu Dei iram et furorem, et virum peccatorem horum esse tenacem. Ira enim viri non operatur justitiam Dei. Sed quia scriptum est ita: « Melior est ira risu (Eccle. VII). » Et Propheta dicit: « Irascimini et nolite peccare (Psal. IV). » Quaeritur 109.0768B| quae sit haec ira, quam sapientia tantum exsecratur, contra vitia enim irasci permittimur, ut zelo Dei in nobismetipsis et proximis nostris illa persequamur. Homines autem omnes ut consortes nostrae naturae sunt diligendi, sed in omnibus modus et discretio optima est, et nihil sine timore et charitate Dei agendum. Venialis est enim ira, quae ad effectum indignationis suae non pervenit. Sicut scriptum est: « Melior est qui vincit iram, quam qui capit civitatem (Prov. XVI). » Et ideo praeceptum curationis adhibetur, ut si jam irascimur, non inconsulta temeritate peccemus. Motum siquidem animi fervidum propter humanam fragilitatem in potestate habere non possumus, suffragante tamen Dei gratia ratione disciplinabili continemus. Et ideo beatus Propheta, 109.0768C| quod est quidem consuetudinis permisit, quod vero culpae prohibuit. Nam si irascamur, nec Domini consideratione refrenemur, sed a voto nostro impediamur aliquo necessitatis objecto, tunc utique constat nos facti crimen portare, etiam si non possumus quae volebamus efficere; sive ut quibusdam placet, praeteritis peccatis irasci debemus, ut praesentem nequitiam possimus effugere. Delicta enim recentia declinare non possumus, nisi vetusta laudabili exsecratione damnemus. Quid est enim aliud poenitere, nisi irasci sibi, ut horreat quod fecit, et cruciatus a se exigat, ne judex iratus potius affligat?
CAPUT VIII. De remissione peccati.
109.0768D| (Cap. XXVIII.) « Qui vindicari vult a Deo inveniet vindictam, et peccata illius servans servabit. » In hoc ergo capitulo evangelicae per omnia concordat doctrinae, ubi non vicem talionis secundum legem, sed tolerantiam patientiae secundum gratiam docet. Unde Paulus ad Romanos scribens ait: « Nolite esse prudentes apud vosmetipsos: nulli malum pro malo reddentes; providentes bona non tantum coram Deo, sed etiam coram omnibus hominibus. Si fieri potest, quod ex vobis est, cum omnibus hominibus pacem habentes. Non vosmetipsos defendentes, charissimi, sed date locum irae; scriptum est enim: Mihi vindicta; ego retribuam, dicit Dominus. Sed si esurierit inimicus tuus, ciba illum; si sitit, potum da illi: 109.0969A| hoc enim faciens carbones ignis congeres super caput ejus. Noli vinci a malo, sec vince in bono malum (Rom. XII). »
« Relinque proximo tuo nocenti te, tunc deprecanti tibi peccata solventur. » Tale est illud evangelicum: Si dimiseritis hominibus peccata eorum, dimittet vobis et Pater vester coelestis delicta vestra. Si autem non dimiseritis hominibus, nec Pater vester dimittet peccata vestra (Matth. VI). »
« Homo homini servat iram, et a Deo quaerit medelam? In hominem similem sibi non habet misericordiam, et de peccatis suis deprecatur? Ipse dum caro sit reservat iram, et propitiationem petit a Deo? » Indignum est enim ut qui Deum vult habere propitium, ipse se contra proximos ostendat 109.0969B| crudelem et inimicum, praesertim cum nemo possit suorum delictorum a Deo consequi veniam, qui in se delinquenti non vult dare indulgentiam. Unde subjungitur
« Quis exoravit pro delictis illius? » Ac si diceret, Nemo; quia frustra quis pro illo Deum orat, qui non vult cum fratre charitatem habere quam Deus mandat.
« Memento novissimorum et desine inimicari: tabitudo enim et mors imminet in mandatis ejus. » Qui novissimam horam ante oculos cordis habet, necesse est ut se a vitiis temperet, Scriptura attestante, quae ait: « In omnibus operibus tuis memorare novissima tua, et in aeternum non peccabis (Eccl. VII). » Tabitudo enim et mors imminet in 109.0969C| mandatis, quia in mandatis Dei ubi salus exstat Deum timentibus et praecepta ejus custodientibus, ibi etiam vindicta praeparata inobedientibus, et Deum contemnentibus. Unde ipsa Veritas in Evangelio ad Judaeos ait: « Nolite putare quia ego accusaturus sim vos apud Patrem. Est qui accusat vos Moyses, in quo vos speratis (Joan. V). » Et item: « Qui spernit me et non accipit verba mea, habet qui judicet eum: sermo quem locutus sum, ille judicabit eum in novissimo die (Joan. XII). »
« Memorare timorem Dei, et non irascaris proximo. Memorare testamentum Altissimi, et despice ignorantiam proximi. » Qui Deum timet, iram et furorem in semetipso coercet, et non obliviscitur testamenti Altissimi, qui pactum inter se et homines 109.0969D| constituit, ut qui vellet remissionem peccatorum ab eo accipere, ipse non detractaret proximorum commissa benigno animo indulgere. Dicit enim ipsa Veritas: « Dimitte et dimittetur vobis, date et dabitur vobis (Luc. VI). » Et in Oratione Dominica ejusdem pacti conventionem habemus ubi dicimus ad Deum: « Dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris (Matth. VI). »
« Abstine te a lite, et minues peccata; homo enim iracundus incendit litem, et vir peccator turbabit amicos, et in medio pacem habentium immittet inimicitiam. » Quantum malum sit litis, et quantum inhonestum sit homini Christiano contentionibus ac rixae deservire, Paulus ostendit, dicens: 109.0970A| « Non sit inter vos zelus et contentio (I Cor. III). » Et item: « Videte, inquit, ne invicem mordentes ab invicem consumamini (Gal. V). » Et si consideramus pacis quantum sit bonum, facile intelligemus quantum discordiae sit malum, quod si « beati sunt pacifici, quoniam filii Dei vocabuntur, » procul dubio contentiosi maligni sunt, et filii diaboli, qui inter pacem habentes seminant discordiam, et generant inimicitiam; quorum praecipua pars sunt haeretici atque schismatici, qui dum sectas inutiles defendere gestiunt, contentiones et scandala facere non metuunt. Proinde Paulus apostolus Timotheo praecepit, dicens: « Noli verbis contendere, ad nihil enim utile est nisi ad subversionem audientium (II Tim. II). » Et iterum: « Stultas, ait, et sine disciplina 109.0970B| quaestiones devita, sciens quia generant lites. Servum autem Domini non oportet litigare, sed mansuetum esse ad omnes, docibilem, patientem, cum modestia corripientem eos qui resistunt veritati (II Tim. II). »
« Secundum enim ligna silvae sic ignis exardescit, et secundum virtutem hominis sic iracundia illius erit, et secundum substantiam suam exaltabit iram suam. » Pulchra comparatio qua furibundi potentiam assimilat ad lignorum silvam, quia sicut nutrimentum ignis sunt ligna, ita augmentum scelerum iracundi fit potentia. Quanto enim majorem valetudinem habet in potestate, tanto fortior est in furoris nimietate; et quanto plures sub sua dominatione habet, tanto pluribus sua immanitate 109.0970C| nocet.
« Certamen festinatum incendet ignem, et lis festinans effundet sanguinem, et lingua testificans adducet mortem. » Quid in certamine festinato, nisi indiscreta actio designatur? Quidquid enim indiscrete agitur, facile in vitium vertitur; unde praeceptum est: Ne quid nimis fiat. Hinc et Ecclesiastes docet, dicens: « Noli esse justus multum, neque plus sapias quam necesse est, ne obstupescas (Eccl. VII). » De quo rursum ait: « Ne temere quid loquaris, neque cor tuum sit velox ad proferendum sermonem coram Deo (Eccl. V). » Hinc iterum scriptum est: « Haereditas ad quam festinatur in principio, in novissimo benedictione carebit (Prov. XX). » Et alibi legitur: « Qui festinus est pedibus, offendit 109.0970D| (Prov. XIX). » Disciplina ergo immoderata excitat ardorem furoris, et procax loquela parit effusionem sanguinis, atque deducit in laqueum mortis. Sed quia in nostra potestate est utrum iram perficiamus an non, sequitur:
« Si sufflaveris in scintillam quasi ignis exardebit, et si exspueris super illam, exstinguetur: et utraque ex ore proficiscuntur. » Ex inconsiderata ergo locutione ira excitatur, et si prudenter temperateque verbum profertur, excitata iracundia subito exstinguetur. Unde in Proverbiis legitur: « Sermo durus suscitat rixas, et sermo lenis mitigat suscitatas (Prov. XV). » Et bene dicitur quod utraque ex ore profici scantur, quia mors et vita in manibus linguae, 109.0971A| sicut ipsa Veritas testatur, dicens: « Ex verbis tuis justificaberis, et ex verbis tuis condemnaberis (Matth. XII). »
CAPUT IX De malo linguae in susurrone et bilingue commisso.
« Susurro enim et bilinguis maledictus: multos enim turbabit pacem habentes. » Quem melius susurronem et bilinguem possumus appellare quam haereticum, qui occulte machinatur dolos, ut decipiat innocentes? Hic ergo bilinguis est, qui aliquando in dogmate suo profert vera, aliquando vero falsa: et sic miscet et confundit omnia, ut omnibus fidem sanam et rectam habentibus sint inutilia: hic enim « turbabit multos pacem habentes, » quia eos qui in unitate fidei et pace Ecclesiae consistunt, a regula 109.0971B| veritatis discordare faciunt.
« Lingua tertia multos commovit, et dispersit illos de gente in gentem. Civitates muratas divitum destruxit, et domos magnatorum effodit. Virtutes populorum concidit, et gentes fortes dissolvit. Lingua tertia mulieres fortes ejecit, et privavit illas laboribus suis. » Linguam tertiam ipsam doctrinam appellat haereticorum, quae nec Veteri Testamento nec Novo concordat. Haec semper auditorum suorum corda superstitione conturbat, et de gente in gentem pergens seditiones excitat. « Civitates muratas divitum destruit, et domos magnatorum effodit, » cum eos qui magni ab aliis aestimantur, vel se magnos per elationem mentis esse confidunt, a statu rectitudinis dejiciunt, et habitaculum crudelitatis 109.0971C| suae machinationibus dolosis effodiunt, atque subvertunt; robur populorum et studium discentium malitia sua concidunt, et fortes gentes in operatione utili dissolvunt, quia dum sanam fidem eos habere non permittunt, totum laborem illorum dispergunt. « Sine fide enim impossibile est placere Deo (Hebr. XI). » Hoc etiam significat illud quod dicit, linguam tertiam mulieres fortes ejicere, et privare illas de laboribus suis, quia animas hominum piis operibus insistentes consiliis nefandis defraudant, et laborem eorum dissipant.
« Qui respicit illam non habet requiem, nec habitabit cum requie. Flagelli plaga livorem facit; plaga autem linguae comminuet ossa. Multi ceciderunt in ore gladii, sed non sic quasi interierint 109.0971D| per linguam suam. » Nunquam ergo habet requiem qui attendit ad haereticorum vanitatem, sed flagellum linguae eorum plagae ejus infligit livorem, et roboris comminuet fortitudinem. Nullus enim casus est crudelior ruinae eorum, quia non corpus sed animam persequuntur; et quoscunque seducere possunt, ignibus perpetuis tradunt.
« Beatus qui tectus est a lingua nequam, quia in iracundiam illius non transivit, et qui non attraxit jugum ejus, et in vinculis illius non est ligatus. Jugum enim illius jugum ferreum est, et vinculum ipsius vinculum aereum est. Mors illius, mors nequissima est, et utilis potius infernus quam illa » Beatitudinem illi ascribit, qui non consentit 109.0972A| nequitiae haereticorum, et cujus cor eloquentia eorum subvertere non poterit, quia sicut alienus est ab eorum malitia, ita exsors erit in ultionis poena. Non enim sub jugo et vinculis ejus se implicari consensit, quoniam jugum ejus durissimum est, et ligamentum illius diuturnum: quae sibi consentientem in mortem deducunt perpetuam. Unde dicit utilem potius infernum esse quam illam, quia melius est corporalem temporaliter perdere vitam, quam cum illa societatem in gehenna habere perpetuam. Sane quoniam non omnibus nocere praevalebit, sed solis perditionis filiis: consequenter ostendit.
« Perseverantia illius non permanebit, sed obtinebit vias injustorum; et in flamma sua non 109.0972B| comburet justos. Qui derelinquunt Dominum incident in illam, et exardebit in illis et non exstinguetur, et immittetur in illos quasi leo, et quasi pardus laedet illos. » Licet enim tentare praesumat electorum corda, non poterit subvertere illa, neque in malitiae suae comburere flamma; sed injustorum actiones obtinebit, et mentes delinquentium in Deum captivabit. « Exardebit autem in illis et non exstinguetur, » quoniam qui hic ardent in malitia in inferni perpetua cruciabuntur flamma. Ubi leo ferocissimus, hoc est, diabolus (qui et pardus propter diversa scelera, et poenarum varia tormenta dici potest) sine fine puniet illos.
« Sepi aures tuas spinis, et noli audire linguam nequam, et ori tuo facito ostia et seras. » Postquam 109.0972C| de malo linguae susurronis disseruit, ad doctrinam devoti auditoris se convertit, admonens illum, ut aures suas spinis sepiat, hoc est, aculeis timoris Dei auditum suum coerceat, ne loquelam suam pravam et perversam linguam audiat. Ponat custodiam ori suo, et ostium circunstantiae labiis suis, ut non declinet os suum in malum verbum, ad excusandas excusationes in peccatis. Cohibeat linguam suam a malo, et labia ejus ne loquantur dolum. Scriptum est enim: « Verbum mendax justus detestabitur (Prov. XIII). » Ubi autem plurima verba sunt, ibi frequenter egestas; et quia utrumque necesse est ut homo catholicus et sensum purum habeat et rectam locutionem, protinus subjungit:
« Aurum tuum et argentum confla, et verbis tuis 109.0972D| facito stateram, et frenos ori tuo rectos; et attende ne forte labaris in lingua tua, et cadas in conspectu inimicorum tuorum insidiantium tibi, et sit casus tuus insanabilis in mortem. » Aurum ergo suum atque argentum conflat, qui sensum tractatumque cordis sui et locutionem oris igne Spiritus sancti examinando purgat, ut veritati catholicae fidei, et regulae sacrarum Scripturarum per omnia concors fiat; qui autem sermonum suorum cautelam habere non curat, consequens est ut in conspectu inimicorum suorum, hoc est, malignorum spirituum sibi insidiantium corruat: etiam ejus casus in morte perpetua insanabilis est.
CAPUT X. De fenore, et quid in eo faciendum sit quidve vitandum.
(CAP. XXIX.) « Qui facit misericordiam, feneratur proximo suo; et qui praevalet manu, mandata servat. » Hortatur sapientia auditores suos ad benignitatem misericordiae, et ad largitatem beneficentiae, ostendens eis quod qui promptus sit ad misericordiam, et largus ad praebendam eleemosynam, mandatum Dei servet, atque pro hoc mercedem bonam sibi in futuro praeparet; ait enim ipse Dominus: « Qui petit a te, da ei; et volenti tecum mutare, ne averseris (Matth. V); » et item: « Date, inquit, et dabitur vobis (Luc. VI). » Sed quoniam coram Deo justum est ut aequitas in omnibus servetur, 109.0973B| hoc est, ut indigenti proximo fenus praestetur; et iterum feneratori ille, qui mutuum accepit, jus suum reddat, cum tamen multi sint qui fraudem in fenerando faciunt, ne aliqua fraus fiat in ullo commercio, protinus subjungit, dicens:
« Fenerare proximo tuo in tempore necessitatis illius, et iterum redde proximo in tempore suo. Confirma verbum, et fideliter age cum illo; et in omni tempore invenies quod tibi necessarium est. » Si enim fides et justitia ab utroque, hoc est, a fenerante et mutuum accipiente, servatur, et nulla fraus in eorum negotio dominari permittitur, in omni tempore invenient quod sibi necessarium est, quia gratiam Dei habebunt, quae omnium rerum emolumentum maximum est; ait enim ipse Dominus: 109.0973C| « Primum quaerite regnum Dei et justitiam ejus, et haec omnia adjicientur vobis (Matth. VI). » Sed quoniam multi sunt qui hanc per doli nequitiam perdunt, machinationes eorum et mores in sequentibus describit.
« Multi quasi inventionem aestimaverunt fenus, et praestiterunt molestiam his qui se adjuverunt. Donec accipiant, osculantur manum dantis, et in promissionibus humiliant vocem suam, et in tempore redditionis postulabit tempus, et loquetur verba taedii et murmurationum, et tempus causabitur. Si autem potuerit reddere, adversatur solide, vix reddet dimidium, et computabit illud quasi inventionem. Sin autem, fraudabit illum 109.0974A| pecunia sua, et possidebit illum inimicum gratis, et convitia et maledicta reddet illi, et pro honore et beneficio reddet illi contumeliam. » Hujusmodi ergo morbum nequitiae non alia res melius curat, quam timor majestatis divinae. Qui ergo Deum semper in corde habet praesentem, nimirum pertimescit contra ullum hominem in aliqua re perpetrare fraudem.
« Multi non causa nequitiae feneraverunt, sed fraudari gratis timuerunt. » Hac igitur sententia illorum qualitatem exprimit, qui dolo nequitiae neminem laedere appetunt; sed in hoc vituperabiles sunt, quod aliis propter timorem periturarum rerum prodesse nolunt. Unde contra hoc malum misericordiae et charitatis medela opponenda est, et recordatio 109.0974B| illius Dominicae sententiae, qua ait: « Nolite thesaurizare vobis thesauros in terra, ubi aerugo et tinea demolitur, et ubi fures effodiunt et furantur. Thesaurizate autem vobis thesauros in coelo, ubi neque aerugo, neque tinea demolitur, et ubi fures non effodiunt nec furantur (Matth. VI) » Hinc alibi legitur de ejusdem charitatis opulentia: « Omni habenti dabitur, et abundabit: ei autem qui non habet, hoc quod videtur habere auferetur ab eo: cui etiam sequens testimonium concordat.
« Verumtamen super humilem animo fortior esto, et pro eleemosyna non trahas illum. » Est ergo misericordia omni indigenti devoto animo impendenda, nec propter pecuniarum amorem charitas proximi amittenda. « Qui enim viderit fratrem suum 109.0974C| necessitatem habere, et clauserit viscera sua ab eo, quomodo charitas Dei manet in eo? » Quod autem pro eleemosyna et fenore dato non est pauper affligendus, ostendit Scriptura, dicens: « Cum repetis a proximo rem aliquam quam debet tibi, non ingredieris in domum ejus ut pignus auferas, sed stabis foris, et ille tibi proferet quod habuerit. Si autem pauper est, non pernoctabit apud te pignus, sed statim reddes ei ante solis occasum: ut dormiens in vestimento suo benedicat tibi, et habeas justitiam coram Domino Deo tuo (Deut. XIV). » Verum hoc idem sequens sermo abundanter declarat, quod tamen alio inchoandum est exordio.
LIBER SEPTIMUS. CAPUT PRIMUM. De dato in proximo id est omnem hominem dicit proximum. 109.0973|
« Propter mandatum assume pauperem, et propter inopiam ejus ne dimittas illum vacuum. » Hortatur nos sapientia ad eleemosynarum largitatem, ut possimus gratiam Dei promereri, qui jussit inopiam terreno solatio sustentari. Scriptum est enim: « Qui obturat aurem suam ad clamorem pauperis, clamabit et ipse, et non exaudietur (Prov. XXI). » Divitem 109.0974D| purpuratum et deliciis affluentem legimus in Evangelio propter tenaciam suam in inferno sepultum, et e contrario mendicum Lazarum post mortem in sinum Abrahae receptum (Luc. XVI). Ideo necesse est ut juxta praeceptum Salvatoris faciamus nobis amicos de mammona iniquitatis, ut, cum defecerimus, recipiant nos in aeterna tabernacula (Luc. XVI).
« Perde pecuniam propter fratrem et amicum, non abscondas illam sub lapide in perditionem. » Perdit pecuniam temporaliter, qui distribuit eam 109.0975A| pauperibus misericorditer; sed recipiet centupliciter, quando post peractum judicium a rege omnium saeculorum ad regnum aeternum percipiendum invitatur feliciter. Is autem qui abscondit pecuniam sub lapide, hoc est, sub immiti et duro corde, reservat sibi eam in perditionem, quoniam post finem praesentis vitae parcitatis suae justo judice tribuente condignam recipiet mercedem: quando « impii ibunt in supplicium aeternum, justi autem in vitam aeternam (Matth. XXV). »
« Pone thesaurum tuum in praeceptis Altissimi, et proderit tibi magis quam aurum. » Praeceptum est enim Altissimi ut eleemosynam demus indigenti: quod magis nobis proderit quam aurum, quia aeternae vitae conferet praemium. Unde ipsa Veritas in 109.0975B| Evangelio discipulis suis praecepit, dicens: « Nolite thesaurizare vobis thesauros in terra, ubi aerugo et tinea demolitur, et ubi fures effodiunt et furantur. Thesaurizate autem vobis thesauros in coelo, ubi neque aerugo, neque tinea demolitur, et ubi fures non effodiunt nec furantur. Ubi enim est thesaurus tuus, ibi est et cor tuum (Matth. VI).
CAPUT II. De misericordia in pauperes.
« Conclude eleemosynam in corde pauperis, et haec pro te exorabit ab omni malo. » Eleemosyna, ut saepius diximus, non solummodo est in victu et in vestitu, quibus consulitur egenti, sed in omni re qua per misericordiam favetur necessitatem patienti, corporaliter scilicet sive spiritaliter. Qui 109.0975C| ergo instruit ignorantem, aut ad hoc quod novit bonum ut faciat incitat pigrum, eleemosynam recte facit. Unde et signanter ait: « Conclude eleemosynam in corde pauperis, » ut ostenderet interpam opem esse eleemosynam, quia sicut in corpore, ita et in anima misericordia rite exerceri potest. Sed et haec largitorem suum exorabit ab omni malo, hoc est, emundat ab omni delicto. Sicut enim aqua exstinguit ignem, ita eleemosyna exstinguit peccatum.
« Eleemosyna viri quasi sacculus cum ipso, et gratiam hominis quasi pupillam servabit, et postea resurget ut retribuat illis retributionem unicuique in caput illorum. » Quod autem eleemosyna, quae hic egeno misericorditer tribuitur, in futura vita a remuneratore omnium copiose restituatur, et prophetica 109.0975D| et apostolica locutio testis est. Nam dicit de hoc Psalmista: « Dispersit, dedit pauperibus, justitia ejus manet in saeculum saeculi, cornu ejus exaltabitur in gloria (Psal. III). » Hinc et Paulus ait: « Qui seminat in benedictionibus, de benedictionibus metet vitam aeternam (II Cor. IX). » Et iterum: « Qui autem, inquit, ministrat semen seminanti, et panem ad manducandum praestabit. Et multiplicabit semen vestrum, et augebit incrementa frugum justitiae vestrae: ut in omnibus locupletati abundetis (II Cor. IX). » Hinc et ipsa Veritas in Evangelio promittit se daturum in die judicii regnum Patris sui his qui a dextris ejus erunt, pro beneficio quo sustentabant minimos fratres suos in 109.0976A| hoc mundo, ut aeternae beatitudinis fiant perpetui possessores. Haec etiam quod et contra omnes inimicos tutelam tribuat, manifestat sequens sententia.
« Super scutum potentis, et super lanceam adversus inimicum tuum pugnabit. » Oratio enim eleemosynae magis valet contra ignita tela nequissimi, et contra omnem virtutem inimici, quam arma terrena contra corporales hostes in praesenti vita; quia haec semper sub dubia sorte jacent, illius autem certissimam victoriam suis militibus parient, ita ut ipsa mors absorbeatur in victoria, et id quod mortale est consumetur a vita.
« Vir bonus fidem facit pro proximo suo, et qui perdiderit confusionem, derelinquet sibi gratiam. » 109.0976B| Hoc quod superius diximus de spiritali eleemosyna praesens probat sententia, quia doctor quilibet propter Dei amorem et compassionem communis naturae proximorum suorum suscipit curam. Nec erubescit infirmorum deservire moribus, et eorum aegritudinem curate sermonibus, habens ex Dei dono unde prodesse possit in eruditione proximo: juxta illud prophetae: « Dominus, inquit, dedit mihi linguam eruditam, ut sciam sustentare eum, qui lassus est verbo (Isa. L). » Procul dubio condignam sui laboris recipiet mercedem, nec doctrinae suae unquam perdet gratiam, sed aeternam pro ea a Domino inveniet misericordiam.
« Fidejussoris ne obliviscaris, dedit enim pro te animam suam. » Fidejussor est doctor catholicus, 109.0976C| qui semetipsum dedit pro proximorum salute, quando eorum curam suscepit sub suo regimine: quem discipulorum solertia non debet oblivisci, quia hoc jubet sanctio apostolici praecepti: ut est illud: « Communicet autem is qui catechizatur verbo, ei qui se catechizat in omnibus bonis (Gal. VI). » Unde ipsa Veritas in Evangelio ad discipulos suos ait: « Qui vos recipit, me recipit: et qui vos spernit, me spernit (Luc. X). » Et item: « In quamcunque domum intraveritis, primum dicite: Pax huic domui, et si ibi fuerit filius pacis, requiescet super eam pax vestra; sin autem, ad vos revertetur. In eadem autem domo manete, edentes et bibentes quae apud illos sunt: Dignus enim est operarius mercede sua (Matth. X; Luc. X). » Hinc et Paulus ait: « Rogamus autem vos, 109.0976D| fratres, ut noveritis eos qui laborant inter vos et praesunt vobis in Domino, et monent vos, ut habeatis illos abundantius in charitate, propter opus illorum pacem habete cum eis (II Thes. V). » Et item: « Beneficentiae autem, inquit, et communicationis nolite oblivisci; talibus enim hostiis promeretur Deus. Obedite praepositis vestris, et subjacete eis; ipsi enim pervigilant quasi rationem pro animabus vestris Domino reddituri: ut cum gaudio hoc faciant, et non gementes: hoc enim non expedit vobis (Hebr. XIII). » Et quia aliquando ingratus est auditor, et spernit doctorem suum, ideo subjungitur:
« Repromissorem fugit peccator et immundus. » Fugit enim facinorosus repromissorem, hoc est, 109.0977A| doctorem suum, qui sibi promittit a Domino pro bonis operibus vitam aeternam, non mutando locum, sed spernendo ac deserendo praeceptum, et ideo coeleste non consequetur praemium, quod solis bene facientibus, et Dei mandata servantibus repromittitur futurum. Sed quia multi sunt qui suo se merito, non dono se sperant salvandos esse divino, propterea redarguit eos sequens sententia, dicens:
« Bona repromissoris sibi ascribit peccator, et ingratus sensu derelinquit liberantem se. » Hoc testimonio percutitur Pelagius, qui liberum arbitrium praeponit gratiae, cum per solam Christi gratiam ab omni scandalo liberentur electi. Unde Apostolus ait: « Gratia enim salvati sumus (Ephes. II). » Et item: « Quis me, inquit, liberabit de corpore mortis 109.0977B| hujus? gratia Dei per Christum Dominum nostrum (Rom. VII). » Et rursum: « Gratia Dei sum id quod sum (Ibid.). » Et: « Gratia ejus in me vacua non fuit (I Cor. XV). » Et quia haeretici hujusmodi doctrinam spernentes sectas construendo nefandas, perversis dogmatibus quoscunque possunt seducunt, quosdam vero per impudicitiam sensus sui a se abscedere faciunt. Unde subjungitur:
Vir repromittit de proximo suo, et cum perdiderit reverentiam, relinquetur ab eo. » Perdit reverentiam qui Scripturarum sacrarum non observat regulam. Propterea a cautis quibusque iste relinquitur, quia doctrina veritatis in eo non invenitur.
« Repromissio nequissima multos perdidit dirigentes; et commovit illos quasi fluctus maris. » 109.0977C| Haereticorum ergo prava traditio multos, qui se in calle justitiae ambulare arbitrabantur, ob pusillanimitatem cordis eorum a recta fide in erroris devia abducit, et quasi tempestate eos avulsos ad ruinam compellit, quia non super petram, sed super arenam collocatos invenit. Qui enim, juxta Salvatoris sententiam, domum fidei suae aedificat super petram, turbinem tempestatum non metuit, sed illaesus ab omni scandalo permanebit (Matth. VII). Qui autem super arenam domus suae fundamenta collocat, vi ventorum ac imbrium nimietate, fluctuumque valetudine conquassatus maximae ruinae patebit.
« Viros potentes gyrans migrare fecit, et vagati sunt in gentibus alienis. » Viros potentes, viros 109.0977D| superbos et arrogantes vult intelligi, quos girans migrare fecit, hoc est, errore vario a statu rectae fidei evellit, et errantium turbae commiscet: qui merito dicuntur gentis alienae, quia extorres sunt ab unitate Ecclesiae catholicae. De quibus per Psalmistam dicitur: « Alienati sunt peccatores ab utero, erraverunt a ventre, locuti sunt falsa (Psal. LVII). »
« Peccator transgrediens mandata Domini incidet in promissionem nequam; et qui conatur multa agere, incidet in judicium. » Peccator transgrediens mandata Domini, incidet in promissionem nequam. Illam videlicet de qua in Deuteronomio scriptum est: « Maledictus omnis qui non permanet in sermonibus legis Domini, nec opere eos perficit 109.0978A| (Deut. XXVII). » Quia, juxta Salomonis sententiam, « qui custodit mandatum, custodit animam suam: qui autem negligit vias suas, mortificabitur (Prov. XIX). » Et quia instabilis est semper conversatio et operatio perversorum, ideo subjungitur: « Qui conatur multa agere incidet in judicium. » Multa conatur agere, qui unitatem rectae fidei et sinceritatem legis Dei non curat custodire, sed erroribus variis et sceleribus diversis mavult se implicare. Iste incidet in judicium reproborum, hoc est, damnationem perpetuam, quando ei in extremo judicio dicitur cum his qui ad sinistram judicis stabunt: « Ite, maledicti, in ignem aeternum, qui praeparatus est diabolo et angelis ejus (Matth. XXV). » Propterea Sapientia dicit: « Fili mi, ne multis sint actus tui (Eccl. XI); » et Ecclesiastes: 109.0978B| « Multas, ait, curas sequuntur somnia, et in multis sermonibus invenietur stultitia (Eccl. V). » Et in eodem libro idem doctor admonet dicens: « Verba sapientium sicut stimuli, et quasi clavi in altum defixi, quae per magistrorum consilium data sunt a pastore uno. His amplius, fili mi, non requiras, faciendi plures libros nullus est finis (Eccl. XII). » Moris est Scripturarum, quamvis plures libros si inter se non discrepent, et de eadem re scribant, unum volumen dicere; nam et volumen in Isaiae sermone signatum est omnis Scriptura Dei, et uno capitulo libri Ezechiel, Joannisque noscuntur. Salvator quoque omnium retro sanctorum vocibus prophetatus ait: « In capite libri scriptum est de me (Psal. XXXIX). » Juxta sensum hunc igitur arbitror 109.0978C| nunc praeceptum, ne plures libri fiant. Quidquid enim dixeris, si ad eum referatur, qui in principio erat apud Deum Deus Verbum, unum volumen est, et innumerabiles libri, una lex, unum Evangelium; quod si diversa, discrepantia disputaveris, et curiositate nimia huc illucque animum adduxeris, etiam in uno libro multi libri sunt. Unde dictum est: « Ex multiloquio non effugies peccatum (Prov. X). »
« Recupera proximum secundum virtutem tuam, et attende tibi ne incidas. » Rectissima doctrina, et utilissimum consilium, ut proximo secundum vires praebeas solatium, et tibimetipsi praevideas, ne in peccati vel erroris incidas laqueum. Haec quoque insignia sunt Christianae religionis, haec via veritatis, haec regula justitiae. Unde et Jacobus apostolus in 109.0978D| Epistola sua scripsit, dicens: « Religio munda et immaculata apud Deum et Patrem haec est: Visitare pupillos et viduas in tribulatione eorum, et immaculatum se custodire ab hoc saeculo (Jac. I). » Quia dixerat factorem operis beatum in facto suo futurum, nunc quae facta Deo maxime placeant dicit, misericordia scilicet et innocentia. Namque in eo quod pupillos et viduas in tribulatione eorum visitare jussit, cuncta quae erga proximum misericorditer agere debeamus insinuat: quia quantum valeat ipso judicii tempore pandetur, ubi dicturus est judex: « Quandiu fecistis uni ex his fratribus meis minimis, mihi fecistis (Matth. LII). » Porro in eo quod immaculatos nos ab hoc saeculo custodire praecepit, 109.0979A| universa in quibus nosipsos castos servare decet ostendit. In quibus sunt et ea quae supra observare monuerat, ut tardi simus ad loquendum, et tardi ad iram.
CAPUT III. De frugalitate honesta, id est continentia, et parcitate, et hospitalitate.
« Initium vitae hominum aqua et panis et vestimentum, et domus protegens turpitudinem. » In hoc capitulo sapientia docet frugalitatem, honestatem, et hospitalitatem, ut habeamus temperantiam in victu et vestitu, honestatem in moribus, largitatem in suscipiendis fratribus. Quod enim dicit initium hominum vitae esse aquam et panem, vestem et domum protegentem turpitudinem, ostendit quod 109.0979B| in initio non erat in hominibus tanta luxuria cibi et potus quanta nunc est; nec talis ambitio in ornatu vestium, et in constructione turrium atque palatiorum: sed unicuique in eo sufficiebat quod terra simplici fructu ministrabat, et natura loci in habitaculis praebebat. Unde legitur quod pomis arborum et germinibus olerum vescerentur antiqui; et quod propter peccatum Adae fecisset ei Dominus et uxori suae tunicas pelliceas, et induisset eos. At nunc quo majus est studium in varietate praebenda ciborum et poculorum, et in cultu vestium atque domorum habenda, eo minor est diligentia in observantia bonarum disciplinarum, et major iniquitas in transgressione divinorum mandatorum. Unde Dominus redarguens iniquitatem Jerusalem, ad exemplum protulit 109.0979C| peccatum Sodomorum, cujus illa imitatrix, imo superatrix fuerat (Matth. X). Sicut prophetae verba testantur: « Ecce, inquit, haec fuit iniquitas Sodomae sororis tuae: superbla, saturitas panis, et abundantia, et otium ipsius, et filiarum ejus, et manum egeno et pauperi non porrigebant. Et elevatae sunt, et fecerunt abominationes coram me, et abstuli eas sicut vidisti: et Samaria dimidium peccatorum tuorum non peccavit, sed vicisti eas sceleribus tuis, et justificasti sorores tuas in omnibus abominationibus tuis quas operata es (Ezech. XVI). »
« Melior est victus pauperis sub tegmine asserum, quam epulae splendidae in peregre sine domicilio. » Juxta sensum historicum commodius est tenuem victum sub vili tugurio quemlibet cum securitate sumere, 109.0979D| quam splendidas epulas cum fatigatione nimia ac sollicitudine superflua in incertis locis passim quaerere. Juxta allegoriam autem melior est victus spiritalis sensus, qui sub vili tegmine litterarum a paupere Ecclesiae populo in unitate catholica habetur, quam, ambitiosae deliciae philosophicorum dogmatum, quae in diversis libris rhetorum a philosophis sive haereticis erronee et putative magis quam veraciter continentur: ubi magnus labor, et superflua cura, et parva utilitas invenitur. De quibus per Paulum dicitur: « Semper discentes, et nunquam ad scientiam veritatis pervenientes (II Tim. III). » Quoniam stultam fecit Deus sapientiam hujus mundi, nec est in sermone regnum Dei, sed in virtute.
109.0980A| « Minimum pro magno placeat tibi, et improperium peregrinationis non audies. » Ac si patenter dicat: Sufficiat tibi quod habes, nec superflue opes quaeras, quas adipisci non vales. Unde quidam sapientium ait: Melius est non habere quod tribuas, quam impudenter expetere quod non habeas. De quo et in Proverbiis scriptum est: « Melius est parum cum timore Dei, quam thesauri magni et instabiles. Qui diligit epulas, in egestate erit: qui amat vinum et pinguia, non ditabitur (Prov. XV). » Et item: « Melius est nomen bonum quam divitiae multae: super aurum et argentum, gratia bona. »
« Vita nequam hospitandi de domo in domum; et ubi hospitabitur, non fiducialiter aget, nec aperiet os. » Quam bonum sit stabilem quemlibet esse in 109.0980B| gradu suo et in conversatione sua, et quam turpe circellionum more per diversa loca vagari, evangelica et apostolica doctrina patefacit. Unde Salvator discipulis suis praecepit, dicens: « Nolite transire de domo in domum; et in quamcunque civitatem intraveritis, et susceperint vos, manducate quae apponuntur vobis, et curate infirmos qui in illa sunt (Luc. X). » Hinc et Paulus Thessalonicensibus scribens, gyrovagos redarguit dicens: « Audivimus autem quosdam inter vos ambulantes inquiete, nihil operantes, sed curiose agentes (II Thess. III). » His autem qui ejusmodi sunt, denuntiamus et obsecramus in Domino Jesu Christo, ut cum silentio operantes suum panem manducent. Quod autem dicit: « Ubi hospitabitur non fiducialiter aget, nec aperiet 109.0980C| os, » ostendit quod difficile securitatem inter ignotos inveniat, quam Salomon cunctis deliciis praeposuit, dicens: « Secura mens quasi juge convivium (Prov. XV). » Grandis enim poena est inter eos sedulo conversari, quorum nec animo nec verbis credat, sed semper suspicetur de infido animo laqueum captionis et scandalum offensionis.
« Hospitabitur, et pascet, et potabit ingratos: et ad haec amara audiet. » Hospitabitur videlicet in aliena domo ingrate susceptus, ubi edit, et bibit, et semper adversa pertimescit; saepeque ab alterius lingua irritatus improperium audit.
« Transi, hospes, et orna mensam; et quae in manu habes ciba caeteros. Exi a facie honoris amicorum eorum; necessitudine domus meae hospitio mihi 109.0980D| factus est frater. » Haec sunt verba improperii, quae dixit hospitantem ab hospite amara sentire, quorum contextus talem potest habere sensum: Tu qui semper vis alterius hospitio uti, recede a nobis et redi ad tua, ibique ex tuo labore te et alios pascas, et noli de aliena domo tibimet pastum superfluum quaerere; sufficit mihi ad cohabitationem domus meae susceptio proximorum, et consortium fratrum. Te autem convenit a domicilio amicorum meorum recedere, et inter tuos id agere quod inter alienos non cessas impudenter expetere.
« Gravia haec homini habenti sensum: correptio domus, et improperium feneratoris. » Qui enim pudicus sensu, grave est illi hujuscemodi correptionem 109.0981A| et improperium ab ore feneratoris suscipere. Sed qui impudens est, nec dicto corrigetur, nec reprehensione emendabitur. Mystice autem hic locus admonet virum ecclesiasticum in domo Ecclesiae sedulo manere, ubi pabulum verae sapientiae potest habere, et sine laesione perversorum dogmatum tutus manere. Ne si inter philosophos et haereticos periculose hospitando saecularis sapientiae doctrinam quaesierit, ubi tamen utilitatem sani dogmatis nullo modo invenire poterit, ipse in futuro examine pro petulantia sua aeternae confusionis improperium cogatur sustinere. Dicat ergo magis homo catholicus ad collegam suum illud propheticum: « Tu vero homo unanimis dux meus et notus meus, qui simul mecum dulces capiebas cibos: in domo Dei ambulemus 109.0981B| cum consensu. Veniat mors supra adversarios nostros, et descendant in infernum viventes. Quoniam nequitiae in hospitiis eorum, in medio ipsorum, etc. (Psal. LIV). »
CAPUT IV. De disciplina filiorum, quo affectu diligendi sunt vel corripiendi.
(CAP. XXX.) « Qui diligit filium suum, assiduat illi flagella, ut laetetur in novissimo suo, et non palpet proximorum ostia. » Haec sententia non tam patres carnales quam etiam spiritales, hoc est, doctores fidelium admonet, ut curam sibi commissorum habeant, et studium atque diligentiam in eruditione et nutrimento filiorum suorum impendant, quatenus 109.0981C| eos disciplinabiliter vivere, et omnem inhonestatem fugere doceant, domi probis moribus vivant, ne lasciviendo per aliorum dogmata inutiliter discurrant. Unde in Proverbiis scriptum est: « Erudi filium tuum, ne desperes; ad interfectionem autem ejus ne ponas animam tuam (Prov. XIX). »
« Qui docet filium suum, laudabitur in illo, et in medio domesticorum glorificabitur. » Qui sana doctrina discipulum suum instruit, et fidei veritate imbuit, hic nimirum pro hujuscemodi studio laudem et gloriam perpetuam in consortio sanctorum obtinebit, quando Scriptura dicat, quod justi viri, qui palam faciet disciplinam doctrinae suae, et in lege testamenti Domini gloriabitur; multi laudabunt sapientiam ejus, et usque in saeculum non delebitur. 109.0981D| Non recedet memoria ejus, et nomen ejus requiretur a generatione in generationem (Eccles. XXXIX). »
« Mortuus est pater illius, et quasi non est mortuus: similem enim reliquit sibi post se in vita sua. » Successio enim filiorum sanctorum, qui post patres suos ex hac vita decedentes bonum studium eorum in sancta religione et bona conversatione imitantur, mortuos parentes quasi redivivos exhibet, cum eorum doctrinam et disciplinam in suis dictis et factis omnibus servando manifeste declarat.
« Vidit et laetatus est in illo; in obitu suo non est contristatus, nec confusus est coram inimicis; reliquit enim defensorem domus contra inimicos, et amicis reddentem gratiam. » Quid autem aliud fecerunt 109.0982A| sancti apostoli et primi doctores Ecclesiae, nisi de nutrimine suo post se dereliquerunt pastores et rectores plebium, ut ipsi more paterno scuto fidei et veritatis resisterent adversariis, et subditis sibi rectae doctrinae et bonorum exemplorum exhiberent gratiam? Sic enim ab ipso Domino institutum est, ut in mensa tabernaculi panes propositionis duodecim assidue manerent, ita tamen ut per singula sabbata, sublatis veteribus, novi panes in eorum locum apponerentur (Levit. XXIV): et quid hoc significat, nisi quod doctores quique sanctae Ecclesiae, completo tempore sui sancti laboris, aeterna in coelis quiete remunerantur, et alios post se in idem opus laborandi in verbo sub ejusdem spe retributionis relinquunt? Quod intuens Psalmista prophetico spiritu 109.0982B| praecinebat, dicens: « Pro patribus tuis nati sunt tibi filii; constitues eos principes super omnem terram; memores erunt nominis tui, Domine, in omni generatione et progenie (Psal. LIV). Sed quia ipse coetus sanctorum doctorum non solum filiis suis compatitur intimo cordis affectu, imo pro salute eorum cruciatus corporis sui sustinere, et animas suas ponere paratus est. Unde subjungitur:
« Pro animabus filiorum colligabit vulnera sua, et super omnem vocem turbabuntur viscera ejus. » Hinc est quod doctor gentium respuens omnem vocem perversae doctrinae, et evangelicam veritatem servans, gloriatur in passionibus, in necessitatibus, in tribulationibus, in angustiis quas sustinuit pro Christo, ita dicens: « Habemus autem thesaurum 109.0982C| istum in vasis fictilibus, ut sublimitas sit virtutis Dei, et non ex nobis. In omnibus tribulationem patimur, sed non angustiamur; aporiamur, sed non destituimur; persecutionem patimur, sed non derelinquimur; humiliamur, sed non confundimur; dejicimur, sed non perimus, semper mortificationem Jesu in corpore nostro circumferentes, ut et vita Jesu in corporibus nostris manifestetur (II Cor. IV). » Quid autem de indisciplinatis filiis sapientia sentiat, audiamus:
« Equus indomitus evadit durus, et filius remissus evadit praeceps. Lacta filium, et paventem te faciet; lude cum eo, et contristabit te. Non corrideas illi, ne doleas, et in novissimo obstupescent dentes tui. Non des illi potestatem in juventute, et ne 109.0982D| despicias cogitatus illius. Curva cervicem ejus in juventute, et tunde latera ejus dum infans est, ne forte induret, et non credat tibi, et erit tibi dolor animae. Doce filium tuum, et operare in illo, ne in turpitudinem illius offendas. » Sicut enim superbia equi indomiti in praecipitium prona est, ita lascivia filii indisciplinati in peccati ruina proxima est, et ideo docet praepositos Ecclesiae et Patres spiritales, ut filios suos atque discipulos cum disciplina nutriant, et cum omni cautela semper servent, corripiant tempore opportuno, et nunquam libertati immoderate eis frena relaxent, ne forte cadant in turpitudinem vitiorum, et proinde ignominiam sustineant sempiternam.
CAPUT V. De bono sanitatis, quia melior est paupertas et sanitas divitiis.
« Melior est pauper sanus et fortis viribus suis, quam dives imbecillis et flagellatus malitia. » Non tam ergo hic sanitatem corporis quam animae praedicat, quia qui sanus est mente, non nocet eum vexari in corporali tribulatione. Unde Paulus de semetipso ait: « Quando infirmor, tunc potens sum; libenter igitur gloriabor in infirmitatibus meis, ut inhabitet in me virtus Christi (II Cor. XII). » Nec aliquid adjuvat, quemlibet sanitate corporali et divitiis saecularibus abundare, si imbecillis sit fide, et vexetur stimulo malitiae: quoniam melior est pauper ambulans in simplicitate sua, quam dives in pravis 109.0983B| itineribus. Nihil enim deest pauperibus Christi timentibus eum. Divites autem mundi egebunt et esurient, et in egestate spiritalium atque verarum divitiarum quotidie deficient; inquirentes autem Dominum non deficient omni bono. Quod et sequens sententia probat, dicens:
« Salus animae in sanctitate justitiae melior est omni auro et argento, et corpus validum quam census immensus. » Vera salus animae justitia est secundum mandata Dei custodita, nec ei comparari valent auri et argenti immensa pondera, quia haec sunt decidua et velociter transitura, illa autem perpetualiter mansura. Unde ipsa Veritas ait: « Videte et cavete ab omni avaritia, quia non in abundantia cujusquam vita ejus est ex his qua possidet. Quid 109.0983C| enim proderit homini si universum mundum lucretur, animae vero suae detrimentum patiatur? (Luc. XII.) » Hinc et Salomon ait: « Non proderunt divitiae in die ultionis, justitia autem liberabit a morte. Justitia simplicis diriget viam ejus, et in impietate sua corruet impius. Justitia rectorum liberabit eos, et in insidiis suis capientur iniqui (Prov. XI). » Quod autem dicit corpus validum melius esse quam censum immensum, ostendit corpus tunc bene sanum esse, quando valide laborat in divino opere, cui valetudini non coaequatur census ingens divitiarum, quia, juxta Ecclesiastis sententiam, « Dulcis est somnus operanti, sive parum sive multum comedat: saturitas autem divitis non sinit dormire eum (Eccles. V). » Porro quia somnus naturalem aliquando 109.0983D| quietem, aliquando vero communem de hac vita significat exitum, melior erit requies ejus in futuro, qui operatur in praesenti, et secundum vires suas in bonis operibus conversatur, quam eorum divitiae, de quibus scribitur: « Vae vobis divitibus, quia recepistis consolationem vestram (Luc. VI). »
« Non est census super censum salutis corporis, et non est oblectatio super cordis gaudium. » Hoc est quod supradixit in sanctitate justitiae salutem esse animae, et in corpore valido dignitatem fieri super thesaurum auri et argenti, quia delectationi verae sapientiae, quae in vera charitate consistit, et contemplationi ipsius veritatis quae est certa agnitio Dei, nullum gaudium terrenum comparari potest. Neque operibus 109.0984A| virtutum, quibus semper insistit devotio fidelium, aliquod negotium hujus mundi adaequari valet: quia quantum distant diuturnitate, tanto discernuntur et dignitate.
« Melior est mors quam vita amara; et requies aeterna quam languor perseverans. » In Ecclesiaste scriptum est: « Laudavi magis mortuos quam viventes; et feliciorem utroque judicavi, qui necdum natus est, nec videt mala quae sub sole sunt (Eccles. IV). » Ubi ostendit ad comparationem miseriarum, quae in hoc saeculo mortales premunt, feliciores esse mortuos quam viventes. Meliorem autem his duobus, vivente videlicet et defuncto, qui necdum natus est; alius enim adhuc patitur mala, alius quasi de naufragio nudus evasit. Porro qui necdum natus 109.0984B| est, in eo felicior est quod necdum mala mundi expertus est. Haec autem sententia, qua dixit meliorem esse mortem quam vitam amaram, et requiem aeternam quam languorem perseverantem, juxta simplicem intelligentiam, ostendit meliorem esse hanc mortem de qua scriptum est: « Pretiosa est in conspectu Domini mors sanctorum ejus (Psal. CXV), » quam vitam amaram, qua degunt peccatores iniquis operibus vacantes, et requiem aeternam, quam tenent justi in conspectu Domini, quam languorem perseverantem quo in peccatis versantes quotidie tabescent; quorum finis est interitus, et gloria in confusionem ipsorum, qui terrena sapiunt.
« Bona abscondita in ore clauso, quasi appositiones epularum circumpositae in sepulcro. » Hoc 109.0984C| testimonium contra eos valet, qui talentum verbi Dei quod ipsi intellectu perceperunt aliis praedicare negligunt, quorum scientia ita viventibus inutilis est, sicut epulae circumpositae mortuorum sepulcris, qui non manducant, neque bibunt, neque aliquem fructum ex illis capiunt. Unde et sequitur:
« Quid enim proderit libatio idolo? Nec enim manducabit nec odorabitur. Sic qui effugatur a Domino, et portans mercedes iniquitatis. Videns oculis et ingemiscens, sicut spado complectens virginem et suspirans. » Nulla enim ratio est, ut homo rationalis deserat Deum factorem suum, qui eum creavit ad honorem ac gloriam nominis sui. Quatenus sibi offerret sacrificium justitiae, et speret in Domino, et deferat libationes idolis vanis, qui nec sentiunt, 109.0984D| nec aliquid sapiunt, nec victu humano communicant. Unde et Scriptura dicit: « Simulacra gentium argentum et aurum, opera manuum hominum. Os habent et non loquentur, oculos habent et non videbunt. Aures habent et non audient, nares habent et non odorabunt. Manus habent et non palpabunt, pedes habent et non ambulabunt, non clamabunt in gutture suo (Psal. CXIII), » neque enim est spiritus in ore ipsorum. Quid autem factoribus suis mercedis recompensetur, sequens versiculus ostendit dicens: « Similes illis fiunt qui faciunt ea, et omnes qui confidunt in eis. » Quod et comparatio spadonis ad virginem sub alio paradigmate demonstrat, quia sicut spado inhabilis est ad complexum virginis, 109.0985A| sic et adoratio idolorum eis indecens est qui aliquod quaerunt ab illis adjutorium, quod tamen omnino non inveniunt.
« Tristitiam non des animae tuae, et non affligas temetipsum in consilio tuo. » Tristitia ergo unum est vitium de octo principalibus vitiis; tristitia videlicet saeculi, quae mortem operatur, et in desperationem hominem mittit. Ea autem tristitia quae secundum Deum est, stabilem salutem operatur, et mundat hominem ab omnibus delictis, quoniam juxta Psalmistae sententiam, « Sacrificium est Deo spiritus contribulatus, cor contritum et humiliatum Deus non spernit (Psal. L). » Tristitiam, inquit, non des animae tuae et non affligas temetipsum in consilio tuo, hoc est, in cogitatu tuo, quia cogitatio tristis 109.0985B| valde affligit animam. Unde necesse est ut homo semper animum suum ad Deum vertat, spemque suam assidue ipsi committat, a quo certam salutem inveniet. Unde propheta voce consolatoria animam suam interrogat, dicens: « Quare tristis es, anima mea, et quare conturbas me? Spera in Deum, quoniam confitebor illi, salutare vultus mei et Deus meus (Psal. XLI). »
« Jucunditas cordis haec est vita hominis, et thesaurus sine defectione sanctitatis. » Vera jucunditas cordis non alibi quam in vera charitate consistit, ubi et vita hominis cum virtutum thesauro sine defectione sanctitatis permanet, eo quod nulla virtus sine ejus ope subsistere valet. Haec enim excellentior est via, quam Apostolus universis linguis martyrio, 109.0985C| atque eleemosynis ante statuit, et fidei atque spei praecellere ostendit, dicens: « Nunc autem manent fides, spes, charitas, tria haec, major autem horum est charitas, quia caeteris decedentibus ipsa sola permanet (I Cor. XIII). »
« Exsultatio viri est longaevitas. » Hoc dicendo non de praesentis vitae diuturnitate, sed de futurae felicitate disputat, quia ibi vera est exsultatio, ubi vera est et beatitudo. Caeterum praesens vita tota est plena miseria, et instabilis atque mutabilis semper, quod et poeta nobilis versibus explicat, dicens:
Optima quaeque dies miseris mortalibus aevi Prima fugit, subeunt morbi, tristisque senectus, Et labor et dirae rapit inclementia mortis. (VIRGIL. Georg. III). 109.0985D| Quid autem nobis certam requiem conferat, sequens sententia manifestat:
« Miserere animae tuae placens Deo, et contine; et congrega cor tuum in sanctitate ejus, et tristitiam longe expelle a te. Multos enim occidit tristitia, et non est utilitas in illa. » Multa sunt misericordiae genera, ut saepe jam diximus, sed hoc praecipuum est, quod hic commemoratur, ut per continentiam, sanctitatem, et justitiam studeamus placere Deo, et ad hoc congregemus totum nostri animi affectum, ut ipsi acceptabiles simus, et bonorum operum fructus cum humilitate et pia devotione illi offeramus; tristitiam autem longe a nobis expellamus, quia nullum munus cum tristitia mundana 109.0986A| oblatum coram Deo jam erit acceptum. Unde Apostolus ubi ad eleemosynarum largitatem Corinthios hortatur, dicens: « Qui parce seminat, parce et metet; et qui seminat in benedictionibus, de benedictionibus metet vitam aeternam (II Cor. IX), » continuo subjunxit: « Unusquisque prout distinavit corde suo, non ex tristitia, aut ex necessitate: hilarem enim datorem diligit Deus (Ibid.). » Multos enim occidit tristitia, et non est utilitas in illa. Quomodo enim potest ibi esse aliqua utilitas, ubi bonorum operum est sterilitas, et totius vitae periclitatio atque mortalitas? sicut sequens sententia probat.
« Zelus et iracundia minuent dies, et ante tempus senectam adducet cogitatus. » Manifestum est juxta 109.0986B| historia, quod zelus et perversus animi affectus debilitat corpus. Sicut legitur in libro Geneseos, quod propter iram et invidiam consideret vultus Cain (Gen. IV). Et in libro Regum, Jonadab amicus Ammon filii David, per maciem vultus deprehenderit animi perturbationem, quam habuit in concupiscentiam Thamar sororis suae (II Reg. XIII). Cujus sententiae similitudinem Salomon in Proverbiis protulit, dicens: « Animus gaudens aetatem floridam facit, spiritus tristis exsiccat ossa (Prov. XVII). » Juxta allegoriam vero zelus et iracundia minuent dies hominis, cum eum vita aeterna indignum efficient, ante tempus senectutem adducent, quia « viri sanguinum et dolosi non dimidiabunt dies suos (Psal. LIV), » hoc est, prosperitate sine vindicta quam sibi 109.0986C| promittunt, perpetualiter habere non possunt.
« Splendidum cor bonum in epulis, epulae enim illius diligentes fiunt. » Utique bona voluntas electorum jucundatur in epulis virtutum, quae epulae indefectivas habent opes spiritalium divitiarum.
CAPUT VI. Vigilia propter Dei timorem tabe acit carnes, id est domat, nam vi ilia ad mala perpetranda criminosa est.
(CAP. XXXI.) « Vigilia honestatis tabefaciet carnes, et cogitatus illius auferet somnum. » Vigilia honestatis est cauta vigilantia animi cum studio virtutum, quae tabefacit carnes, quia in electis Dei carnales mortificat voluptates. Cogitatus enim illius aufert somnum, quia intenta sollicitudo eorum quam quotidie 109.0986D| in servitio Dei habent, pigritiae ab eis repellit taedium. Unde propheta, qui se sentiebat in servitio Dei proficere, et in amore illius crescere, ait: « Quomodo dilexi legem tuam, Domine, tota die meditatio mea est. In mandatis tuis exercebor, et considerabo vias tuas. Infige timore tuo carnes meas; a judiciis enim tuis timui (Psal. CXVIII). »
« Cogitatus praescientiae avertit sensum, et infirmitas gravis sobriam facit animam. » Cogitatus enim hominis quem in timore Dei habet, praesciendo quod vera sunt omnia quae Scriptura sacra praenuntiat de futuro praemio bonorum et de ventura poena malorum, avertit sensum hominis ab omni concupiscentia mala, ne ea concupiscat in possessione habere, vel in desiderio 109.0987A| nequam adimplere, quae novit conditori suo displicere. Similiter et infirmitas gravis corporis sobriam facit a delictis animam. Unde alibi scriptum est: « Livor vulneris absterget mala, et plagae in secretionibus ventris (Prov. XX). » Mala enim livor vulneris absterget, quia flagellorum dolor vel cogitatas vel perpetratas nequitias diluit. Solet vero ventris appellatione mens accipi, quia sicut venter consumit escas, ita mens pertractando excoquit iras. Quia enim venter mens dicitur, ea sententia docetur, qua scriptum est: « Lucerna Domini spiraculum hominis, quae investigat omnia secreta ventris (Ibid.); » ac si diceret: Divina afflatus illuminatio cum in mentem hominis venerit, eam sibimetipsi illuminans ostendit, quae ante Spiritus sancti adventum 109.0987B| cogitationes pravas et portare poterat, et pensare nesciebat: « Livor ergo vulneris absterget mala, et plagae in secretioribus ventris, » quia cum exterius percutimur, ad peccatorem nostrorum memoriam taciti afflictique revocamur, atque ante oculos nostros cuncta quae a nobis sunt male gesta, reducimus, et per hoc quod foris patimur magis intus quod fecimus dolemus, unde fit ut inter aperta vulnera corporis amplius nos abluat plaga secreta ventris, quia sanat nequitias pravi operis occultum vulnus doloris. Hinc et Paulus ait: « Quando infirmor, tunc potens sum. » Quando enim sustinuit forinsecus flagella persecutionum, intrinsecus crevit dono spiritalium gratiarum.
« Laboravit dives in congregatione substantiae, et 109.0987C| in requie sua replebitur bonorum suorum; laboravit pauper in diminutione victus, et in fine inops fit. » Multis in locis Scripturarum laudantur divitiae, et in multis vituperantur, sed ubi laudantur, divitiae spiritales significantur; ubi autem vituperantur, corporales opes et novicae mundi damnantur cupiditates. Unde et in hoc capitulo alternatim de bonis et malis divitiis disputans juxta qualitatem personarum, primum laudat divitem laborantem in congregatione divitiarum, unde replebitur bonis in requie sua. Deinde vituperat pauperem, quia laboravit in diminutione victus; et in fine inopiam consequetur, subjungens quanta mala sequantur auri et pecuniarum avaritia. Postea iterum laudat divitem secundum Deum, qui inventus est sine macula. Laborat 109.0987D| ergo justus dives in congregatione spiritalis substantiae, in meditando videlicet sanctarum Scripturarum scientiam, et colligendo bonarum fructus virtutum, pro quibus omnibus post finem praesentis vitae requiem aeternam et remunerationem percipiet coelestium praemiorum. E contrario vero pauper scientia et inops, virtute laborat, quotidie in terrenis cupiditatibus, pro quibus in fine non abundantiam coelestis habebit gaudii, sed poenas ac dolores sustinebit inferni.
« Qui aurum diligit, non justificabitur, et qui insequitur consumptionem, replebitur ex ea. » Aurum possumus accipere pro omni pecunia et thesauro terreno, quae ab amatoribus suis non nisi per 109.0988A| avaritiam colligitur, et per parcitatem in malum suum reservabitur. Qui autem in hac ambitione praesentem consumit vitam, aeterna replebitur ignominia.
« Multi dati sunt in auri casus, et facta est in specie ipsius perditio illorum. » In casum auri datur, qui ejus ambitione captivus tenetur. Cujus species illi perditionem generat, quia ipsius amore ultra modum exardescere non formidat. Avaritia enim, ut ait Apostolus, idolorum est servitus (Coloss. III.), et ubi cultores ac servitores idolorum deputabuntur nisi in tartarum inferni? « ubi vermis eorum non moritur, et ignis non exstinguitur (Isa. LXVI). » De quo protinus subjungitur:
« Lignum offensionis est aurum sacrificantium. Vae 109.0988B| illis qui sectantur illud, et omnis imprudens deperiet in illo. » Offensio in Scripturis sacris et desolatio idolorum nuncupatur, quia in hoc descritur verus Dei cultus, et maxime in falsa cultura Deus offenditur. Lignum enim offensionis est aurum sacrificantium, quia sicut Adam in ligni vetiti transgressione per serpentis suggestionem deceptus avare deorum plurimorum sublimatum sibi sperabat venturum, ita auri amatores diversorum errorum simulacris deservientes animas suas quasi sacrificando daemoniis immolant, ut plurimorum opum possessores fiant. Sed vae illis qui hanc sectantur pestem, quia imprudentes aeternam sibi inde acquirunt damnationem. Potest et juxta allegoriae regulam in auro idolothyto haereticorum et philosophorum doctrina 109.0988C| accipi, quae splendore nitet eloquentiae, et curiosorum per omnia se portendit ruinae. Qui autem ejus amore captus non praecavet latentis nequitiae insidias, erroris et peccatorum laqueis constrictus perpetuas decidet in poenas. Sed quid de electorum populo, qui dives est in divina scientia et recta fide ac bonis operibus, consequenter dicat, videamus.
« Beatus dives qui inventus est sine macula, et qui post aurum non abiit, nec speravit in pecuniae thesauris. Quis est hic, et laudabimus eum? fecit enim mirabilia in vita sua. Qui probatus est in illo et perfectus est, erit illi gloria aeterna. Qui potuit transgredi et non est transgressus, et facere mala et non fecit. Ideo stabilita sunt bona illius in Deo, et eleemosynas illius enarrabit ecclesia sanctorum. » 109.0988D| Beatus enim ille dives est, quem nulla obfuscat macula erroris, nulla ambitio coinquinat pecuniae saecularis. Fecit mirabilia in vita sua sacris virtutibus operam dando, sive miraculis coruscantibus infirmis et debilibus sanitates praestando, quoniam in conditoris sui amore fideliter permansit, quotidie proficiendo, unde sibi restat quies perpetua, et coelestis regni gloria aeterna. Potuit enim juxta datam sibi liberi arbitrii facultatem transgredi praeceptum, et non est transgressus, et facere mala et non fecit. Non dico quod nunquam peccaverit, sed quod poenitendo per gratiam conditoris sui omnium peccatorum suorum maculas diluerit. Ideo bona quae in hac praesenti gessit vita, stabilita ad remunerationis futurae 109.0989A| servantur praemia, et misericordiae illius opera a generatione in generationem praedicando enarrabit sanctorum Ecclesia.
CAPUT VII. De continentia ciborum.
« Supra mensam magnam sedisti, non aperias super illam faucem tuam prior. » Licet haec sententia historialiter continentiam nobis videatur commendare, ut non per gulae appetitum simus intemperantes in comedendo ac bibendo, sed sobrii et puri, tamen altiore sensu nos docet ut in meditatione legis Dei simus cauti ac providi. Mensa magna est copia Scripturarum divinarum, super quam sedentes non debemus esse procaces, ut aliquid inde indigne sine doctore et sine praevio rapiamus, sed magis 109.0989B| tritam viam sanctorum doctorum sequentes eorum disciplinis instructi regulam veritatis teneamus, ne aliqua scrupulositate permoti dubia et incerta aliqua ibi esse putemus. Ideo subjungitur.
« Non dicas sic: Multa sunt, quae super illam sunt; memento quoniam malus est oculus nequam. Nequius oculo quid creatum est? ideo ab omni facie sua lacrymabitur cum viderit. » Non enim debemus credere ibi esse aliqua falsa, sed omnia vera ac summa ratione firmissima, licet traditio nequam haereticorum sensu perverso illa maculare contendat, quorum intentione nefanda quid nequius reperitur, ideo in futura ultione, cum justo judice revelante id patefactum fuerit, quod ante latebat, fletu perpetuo ac igne inexstinguibili cruciabitur.
109.0989C| « Ne extendas manum tuam prior, et invidia contaminatus erubescas. » Hoc est, ne praesumptuose aliquid agas, vel ultra modum petulans, antequam discas manum ad scribendum mittas, ne per invidiam diaboli errore contaminatus in futuro judicio erubescas, dicente judice: « Discedite a me, omnes qui operamini iniquitatem (Psal. VI). »
« Ne comprimaris in convivio, vino, intellige rem proximi tui ex teipso. » Est vinum in quo est luxuria, est et vinum in quo est gratia. Cavendum ergo est nobis, ne contra Apostolum inebriemur vino in quo est omnis luxuria; et prudenter utendum est vino, in quo est gratiae doctrina, ne forte ultra modum illud bibentes velimus plus sapere quam oportet sapere, sed magis studeamus sapere ad sobrietatem. 109.0989D| Unde subsequitur:
« Utere quasi homo frugi his quae tibi apponuntur, ut non cum manducas multum, odio habearis. Cessa prior causa disciplinae, et noli nimius esse, ne forte offendas. Et si in medio multorum sedisti, prior illis non extendas manum tuam, nec prior poscas bibere. » Multum decens est, et virtuti dignissimum, ut homo Christianus sobrietatem diligat, omniaque temperanter agat, et ne quid nimis, ne forte offendat, ne si ultra mensuram temperantiae excedat, in scandalum perpetuae confusionis incidat. Convenit ergo viro disciplinis Evangelicis erudito, ut humilitatem ante omnia impendat, in meditatione Scripturarum cautus lector existat, fidem 109.0990A| rectam teneat, modum in selentia habere non negligat, ita ut charitatis regulam in ea per omnia servandam esse sciat, et sic coram Deo placitus, et coram hominibus erit probatus.
« Quam sufficiens est homini erudito vinum exiguum, et in dormiendo non laborabis ab illo, et non senties dolorem. » Manifestum est quod parcus et tenuis victus tam corpori quam animae utilis sit, et e contrario superfluus cibus vel potus aegritudinem corporis generet, et animae sensum minua. De quo subjungitur
« Vigilia, et cholera, et tortura viro infrunito. » Unde Apostolus discipulum de moderatione victus servanda instruxit, dicens: Noli adhuc aquam bibere, sed modico vino utere propter stomachum, et 109.0990B| frequentes tuas infirmitates (I Tim. V). » Sic et vinum spiritale si cum parcitate et mensura sumitur, certam animae quietem praeparat; sic autem ejus potio modum et rationem excedit, hominem in insaniam vertit, et a Deo recedere compellit, unde illi anxia cura, turbatio maxima et perpetua tortura succedunt, nec erit illi ullum remedium, qui post agnitam veritatem elegit usque in finem haereticae perversitatis subsequi vestigium.
« Somnus sanitatis in homine parco, dormiet usque in mane, et anima illius cum ipso delectabitur. » Quantum ad historiam pertinet, salubrior est somnus illi qui parco utitur victu, quam ei qui nimia comestione et potione gurgitat alvum. Ut superius ait: « Vigilia, et cholera, et tortura aegritudinem 109.0990C| gignit. » Mystice autem, is qui spiritalis vini sobrius potator est, in contemplatione veritatis usque in mane resurrectionis suaviter conquiescit, et tunc in adventu judicis sui ad aeterna praemia invitatus, perpetualiter in coelesti regno fruetur bonis promissis; cui bono Propheta alacri mente aspirans ad ipsum Dominum ait: « Notas mihi fecisti vias vitae, adimplebis me laetitia cum vultu tuo, delectationes in dextera tua usque in finem (Psal. XV). »
« Et si coactus fueris in edendo multum, surgere medio et evome, et refrigerabit te, et non adduces corpori tuo infirmitatem. » Aiunt medici quod homo jejunus si vomitum faciat, stomachi vitia purget, et choleram minuat. Mystice autem, qui transgreditur mensuram in concupiscentiis carnis, et aggravatur 109.0990D| ejus delictis, necesse est ut per confessionem peccatorum foeditatem evomat, et sic per jejunium et castigationem corporis ad statum pristinae sanitatis redeat.
« Audi me, fili, et ne spernas me, et in novissimo invenies mea verba, in omnibus operibus tuis esto velox, et omnis infirmitas non occurret tibi. » Admonet Sapientia ne perdamus nobis tempus indultum, sed in exercitio bonorum operum, et custodia mandatorum Dei totum illud consumamus, et sic in futura vita requiem animabus nostris inveniemus, Hoc est quod dicit: « In omnibus operibus tuis esto velox, et omnis infirmitas non occurret tibi, » ut quidquid invenerit manus nostra in hac praesenti 109.0991A| vita instanter operemur, nec infirmitas taedii occupet nos; sed dum tempus habemus, operemur bonum ad omnes, quia nec tempus, nec ratio est operandi apud inferos, sed post finem praesentis vitae justo judice retribuente percipiet unusquisque propria corporis prout gessit sive bonum sive malum. Huic sententiae simile est hoc, quod in Proverbiis scriptum est: « Vidisti virum velocem in opere suo, coram regibus stabit, nec erit ante ignobiles (Prov. XXII). » Scilicet quemcunque velocem videris in opere suo, id est, in opere bono, quod ei erat facere strenuum atque sollicitum, scito hunc in die novissimi examinis coram apostolis, qui cum Christo mundum judicaturi sedebunt, esse statutum, quia videlicet eorum jussa servaverit, neque in parte ignobilium doctorum, 109.0991B| quorum cavefecit errorem, hoc est, ad sinistram judicis esse ponendum.
« Splendidum in panibus benedicent labia multorum, et testimonium veritatis illius fidele. » Haec sententia videtur juxta historiam ad eleemosynarum largitatem nos exhortari: quoniam, juxta apostolum Paulum, « qui parce seminat, parce et metet, et qui seminat in benedictionibus, de benedictionibus metet vitam aeternam; hilarem enim datorem diligit Deus (II Cor. IX). » Spiritaliter autem qui panem verbi Dei proximis suis fideliter expendit, et testimonium veritatis coram benevolis auditoribus non abscondit, a multis accipiet laudem benedictionis, et ab ipso Domino hauriet gratiam sempiternae mercedis. Hinc et in Proverbiis scriptum est: « De fructu 109.0991C| oris viri replebitur venter ejus, et genimina labiorum ejus saturabunt eum (Prov. XVIII). » E contrario vero quid de naereticorum perversa doctrina subsequatur, audiamus:
« In nequissimo pane murmurabit civitas, et testimonium nequitiae illius verum est. » In nequissimo ergo dogmate haereticorum qui adulterantes verbum Dei non pane vitae, sed pane pascuntur mendacii, quidquid pestifer sermo eorum profert, quoniam verum est testimonium quod de eis scriptum est: « Testis falsus non erit impunitus, et qui loquitur mendacium, peribit. »
« Delectantes in vino noli provocare, multos enim exterminavit vinum. » Docet nos vir Ecclesiasticus, ne commisceamur ebriosis, quia faciles sunt ad irascendum. 109.0991D| « Multos enim exterminavit vinum, » hoc est, multos subvertit ebrietas, quae et sensum minuit, iram excitat, libidinem inflammat, animi secretum per furorem aut amorem denudat. Unde subjungitur:
« Ignis probat ferrum durum, sic vinum corda superborum arguet in ebrietate potatum. » Hoc est, sicut ignis calore suo ferri duritiam emollit, et secundum naturae suae vim illud excandescere facit, sic vinum in ebrietate potatum corda superborum ardore suo inflammans subito ad facinus perpetrandum provocat, et superbae intentioni majorem audaciam ad mali commissum tribuit.
« Aequa vita hominibus, vinum in sobrietate, si 109.0992A| bibas illud moderate, eris sobrius. » Non enim vinum moderate potatum aequam vitam hominibus tollit, sed sobrietatem cum caeteris virtutum ornamentis adducit. Quid autem mali ebrietas sectatoribus conferat, sequens sententia manifestat.
« Quae vita est ei qui minuitur vino? quid defraudat vitam, mors. » Vinum mortem, hoc est, ebrietatem vitae interfectricem nuncupat, quia vivacitas sensus inde minuitur, et aegritudo corporis inde generatur. Quasi enim increpando ipsam mortem, cur vitam defraudet interrogat, quia nimiam potationem quasi hominis deceptricem vituperans damnat.
CAPUT VIII. De ebrietate.
« Vinum in jucunditatem creatum est et non in 109.0992B| ebrietatem ab initio. » Ad hoc enim creator fructus terrenos condidit, ut homo qui a factore suo Dominus terrae constitutus est, haberet inde temporalis vitae alimentum, non sanitatis suae detrimentum. Unde de ipsis fructibus terrae, hoc est frumento et vino ipse Conditor rerum et Redemptor hominum aptum mysterium faciens in corporis et sanguinis sui sacramentum convertit. De quo in Propheta scriptum est: « Vinum laetificat cor hominis, » etc., « panis cor hominis confirmat (Psal. CIII). » Ut humana natura in utraque substantia haberet suae salutis nutrimentum, et inde uberiores gratias auctori suo referret, quo sibi omnibus bene ac utiliter provisum esse sentiret.
« Exsultatio animae et cordis, vinum moderate potatum. » 109.0992C| « Eadem saepius repetit, ut eorum memoriam in auditorum suorum mentibus fortius figat, et virtutum seriem decoremque magis illis commendet, vitiorum vero turpitudinem et noxietatem secundum possibilitatem suam funditus exterminet. Proinde adhuc addidit, et dicit:
« Vinum multum potatum irritationem, et iram, et ruinas multas facit. Amaritudo animae vinum multum potatum, ebrietatis animositas imprudentis offensio: minorans virtutem, et faciens vulnera. » Quid lucidius dici potuit, quam irritationem, iram et ruinas multas ex ebrietate nasci, amaritudinem animae inde generari, imprudentis animosam offensionem inde oriri, virtutum seriem decrescendo minorari, et scelera vulnera multiplicari? Unde felix 109.0992D| est qui se cavet ab hujusmodi peste, et spem salutis suae in Domini constituit voluntate. Custodit enim Dominus omnes diligentes se, et sperantes in eo misericordia circumdabit.
« In convivio vini non arguas proximum, et non despicias illum in jucunditate illius. Verba improperii non dicas illi, et non premas illum in repetendo. » Frequenter contingit ut homo fragilis modum excedat in bibendo, sed tamen ebrietatis vitium non sectatur in usu nefando, unde prohibet ut non arguamus proximum in convivio vini, nec despiciamus illum in jucunditate illius, nec improperii verba conviciando dicamus ei, sed magis juxta Apostolum onera nostra invicem portemus, et sic adimplebimus 109.0993A| legem Christi (Galat. VI). In promptu enim habemus exemplum hujusmodi de Scripturis sacris. Quoniam Noe vino ebrium atque nudatum cum Cham medius filius ejus derideret, maledictionem aeternam promeruit: ita e contrario primus filiorum ejus et ultimus, hoc est Sem et Japhet benedictionem perpetuam possederunt, eo quod patris sui nuditatem velaverunt, nec turpitudinem ejus videre voluerunt (Gen. IX). Similiter et altiori sensu Judaei qui morte Salvatoris nostri in cruce deriserunt, vitam et regnum simul perdiderunt. E contrario vero gentes, quae passionem Christi condigne venerabuntur, ab eo benedici in hoc saeculo et in futuro promeruerunt.
CAPUT IX. De rectoribus, episcopis, vel judicibus.
(CAP. XXXII.) « Rectorem te posuerunt? noli extolli; esto in illis quasi unus ex ipsis. » Haec ecclesiastica et apostolica est doctrina, ut is qui dignitate praeest aliis, humilitatis et mansuetudinis exemplum praebeat multis. Unde ipsa Veritas in Evangelio discipulos docuit, dicens: « Qui major est vestrum, fiat sicut junior; et qui praecessor est, fiat sicut ministrator (Matth. XX). » Hinc et Petrus pastores Ecclesiae admonens ait: « Seniores ergo qui in vobis sunt, obsecro, consenior et testis Christi passionum, qui et ejus, quae in futuro revelanda est, gloriae communicator, pascite qui est in vobis gregem Dei, providentes non coacte, sed spontanee secundum Deum, neque turpis lucri gratia, sed voluntarie; neque ut dominantes in cleris, sed forma 109.0993C| facti gregis ex animo, et cum appareurit princeps pastorum, percipietis immarcescibilem gloriae coronam (I Petr. V). »
« Curam illorum habe, et sic considera, et omni cura tua explicita recumbe: ut laeteris propter illos, et ornamentum gratiae accipias coronam, et dignationem consequaris congregationis. » Instantiam ergo docet praedicationis, quia non cito debet quis securitatem promittere sibi quietis post inceptum laborem, sed instanter in illo usque in finem vitae perseverare, quatenus perfecto certaminis sui agone securus possit cum Apostolo dicere: « Bonum certamen certavi, cursum consummavi, fidem servavi; in reliquo reposita est mihi corona 109.0993D| justitiae, quam reddet mihi Dominus in illa die justus judex, non solum autem mihi, sed et his qui diligunt adventum ejus (II Tim. IV). » Qualis autem sit merces sanctorum praedicatorum in futura vita ostendit ipse Salvator, dicens: « Quis putas fidelis est dispensator et prudens, quem constituit Dominus per familiam suam, ut det illis in tempore tritici mensuram? Beatus ille servus, quem cum venerit dominus ejus, invenerit ita facientem. Vere dico vobis, quia super omnia sua constituet illum quae possidet (Luc. XII). »
« Loquere major natu, decet enim te primum verbum, diligenti scientiam, et non impedias musicam. » Decet enim doctorem catholicum loqui 109.0994A| verbum Dei cum omni fiducia quasi majorem natu, non utique aetatis corporeae provectu, sed sobriae mentis intellectu; et primum hoc semper attendat, ut ejus sermo magis proficiat auditoribus suis ad eruditionem, quam fautoribus propter eloquentiam ad inanem favorem. Sicut Paulus Thimotheum instruens docuit, dicens: « Testificor coram Deo et Christo Jesu, qui judicaturus est vivos et mortuos, et adventum ipsius et regnum ejus: praedica verbum, insta opportune, importune, argue, obsecra, increpa in omni patientia et doctrina (II Tim. IV). » Quid autem inanis eloquentia suis amatoribus conferat, subdendo manifestat: Erit enim tempus cum sanam doctrinam non sustinebunt, sed ad sua desideria coacervabunt sibi magistros, prurientes auribus, et 109.0994B| a veritate quidem auditum avertent, ad fabulas autem convertentur. » Et quia discretionem Evangelii doctorem in praedicatione sua oportet habere, ut ibi proferat sermonem, ubi se conspicit profectum facere posse, subjungit dicens:
« Ubi auditus non est, non effundas sermonem intempestive, et importune noli extolli in sapientia tua. » Non est enim utile ibi sermonem multiplicando protelare, ubi considerat se nullum fructum in auditoribus invenire. Unde quidam poetarum ait:
Felix qui loquitur causam prudentis in aurem. Dominus enim noster qui discipulis suis praecepit, dicens: « Nolite dare sanctum canibus, neque mittatis margaritas vestras ante porcos, ne conversi 109.0994C| disrumpant vos (Matth. VII). » Hinc et Salomon in Proverbiis ait: « Qui erudit derisorem, ipse facit sibi injuriam; et qui arguit impium, generat sibi malum. Noli arguere derisorem, ne oderit te, argue sapientem, et diliget te. Da sapienti occasionem, et addetur ei sapientia. Doce justum, et festinabit accipere (Prov. IX). »
« Gemmula carbunculi in ornamento auri, et comparatio musicorum in convivio vini. » Omnium ardentium gemmarum principatum carbunculus habet: carbunculus autem dictus, quod sit ignitus ut carbo, cujus fulgor nec nocte vincitur; lucet enim in tenebris, adeo ut flammas ad oculos vibret. Carbunculum ergo comparat ad splendorem auri, et musicum melos ad convivium vini, quia sicut gemma 109.0994D| pretiosa adjuncta auri metallo duplicat splendoris decorem, ita dulcis melodia ad convivium vini adaucta multiplicat jucunditatem. Mystice autem aurum significat divinam sapientiam, carbunculus sacrarum virtutum gloriam. Vinum gratiam spiritalem, et musica Evangelii praedicationem. Sicut enim condecet divinae sapientiae virtutum fulgor, ita et spiritalis gratiae condigna est vera praedicatio verbi. Cui comparationi etiam consequenter adjungit aliam similitudinem, hoc modo:
« Sicut in fabricatione auri signum est smaragdi, sic numerus musicorum in jucundo et moderato vino. » Smaragdus lapis est nimiae viriditatis, adeo ut herbas virentes frondesque ac gemmas superet 109.0995A| omnes, inficiens circa se viriditate repercussum aerem, qui mero et viridi proficit oleo, quamvis natura imbuatur. Cujus genera plurima, sed nobiliores Scythici. Secundum locum tenent Bactriani. Tertium Aegyptii. Significat autem animas fide semper virentes, quae quo magis adversitate saeculi (quam figura Scythiae designat) attentantur, eo amplius haereditatem immarcescibilem et aeternam conservatam in coelis et mente concipere sperando, et in proximos satagunt spargere praedicando. Quae etiam calice Dominicae passionis et internae pinguedine charitatis, qui per Spiritum sanctum datur, ad contemptum mundi proficiunt. Sicut enim in fabricatione auri adauget decorem splendor smaragdi, sic eruditionem viri amplificat charitas rectae fidei, quae per 109.0995B| dilectionem operatur, et mysteria passionis Dominicae condigno venerantur sacramento.
« Audi tacens, et pro reverentia accedet tibi gratia bona. » Postquam de spiritali laetitia musicorum in convivio vini mystici disputavit, addidit de modetia sermonem, ne forte quis eum clamorem vocis vel risus cachinnum in praedicto convivio exaltare velle aestimaret. « Audi, inquit, tacens, et pro reverentia accedet tibi gratia bona. » Itaque quam bonum sit silentii reverentia, ostendit legislator, dicens ad populum priorem: « Audi, Israel, et tace. » Hinc et Salomon ait: « Fili mi, attende sapientiam meam, et prudentiae meae inclina aurem tuam ut custodias cogitationes, et disciplinam labia tua conservent (Prov. XXII). » E contrario vero dicit de 109.0995C| muliere extranea et aliena, quae verba sua dulcia facit: « Praeparata est ad capiendas animas; garrula et vaga, quietis impatiens, nec valens in domo consistere pedibus suis. » Hinc quoque Jacobus frater Domini in Epistola sua admonet, dicens: « Sit autem omnis homo velox ad audiendum, tardus autem ad loquendum, et tardus ad iram (Jac. I). » Et item: « Nolite, inquit, plures magistri fieri, fratres mei, scientes quoniam majus judicium sumitis; in multis enim offendimus omnes. » Si quis autem in verbo non offendit, hic perfectus est vir. Unde et sapientia discipulum instruit, dicens:
« Adolescens loquere in tua causa vix cum necesse fuerit. Si bis interrogatus fueris, habeat caput responsum tuum. In multis esto quasi inscius, et 109.0995D| audi tacens simul et quaerens. In medio magnatorum non praesumas; et ubi sunt senes, non multum loquaris. » Oportet ergo magistrum loqui et docere, discipulum vero convenit tacere et audire. Et si quando contigerit eum loqui, pauca et rationabilia verba proferat, ne videatur plus loqui quam expedit. Hoc etiam ipse Dominus suo exemplo nos facere docuit, quando in Hierusalem duodecennis sedebat in medio doctorum audiens illos et interrogans. De quo continuo Scriptura subjungit, dicens: « Stupebant autem omnes super prudentia et responsis ejus (Luc. IV). » Doctor angelorum ante tricennale tempus in terra magister fieri noluit hominum, ut videlicet praecipitatis vim saluberrimi 109.0996A| timoris infunderet, cum ipse etiam qui labi non posset, perfectae vitae gratiam non nisi perfecta aetate praedicaret. Vigilanti itaque consideratione pensandum est quod cum Jesus annorum duodecim dicitur in medio doctorum sedens, non docens sed interrogans invenitur. Quo exemplo scilicet ostenditur ne infirmus docere quis audeat, si ille puer doceri interrogando voluit, qui per divinitatis potentiam verbum scientiae ipsis suis doctoribus ministravit. Si ergo sapientia divina humanam naturam induens hominem sub exemplo docuit dicere et audire, quid humana praesumptio superflua loquacitate appetit in vacuum garrire?
« Ante grandinem praeibit coruscatio; et ante verecundiam praeibit gratia, et pro reverentia accedet 109.0996B| tibi bona gratia. » Fulgor coruscationis praeibit pondus grandinis, sic etiam nitor gratiae praecedit gratiam verecundiae, et auget pro reverentia donum supernae gloriae.
« Et hora surgendi non te trices: praecurre autem prior in domum tuam, et illic avocare, et illic lude, et age conceptiones tuas, et non in delictis et verbo superbo. Et super his omnibus benedic Deum qui fecit te, et inebriantem te ab omnibus bonis suis. » Admonet ne simus tristes seu tardi in disciplina et meditatione sapientiae, sed redeamus ad mentem nostram, et in domum conscientiae nostrae nos avocemus, et illuc per sobrias cogitationes ventilemus et ruminemus verba Scripturae sacrae. Omninoque caveamus, ne cogitatio superba 109.0996C| subrepat nobis, et inde faciat nos reos coram Deo, aestimantes quod sufficientes simus cogitare aliquid a nobis quasi ex nobis: sed sufficientiam nostram omnino ex Deo esse noverimus, qui Spiritus sui dono fecit nos esse docibiles et intentos ad discendam sapientiam suam. Ipsum semper benedicamus qui fecit nos, et per gratiam suam bonis suis replevit: cui sit honor, et gloria, et potestas in omnia saecula saeculorum. Amen.
« Qui timet Deum, excipiet doctrinam ejus; et qui vigilaverit ad illum, invenient benedictionem illius. » Hoc est indicium timoris Dei, quod homo diligenter meditetur legem ejus, et humiliter excipiat doctrinam illius, sitque vigil et strenuus in custodia mandatorum ejus, et sic procul dubio accipiet 109.0996D| benedictionem remunerationis illius.
« Qui quaerit legem, replebitur ab ea; et qui insidiose agit, scandalizabitur in illa. » Magna distantia est inter benevolum legis Dei scrutatorem, et insidiosum rectae doctrinae captatorem; inter catholicum rectae fidei sectatorem, et haereticum falsi dogmatis perversum inventorem. Ille enim quod justum est juste exsequitur, iste veritatem in mendacrum subvertere nititur; ille devotus verbi Dei est auditor, iste malitiosus Scripturarum est interpretator; ille bona quaerens replebitur bonis, iste scaudala machinans scandalizabitur in illis. Unde et subditur:
« Qui timent Dominum, invenient judicium justum, 109.0997A| et justitiam quasi umen accendent. Peccator homo devitabit coreptionem, et secundum voluntatem suam inveniet comparationem. » Timentes ergo Dominum, qui justitiam rectae doctrinae et bonorum operum quasi lumen ad instructionem proximorum suorum accendent, et coram multis lucescere facient, invenient judicium justum: quoniam pro benefactis recipient coeleste praemium: e contra vero peccatores, qui devitant et fugiunt salubrem correptionem, secundum perversae voluntatis suae electionem in gehenna ignis invenient condignam peccatorum suorum recompensationem.
« Vir consilii non disperdet intelligentiam. » Quanto homo prudentior est, tanto magis utitur consilio proximorum, et inde additur ei intelligentia, 109.0997B| et non minuetur scientia.
« Alienus et superbus non pertimescit timorem, etiam postquam fecit cum eo sine consilio, et suis insectationibus arguetur. » Qui ergo superba intentione alienum se facit a bonorum consiliatorum communicatione, non pertimescit Deum, qui timor et amor est fidelium. Et postquam sine consilio facto suo innitens aliquid nequiter fecerit, ex suis insectationibus reprehensibilis inventus arguetur. Hic ergo locus ad catholicum hominem et haereticum potest transferri, quia bene catholicus et Deum timens omnia agit juxta orthodoxorum magistrorum consilium, et sanctarum Scripturarum documentum; haereticus vero quia proprio nititur cogitatu, et perversis non desistit adhaerere inventionibus, postquam 109.0997C| stultitia ejus patefacta furit, per sanctos praedicatores sententiis divinis coercebitur.
CAPUT X. Cum consilio facienda omnia, sed bona cum adjutorio Dei.
« Fili, sine consilio nihil facias, et post factum non poenitebis. » Consilium est, ut quidam volunt, deliberatio mentis, sive ratio sensus, seu judicium. Hoc admonet, ut nihil sine discretione, ratione, et judicio faciamus. At contra praecipites cum bonorum actuum tempus praeveniunt, meritum pervertunt, et saepe in malis corruunt, dum bona minime discernunt, qui nequaquam quae et quando agant inspiciunt, sed plerumque acta, quia ita non debuerunt agere, cognoscunt. Unde per Salomonem dicitur: 109.0997D| « Palpebrae tuae praecedant gressus tuos. (Prov. IV). » Palpebrae quippe gressus praecedunt, cum operationem nostram consilia recta praeveniunt. Qui enim negligit considerando praevidere quod facit, gressus tendit, oculos claudit, pergendo iter conficit, sed praevidendo sibimetipsi non attendit; atque idcirco citius corruit, quia quo pedem operis ponere debeat per palpebram consilii non attendit. Notandum autem quod huic sententiae simile est illud, quod in Ecclesiaste scriptum est: « Melius est ergo duos esse simul, quam unum: habent enim emolumentum societatis suae, si unus ceciderit ab altero fulcietur. Vae soli, quia cum ceciderit, non habet sublevantem se. Et si dormierint duo, fovebuntur mutuo: unus quomodo 109.0998A| calefiet? et si quispiam praevaluerit contra unum, duo resistunt ei (Eccl. IV). » Describitur quid boni habeat amicorum contubernium, et commune solatium: quia alterius ruina alterius auxilio sublevatur, et curas domesticas atque ipsius quoque noctis requiem melius exigit ille, qui fidum amicum habet, quam qui solus opibus incumbit requisitis; et quanto duo uno differunt, si amore conjuncti sunt, tanto etiam trium contubernium plus valere patet. Etenim vera charitas et nullo violata livore, quanto augetur numero, tanto crescit et robore. Sed tamen sciendum quod multi sunt qui ineunt consilium, sed veritatis et pacis non invenient stabilimentum. Sicut in Evangelio legitur, quod Scribae et Pharisaei « abeuntes consilium inierunt adversum Jesum, ut 109.0998B| caperent eum in sermone (Matth. XXII). » Et item: « Principes sacerdotum consilium fecerunt, quomodo Jesum dolo tenerent et occiderent (Matth. XXVI). » Unde in Psalterio, beatum virum esse dicit, qui non abiit in consilio impiorum, et in via peccatorum non stetit, et in cathedra pestilentiae non sedit. Sed in lege Domini voluntas ejus, et in lege ejus meditabitur die ac nocte (Psal. I). » Solummodo ergo salubre est consilium quod ex Spiritus sancti dono juxta legem divinam per fidelium, et Deum timentium profertur documentum.
« In via ruinae non eas, et non offendas in lapides, nec credas te viae laboriosae, ne ponas animae tuae scandalum. » Via ruinae est haeretica doctrina, in qua non est ambulandum, quia offensio erroris et 109.0998C| scelerum ibi consistit. Quod autem dicit: « Ne credas te viae laboriosae, ne ponas animae tuae scandalum, » ostendit quod infinitis et irrationabilibus non debemus insistere quaestionibus, ne forte in errorem corruamus, si ultra modum ea, quae latent, perscrutari velimus. Unde scriptum est: « Mel invenisti, comede quod sufficit tibi, ne forte satiatus evomas illud (Prov. XXV). » Et item: « Qui confidit in cogitationibus suis, impie agit: et qui scrutator est majestatis, opprimitur a gloria (Ibid.). » Utrumque enim docet, ut et caveamus alienos se qui errores, et propria ultra modum quaerentes et disputantes non condamus. Tertium quippe adhuc addit quod necessarium nobis est observare, ubi dicit:
« A filiis tuis cave, et a domesticis tuis attende. » 109.0998D| Ut caveamus etiam ne pravis actibus catholicorum et perversis exemplis, quas falsi fratres et carnales quique in Ecclesia ostendunt, ad peccandum seducamur, quin potius illud sectemur, quod inferius subjungit, dicens:
« In omni opere tuo crede ex fide animae tuae, haec est enim conservatio mandatorum. Qui credit Deo, attendet mandatis, et qui confidit in illo, non minorabitur. » Quidquid enim agendum nobis est secundum catholicae fidei regulam, illud temperare debemus et juxta mandatorum Dei custodiam, quoniam qui veraciter Deo credit, mandata ejus custodit. Caeterum qui dicit se nosse Deum et mandata ejus non custodit, mendax est (I Joan. II): Qui 109.0999A| ergo confidunt in illo, non minorabuntur, nec a maligno scandalizabuntur. Unde per Prophetam dicitur: Qui confidunt in Domino sicut mons Sion, non commovebitur in aeternum qui habitat in Hierusalem (Psal. CXXIV). » Et alibi: « Omnis, inquit, qui credit in illo, non confundetur (Joan. XIII). »
CAPUT XI. Timenti Dominum non occurrent mala sed pro meritis aeternitatis praemia.
(CAP. XXXIII.) « Timenti Dominum non occurrent mala, sed in tentatione Deus illum conservabit, et liberabit a malis. » Certum est quod timenti Domiminum non occurrent mala futura, quae iniquis pro peccatis suis praeparata sunt, sed in tentatione 109.0999B| Deus illum conservabit, quia, juxta beati Petri sententiam, « Novit Deus pios de tentatione eripere: iniquos vero in diem judicii cruciandos reservare (II Petr. II); » liberavit enim Dominus electos suos a malis, quia defendit eos a malignorum spirituum suggestionibus nefandis et pravorum hominum actionibus perversis, « immitit enim Dominus angelum suum in circuitu timentium eum justorum, et eripiet eos (Psal. XXXIII). » Salus autem a Domino est, et protector eorum est in tempore tribulationis.
« Sapiens non odit mandata et justitias, et non illidetur quasi in procella navis. » Ille vero sapiens est, qui non odit sed diligit Dei mandata, et servat justitias ejus; hic in navi Ecclesiae positus non illidetur 109.0999C| procella persecutionem et turbine tentationum, sed per Jesum procellas tempestatum imperio sedantem et fluctus saevi maris conculcantem liberabitur, et ad portum salutis perducetur.
« Homo sensatus credit legi Dei, et lex illi fidelis. » Si ille sensatus et sapiens est, qui credit legi Dei, omnino ille insensatus et stultus est, qui non credit et non obtemperat legi divinae: quia lex Dei fidelis est, et non est in illa ulla iniquitas, sed plena felicitas. Lex enim Domini, juxta Psalmographi sententiam, est irreprehensibilis, « convertens animas: testimonium Domini fidele, sapientiam praestans parvulis (Psal. XVIII). »
« Qui interrogationem manifestat, parabit verbum, et sic deprecatus exaudietur, et conservabit 109.0999D| disciplinam, et tunc respondebit. » De sanctis doctoribus dicit, qui ut ad interrogata condigne respondere possint, praeparant verbum in corde suo, et deprecantur Dominum, ut ipse eis manifestet rei veritatem, et conservant digna operatione, quae ipsae jussit eis custodire; et sic meditando, orando, operando, condignum interrogantibus se praebent responsum. Sic enim Paulus discipulum docuit, dicens: « Sollicite cura teipsum probabilem exhibere Deo, operarium inconfusibilem, recte tractantem verbum veritatis (II Tim. II). » Hinc et Petrus ait: « Dominum autem Christum sanctificate in cordibus vestris, parati semper ad satisfactionem omni poscenti vos rationem de ea quae in vobis est spe et 109.1000A| fide (I Petr. III). » E contra vero de stultis praedicatoribus sequitur:
« Praecordia fatui quasi rota carri, et quasi axis versatilis cogitatus illius. » Sicut ergo rota carri et axis versatilis instabili motu a summis ad ima, ab imis ad superiora se vergunt, sic stultorum praecordia, et haereticorum cogitatio perversa semper instabiles sunt; et aliquando hoc, aliquando vero illud cogitant, agunt, et docent, nec aliquid apud eos fixum et stabile manet, sed semper vario modo mutantur. Unde de eis scriptum est: « Stultus ut luna mutatur (Eccli. XXVII). » Et item: « Cor, inquit, stultorum dissimile erit (Prov. XV). »
« Equus emissarius sicut amicus subsannator, sub omni supra sedente hinnit. » Comparationem elegantem 109.1000B| irrationalis animantis ad stultum amicum facit, quia sicut in bruto jumento nulla est ratio, ita et in falso amico nullus est aequitatis ordo. Sicut enim equus lascivus et superbiens hinnitu suo non discernit inter verum dominum et alienum, sic stultus et derisor non discernit spiritu suo inter hypocritam et fidelem amicum; sed per oris officia, mentis aequaliter utrique pandit secreta.
« Quare dies diem superat, et iterum lux lucem, et annus annum a sole? A Domini scientia separati sunt facto sole et praeceptum custodiente. » Quia prius vituperavit stulti hominis imprudentiam, quoniam nullam in rerum dissimilitudine habuit distantiam, nunc a conditore universorum ostendere vult in rebus omnibus esse ordinem decentissimum. 109.1000C| « Dies ergo diem superat, et lux lucem, et annus annum, » propter ascendentis et descendentis solis cursum, qui rigat ad meridiem, et flectitur ad aquilonem, lustrans universa circuitu suo, et luminaribus minoribus radiis suis praestat splendorem, discernens tempora, dies et annos, quia in aestate longiores et clariores dies reddit quam hieme, et annum lunae et caeterorum siderum facit inter se ordinabiliter differentiam habere: quia ad hoc creatus est cum caeteris sideribus, ut essent in signa, et tempora, et dies, et annos, et hominibus qui legem Dei accepturi forent, certa festivitatum demonstrarent tempora. Unde sequitur:
« Et immutavit tempora, et dies festos ipsorum, et in illis dies festos celebraverunt ad horam. Ex 109.1000D| ipsis exaltavit et magnificavit Deus, et exposuit in numerum dierum. » Quid enim aliud Dominus in lege praecepit de dierum, mensium et annorum observantia, nisi quod sol et luna cursu suo denotant? Inde Sabbatum, inde Neomeniae, inde Phase, inde Pentecostes, inde mensis septimus, inde et annus septimus, inde et quinquagesimus ritu suo celebrantur, ut intelligamus omnia a Deo ordinabiliter esse constituta, et maxime illi hoc placere, quod secundum ordinem et rationem fit.
« Et omnes homines de solo et ex terra, unde creatus est Adam. In multitudine disciplinae Dominus separavit eos, et immutavit vias eorum. Ex ipsis benedixit et exaltavit; ex his sanctificavit, 109.1001A| et ad se applicavit; et ex ipsis exaltavit et humiliavit, et convertit illos a separatione ipsorum. » Postquam de siderum dispositione et ordine temporum disputavit, de hominum quoque conditione subjunxit, ut intelligeremus omnia ordinatione subsistere Dei, nec aliquid in rerum universitate confusum et inordinatum esse. « Et homines, inquit, omnes de solo et ex terra, » subauditur, fecit. Quia protoplastum parentem nostrum ex limo terrae formavit, unde omne genus hominum originem duxit. Sed postquam ipsi multiplicari coeperunt, et quidam illorum variis erroribus et peccatis se obligaverunt, discrevit inter eos, et separavit illos ab eis, qui in sua fide et justitia perstiterunt; et eos qui digni fuerunt, benedixit: illos vero qui impie gesserunt, 109.1001B| aeterna maledictione reos juste damnavit. Unde Scriptura sacra numerat Abel, Enos, Enoch, Noe, Abraham, Isaac, et Jacob, et caeteros sanctos, qui divino cultui rite insistebant, et vera religione uni Deo devote serviebant. Illos autem qui deserentes verum Deum, falsis deserviebant idolis, et multiplicibus sceleribus semetipsos obnoxios fecerunt, partim diluvio, partim pestilentiae clade, et veracium cultorum Dei gladio et devastatione delevit atque consumpsit. Ideo dicit, « Et convertit illos a separatione ipsorum, » quia sua discretione illos distinxit, quibus pro benefactis praemia condigna daret, et quibus pro malefactis justa tormenta rependeret. In manu ergo potenti summus artifex operis sui juxta voluntatem suam distinctionem congruam effecit. 109.1001C| Unde subjungitur:
« Quasi lutum figuli in manu ipsius, plasmare illud et disponere. Omnes viae ejus secundum dispositionem ejus; sic homo in manu illius, qui se fecit, et reddet illi secundum judicium suum. » In potestate ergo sua omnipotens conditor habens massam humanae naturae, unumquodque vas secundum voluntatem suam fingit ac format, « nec est qui possit resistere voluntati ejus: » nec tamen eum quisquam injustum dicere debet, quia omnia juste et secundum ordinem facit. Unde Apostolus de praescientia Dei et potestate in Epistola ad Romanos disputans, in exemplum Jacob et Esau assumendo, quomodo unum secundum praescientiam suam elegerit, alterum secundum judicium deseruerit, ne aliquis 109.1001D| injuste factum esse crederet, inter caetera sic ait: « Quid ergo dicemus? nunquid iniquitas apud Deum? Absit. » Et non multo post: « An, inquit, non habet potestatem figulus luti, ex eadem massa facere aliud quidem vas in honorem, aliud vero in contumeliam? (Rom. IX.) Magna est iniquitas et praesumptio respondere in adversis hominem Deo, iniquum justo, malum bono, imperitum perfecto, infirmum fortissimo, corruptibilem incorrupto, immortali mortalem, servum nequam Domino optimo, creaturam conditori. In potestate enim auctoris est, qualem velit condere creaturam. Unde et Deus cum omnes ex uno, atque ex eadem massa simus in substantia, et cuncti peccatores, aliis miseretur, et alios 109.1002A| despicit, sed non tamen sine justitia; in figulo enim homine tantum est voluntas juxta liberum arbitrium, in Deo autem universorum conditore semper justa est voluntas cum omnipotentia. Unde scriptum est: « Omnia quaecunque voluit fecit. » Scit enim cujus debeat misereri secundum praescientiam et praedestinationem suam, et quem despicere secundum justitiam et judicium suum; nec enim summa justitia aliquid velle aut facere potest, nisi quod omnino justum est. Unde dicitur:
« Omnes viae secundum dispositionem ejus: sic homo in manu illius qui se fecit, et reddet illi secundum judicium suum. » Deus enim, quia omnium est parens, ideo nulli male vult. Quia ergo fecit, incolumia vult manere, nec competit ei ut injustus 109.1002B| sit; cujus benevolentia tanta apparet, ut non solum faceret esse quae non erant, verum ea ipsa vita aeterna donaret et gloria; ut opus ejus aliquid majestatis ejus simile haberet. Qui ergo tam providus et bonus est, ambigi non debet quia justus est.
« Contra malum bonum est, et contra mortem vita: sic et contra virum justum peccator. Et sic intuere in omnia opera Altissimi. Duo et duo, et unum contra unum. » Diligens investigator operum Dei et pius scrutator viarum ejus invenit in rerum ordine distantiam, et quamdam inter se contrarietatem, sed tamen sapientia Dei mirabiliter ordinatam. Unde dicit: « Contra malum bonum est, et contra mortem vita: sic et contra virum justum 109.1002C| peccator. » Non est ergo mali Deus conditor, de quo scriptum est: « Vidit Deus cuncta quae fecerat, et erant valde bona (Gen. I): » Nec mortis est auctor: de quo alibi legitur: « Deus mortem non fecit, nec laetatur in perditione morientium (Sap. I): » sed universitatis mirabilis et inenarrabilis ipse est ordinator. Aliud est enim esse naturam, aliud vitium; aliud essentiam, aliud defectum; aliud speciem, aliud privationem. Dico esse omnia bona, et addo, ut fiat planius, inquantum sunt. Omnia ergo quae sunt, inquantum sunt, id est inquantum naturae, inquantum essentiae, inquantum substantiae sunt, vel si quo alio verbo eadem res planius enuntiatur, ex Deo esse dicimus. Vitia vero essentiarum, quae privantur specie ac pulchritudine, non est esse Deo. Si quaeris 109.1002D| unde sint, diligenter attende quid faciant. Ut enim natura quaeque res non aliud quam esse cogitur, ita vitium (nam id est contra naturam) in contrarium repellitur, id est, ut non sit, et pessime id quod est pereat. Unde vitiosissimum pessumdatum et perditum, quanquam et hoc usitatum nequissimorum nomen est, quia jam perditi vocantur, et ipsa nequitia de nihilo asseritur traxisse vocabulum, et revera tendit ad nihilum.
« Ego novissimus evigilavi, et quasi qui colligit racemos post vindemiatores. In benedictione Dei et ipse speravi: et quasi qui vindemiant replevtorcular. » Custos humilitatis non se arroganter voluit ostentare, sed tamen voluit de se omnino veritatem 109.1003A| non reticere; noluit enim se antiquis scriptoribus sacrorum librorum, quos vini spiritalis vindemiatores vocat, aliquo modo praeferre, sed tamen non negavit se eorum cooperatorem esse. Dicit se novissimum vigilare, et in benedictione Dei sperare, et ob hoc quasi vindemiatorem torcular replere, ut ostenderet gratiam sibi divinam sicut et caeteris patribus adesse, ut fructum scientiae abundanter proferret. Similiter et Paulus apostolus humilia de semetipso sentiens, tamen gratiam Dei sibi collatam noluit celare: qui narrans in Epistola sua quomodo Christus post resurrectionem discipulis apparuit, de semetipso ita subjunxit, dicens: « Novissimo autem omnium tanquam abortivo visus est et mihi. Ego enim sum minimus apostolorum, qui non sum dignus vocari 109.1003B| apostolus, quoniam persecutus sum Ecclesiam Dei. Gratia autem Dei sum id quod sum, et gratia ejus in me vacua non fuit, sed abundantius illis omnibus laboravi: non autem ego, sed gratia Dei mecum (I Cor. I). »
« Respicite quia non solum mihi laboravi, sed omnibus exquirentibus disciplinam. » Doctor catholicus non solum in labore suo sibi utilis est, dum quaerendo et meditando lucem acquirit sapientiae, sed etiam aliis profectuosus, cum in doctrinis suis eis exhibet correctionem vitae et molestiam disciplinae.
« Audite me, magnates, et omnes populi et rectores Ecclesiae, auribus percipite. Filio et mulieri, fratri et amico non des potestatem super te in vita tua; et non dederis alii possessionem tuam, ne 109.1003C| forte poeniteat te, et depreceris pro illis. » Omnes quippe communiter, id est, magnos et parvos, rectores et subditos, nobiles et ignobiles admonet, ut juris sui rationem non omittant, quia non aliter vitae suae habere possunt pacem et quietem. Quisquis enim auctoritatem primatus sui irrationabiliter perdit, semetipsum in despectionem et angustiam mittit; qui autem locum suum recta fide, sana doctrina, et bonis operibus servat, semetipsum custodit, et filios atque discipulos suos in ordinem disciplinae et profectum virtutum dirigit. Unde subjungitur:
« Dum adhuc superes et aspiras, non immutabit te omnis caro. Melius est enim ut filii tui te rogent, quam te respicere in manus filiorum tuorum. 109.1003D| In omnibus operibus tuis praecellens esto, ne dederis maculam in gloria tua. In die consummationis dierum vitae tuae, et in tempore exitus tui distribue haereditatem tuam. » Haec omnis ratio et patres historialiter docet, quomodo filiis suis rite praesint, et cum disciplina illos nutriant, quousque ad perfectam aetatem venerint, ut digni haeredes parentum suorum post discessum illorum possint existere; et rectores Ecclesiae spiritaliter instruit, ut dignitatem ordinis sui cum auctoritate rationabili et justo moderamine usque ad finem teneant; et sic bene enutritos discipulos utiles haeredes sui laboris relinquant. Inter haec tamen sciendum, quod humana mens plerumque extollitur, etiam cum nulla 109.1004A| potestate fulcitur: quanto magis in altum se erigit, cum se ei etiam potestas subjungit? quam tamen potestatem recte dispensat, qui sollicite noverit et sumere ex illa quod adjuvat, et expugnare quod tentat, et aequalem se cum illa caeteris cernere, et tamen se peccantibus zelo ultionis anteferre. Summus itaque locus bene regitur, cum is qui praeest, vitiis potius quam fratribus dominatur; sed cum delinquentes subditos praepositi corrigunt, restat necesse est ut sollicite attendant quatenus per disciplinatus debitum delicta quodam jure potestatis feriant, sed per humilitatis custodiam, aequales se ipsis fratribus, qui corriguntur, agnoscant. Solerter quippe intuendum, ne dum immoderatius custoditur virtus humilitatis, solvantur jura regiminis; et dum 109.1004B| praelatus quisque plus se quam decet dejicit, subditorum vitam stringere sub disciplinae vinculo non possit. Teneant ergo rectores exterius quod pro aliorum utilitate suscipiunt, servent interius quod de sua aestimatione pertimescunt; sed tamen quibusdam signis decenter erumpentibus eos apud se humiles etiam subjecti deprehendant, quatenus et in auctoritate eorum, quod formidant videant, et de humilitate quod imitentur agnoscant. Studeant igitur sine intermissione qui praesunt, ut eorum potentia quanto magna exterius cernitur, tanto apud eos interius deprimatur: ne cogitationem vincat, ne in delectationem sui animum rapiat, ne jam sub se mens eam regere non possit, cui se libidine dominandi supponit. Inter hypocritas enim jure deputatur, 109.1004C| qui ex similitudine disciplinae ministerium regiminis vertit in usum dominationis; et tamen nonnunquam gravius delinquitur, si inter perversos plus aequalitas quam disciplina custoditur (II Reg. II, IV). Quia enim falsa pietate superatus Heli ferire delinquentes filios noluit, apud districtum judicem semetipsum cum filiis crudeli damnatione percussit. Proinde rectores et magistri Ecclesiae rite ordinem suum teneant, et cum disciplina subditos sibi regant atque custodiant, ut dum bene ministraverint, gradum sibi bonum acquirant, et regnum aeternum pro bonis meritis, Christo tribuente, in fine vitae suscipiant.
CAPUT XII. De disciplina servorum.
109.1004D| « Cibaria et virga et onus asino: panis et disciplina et opus servo. Operatur in disciplina, et quaerit requiescere: laxa manus illi, et quaerit libertatem. Jugum et lorum curvant collum durum, et servum inclinant operationes assiduae. Servo malevolo tortura et compedes, mitte illum in operationem ne vacet: multam enim malitiam docuit otiositas. In opere constitue eum, sic enim condecet illum. Quod si non obedierit, curva illum compedibus, et non amplifices super omnem carnem: verum sine judicio nihil facias grave. » Hic de disciplina servorum disputat, qui aliquando degeneres animos perversis moribus ostendunt; sed tales necesse est ut dominorum suorum constringantur 109.1005A| severitate, nec peccando illicita fruantur libertate. Non est enim in eis conditio naturae despicienda, sed improbitas morum coercenda, ut sciant se subditos esse debere, et non proterva superbire voluntate. Illi enim recte dicuntur servi, qui se vitiorum subigunt dominationi; illi vero qui se ad obediendum subdunt justitiae et aequitati, et veritatem recte tenent catholicae fidei, illi per omnia ascribendi sunt huic libertati, qua Christus liberavit nos, qui in Evangelio ait: « Si ergo filius vos liberaverit, vere liberi estis (Joan. VIII). » Nam ut quidam poetarum ait:
Libertas nulla est melior majorve potestas, Quam servire Deo, cui bene servit amor. 109.1005B| Describitur ergo hic sapientia dictante, qualis esse debet servilis nutritura, et qualis erga indomitos disciplinae strictura, ita ut habeant victum et vestitum, et non otiose vagandi illis concedatur otium, quoniam otiositas inimica est animae. Sed quoniam cum mensura debent fieri omnia, inde subjungitur:
109.1006A| « Si est tibi servus fidelis, sit tibi quasi anima tua; quasi fratrem, sic eum tracta, quoniam in sanguine animae comparasti eum. Si laeseris illum injuste, in fugam convertetur; et si extollens discesserit, quem quaeras, et in qua via quaeras illum, nescis. » Superius servi boni conscripserat legem, ita dicens: Non laedas servum operantem in veritate, neque mercenarium dantem animam suam. Servus sensatus sit tibi dilectus quasi anima tua, non defraudes illum libertate, neque inopem derelinquas illum, etc. » In quo ostenditur quia ejusdem nobiscum sunt naturae, si benevoli sint et obedientes, quod ita tractandi sunt ut fratres; si autem duri et superbi condigna sint poena et disciplina coercendi. Quod autem dicit, ut fratrem esse eum 109.1006B| tractandum, quoniam ex sanguine comparavimus eum, significat quod naturam communem in eo diligere debemus, et si necesse est, animam nostram pro eis sicut fratribus esse ponendam. Non enim hominem debemus odisse et persequi, sed vitiis, quae nocent homini et ad interitum, si praevaluerint, certum trahunt, omnino nobis est resistendum.
LIBER OCTAVUS. CAPUT PRIMUM. De somniis non credendis, nec acquiescendum spebus illorum, quia Sapientia docet divinationes et auguria errorum mendacia esse, et somnia maleficentium vanitates esse. 109.1005|
(CAP. XXXIV.) « Vana spes, et mendacium viro insensato; et somnia extollunt imprudentes. Quasi qui apprehendit umbram, et persequitur ventum: sic et qui attendit ad visa mendacia. Hoc secundum hoc visio somniorum: ante faciem hominis, similitudo alterius hominis. Ab immundo quis mundabitur? et a mendace quid verum dicetur? Divinatio erroris et auguria mendacia, et somnia malefacientium vanitas est. Et sicut parturientis, cor tuum phantasias patitur, nisi ab Altissimo fuerit emissa visitatio, ne dederis in illis cor tuum: multos enim errare fecerunt somnia, et 109.1005D| exciderunt sperantes in illis. » Insinuat quod visa somniorum saepe per mendacium malignorum spirituum homines deludant, et credentes sibi in errores noxios mittant, si non caute ea discernere curaverint. Unde praemonet, dicens: « Ab immundo quis mundabitur? et a mendace quid verum dicetur? Divinatio erroris et auguria mendacia, et somnia malefacientium vanitas est. » Unde in lege ita praeceptum est: « Non observabitis somnia, neque divinationes et auguria sequemini (Levit. XIX). » Sed quia aliquando revelationes per somnia fiunt, sicut in divinis libris saepius demonstratum invenimus: non ingratum aestimo lectori, si beati Gregorii verba de discretione somniorum in hoc opusculo nostro ponamus, qui Petro Diacono suo sciscitanti, utrum 109.1006B| hoc, quod per nocturnas visiones ostenditur, debeat observari, ita respondet, dicens: « Sciendum, Petre, est quia sex modis tangunt animum imagines somniorum: 109.1006C| aliquando namque somnia ventris plenitudine vel inanitate, aliquando illusione, aliquando cogitatione simul et illusione, aliquando revelatione, aliquando autem cogitatione simul et revelatione generantur. Sed duo quae prima diximus, omnes experimento cognoscimus: subjuncta autem illis, quod in sacrae Scripturae paginis invenimus. » Somnia etenim nisi plerumque ab occulto hoste per illusionem fierent, nequaquam hoc vir sapiens indicaret, dicens: « Multos enim errare fecerunt somnia, et exciderunt sperantes in illis, vel certe non augurabimini, nec observabitis somnia. Quibus profecto verbis cujus sint detestationis ostenditur, quae auguriis conjunguntur. Rursum nisi aliquando ex cogitatione simul et illusione procederent, 109.1006D| vir sapiens minime dixisset: « Multas curas sequuntur somnia: » et nisi aliquando somnia ex mysterio revelationis orirentur, Joseph praeferendum se per somnia fratribus non videret (Gen. XXXVII); nec Mariae sponsum, ut ablato puero in Aegyptum fugeret, per somnium angelus admoneret (Matth. II). Rursum nisi aliquando somnia a cogitatione simul et revelatione procederent, nequaquam Daniel propheta Nabuchodonosor visionem disserens a radice cogitationis inchoasset, dicens: « Tu, rex, coepisti cogitare in stratu tuo quid esset futurum post haec, et qui revelat mysteria ostendit tibi quae ventura sunt (Dan. II). » Et paulo post: « Videbas, et ecce quasi statua una grandis, statua 109.1007A| illa magna, et statura sublimis stabat contra te, etc. (Ibid.). » Daniel itaque dum somnium et implendum reverenter, et ex qua ortum sit cogitatione manifestat, patenter ostenditur, quia hoc plerumque ex cogitatione simul et revelatione generetur. Sed nimirum cum somnia tot rerum qualitatibus alternentur tanto eis credi difficilius debet, quanto et ex quo impulsu veniant facilius non elucet. Sancti autem viri inter illusiones atque revelationes ipsas visionum voces aut imagines quodam intimo sapore discernunt, ut sciant vel quid a bono spiritu percipiant, vel quid ab illusione patiantur. Nam si erga haec mens cauta non fuerit, per deceptorem spiritum multis se vanitatibus immergit, qui nonnunquam solet multa vera praedicere, ut ad extremum valeat 109.1007B| animam ex vana aliqua falsitate laqueare: sicut cuidam nostro nuper certum est contigisse, qui dum somnia vehementer attenderet, ei per somnium longa spatia hujus vitae promissa sunt; cumque multas pecunias pro longioris vitae stipendiis collegisset, ita repente defunctus est, ut intactas omnes relinqueret, et ipse secum nihil ex bono opere portaret.
« Sine mendacio consummabitur verbum legis et sapientia in ore fidelis complanabitur. » Spretis somniorum fictionibus vir sapiens hortatur magis credendum esse doctrinae sapientiae, quae in ore fidelis viri complantata sine mendacio consummat verbum, quam inani fallaciae perversorum. Illud enim omnino tenendum et servandum est, quod lex divina et Evangelium docet; et neque ad dexteram, neque 109.1007C| ad sinistram ab eo declinandum est, quia Spiritus sancti distributione, quae ibi scripta continentur, ad salutem humani generis in mundum directa sunt. Sed quia alii sunt qui spiritibus erroris decepti vana sequuntur somnia, alii vero falsam doctrinam sequuntur haereticorum, ideo in sequentibus admonet, ut qui ex divinis libris didicit veritatem, et expertus est in haereticis et eorum sequacibus diaboli praevalere falsitatem, inde se separet et divinorum librorum magisterium per omnia sequatur.
« Qui non tentatus est, quid sit? Vir in multis expertus, cogitavit multa; et qui multa didicit, enarrabit intellectum. Qui non est expertus, pauca recognoscit. » Tentatio hic experientiam significat 109.1007D| tribulationis, quae electis exhibetur ad probationem; sicut scriptum est: « Vasa figuli probat fornax, et homines justos tentatio tribulationis (Eccli. XXVII). » Quanto enim quis tribulationis experitur labores, si in fide perstiterit et patientiam servaverit, tanto contra alios labores in tolerantiae virtute fortior erit et qui multa didicit, id est, multa sanctarum Scripturarum mysteria in sinu mentis suae colligit, ipse aliis verbum sani intellectus et spiritalis consolationis rite enarrare valebit. Unde et Paulus ait: « Benedictus Deus et Pater Domini nostri Jesu Christi, pater misericordiarum, et Deus totius consolationis, qui consolatur nos in omni tribulatione nostra, ut possimus et ipsi consolari eos, qui in omni 109.1008A| pressura sunt per exhortationem, qua exhortamur et ipsi a Deo (II Cor. I): quoniam sicut abundant passiones Christi in nobis, ita et per Christum abundat consolatio nostra. Idem alibi ad eosdem Corinthios ait: « Notam autem facimus vobis, fratres, gratiam Dei, quae data est in ecclesiis Macedoniae, quod in multo experimento tribulationis abundantia gaudii ipsorum fuit, et altissima paupertas eorum abundavit in divitias simplicitatis eorum. Tribulatio enim patientiam operatur; patientia vero probationem; probatio vero spem; spes autem non confundit; quia charitas Dei diffusa est in cordibus nostris per spiritum sanctum, qui datus est nobis (II Cor. VIII): « Qui ergo non habet tribulationis experientiam, nec virtutum ipse potest habere 109.1008B| copiam. Ideo dicit: « Qui non est expertus, pauca recognoscit. »
« Qui autem in multis factus est, multiplicavit malitiam suam. » Quid enim vult insinuare in eo quod dicit, « Qui in multis factus est, multiplicavit malitiam suam, » nisi quod ille qui mutabilis est mente, et per multas curas ac sollicitudines saeculi divisus, instabilis est, actione multorum vitiorum criminibus saepe fit obnoxius? vel aliter, qui unitatem fidei perdendo multiplices haereticorum sectas delusus sequitur, multorum scelerum impietatibus implicatus perniciose deseruit, et malitiosae mentis multam nequitia ostendit.
« Multa vidi errando, et plurimas verborum consuetudines. » 109.1008C| Hoc demonstrat, quod qui intenta mente meditatur Scripturam sacram, et humili corde deprecatur Deum, ut per gratiam Spiritus sui earum sibi tribuat intelligentiam, hic rerum scientiam ac verborum ipso donante percipiet copiam, et quod gratiam saepe comitatur persecutionis angustia. Inde subjungit:
« Aliquoties usque ad mortem periclitatus sum horum causa, et liberatus sum a gratia Dei. » Virtus enim in infirmitate perficitur. Unde et Paulo apostolo datus est stimulus carnis suae, angelus Satanae, ut eum colaphizaret (II Cor. XII), et non tam sibi quam caeteris Evangelii praedicatoribus multae illatae sunt a persecutoribus injuriarum molestiae, ut earum contritione admoniti humilitatis 109.1008D| bonum non perderent, et gratiam virtutum conservarent. Dominus autem electos suos liberat ab omni angustia, et non derelinquet omnes qui sperant in se. Unde subjungitur.
CAPUT II De timentibus Dominum.
« Spiritus timentium Deum quaeritur, et in conspectu illius benedicitur. Spes enim illorum in salvantem illos, et oculi Dei in diligentes se. » Prope est enim Dominus omnibus invocantibus se in veritate; et spiritus, hoc est, voluntates timentium se conspicit, et eorum orationes exaudiet, tribuens eis benedictionem supernam; et salvos faciet eos, conferendo illis vitam aeternam. Custodit omnes 109.1009A| diligentes se, et omnes inimicos eorum disperdet. Unde et semetipsos consolantur, et de futura remuneratione spe certa gratulantur, dicentes cum praedicto doctore gentium: « Licet is qui foris est noster homo corrumpatur, tamen is qui intus est renovatur de die in diem. Id enim quod in praesenti est momentaneum et leve tribulationis nostrae, supra modum in sublimitate aeternum gloriae pondus operatur in nobis: non contemplantibus nobis quae videntur, sed quae non videntur. Quae enim videntur, temporalia sunt: quae autem non videntur, aeterna sunt (II Cor. IV). Scimus enim quoniam si terrestris domus nostra hujus habitationis dissolvatur, quod aedificationem ex Deo habemus, domum non manufactam, aeternam in coelis 109.1009B| (II Cor. V).
« Qui timet Dominum nihil trepidabit, et non pavebit; quoniam ipse est spes ejus. » Qui enim timet et spem in illo habet, quomodo hostium minas et persecutiones horret? Unde et Petrus apostolus hortatur, dicens: « Timorem autem eorum ne timueritis, et non conturbemini. Dominum autem Christum sanctificate in cordibus vestris (I Petr. III). »
« Timentis Deum beata est anima. Ad quem respicit, et quis est fortitudo ejus? Oculi Domini super timentes eum, protector potentiae, firmamentum virtutis, tegimen ardoris et umbraculum meridiani, deprecatio offensionis et adjutorium casus, exaltans animam, et humilians 109.1009C| oculos, dans sanitatem, et vitam et benedictionem. » Cum ait timentis Deum beatam esse animam, testatur quasi nescius ad quem ipsa anima respiciat, et quis sit fortitudo ejus interrogat, cui tamen interrogationi ipse statim respondit. Quae figura Graece erotema dicitur: quando interroganti fit apta responsio. Dicit enim: « Oculi Domini super timentes eum, » hoc est, intuitus misericordiae ejus super credentes in eum: ipse est protector potentiae ab omni adversitate protegens eos. Firmamentum virtutis confortans illos. Ipse est tegimen eorum contra ardorem tentationis, et umbraculum contra validum aestum persecutionis: hoc enim meridiem significat. Ipse est propitiatio delens delicta offensionis: hic praebet adjutorium suis ne cadant in peccatis 109.1009D| maximis, exaltans animas fidelium suorum in culmine perfectionis, et illuminans oculos mentis eorum, praebens eis gratiam internae contemplationis. Dat ipsis sanitatem incorruptionis, vitam immortalitatis, et benedictionem perpetuae haereditatis. « Venite, inquit, benedicti Patris mei, percipite regnum quod vobis paratum est ab origine mundi (Matth. XXV). »
CAPUT III. Sapientia praecipit de injustis rebus non esse immolandum, id est, offerendum, vel eleemosynam faciendam de aliorum detrimentis.
« Immolantis ex iniquo oblatio est maculata; et non sunt beneplacitae subsannationes injustorum. 109.1010A| Dominus solus sustinentibus se in via veritatis et justitiae. » Disputaturus de oblationum qualitate primo demonstrat, ut immolatio ex iniquo lucro oblata despecta et detestabilis sit coram oculis Dei, quam etiam nuncupat subsannationem justorum, quia quasi irrisio fit ante Deum, quando id quod malum est Deo gratum esse arbitratur. Cum divina majestas non aliud donum accepto fert, nisi quod ex justa acquisitione secundum regulam veritatis per fidem veram et dilectionem illi offertur.
« Dona iniquorum non probat Altissimus, nec respicit in oblationes iniquorum, nec in multitudine sacrificiorum eorum propitiabitur peccatis. » Certum est quod ille qui iniquitatem facit, 109.1010B| et peccatum vitare non curat, gratam oblationem Deo offerre non potest, nec veniam promereri delicti; sed qui fugit vitia, et digna poenitentia ac lacrymarum effusione delere sua studet peccata, hic Deo acceptabilia offert munera, quia « sacrificium est Deo spiritus contribulatus, cor contritum et humiliatum Deus non spernit (Psal. L). » Aliter: Hoc loco reprobantur oblationes carnales Judaeorum, quae post Christi adventum non Deo, sed daemoniis offerebantur. Qui non timentes sanguinem prophetarum et apostolorum fundere, victimarum suarum Deo sperabant multitudinem placere, cum jamdudum eorum immolationes per Isaiam Dominus reprobaret, dicens: « Quo mihi multitudinem victimarum vestrarum? dicit Dominus. Plenus sum; holocausta 109.1010C| arietum, adipem pinguium, et sanguinem vitulorum, et agnorum et hircorum nolo. Cum veniretis ante conspectum meum, quis quaesivit haec de manibus vestris, ut ambularetis in atriis meis? Ne offeratis ultra sacrificium frustra: incensum abominatio est mihi. Neomeniam et sabbatum et festivitates alias non feram: iniqui sunt coetus vestri. Calendas vestras et solemnitates vestras odivit anima mea. Facta sunt mihi molesta, laboravi sustinens; et cum extenderitis manus vestras, avertam oculos meos a vobis; et cum multiplicaveritis orationem, non audiam: manus enim vestrae sanguine plenae sunt. Lavamini, mundi estote, auferte malum cogitationum vestrarum ab oculis meis, quiescite agere perverse, discite benefacere, quaerite judicium, 109.1010D| subvenite oppresso, judicate pupillo, defendite viduam. Et venite, et arguite me, dicit Dominus. Si fuerint peccata vestra ut coccinum, quasi nix dealbabuntur; et si fuerint rubra quasi vermiculus, velut lana alba erunt. Si volueritis et audieritis me, bona terrae comedetis. Quod si nolueritis, et me ad iracundiam provocaveritis, gladius devorabit vos, quia os Domini locutum est (Isa. I). » Quale autem sacrificium Deo placeat, per Psalmistam ipse Dominus declarat dicens: « Sacrificium laudis honorificabit me, et illic iter est in quo ostendam illi salutare Dei (Psal. LXI). »
« Qui offert sacrificium ex substantia pauperum, quasi qui victimat filium in conspectu patris sui. » Quid namque esse intolerabilius potest, quam mors 109.1011A| filii ante oculos patris? Hoc itaque sacrificium quanta ira aspiciatur ostenditur, quod orbati patris dolori comparatur, et tamen plerumque quanta tribuunt, pensant, quanta autem rapiunt, considerare dissimulant: quasi mercedem numerant, et perpendere culpas recusant. Audiant itaque quod scriptum est: « Qui mercedes congregavit, misit eas in pertusum sacculum (Aggae. I). » In sacculo quippe pertuso videtur quando pecunia mittitur, sed quando amittitur non videtur. Qui ergo quanta largiuntur aspiciunt, sed quanta rapiunt non perpendunt, in pertuso sacculo mercedes mittunt: quia profecto has in spem suae fiduciae intuentes congerunt, sed non intuentes perdunt.
« Panis egentium, vita pauperis est; qui defraudat 109.1011B| illum, homo sanguinis est. » Quia pauper non divitias congregat, sed victus necessaria parat: qui hoc ei tollit, unde vivere debuit, quasi sanguinem ejus fundando interimit. Unde et sequitur:
« Qui aufert in sudore panem, quasi qui occidat proximum suum. » In sudore enim vultus sui pauper sibi acquirit panem; sed qui hunc sibi per violentiam tollit, proximum suum rapacitatis gladio interficit. Unde hujusmodi oblatio Deo gratia non erit, quia non suo labore, sed alieno damno acquiritur; violenter enim exquirit, quae misericorditer largiatur. Sed aliud est pro peccatis misericordiam facere, aliud pro misericordia facienda peccare: quae jam 109.1011C| nec misericordia nuncupari potest, quia ad dulcem fructum non proficit, quae per viros pestiferae radicis amarescit. Hinc est enim, quod ipsa etiam sacrificia per prophetam Dominus reprobet, dicens: « Ego Dominus diligens judicium, et odio habens rapinam in holocaustum (Isa. LXI). » Hinc iterum dicit: « Hostiae impiorum abominabiles, quia offeruntur ex scelere (Prov. XXI). » Qui saepe quoque et indigentibus subtrahunt, quae Deo largiuntur.
« Qui effundit sanguinem, et qui fraudem facit mercenario, fratres sunt. » Fratres eos dicit non generatione, sed scelerum imitatione, et peccatorum similitudine. Ideo quoque saepius repetit sanguinis effusionem in comparatione rapinae et fraudis, ut ex reatu homicidii quod omnibus patet gravissimum 109.1011D| scelus esse, alia quae minus noxia esse videbantur, immania et morti perpetuae digna agnoscantur.
« Unus aedificans et unus destruens, quid prodest illis nisi labor? Unus orans et unus maledicens, cujus vocem exaudiet Dominus? » Hoc est, quod superius dixit, Deo sacrificium acceptabile non esse, quod ex rapina quis illi studet offerre. Is ergo qui offert munus ex scelere, videtur sibi virtutum aedificium praeparare, et non perpendit hoc opus largitatis non esse, sed crimen avaritiae. Unus orat, quasi pro suo facto Deum benedicendo: alter querimoniam paupertatis suae profert ad Dominum voces exaltando. Et ideo horum oratio cum odore suavitatis ad Dominum non ascendit, quia concordia 109.1012A| dilectionis eam ad aures divinae pietatis non producit.
« Qui baptizatur a mortuo, et iterum tangit illum, quid proficit lavatio illius? sic homo qui jejunat in peccatis suis, et iterum eadem faciens, quid proficit humiliando se? orationem illius quis exaudiet? » Baptizatur quippe a mortuo qui mundatur fletibus a peccato, sed post baptismum mortuum tangit, qui culpam post lacrymas repetit. Sed quid proficit lavatio illius, cum non permanet emundatio ejus? Jejunat et plorat pro peccatis suis, sed tamen recedere non vult ab ipsis; unde ejus oratio a Domino exaudiri non meretur. Quid est enim culpam flere, nisi humilitatem Deo devotionis suae ostendere? Et quid est post fletum prava agere, nisi superbas 109.1012B| in eum quem rogaverat inimicitias exercere? Jacobo attestante, qui ait: « Quicunque voluerit amicus esse hujus saeculi, inimicus Dei constituitur (Jacob. IV). » Dominus ergo quid nobis faciendum sit, per Isaiam nos instruit, dicens: « Lavamini, mundi estote, auferte malum cogitationum vestrarum ab oculis meis: quiescite agere perverse, discite bene facere, etc. (Isa. I). » Post lavacrum enim mundus esse negligit, quisquis post lacrymas vitae innocentiam non custodit; et lavantur ergo, et nequaquam mundi sunt, qui commissa flere non desinunt, sed rursus flenda committunt. E contra vero lavat se a sordibus et mundus permanet, qui peccata praeterita lacrymis lavat, et ea rursum non perpetrare certat, sed bonis operibus quantum praevaleret insistere festinat, unde 109.1012C| Domini gratiam pro bona conversatione sua merito inveniet. De quo et subditur.
CAPUT IV. Disciplina custodiendae legis, et quod sacrificium sit salutare attendere mandatis.
(CAP. XXXV.) « Qui conservat legem, multiplicat oblationem. Sacrificium salutare est, attendere mandatis, et discedere ab omni iniquitate, et deprecatio ejus coram oculis Dei inveniet gratiam. » Bene ergo orat, qui mandata Dei servat; et sacrificium salutare offert, qui munus rectae fidei quae per dilectionem operatur, Deo exhibet: talisque deprecatio coram oculis Dei inveniet gratiam, quia bene operando servavit justitiam. Unde per Isaiam dicitur: « Dissolve colligationes impietatis, solve 109.1012D| fasciculos deprimentes, dimitte eos qui confracti sunt liberos, et omne onus disrumpe. Frange esurienti panem tuum, et egenos vagosque induc in domum tuam; cum videris nudum, operi eum, et carnem tuam ne despexeris. Tunc erumpet quasi mane lumen tuum, et sanitas tua citius orietur, et anteibit faciem tuam justitia tua, et gloria Domini colliget te. Tunc invocabis, et Dominus exaudiet; clamabis, et dicet, Ecce adsum (Isa. LVIII). »
« Retribuit gratiam, qui offert similaginem; et qui facit misericordiam, offert sacrificium. » Utrumque enim munus Deo est acceptabile, hoc est, illud quod in panis et vini oblatione ob commemorationem Domini nostri Jesu Christi rite in altari 109.1013A| offertur Deo et hoc quod per charitatis affectum misericorditer in necessitatibus suis confertur proximo; sed quia haec tunc digne ab offerente exhibentur Deo, si se studuerit immunem servare a peccato, sequitur:
« Beneplacitum est Domino recedere ab iniquitate, et deprecatio pro peccatis recedere ab injustitia. » Bene placet Domino qui recedit ab errantium haereticorum consortio; ejusque deprecatio multum valet apud Deum, qui male operantium societati nullo conjungitur pacto. Unde scriptum est: « Facere misericordiam et judicium, magis placet Deo quam victimae (Prov. XXI). »
« Non apparebis ante conspectum Dei vacuus. Haec enim omnia propter mandatum Domini fiunt. » In 109.1013B| conspectu Domini vacuus apparet, qui nihil secum de fructu laboris portat. Alius namque adipiscendis honoribus exsudat, alius multiplicandis facultatibus aestuat, alius promerendis laudibus anhelat; sed quia cuncta haec hic quisquis moriens deserit, ante Deum vacuus apparet, quia secum ante judicem nihil tulit. Hinc ergo per légem salubriter admonemur, dicentem: « Non apparebis ante conspectum Domini vacuus (Exod. XXIII, XXXIV). » Qui enim promerendae vitae mercedem bene agendo non providit, in conspectu Domini vacuus apparet. Hinc de justis per Psalmistam dicitur: « Venientes autem venient in exsultatione, portantes manipulos suos (Psal. CXXV). » Ad examen quippe judicii portantes manipulos veniunt, qui in semetipsos recta opera, quibus vitam mereantur, 109.1013C| ostendunt.
« Oblatio justi impinguat altare, et odor suavitatis est in conspectu Altissimi. Sacrificium justi acceptum est, et memoriam ejus non obliviscetur Dominus. » Ideo ergo oblatio justi impinguat altare, quia ex verae charitatis offertur devotione; et ideo in conspectu Dei suavis est odor, quia misericordiae et veritatis in ea re flagrat ardor. Sacrificium justi est Deo acceptum, quoniam bonorum operum ejus munus Deo est gratissimum. Unde et memoriam ejus non obliviscetur Dominus: « Quoniam in memoria aeterna erit justus, ab auditione mala non timebit. »
« Bono animo gloriam redde Deo, et non minuas primitias manuum tuarum. » Omne munus quod 109.1013D| ex bono animo non datur, gratiam coram oculis Dei nullo modo meretur, quia homo videt in facie, Deus autem intuetur cor. Unde Dominus vanas laudes Judaeorum per prophetam reprobat, dicens: « Populus hic labiis me honorat, cor autem eorum longe est a me (Isa. XXIX). In vanum autem colunt me, docentes doctrinas et mandata hominum (Marc. VII). » « Et non minuas, inquit, primitias manuum tuarum. » Minuit primitias operum suorum, qui hoc quod exterius laborando exercet in opere, intus bonae voluntatis non exhibet affectione. Propterea subdidit:
« In omni dato hilarem fac vultum tuum, et in exsultatione sanctifica decimas tuas. » Hilarem enim 109.1014A| datorem, Paulo attestante, diligit Deus (II Cor. IX), et bonam voluntatem offerentium gratissimam habet. Unde duo aera minuta viduae pauperculae Salvator in Evangelio cunctis donariis, quae per diversos ad templum deferebantur, praeposuit (Luc. XXI), et calicem aquae frigidae in populo datum non sine mercede esse pronuntiavit (Matth. X). Primitias ergo et decimas Dominus in Exodo populo Israelitico jussit dare, sed tunc solummodo acceptabiles erunt, quando bono animo offeruntur (Exod. XXII, XXIII, XXXIV). Mystice autem primitiae frugum vel primogenitorum, principia operum bonorum ostendunt, vel ipsam bonam voluntatem, quae prior est opere, quam Pelagiani sibi tribuendo offendunt: Deus autem dum illa sibi a nobis jubet offerri, indicat ad 109.1014B| ipsius gratiam pertinere. In decimis itaque Deo offerendis denarius numerus perfectionem significat, quia usque ad ipsum numerus crescit. Ideoque sicut in primitiis principia voluntatum, ita in decimis consummationes nostrorum operum ad Dominum referre praecipimur, a quo et boni operis initium, et perfectionis donatur effectus.
« Da Altissimo secundum datum ejus, et in bono oculo adinventionem facito manuum tuarum: quoniam Dominus retribuens est, et septies tantum reddet tibi. » Dat Altissimo secundum datum suum, qui beneficiorum suorum memor, primum semetipsum recte credendo et bene operando offert Deo, quia ab ipso habet quod substantialiter est, quoniam « ex ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia (Rom. 109.1014C| XI). » Deinde hoc quod extra se sui muneris possidet, bona intentione totum in laudem ejus expendat: hoc est enim quod dicit, « Et in bono oculo adinventionem facito manuum tuarum: quoniam Dominus, inquit, septies tantum reddet: » hoc est, perfectam remunerationem retribuet. Septenarius enim numerus propter dona Spiritus sancti, quae in eo demonstrantur, perfectus est, et quia idem numerus interiorem et exteriorem hominis substantiam comprehendit, hoc est, in ternario animae naturam, in quaternario vero corporis. Unde ita ipsi homini in lege praecipitur: « Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, et ex tota anima tua, et ex tota virtute tua (Deut. VI). » Corpus autem notissimis quatuor constat elementis, hoc est, terra, aqua, 109.1014D| aere, et igne. Potest in septena retributione ipsius hominis renovatio significari, quando corpore incorruptibili et anima immortali ad possidendum regnum Patris coelestis, Christo donante, perducitur; tunc enim retribuitur homini septies tantum, quantum illis dedit, quando pro bona conversatione sua ipse sibi, ut vivat et gaudeat in aeterna beatitudine, dono justi judicis restituetur. Sed quia septenarii numeri hoc in loco mentio facta est, libet de ejus perfectione ex sanctorum Patrum dictis aliqua hic ponere; septem namque diebus universum tempus volvitur. Aeterna enim dies quae expleta septem dierum vicissitudine sequitur, scilicet octava est. Unde et Psalmista resurrectionis diem considerans, 109.1015A| quia de extremi judicii erat districtione locuturus, praemisit titulum, « In finem Psalmus David pro octava. » Ut enim quam octavam diceret demonstraret, diem illam tremendi terroris in psalmi inchoationem secutus est, dicens: « Domine, ne in ira tua arguas me, neque in furore tuo corripias me (Psal. VI). » Septenario numero perfectio aeternitatis innuitur, cum dies septimus in requiem Domini sanctificatus vocatur, cum jam vespera inesse non dicitur, quia aeternae beatitudinis requies nullo termino coarctatur. Hinc est etiam quod lege data dies septimus feriatus esse praecipitur (Exod. XIII, XXXV), ut aeterna per illum requies designetur, quia per septenarium numerum praesentis vitae universitas designatur. Tunc magis ostenditur, cum post eum 109.1015B| quoque etiam octonarius subinfertur; septenarium quippe cum adhuc alius sequitur, ex ipso ejus argumento exprimitur, quia finienda tempora aeternitate concludantur. Scriptum est: « Da partes septem, nec non et octo. » Per septenarium quippe numerum hoc quod septem diebus agitur, praesens tempus expressit; per octonarium vero vitam perpetuam designavit: quam tamen sua nobis Dominus resurrectione patefecit, cum Dominico scilicet die resurrexit, qui dum diem septimum, id est, sabbatum sequitur, a conditione octavus invenitur. In annorum curriculo septenarius numerus septies multiplicatus monade addito ad quinquagenarium ducitur, ut perpetuam beatitudinem sumens, Jubilei sacratissima requies observetur. Septenarius numerus apud sapientes 109.1015C| hujus saeculi quadam sua habetur ratione perfectus, quia ex primo pari et ex primo impari consummatur: primus enim impar, ternarius est, primusque par, quaternarius; ex quibus duobus septenarius constat, qui eisdem partibus suis multiplicatus in duodenarium surgit. Nam sive tres per quatuor seu quatuor per tres ducimus, ad duodenarium pervenimus. Nos quia superno munere veritatis praedicamenta percepimus, haec fixa scientiae altitudine despicienda calcamus: hoc procul dubio inconcussa fide retinentes, quia quos Spiritus gratiae septiformis repleverit perficit, eisque non solum Trinitatis notitiam, sed etiam virtutum quatuor, id est, prudentiae, temperantiae, fortitudinis, atque justitiae operationem praebet.
CAPUT V. Sapientia monet non esse offerenda munera prava, id est non tempore incerto, nec ipsas preces orationesque inconditas et infructuosas: quia bona est oratio cum jejunio et eleemosyna.
« Noli offerre munera prava, non enim suscipiet illa; et noli inspicere sacrificium injustum, quoniam Dominus judex est, et non est apud illum gloria personae. » Apud supernum judicem non quantitas muneris, nec persona potentis appenditur, sed quan titas devotionis, et humilitas cordis. Ideo hortatur, ut non ex iniquo lucro offeramus munera Deo, sed ex labore justo: quoniam Dominus justus judex est, nec accipit personam divitis, nec despicit personam pauperis. Unde sequitur:
109.1016A| « Non accipiet Dominus personam in pauperem, et deprecationem laesi exaudiet. Non despiciet preces pupilli, nec viduam, si effundat loquelam gemitus. Nonne lacrymae viduae ad maxillam descendunt, et exclamatio ejus super deducentem eas? A maxilla enim ascendunt usque ad coelum, et Dominus exauditor non delectabitur in illis. » Non accipiet Dominus personam in pauperem, et deprecationem laesi exaudiet, quoniam non secundum personarum qualitatem judicat quemquam, sed secundum causae rationem. « Justus enim Dominus est et justitiam diligit, aequitatem vidit vultus ejus, nec spernit neque despicit preces pauperum, pupillorum, et viduarum; sed dum clamaverint ad eum, exaudiet illos, et salvos faciet eos quoniam speraverunt 109.1016B| in eum (Psal. X). » Mystice autem istae personae pauperis, pupilli et viduae, possunt significare Ecclesiam et populum Christianum; de quo scriptum est: « Tibi enim derelictus est pauper, pupillo tu eris adjutor (Psal. IX). » « Beati enim pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum coelorum (Matth. V); » et alibi: « Viduam ejus benedicens benedicam, pauperes ejus saturabo panibus (Psal. CXXXI). » Hujus ergo viduae lacrymae a maxilla ascendunt usque ad coelum, quia dolores persecutionum quas patitur in praesenti saeculo, aspectum divinitatis minime latent. Unde et illi laboris sui mercedem in futuro justus judex restituet, et hostibus vindictam merita inferni rependet poena.
« Qui adorat Deum in oblectatione, suscipietur, et 109.1016C| deprecatio illius usque ad nubes propinquabit. Oratio humiliantis se nubes penetrabit, et donec propinquet non consolabitur, et non discedet donec aspiciat Altissimus. Et Dominus non elongabit, sed judicabit justos et faciet judicium, et fortissimus non habebit in illis patientiam, quousque contribulet dorsum ipsorum; et gentibus reddet vindictam, donec tollat plenitudinem superborum; et sceptra iniquorum contribulet, donec reddat hominibus secundum actus suos, et secundum opera Adae, et secundum praesumptionem illius, donec judicet judicium plebis suae, et oblectabit justos misericordia sua. » Hic locus totus ad superiorem respicit sensum, quia Dominus orationem fidelium suorum, quae pio affectu transgreditur nubes et coelos 109.1016D| penetrat, misericorditer exaudit; quoniam instanter et perseveranter quotidie illum tam pro semetipsis quam etiam pro suis omnibus deprecantur, et non cessant donec consolationem ab eo accipiant. Unde et Dominus ipse non elongabit ab eis auxilium suum, sed judicabit justos, faciens eis judicium, et districte judicando proferet ultionem in adversarios suos, non prius cessans, donec hostes eorum perfecte puniat, reddens eis condignam vindictam quousque universitatem superbientium persecutorum tollat de superficie terrae, et sceptra tyrannorum iniquorum, qui tormentis diversis confessores suos interficiebant, conterat, reddens perversis secundum actus suos, et secundum opera Adae, hoc est, 109.1017A| primi hominis lapsum, qui praesumptuose transgressus est mandata Dei; unde tam sibi quam universo generi suo conscivit poenam exsilii et mortis, donec in extremo examine judex vivorum et mortuorum faciet judicium plebis suae, et oblectabit justos misericordia sua, transferens illos ad regnum patris, ubi in contemplatione vultus sui beate viventes delectatione fruentur perpetua.
CAPUT VI. Deprecatio ad Deum et laus misericordiae Dei.
« Speciosa misericordia Dei in tempore tribulationis, quasi nubes pluviae in tempore siccitatis. » Sicut in tempore siccitatis nubes pluviam terrae opportunam confert, sic et misericordia Dei necessario humanae occurrit infirmitati in tempore tribulationis, 109.1017B| quia soli illi competit opere suo multifario conferre opem miserationis suae, de quo scriptum est: « Suavis Dominus universis, et miserationes ejus super omnia opera ejus (Psal. CXLIV).
CAPUT VII. Oratio Sapientiae.
(CAP. XXXVI.) « Miserere nostri, Deus omnium, et respice nos, et ostende nobis lucem miserationum tuarum; et immitte timorem tuum super gentes quae non exquisierunt te, et cognoscant quia non est Deus nisi tu, ut enarrent magnalia tua. » Ex persona fidelium sapientia dirigit orationem ad Deum, ut dextera suae potentiae defendat illos, et inimicis suis reddat retributionem justae vindictae, 109.1017C| quatenus per hanc digni correpti agnoscant unum verum Deum, et deserentes idola falsa, soli vero Deo exhibeant cultum piae religionis. Notandum autem quod sancti viri, quando videntur in dictis suis orare contra adversarios suos, aut hoc deprecantur, ut ipsis flagellis eruditi deserant vanitatem et sordes peccatorum, et convertantur ad rectam fidem et opera pietatis; aut hoc eis prophetico praedicunt spiritu, quod ipsis omnino in merita vindicta constat esse futurum. Orat enim Ecclesia pro persecutoribus suis, ut ipsi convertantur ab errore suo, et agant poenitentiam de peccatis suis. O desiderium sanctae mentis eximium! Quis enim in causa sua amplius petere potuit, quam ista pro inimicis 109.1017D| suis acerrimis postulavit? Talium itaque Dominus miseretur, qui misericordiae momenta non negligunt, sicut in Evangelio scriptum est: « Beati misericordes, quoniam ipsi misericordiam consequentur (Matth. V). »
« Alleva manum tuam super gentes alienas, ut videant potentiam tuam. Sicut enim in conspectu eorum sanctificatus es in nobis, sic in conspectu nostro magnificaberis in illis: ut cognoscant te sicut et nos cognovimus, quoniam non est Deus praeter te, Domine. » Gentes alienae sunt ethnici, qui fide et cultu a Christiana religione sunt alieni. Allevat enim Dominus super eas manum suam, quando eas praedicatione et miraculis convertit ad fidem, ut qui prius fuerunt inimici et persecutores 109.1018A| populi Dei, postmodum fiant fratres et cohaeredes regni coelestis.
« Innova signa, et immuta mirabilia. Glorifica manum et brachium dextrum. Excita furorem, et effunde iram. Tolle adversarium, et afflige inimicum. Festina tempus, et memento finis, ut enarrent mirabilia tua. » Hoc orat ut divina majestas per manum et brachium dextrum, hoc est, Dominum Christum miracula quae antiquitus fuerunt facta innovet temporibus gratiae, ut idem et unus legis veteris et novae intelligatur esse Deus, mediator videlicet Dei hominumque homo Christus Jesus, qui cum Patre et Spiritu sancto tunc et nunc facit mirabilia solus. Quod autem postulat excitare furorem et effundere iram, ut extollatur adversarius 109.1018B| et affligatur inimicus, hoc significare vult, quod necessario per adventum Christi aufertur diabolus a cordibus infidelium, ne diutius eos in errore et in idololatria teneat captivos, quod et ipse Salvator in Evangelio expressit, dicens: « Cum fortis armatus custodit atrium suum, in pace sunt ea quae possidet. Si autem fortior illo superveniens vicerit eum, universa arma ejus aufert in quibus confidebat, et spolia ejus distribuit (Luc. XI). » Ille est enim verus inimicus et hostis populi Dei, super quem ira Dei effundetur usque ad finem, nec est sanabilis plaga ejus. Quod autem dicit: « Festina tempus, et memento finis: » hoc est, quod Propheta in Psalmis ad Deum ait: « Tu exsurgens, Domine, misereberis Sion, quia venit tempus miserendi ejus (Psal. CI). » 109.1018C| Hoc orat, ut quia tempus est novissimae horae, et finis mundi appropinquat, veniat ille qui promissus est, et misereatur humano generi, quia ipse est exspectatio gentium.
« In ira flammae devoretur qui salvatur, et qui pessimant plebem tuam, inveniant perditionem. » Hoc praedicit, quod hi qui amant animas suas in voluptate vitae istius, nec eas pro Christo ponere volunt, imo persequuntur plebem catholicam, et fideles Dei internecioni tradunt, in ira flammae futurae devorentur, et aeternam in igne gehennae inveniant perditionem.
« Contere caput principum inimicorum dicentium non est alius praeter nos. » Caput omnium iniquorum et infidelium, diabolus est. Hoc rogat Ecclesia, 109.1018D| ut ipse conteratur, qui princeps est istius saeculi, et idololatras excitat in persecutiones Christianorum, dicentes: « Non est alius praeter nos: » quia se solos in mundo arbitrantur dominari, nec subjici volunt aeternae Dei potestati.
« Congrega omnes tribus Jacob, ut cognoscant quia non est Deus nisi tu, ut enarrent magnalia tua, et haereditabis eos sicut ab initio. » Postquam orationem explevit contra peccatores, et caput eorum diabolum, rogat sapientia pro Ecclesiae statu, et salute credentium. Quid sunt enim tribus Jacob, nisi Ecclesiae ex gentibus congregatae. Ipsas enim praefiguravit minor filius qui fraternam subripuit benedictionem. Hos enim congregari petit, hoc 109.1019A| est, in unitate catholicae fidei solidari, ut fideliter Deum cognoscentes, et ejus mirabilia in praedicatione sancti Evangelii narrent, et haereditas illius sicut ab initio fidei ab eo possessi sunt, ita et usque in saeculum permaneant, de quo adhuc subditur:
« Miserere plebi tuae, super quam invocatum est nomen tuum, et Israel, quem coaequasti primogenito tuo. Miserere civitatis sanctificationis tuae, Hierusalem civitatis requiei tuae. » Plebs enim Dei eadem est quae civitas Dei, Ecclesia videlicet catholica, Hierusalem spiritalis, visio pacis, et locus habitationis Altissimi, super quam invocatum est nomen Dei, quia ipsa est populus ejus, et grex pascuae ejus, quae et Israel nuncupatur, qui interpretatur rectus Dei, vel vir videns Deum, quoniam recto fidei 109.1019B| graditur calle, et Deum pura contemplatur mente; hanc ille coaequavit primogenito suo, hoc est, cohaeredem fecit unigenito Filio suo, qui est primogenitus mortuorum et princeps regum terrae. Unde et sequitur:
« Reple, Sion, inenarrabilibus verbis tuis, et gloria tua populum tuum. » Sion enim interpretatur speculatio, et merito sancta Ecclesia speculatio dicitur, quia inde fidelium corda contemplantur gaudia regni coelestis, quam inenarrabilibus verbis suis Dominus replet, cum eam notitia divinorum librorum, ubi inenarrabilis virtus Dei, et inaestimabilis gloria majestatis ejus praedicatur, instruit, et signis miraculorum inter universas gentes eminere facit, ita ut inde omnibus per circuitum nationibus ipsa terrori 109.1019C| sit et honori. Hinc legitur in Actibus apostolorum, quod praedicante Paulo et miracula faciente, in Ephesiorum civitate cecidit timor super omnes illos, hoc est, Judaeos atque gentiles, qui habitabant ibi et magnificabant nomen Domini Jesu, multique credentium veniebant confitentes et annuntiantes actus suos. Multi autem ex his, qui fuerant curiosa sectati, contulerunt libros, et combusserunt coram omnibus, et computatis pretiis illorum invenerunt pecuniam denariorum quinquaginta millium, ita fortiter verbum Domini crescebat et confirmabatur (Act. XIX). Cui sensui conveniunt ea quae continuatim sequentur:
« Da testimonium his qui ab initio creaturae tuae sunt, et suscita praedicationes quas locuti sunt in 109.1019D| nomine tuo prophetae priores. » Omnes prophetae testimonium perhibuerunt incarnationi Salvatoris nostri, quod Deus homo factus Ecclesiam sibi fidelium construeret, sponsam sibi illam exhibens gloriosam, non habentem maculam aut rugam. Unde dicit: « Da testimonium his qui ab initio creaturae tuae sunt. » Creatura enim Dei est Ecclesia, quam ipse sibi per gratiam Christi ac donum Spiritus sancti, acquisivit. Ut juxta Pauli sententiam « innotescat principibus et potestatibus in coelestibus per eamdem Ecclesiam multiformis sapientia Dei, secundum praefinitionem saeculorum, quam fecit in Christo Jesu Domino nostro, in quo habemus fiduciam et accessum in confidentia per fidem ejus 109.1020A| (Ephes. III). » Ipsius enim sumus factura, creati in Christo Jesu, in operibus bonis, quae praeparavit Deus, ut in illis ambulemus, hoc enim precatur sapientia, ut promissiones, quas de convocatione gentium ad fidem Christi prophetae priores locuti sunt, per adventum Christi impleantur. Unde et subjungitur:
« Da mercedem, Domine, sustinentibus te, ut prophetae tui fideles inveniantur, et exaudi orationes servorum tuorum. Abraham exsultavit ut videret diem Christi, vidit et gavisus est (Joan. VIII). » Isaias ait: « Domine, sustinuimus te, nomen tuum et memoriale tuum in desiderio animae (Isa. XXVI). » Multi reges et justi voluerunt videre, quae viderunt apostoli, et non viderunt; et audire quae ipsi audiebant, 109.1020B| et non audierunt. Hinc et Simeon responsum accepit a Spiritu sancto, non visurum se mortem, nisi prius videret Christum Domini: unde cum eum praesentem in ulnas suas accepisset, ait: « Nunc dimittis servum tuum, Domine, secundum verbum tuum in pace, quia viderunt oculi mei salutare Deum, quod parasti ante faciem omnium populorum. Lumen ad revelationem gentium, et gloriam plebis tuae Israel (Luc. II). Merces enim sustinentibus Deum datur, quando fidelibus exspectantibus gratiam Christi, et sperantibus in eum remuneratio futurae vitae praestatur. Ita enim divini prophetae et fideles et veridici inveniuntur, et exauditur oratio devota servorum ejus, qui orant quotidie « ut adveniat regnum Dei, et fiat voluntas ejus 109.1020C| sicut in coelo et in terra.
« Secundum benedictionem Aaron da populo tuo, et dirige nos in viam justitiae, et sciant omnes qui inhabitant terram, quia tu es Deus conspector saeculorum. » Quae est enim benedictio Aaron, nisi ordo et ritus sacerdotii, quem Dominus dedit populo suo, quando adunavit eum Christo unigenito suo Filio? Ipse enim sacerdos verus, qui semetipsum obtulit hostiam Patri pro nobis, et corporis et sanguinis sui sacramenta nobis tradidit, de quo scriptum est: « Tu es sacerdos in aeternum, secundum ordinem Melchisedech (Psal. CIX). » Qui nos fecit regnum et sacerdotes Deo et Patri suo. Unde dicit Petrus apostolus: « Vos autem estis genus electum, regale sacerdotium, gens sancta, populus 109.1020D| acquisitionis, ut virtutes annuntietis ejus qui de tenebris vos vocavit in admirabile lumen suum, ad quem accedentes lapidem vivum, ab hominibus quidem reprobatum, a Deo autem electum et honorificatum, et ipsi tanquam lapides vivi superaedificamini, domus spiritalis, sacerdotium sanctum, offerre spiritales hostias, acceptabiles Deo per Jesum Christum (I Petr. II). » Secundum benedictionem enim Aaron vere tunc datur populo Dei, quando dirigitur in viam justitiae, ut quod Aaron praefigurabat in victimis corporalibus legis, hoc iste in spiritalibus hostiis adimpleat Evangelii. « Sciant, inquit, omnes qui inhabitant terram, quia tu es Deus conspector saeculorum. » Hoc est, omnes gentes agnoscant 109.1021A| in mirabili Christiani populi salvatione, quia tu es Deus ante omnia saecula, et post omnia saecula idem manens, qui ita ordinabat praeterita tempora, ut eis propter gratiam Christi supereminere faceres tempora futura.
« Omnem escam manducabit venter, et est cibus cibo melior. Fauces contingunt cibum ferae, et cor sensatum verba mendacia. » Post orationem completam, et vaticinium, quo prophetizabat futuram convocationem gentium ad fidem Christi, docet nos sapientia ut habeamus distantiam in diversitate dogmatum, adhibens exemplum de ventre humano et faucibus, ut quomodo guttur escas dijudicans, secernit suavem cibum ab amaro, sic animus prudentis dogmatum differentiam dignoscens, distinguat 109.1021B| veracem doctrinam a fallaci.
« Cor pravum dabit tristitiam, et homo peritus resistit illi. » Cor pravum haereticorum tota die meditatur injustitiam, et lingua eorum concinnavit dolum, et homo peritus in catholica doctrina resistit illi scuto verae fidei, et gladio spiritus, quod est verbum Dei.
« Omnem masculum excipiet mulier, et est filia melior filia. » Mulier omnem masculum suscipiens, in eis intelligitur qui dicunt, « ego quidem sum Pauli, ego autem Apollo, ego vero Cephae (I Cor. XII). » Filia melior intelligitur in his qui dicunt, ego autem Christi. Ipsa est in Cantico canticorum proxima ejus in medio filiarum, « sicut lilium in medio spinarum (Cant. II). » Aliter in masculo possumus accipere 109.1021C| sermonem divinae legis, qui fecundat intelligibilem animam prudentia sapientiae et bona operatione. Unde et per Isaiam dicitur: « Quomodo descendit imber et nix de coelo, et illic ultra non revertitur, sed inebriat terram, et infundit eam et germinare eam facit, et dat semen serenti, et panem comedenti, sic erit verbum meum quod egredietur de ore meo: non revertetur ad me vacuum, sed faciet quaecunque volui, et prosperabitur in his, ad quae misi illud (Isa. LV). » Quod autem ait: « Est filia filia melior, » ostendit distantiam esse in profectu scientiae et virtutum operatione, et quaedam opera esse bona, quaedam autem perfecta, sicut ipse Dominus in Evangelio ostendit dicens: « Si vis ad vitam ingredi, serva mandata (Matth. XIX). » Et 109.1021D| iterum: « Si vis perfectus esse, vade, vende omnia quae habes, et da pauperibus: et habebis thesaurum in coelo, et veni sequere me (Ibid.). » Unde et Paulus differentiam esse intelligi volens in sanctorum remuneratione, ait: « Stella enim a stella differt in claritate, ita et resurrectio mortuorum. »
« Species mulieris exhilarat faciem viri sui, et super omnem concupiscentiam hominis superducet desiderium. » Hanc mulierem possumus aut specialiter animam fidelem, aut generaliter omnem Ecclesiam accipere; hujus enim mulieris species, hoc est, decor quam habet in recta fide et bonis operibus, exhilarat faciem viri, sponsi videlicet sui Domini Jesu Christi, qui delectatur in profectu ejus. 109.1022A| Unde scriptum est in Proverbiis: « Confidit in ea cor viri sui, et spoliis non indigebit. Reddet ei bonum, et non malum omnibus diebus vitae suae (Prov. XXXI). » Et item, « Fortitudo, inquit, et decor indumentum ejus, et ridebit in die novissima (Ibid.). » Nulla enim concupiscentia hominis hujus desiderio comparari potest; quia ita scriptum est: « Fallax gratia, et vana est pulchritudo (Ibid.). » Mulier timens Deum, ipsa laudabitur.
« Si est lingua curationis, est et mitigationis et misericordiae. » Misericordiam hic gratiam Christi appellat, quae per praedicationem Evangelii animarum curat vulnera, et mitigat aestum carnalis concupiscentiae. Haec ergo misericordia redundat in Ecclesia catholica. Inde dicit ejus desiderium esse 109.1022B| super omnem concupiscentiam hominis, quia in ea decor virtutum et pulchritudo doctrinae mirabiliter fulget.
« Non est vir illius secundum filios hominum. » Vir enim Ecclesiae est Christus, qui non est secundum filios hominum, quia dignitas ejus longe excedit humanam naturam. Unde de eo scriptum est in Propheta: « Speciosus forma prae filiis hominum, diffusa est gratia in labiis tuis, propterea benedixit te Deus in aeternum (Psal. XLIV). » Sed cum in Isaia legatur, « Vidimus eum, et non erat ei species neque decor: sed species vultus ejus sine honore, abjecta prae omnibus hominibus (Isa. LIII): » quaeri potest quomodo vir hic super genus hominum speciosissimus describatur, non quia forma ejus decorem 109.1022C| lactei coloris duxit, aut flavo crine splenduit, aut insigni statura praeminuit, sed veraciter humano generi pulchrior fuit, quia peccata non habuit. Illud enim speciosum recte dicimus quod gratia mundissimae puritatis ornatur, quamvis pater Augustinus speciem corporis ejus dicat fuisse laudabilem. Sed exemplum Isaiae supra positum ad passionis ejus retulit tempus, quando et colaphis caesus, et spinis coronatus, et sputis legitur esse completus. Ecclesia vero, quae Domini Salvatoris portat imaginem, sic legitur in Canticis canticorum dixisse: « Fusca sum et decora (Cant. I), » id est, fusca corpore carnali, formosa coelestibus meritis. Et quare speciosum dixerit, probat, quia loquente Christo per gratiam Deo reconciliatus est mundus. 109.1022D| Quid ergo potuit in humano genere esse tam simile, quam ipsum incarnatum conspicere, per quem redemptionis donum totus orbis accipit? Nam sic de ipso et praedictus liber Salomonis enuntiat: « Labia tua et loquela tua speciosa (Cant. IV, V). » Sequitur: « Propterea benedixit te Deus in aeternum. » Propterea dicit, propter praedicationes eximias et pietatem omnibus modis singularem, quia nulla cuiquam pro meritis contulit, sed omnia sua potius bonitate concessit. Benedictus est enim in aeternum, cujus regni non erit finis. Bene dictum est autem a forma servi: « Benedixit te Deus, » quae et passionem pertulit, et ad regna coelorum pervenit.
« Qui possidet mulierem bonam, inchoat possessionem. » 109.1023A| Haec ergo sententia demonstrat haereditatem Christi, sanctam esse Ecclesiam, quam ipse sponsus gloriosissimus fidei suae dono, et baptismatis sacramento primitus fundavit, sicque ad eam omnium gentium nationes occurrere fecit. Unde paterna vox ad eum in psalmo ait: « Postula a me, et dabo tibi gentes haereditatem tuam, et possessionem tuam terminos terrae (Psal. II). » Hoc per habitum dicitur formamque servilem, ex eo quod filius est virginis; quidquid enim in tempore accepit Christus, secundum hominem quae non habebat acquirit. Hinc enim jubetur, ut petat secundum naturam inferiorem, et accepta possideat. Nam secundum potentiam verbi, indifferenter omnia quae habet Pater, habet et Filius, nec illi necesse est petere 109.1023B| quae simul agnoscitur possidere. Gentes autem signant nationes toto orbe diversas, quas distinctos ac separatos sanguis amplectitur Christi. Nam hoc ipsum quod ait, « tuam, » incarnationem verbi esse demonstrat, ut nihil intelligatur esse divisum, quando una majestate omnia possidentur, sicut in Evangelio ipse dicit: « Omnia quae Pater habet, mea sunt, et omnia Patris, mea sunt (Joan. XVII). » « Et possessionem, inquit, tuam terminos terrae. » Hic manifestatur universas gentes in Christi nomine credituras, per quem mundus explosis superstitionibus reconciliatus est Deo. Nam cum et hic dicit « possessionem tuam, » naturam humanitatis accepit, quod semper divina possedit. Majestati enim ipsius dari non poterat quod habebat. Termini enim 109.1023C| terrae sunt, qui tellurem cingunt atque concludunt, aut non solum arida, verum etiam totius aeris circumjecta substantia et omnium creaturarum significatur integritas, sicut ipse in Evangelio sub brevitate conclusit, dicens: « Data est mihi omnis potestas in coelo et in terra (Matth. XXVIII). » Et Apostolus: « Ut in nomine, inquit, Jesu omne genu flectatur, coelestium, terrestrium et infernorum (Phil. II). »
« Adjutorium secundum illum est et columna ut requies. » Adjutorium enim Ecclesiae secundum dispensationem Domini et sponsi sui est, nec illa aliunde nisi ab ipso quaerit solatium, quia in illo totius suae necessitatis inveniet opportunum suffragium. Unde in psalmo ipse ita dicit: « Justum adjutorium 109.1023D| meum a Domino, qui salvos facit rectos corde (Psal. VII). » Ab quo etiam habet infirmitatis sustentationem et laboris requiem. Unde dicitur columna fieri ut requies, quoniam ipse qui in praesenti est ejus fragilitatis sustentaculum, ipse in futuro fiet requiei illius supplementum.
« Ubi non est sepes, diripietur possessio, et ubi non est mulier ingemiscit egens. » Hoc indicat quod ubi non est murus fidei catholicae, qui per sanctorum doctorum ora fundatur, frustra virtutum possessio colligitur, quia ab immundis spiritibus tota diripietur. « Impossibile est enim sine fide placere Deo (Hebr. XI): » unde conjici datur, quod totus philosophorum gentilium labor, qui de ethica disputaverunt, 109.1024A| et aliquas virtutum species imitati sunt, supervacuus et omnino sibi inutilis est, quia quidquid extra sanctam Ecclesiam fit, gemitum perpetuum, non gaudium aeternum, parit.
« Quis credit ei, qui non habet nidum, et dedectens ubicunque obscuraverit, quasi succinctus latro exsiliens de civitate in civitatem. » Nidum hic nuncupat sanctam Ecclesiam, ubi piae electorum animae filios bonorum enutriunt; unde scriptum est in psalmo: « Passer invenit sibi domum, et turtur nidum, ubi reponat pullos suos (Psal. LXXXIII). » Ubi ergo requiem et tutelam habet, qui non intra sanctam Ecclesiam manet, ubicunque enim per haereticorum dogmata vel philosophorum studia deflexerit, semper in errore erit, et lucem sincerae 109.1024B| veritatis nusquam inveniet. Quasi etiam succinctus latro de civitate in civitatem exilit, quia instabilis in omni re vagus et profugus de errore in errorem cadit. Sequitur.
CAPUT VIII. Non esse amicum tantum nomine, sed opere et fide et charitate.
(CAP. XXXVII.) « Omnis amicus dicet: Et ego amicitiam copulavi; sed est amicus, solo nomine amicus. » Superius ubi de amicis disputavit, diligentius disseruit qualis sit amicus verus, qualisve amicus falsus, quia alibi dictum est: « Est amicus secundum tempus suum, et non permanebit in die tribulationis, et est amicus, qui egreditur ab inimici tiam. Estque amicus, socius mensae, et non permanebit 109.1024C| in die necessitatis (Eccli. VI). » E contrario vero amico fideli nulla est comparatio, quia amicus fidelis medicamentum est vitae et immortalitatis. Omnis amicus, hoc est, verus et falsus, se amicum esse profitetur; sed qui permanet fixus, ille merito hujus nominis honore decoratur. Nam quoniam in falso amico firmissima fides non invenitur, propterea subjungit, dicens:
« Nonne tristitia est usque ad mortem? Sodalis autem et amicus ad inimicitiam convertentur. » Maximum enim malum est, et continuo dolore gemendum, quod ubi speratur fidelitas, ibi invenitur malignitas, et ubi amicitiae assimilata est charitas, ibi inimicitiae reperitur perversitas.
« O praesumptio nequissima, unde creata es cooperire 109.1024D| aridam malitia et dolositate illius. » Miratur ergo vir sapiens ortum nequitiae, quam tamen constat ex mala voluntate creaturae prolatam esse, et detestatur valde hypocrisin, quia pessimum vitium est quemlibet hoc se fingere velle, quod penitus non est, cum malus se simul et bonum, injustus justum, iniquus aequum, inimicus amicum simulet. Cooperiendo dolositatem et aridam dolositatem, ubi non est pinguedo dilectionis et misericordiae; decipit enim veraciter semetipsum, cum se honestum delusorem putat esse aliorum
« Sodalis amico conjucundatur in oblectatione, et in tempore tribulationis adversarius erit. Sodalis amico condolet causa ventris, et contra hostem 109.1025A| accipiet scutum. » Adhuc ergo scriptor historiae perseverat in objurgatione falsorum amicorum quia arte simulatoria deludunt simplicium aspectum, et sub specie venustatis malitiae occultant venenum: Conjucundantur in oblectatione voluptatis, et in tempore adversitatis, recedunt. Arma contra hostem causa ventris sustollunt, sed fidi defensores amici sui non erunt, quia non proximum, sed delicias diligunt. Possunt non incongrue in his falsis amicis et haeretici intelligi, quia omnia ficte faciunt, qui se quidem simulant salutis hominum provisores esse et consultores, sed ut magis apparet veri sunt animarum deceptores et perditores, unde et omnino cavendi sunt et fugiendi: sicut et Dominus in Evangelio discipulos suos admonuit, dicens: « Attendite a falsis prophetis, 109.1025B| qui veniunt ad vos in vestimentis ovium, intrinsecus autem sunt lupi rapaces. Igitur ex fructibus eorum cognoscetis eos. » Et alibi: « Cavete, inquit, a fermento Pharisaeorum et Sadducaeorum (Matth. VII). »
« Non obliviscaris amici tui in animo tuo, et non immemor sis illius in operibus tuis. » Non enim verus amicus discordat animo et opere, sed sicut diligit mente, ita fratri profectuosus erit et operatione. Quod et Joannes apostolus in Epistola sua docet, dicens: « Filioli mei, non diligamus verbo nec lingua, sed opere et veritate (Luc. XII). »
« Noli consiliari cum eo, qui tibi insidiatur, et a zelantibus te absconde consilium. » In socero, qui a parte feminea cognationi adjunctus est, muliebrem 109.1025C| et mutabilem ostendit animum, a quo nunquam tua fides speranda est, sic et zelus, qui praecipue in sexu praevalet femineo, instabilitatem mentis significat, cui nunquam fides adhibenda est: « quia, ut quidam ait, sicut littus sine portu est, infida statio navium, sic et animus sine fide periculosus est in consortio amicorum. »
« Omnis consiliarius prodit consilium, sed est consiliarius in semetipso. » Non est cum multis consilium ineundum, quoniam pauci sunt qui fide perfecti et prudenti sint animo: unde scriptum est: « Multi sint tibi amici, et consiliarius unus de mille (Eccli. VI), » sed est consiliarius in semetipso, quia elegit facere quae novit conditori suo per omnia placere. Hoc enim consilium est unicum, et ex 109.1025D| Spiritus sancti gratia in cor humanum infusum.
« A consiliario serva animam tuam. Prius scito quae sit illius necessitas, aut quid ipse animo suo cogitet, ne forte mittat sudem in terram, et dicat tibi: Bona est via tua; et stat e contrario videre quid tibi eveniat. » Eadem repetit quae superius dixit, ut nos non simus incauti in amicorum et consiliariorum electione, nec ultra modum petulanter agamus in suscipiendis amicis et adhibendis consiliariis, quia multi sunt qui facie tenus se assimulant fidelitatem servare in amicitia, sed dolum excogitant animo, et insidias meditantur corde. Unde Jeremias de hujuscemodi malo cavendo nos instruit, dicens: « Unusquisque a proximo suo se custodiat, 109.1026A| et, in omni fratre suo non habeat fiduciam, quia omnis frater supplantans supplantabit, et omnis amicus fraudulenter incedet, et vir fratrem suum deridebit, et veritatem non loquentur; docuerunt enim linguam suam loqui mendacium, ut inique agerent laboraverunt (Jer. IX). » Et item: « Sagitta, inquit, vulnerans lingua eorum, dolum locuta est in ore suo. Pacem cum amico suo loquitur, et occulte ponit ei insidias. Nunquid super his non visitabo? dicit Dominus, aut in gente hujuscemodi non ulciscetur anima mea. »
CAPUT IX. Sapientia docet cum quibus tractandum; id est cum religioso et justo.
109.1026B| « Cum viro religioso tracta de sanctitate, et cum injusto de justitia noli consiliari, et cum muliere de ea quae aemulatur. Cum timido de bello, cum negotiatore de trajectione, cum emptore de venditione, cum viro livido de gratiis agendis, cum impio de pietate, cum inhonesto de honestate, cum operario agri de omni opere, cum operario annuali de consummatione anni, cum servo pigro de multa operatione: non attendas his in omni consilio. » Hic diversas species enumeravit consiliantium, in quibus tamen plures personas notavit, quae a veritate discordant voluntate, et ideo non sunt utiles in consiliorum actione. Unde etiam juxta principium hujus capituli praecipit sapientia, cum talibus non consiliandum, et in fine similiter monet, his non attendendum 109.1026C| in omni consilio quia quorum non conveniunt corda et actus, sine dubio periclitatur consilium. Quapropter is qui rite consilium cum quolibet vult agere, consiliarii sui primum perpendere debet prudentiam, fidem, voluntatem, et religiositatem, et sic ejus uti consilio, de quo et sequitur.
CAPUT X. Justis et bonae famae semper sociari monet.
« Cum viro sancto maxime assiduus esto, quemcunque cognoveris observantem timorem Dei, cujus anima est secundum animam tuam; et qui cum titubaveris in tenebris, condolebit tibi. Cor boni consilii statue tecum; non est enim tibi aliud plus illo. » Quem enim timentem Deum cognoveris, 109.1026D| fidelem tibi et devotum sperare poteris; qui autem timorem Dei deseruerit in tenebris vitiorum ambulans, nequaquam tibi fidem integram servare poterit, nec consilium utile praebere: ante omnia enim cor boni consilii eligere debes, et illud prae caeteris charius omni tempore habere.
CAPUT XI. Sapientia narrat animam viri sancti, quae sancti Spiritus septenario numero virtutum impletur, prophetare.
« Anima viri sancti enuntiat aliquando vera, quam septem circumspectores sedentes in excelso, ad speculandum. » Cum superius de consiliatorum diversitate disseruit, consequenter adjunxit quantum 109.1027A| sapientiae humanae excellat sancti viri scientia, quae dono Spiritus sancti in animam illius infusa est. Septem ergo circumspectores philosophi liberalium artium (quae in septenario numero ab ipsis comprehenduntur) sunt traditores, sed magis vera esse in omnibus claret catholici viri modesta doctrina, quae in divinis libris consistit, quam omnis philosophorum multiplex in disputando et in argumentando solertia, in hac enim paucis et puris sermonibus irreprehensibilis per omnia elucet veritas, in illa vero in exquisitarum rerum oberrans opinio garrula loquacitate, imo manifesta apparet falsitas. Sed quia omnis sapientia a Domino Deo est, nec illam quisquam sine ejus munere habere potest, ideo subjungit, dicens:
109.1027B| « Et in his omnibus deprecare Altissimum, ut dirigat in veritate viam tuam. » De hoc ipso et Tobias filium suum admonuit, dicens: « Omni tempore benedic Deum, et pete ab eo ut vias tuas dirigat, et omnia consilia tua in ipso permaneant (Tob. IV). » Hinc et Psalmista ita Dominum deprecatur: « Dirige me in veritate tua, et doce me, quia tu es, Deus, salutaris meus, et te sustinui tota die (Psal. XXXIV). »
« Ante omnia opera verbum verax praecedet te, et ante omnem actum consilium stabile. » Hoc quoque verbum non exterum, sed internum vult intelligi, quod ex cogitatione mentis prodiit, secundum quod locutiones et actus exteriores disponuntur. Unde scriptum est: « Ex abundantia cordis os loquitur (Matth. XII). » Si enim cogitatio hominis in veritate 109.1027C| et bona voluntate verbum et consilium suum secundum timorem Dei ordinat, omnes actus ejus fiunt in pace, e contrario vero de alio verbo sequitur.
« Verbum nequam immutabit cor. » Hoc est, consilium malum totam hominis perturbat conscientiam, et voluntatem ejus confundit, cum ea tractat quae coram oculis Dei displicent.
« Ex quo quatuor partes oriuntur, bonum et malum, vita et mors: et dominatrix illorum est assidua lingua. » Ex quo, inquit, hoc est, ex verbo cordis, quatuor partes oriuntur, bonum et malum, hoc est, bonu n vel malum consilium, et remuneratio eorum vita vel mors, quia stipendium peccati est mors, gratia autem Dei vita aeterna (Rom. VI). 109.1027D| Quod autem dicit, dominatricem eorum esse assiduam linguam, ostendit quod per linguae ministerium secreta cordis panduntur. Mors enim et vita in manibus sunt linguae, unde ipsa Veritas ait: « Ex verbis enim tuis justificaberis, et ex verbis tuis condemnaberis (Matth. XII). »
« Vir peritus multos erudivit, et animae suae suavis est. » Quia praedixerat de operibus linguae, nunc continuatim de bonis malisve doctoribus sermonem explicat. Qui enim peritus est in Scriptura sacra, et verax sermone probusque moribus probatur, ejus eruditio plurimis est profectuosa et salubris, ipsiusque studium animae suae aeternae vitae pariet suavitatem.
CAPUT XII. De versuta et sophistica locutione, id est pompa philosophica.
« Qui autem sophistice loquitur, odibilis est: in omni re defraudabitur. Non est enim illi a Domino data gratia; omni sapientia defraudatus est. » In hac sententia et versuta locutio reprehenditur, et haeretica nequitia damnatur. Non ergo ad corporis sensus, sed ad rationem animi disciplinae pertinent disputationis et numeri. In quibus a Deum timentibus Veritas pie quaeritur, et utiliter invenitur, sed disputationis disciplina ad omnia genera quaestionum, quae in litteris sanctis sunt penetranda et dissolvenda plurimum valet. Tantum ibi cavenda est libido rixandi, et puerilis quaedam ostentatio decipiendi 109.1028B| adversarium. Sunt enim multa quae appellantur sophismata, falsae conclusiones rationum, et plerumque ita veras imitantes, ut non solum tardos, sed ingeniosos etiam minus diligenter attentos decipiant. Proposuit enim quidam dicens ei, cum quo loquebatur: « Quod ego sum, tu non es; » at ille consensit, verum enim erat ex parte; vel eo ipso quod iste insidiosus, ille simplex erat, tum iste addidit; « Ego autem homo sum. » Hoc quoque cum ab illo accepisset, conclusit dicens: « Tu igitur non es homo. » Quod genus captiosarum conclusionum Scriptura, quantum existimo, detestatur hoc loco, ubi dictum est, « qui sophistice loquitur, odibilis est, » quanquam etiam sermo non captiosus, sed tamen abundantius quam gravitatem decet verborum 109.1028C| ornamenta consectans sophisticus. In hac quidam sophistica locutione denotantur haeretici, qui omnia captiose et malitiose ad seducendum alios construunt, hi odibiles sunt tam Deo quam etiam omnibus bonis hominibus: qui omni re utili et vera doctrina defraudati sunt, quoniam non est illis data a Domino gratia Spiritus sancti. Spiritus enim sanctus disciplinae effugiet fictum, et in « animam malevolam non introibit sapientia (Sap. I). » Unde et sapientia coelesti defraudati sunt, qui ea quae Dei sunt non sapiunt, sed ea quae hominum, errantes et in errorem mittentes (Matth. XVI).
« Est sapiens animae suae sapiens, et fructus sensus illius laudabilis. » Qui enim vere est sapiens, ea quae ad salutem animae suae sentit, docet et facit, 109.1028D| ideoque fructus sensus illius est laudabilis, quoniam ea quae Deo sunt placita mente tractat, lingua profert, et utili operatione exercet.
« Vir sapiens plebem suam erudit, et fructus sensus illius fideles sunt. » Doctor quippe ecclesiasticus commissam sibi plebem erudit verbo, et instruit exemplo, et fructus sensus illius, quos vel scribendo vel etiam praedicando protulerat, sunt fideles: quoniam in eis non reperiuntur haereses et schismatum perversitates. Unde fiet quod sequitur.
« Vir sapiens implebitur benedictionibus, et videntes illum laudabunt. » Implebitur quidem benedictione, quando remunerabitur coelesti mercede: et videntes illum laudabunt, quando Angeli boni et 109.1029A| sanctorum animae considerantes ejus meritum, in praemii illius retributione congaudebunt, nec mirum, cum ipse paterfamilias servo bona merito in judicio futuro dicturus sit: « Euge, serve bone et fidelis, quia super pauca fuisti fidelis, super multa te constituam, intra in gaudium Domini tui (Matth. XXV). »
« Vita viri in numero dierum, dies autem Israel innumerabiles sunt. » Quid est quod vitam viri in numero dierum comprehensam dicens addidit, dies Israel esse innumerabiles? nisi quod sanctorum vitam in coelesti beatitudine ostendit esse aeternam et infinitam. Quod autem vita praesens hominum certo numero in praescientia Dei et dispositione constituta sit, ostendit Job, dicens: « Breves dies hominis 109.1029B| sunt, numerus mensium ejus apud te est. Constituisti terminos ejus quos praeterire non poterit (Job. XIV). » At vero Israel dies, hoc est, sancti viri, qui recta fide et bonis operibus in hac praesenti vita Dominum semper coluit, post finem praesentis laboris pura mente serenum Dei vultum in coelesti regno perpetualiter contemplatur. Cujus boni sicut nulla est labes, ita et gaudii nullus est finis.
« Sapiens in populo haereditabit honorem, et nomen illius erit vivens in aeternum. » De ipso sapiente hic dicit, de quo et superius qui plebem suam secundum veritatem catholicae fidei erudit, cujusque sensus fructus fideles gignit, qui implebitur coelesti benedictione, et laudem consequetur aeternam. Ipse haereditabit in populo, quia in corpore Ecclesiae gloriosus 109.1029C| manens haereditatem supernae patriae spe laetabundus exspectat. Cujus nomen vivit in aeternum, quoniam « in memoria aeterna erit justus, et nomen ejus requiretur a generatione in generationem, » de quo ipsa Veritas in Evangelio fideles suos praecepit gaudere, quoniam hoc praesciebat illis magnum praemium futurum esse. « Gaudete, inquit, et exsultate, quoniam nomina vestra scripta sunt in coelo (Luc. X). »
« Fili, in vita tua tenta animam tuam, et si fuerit nequam, non des illi potestatem. Non enim omnia omnibus expediunt, et non omni animae omne genus placet. » Praecipit sapientia homini ut caute servet vitam suam, ne forte per incuriam in variis desideriis diffluat, et in peccati mortem decidat; 109.1029D| ideo dicit ut tentet animam suam, hoc est, probet animae suae voluntatem, et si fuerit perversa, non tribuat illi potestatem perficiendi eam, quia non omnia omnibus expediunt, et non omni animae omne genus voluntatis vel actionis utile est. Proinde apostolus Paulus ut nos redderet cautos, scripsit dicens: « Probate spiritus si ex Deo sunt (I Joan. IV). » Et item: « Omnia autem probate, quod bonum est tenete, et ab omni specie mala abstinete vos (I Thess. V). » Et alibi: « Omnia mihi licent, sed non omnia expediunt. Omnia mihi licent, sed ego sub nullius redigar potestatem (I Cor. VI, X). »
« Noli avidus esse in omni epulatione, et non te effundas super omnem escam. In multis enim escis 109.1030A| erit infirmitas, insatietas, aviditas et aplestia appropinquat usque ad choleram. Propter crapulam multi obierunt, qui autem abstinens est, adjiciet vitam. » In his quidem sententiis juxta historiam laudat parcimoniam victus, et vituperat aviditatem et superabundantiam ciborum, quoniam usque ad nauseam et ad cholerae infirmitatem perducit intemperantem. Mystice autem admonet ut in spiritalibus cibis simus temperantes, et nequid nimis, ne forte si voluerimus modum excedere scientiae, incidamus in errorem, et propter superfluam scrutationem rerum incomprehensibilium veniamus in stultitiam maximam, unde mors et perditio certa nobis restat. Hinc quoque per Salomonem dicitur: « Mel invenisti, comede quod sufficit tibi, ne forte satiatus 109.1030B| evomas illud, et perjures nomen Dei tui (Prov. XXV). » Hinc et Paulus docet, « non plus sapere quam oportet sapere, sed sapere ad sobrietatem, et unicuique sicut divisit Deus mensuram fidei (Rom. XII). »
CAPUT XIII. De medico honorando.
(CAP. XXXVIII.) « Honora medicum propter necessitatem, etenim illum creavit Altissimus. A Domino enim est omnis medela, et a rege accipiet donationem. » Discretos nos vult esse in omni re, nec aliquid temere agere, quoniam omnia opera Dei non solum bona, sed etiam valde sunt bona. Unde non debemus ea spernere, quae noverimus ad utilitatem nostram et sanitatem creatorem nostrum nobis 109.1030C| procreasse, sed cum gratiarum actione ea percipere, et ad usus nostros convertere. Sunt corporales medici, sunt et spiritales; sed sicut corporales per herbarum medicinam curant corporum aegritudines, ita et spiritales per divinorum praeceptorum medelam sanant animarum infirmitates. Utrique ergo cum honore habendi sunt, sed spiritales eo majoris reverentiae sunt praeferendi, quo eorum opera magis diuturna et magis salubria constat inveniri.
« Disciplina medici exaltabit caput ejus, et in conspectu magnatorum collaudabitur. » Disciplina medici spiritalis pariet animae suae gloriam sempiternam, et in conspectu sanctorum angelorum ac sanctarum animarum merces illi vitae conferetur aeternae.
109.1030D| « Altissimus creavit de terra medicinam, et vir prudens non abhorrebit illam. » De terrenis rebus providit Deus infirmitatibus humanis solatia, unde sane quis sapiens audet contemnere et despicere illam? Non est enim contemnendum, quod a creatore omnium nostrae infirmitati misericorditer est prolatum.
« Nonne a ligno indulcata est amara aqua, ad agnitionem hominum virtus illorum, et dedit homini scientiam Altissimus, honorari in mirabilibus suis, et in his curans mitigabit dolorem (Exod. XVII). » Veteris recordatur historiae, ubi filii Israel ambulantes per desertum Sur, tribus diebus non inveniebant aquam. Tandem ergo venientes in 109.1031A| Mara, non bibere poterant aquas de Mara, eo quod essent amarae; sed ostendit Dominus lignum Moysi: quod cum misisset in aquas, in dulcedinem versae sunt. Ubi juxta historiam demonstrata est potentia Domini, medicabili arte per lignum in aquas dulcatas. Cujus facti mysterium in promptu est. Murmurat ergo populus videns aquas, et potare non sustinens. Mittit lignum Moyses in aquas, et factae sunt dulces. Intellige amaras aquas occidentis litterae, et legis habere figuram; quibus si immittitur confessio crucis, et passionis Dominicae sacramentum jungitur, tunc efficitur aqua amara suavis, et amaritudo litterae vertitur in dulcedinem intelligentiae spiritalis. Unde et scriptum est: « Constituit Dominus legem populo suo et judicia, et tentavit eum. » Alio quoque sensu, 109.1031B| quod aquae amarae ligno in se suscepto dulcescunt, indicio erat amaritudinem gentium per lignum crucis Christi in usum dulcedinis quandoque esse vertendam. Ad hoc ergo Altissimus dedit homini scientiam in rebus a se mirabiliter creatis, ut eorum usu sibi profectuose concesso ad honorandum et glorificandum opificem suum incitarentur.
« Et unguentarius faciet pigmentum suavitatis, et unctionem conficiet sanitatis, et non consummabuntur opera ejus. Pax enim Dei super faciem terrae. » Diverso enim modo medici arte sua contra infirmitates diversas utuntur, hoc est, in cibis, in potibus, in emplastris, atque unguentis: ut juxta qualitatem morborum artis suae accommodent congruum medicamentum, quod scilicet spiritales medici 109.1031C| secundum artis suae peritiam ad salutem salubriter facere solent animarum: exhibent fomenta doctrinarum, unguenta adhortationum, atque malagma assiduae orationis. Medicabiles etiam potus atque cibos divinarum Scripturarum faciunt etiam, ubi necesse est, exustionem excommunicationis vel incisionis virgarum, ut quoquo modo possint, hominem ab aegritudine vitiorum perducant ad sanitatem bonarum virtutum. Quod autem dicit, non consummari opera ejus, significat quod usque ad finem mundi verus medicus noster non cessat per ministros suos quotidie sanitates in Ecclesia sua operari, donec in extremo examine per ejus gratiam totum quod mortale est absorbeatur a vita, et tunc fiet quod sequitur: « Pax Domini super faciem terrae, » 109.1031D| quando absumpta morte in victoria resurgent mortui incorrupti, et transferentur ad possidendam patriam coelestis regni; sed quia interim, quousque hoc fiat, orationi semper insistendum est, et pro vitae statu semper Dominum deprecandum, a peccatis quoque declinandum, et in bonis operibus pro viribus desudandum ostendit sequens sententia.
CAPUT XIV. De orando Deo Patre in tempore infirmitatis, et tentationis et concupiscentiae.
« Fili, in tua infirmitate non despicias teipsum, sed ora Dominum, et ipse curabit te. Averte a delicto et dirige manus, et ab omni delicto munda cor tuum. » Jubet enim primum ne in infirmitate 109.1032A| desperemus nosmetipsos, quia desperatio affligit animam, et mortem illi parit certissimam: sed magis oremus Deum, et ipsi curam commendemus salutis nostrae, qui Salvator est omnium hominum, maxime autem fidelium (I Tim. IV). De quo Jacobus apostolus nos instruit, dicens: « Infirmatur aliquis in vobis, inducat presbyteros Ecclesiae, et orent super eum, ungentes eum oleo in nomine Domini, et oratio fidei salvabit infirmum, et allevabit eum Dominus, et si in peccatis sit dimittentur ei (Jacob. V). » Sed hoc tunc digne fit, si avertimus oculos mentis nostrae ab omni malo, et dirigimus manus nostras in bona operatione, et mundamus cogitationes cordis nostri ab omni dolo et nequitia: sic enim meremur exaudiri a Domino, et misericordiam ejus adipisci. 109.1032B| Additur praeterea salutaris sacrificii oblatio, quae maxime adjuvat infirmitatem animarum nostrarum, si ex pura mente offeratur, sicut sequens sententia probat.
« Da suavitatem et memoriam similaginis, et impingua oblationem, et da locum medico, etenim illum Dominus creavit: et non discedat a te, quia opera ejus sunt necessaria. » Panis ergo et vini sacrificium in memoriam Dominicae passionis oblatum praecipue animarum vulnera curat, cum per sacerdotis ministerium in altare simul cum sacris orationibus Deo offertur. Unde sicut beatus Gregorius in libris Dialogorum ait: « Si culpae post mortem insolubiles non sunt, multum solet animas etiam post mortem sacra oblatio hostiae salutaris adjuvare. Ita 109.1032C| ut nonnunquam ipsae defunctorum animae hoc videantur expetere; et non solum defunctis, sed etiam vivis multum profuturum esse idem sacrificium creditur, si digne offeratur. » Hinc est quod audivimus quemdam apud hostes in captivitate positum, et in vinculis religatum fuisse, pro quo sua conjux diebus certis sacrificium offerre consueverat, qui longo post tempore ad conjugem reversus, quibus diebus ejus vincula solverentur innotuit, ejusque conjux illos fuisse dies, quibus pro eo offerebat sacrificium, recognovit. Hoc enim factum est gratia omnipotentis Dei, ut ex visibilibus rebus mortales discerent quanta spiritalis hostia pro animarum salute oblata invisibiliter possit operari.
« Est enim tempus quando in manus illorum incurras; 109.1032D| ipsi vero Dominum deprecabuntur, ut dirigat requiem eorum, et sanitatem propter conversionem illorum. Qui delinquit in conspectu ejus qui fecit eum, incidet in manus medici. » Hoc quod dicit tempus esse quando homo in manus medicorum incidat, tempus aegritudinis signat et molestiae corporalis, quando qui male habent, necesse est ut curentur. Ipsa autem infirmitas juxta dispensationem Dei immittitur ad probationem vel emendationem electorum, ad correptionem vel ad damnationem reproborum. Unde dicit: « Qui delinquit in conspectu ejus qui fecit eum, incidet in manus medici. » Justum est enim ut qui saperbiendo mandata Dei facere contempsit, castigatus per infirmitatem humilictur; 109.1033A| et quaerat flagellatus opem, qui incolumis ante noluit intelligere sui benefactorem. Mystice vero sancti doctores et spiritales medici animarum semper opportunum tempus quaerunt, quando infirmis animabus congruam possint adhibere medicinam, orationibusque sacris virtutum operibus instanter Dominum deprecantur, ut dirigat opera eorum, et refrigerium praestet his qui variis vitiorum aegritudinibus laboraverunt.
CAPUT XV. De exsequiis mortuorum, et temperamento tristitiae.
« Fili, in mortuum produc lacrymas, et quasi dira passus incipe plorare, et secundum judicium contege corpus illius, et non despicias sepulturam illius. » Postquam de infirmitate aegritudinum et 109.1033B| medicorum curatione disputavit, consequenter de exsequiis mortuorum sermonem protulit: quia sicut in infirmitate utilis est medicinae curatio, ita et in morte necessaria est sepulturae exhibitio. Sed tamen quia mortis miseria cogit hominem lacrymas fundere, et solemnes planctus legimus in defunctorum patrum factos exsequiis, modum in ipsa lacrymarum effusione et gemitu habere docet, ne forte tristitia abundantiore debilitetur corpus dolentium, et offendatur Deus per amentiam desperantium. Mortis enim sententia propter peccatum data est mortalibus, sed spei fiducia per gratiam Christi data est credentibus.
« Propter detractionem amare fer luctum illius uno die, et consolare propter tristitiam, et fac luctum 109.1033C| secundum meritum ejus uno die vel duobus propter detractionem. A tristitia enim festinat mors, et cooperiet virtutem, et tristitia cordis flectit cervicem. » Propter detractionem, inquit, hoc est, propter abscessionem proximi condoleas casui ejus parvo tempore, et consolare in spe resurrectionis, ne tristitia nimia mittat te in interitum. « A tristitia enim festinat mors » animae desperantis, et obscurat omnem virtutem bonae actionis ejus, et fortitudinem cordis emolliet, et infirmari faciet.
« In abductione permanet tristitia, et substantia inopis secundum cor ejus. » Ubi enim dolor immoderatus obtinet cor, et abducitur animus, ne recipiat consolationem, ibi permanet tristitia: quia hic incipit per doloris afflictionem, et in futura permanet 109.1033D| poena, propter diffidentiam supernae consolationis. Veraciter enim temperatur substantia viri inopis animo secundum cor ejus, quia quantum deest illi in fide et spe, tantum illi crescit moeror in angustia et dolore.
« Non dederis in tristitia cor tuum, sed repelle eam a te, et memento novissimorum. Noli oblivisci, neque enim est conversio, et huic nihil proderis, et temetipsum pessimabis. » Hujus loci quia per difficultatem orationis obscurus est sensus, dicamus aliquid quod lucidiore illum edisserat sermone. Nec occupet tristitia saeculi cor tuum quae mortem animae operatur, sed abjice eam a te, et memento novissimorum temporum, quia qualis hinc exis, talis ante judicem praesentandus eris, ut recipias propria 109.1034A| corporis prout gesseras sive bonum sive malum. Proinde nunquam oblivioni tradas novissimae horae exitum, sed semper paratus esto, quia postquam hinc exieris, nequaquam ultra huc revertens spatium bene operandi habebis, et ideo cautus esto in omnibus, ne forte in obitu proximi plus aequo doleas, quia nihil proderis illi plorando, si temetipsum laeseris doloribus immensis afficiendo.
« Memor esto judicii mei, sic enim erit et tuum: mihi heri, et tibi hodie. » Judicium suum dicit obitum de hoc mundo, quod unicuique proprium est, tam praeteritis quam etiam praesentibus: quia « nullus est homo super terram qui vivat, et non videat mortem. » Et bene dicit, « Mihi heri et tibi hodie, » ac si diceret: Quod in me jam completum est, in 109.1034B| te modo instat implendum. Haec admonitio bonorum patrum est, ut filios suos admoneant, quatenus discant in casibus priorum, suum quoque in praesenti saeculo diuturnum non esse statum, ac ideo praeparent sibi bonorum operum viaticum, quo in futura vita cum sanctis angelis possint vivere in perpetuum.
« In requie mortui requiescere fac memoriam ejus, et consolare illum in exitu spiritus sui. » Hoc monet, ut in transitu morituri oblivioni memoriam ejus non tradat, sed in mente eam ad sui meliorationem continuo servet, et eum qui de hoc saeculo migrare incipit, fide corroboret, et spe confortet, quatenus in angustia ultimi temporis fide non deficiat, sed spem suam Deo committat, quia qui bene certantibus fidei merito promisit praemium, ipse sperantibus 109.1034C| in se potens est sempiternum tribuere regnum.
« Sapientiam scribe in tempore vacuitatis, et qui minoratur actu, sapientiam percipiet. » Docet ergo ut, dum vacat et otium habemus, sapientiam divinam discamus, et eam in tabulis cordis nostri scribamus, quia ille qui concupiscentiis carnis et voluptatibus saeculi servire desistit, ille Scripturam intente meditando supernae contemplationis munere gaudebit; sed quoniam sapientiae dono penitus extranei non sunt qui agriculturae tempore opportuno insistunt, et artificiorum singulorum, quibus in praesenti vita homines studiose laborant, peritiam habent, primum ergo eorum enumerat scientiam; deinde addens proponit illis veram sapientiam, quae in agnitione voluntatis Dei, et in custodia mandatorum 109.1034D| ejus per dilectionem consistit, ut ipsa arcem teneat dignitatis, quae sola in rebus potestatem habet justi regiminis. Nos quoque, primum breviter historiam tangentes singulorum artificiorum, allegoriam deinde exponendo subsequamur:
« Qua sapientia replebitur, qui tenet aratrum, et qui gloriatur in jaculo. Stimulo boves agitat, et conversatur in operibus eorum, et narratio ejus in filiis taurorum: cor suum dabit ad versandos sulcos, et vigilia ejus in sagina vaccarum. » Quantum ad historiam pertinet, ostendit quod ex sapientiae dono hoc habet homo, ut insistat utili labori, quo sibi et proximis suis prodesse possit, ut exerceat agriculturam, et curam agat in pastu 109.1035A| animalium atque jumentorum, quae ad usum hominum creata sunt, ut victum et vestitum tam sibi quam suis praeparet, quibus humanae vitae miseria in praesenti saeculo nutritur, et funditus carere non potest. Mystice autem qui tenet doctoris officium, et colere debet vomere evangelico corda hominum, gloriatur in jaculo divinorum testimoniorum, seminat verbum Dei stimulo exhortationis, agitat brutos, quatenus non segniter vivant, sed fortiter in bonis operibus conversentur. Superbos quosque praedicationis sermone castigat, et disciplina evangelica domat, ut non vacent otio, sed carmen suam macerantes, et desideria carnalia in se mortificantes, et vitia omnia a se exstirpare festinent, et virtutes spiritales pro eis plantare certent. Quod autem per 109.1035B| boum et taurorum excitationem, vigilias dicit pastoris esse in sagina vaccarum, ostendit boni rectoris esse officium, utriusque sexus curam habeat, et praedicationis studio eos pascat, alat et nutriat.
CAPUT XVI. De singulis artificibus.
« Sic omnis faber et architectus, qui noctem tanquam diem transigit, qui sculpit signacula sculptilia, et assiduitas ejus variat picturam: cor suum dabit in similitudinem picturae, et vigilia sua perficiet opus. » Quid per fabrum hunc et architectum, qui studiose nocte dieque, in opere suo laborat, ut signacula sculpet et hominis imaginem arte gemmaria formet, nisi praedicatores sancti insinuantur, qui omni tempore aut 109.1035C| docendo, aut exhortando, aut bona exempla ostendendo auditores suos instituunt, quatenus interioris hominis virtutem eliciant, et ad conditoris sui imaginem animam humanam reforment? An non ille faber et architectus strenuus in arte sua fuit, qui in Epistolis suis ita scripsit, dicens: « Dei enim sumus adjutores; Dei agricultura estis, Dei aedificatio estis: secundum gratiam quae data est mihi, ut sapiens architectus fundamentum posui, alius autem superaedificat (II Cor. III). » Unusquisque autem videat quomodo superaedificet. Et alibi: « Filioli, inquit, mei quos iterum parturio, donec formetur Christus in vobis (Galat. IV). » Et in alio loco: « Renovamini, ait, spiritu mentis vestrae, et induite novum hominem qui secundum Deum creatus est, in justitia et sanctitate 109.1035D| veritatis (Ephes. IV). Et item: « Estote ergo imitatores Dei sicut filii charissimi, et ambulate in dilectione sicut et Christus dilexit nos (Ephes. IV). » Et rursum: « Nolite, inquit, contristare Spiritum sanctum Dei, in quo signati estis in diem redemptionis, etc. (Ephes. IV). » Quot enim species virtutum sunt, tot operationes bonas et documenta doctores sancti in mentibus electorum et conversatione exprimere satagunt, ut sint sancti et corpore et spiritu, dicentes cum Apostolo: « Ipse autem Dominus pacis sanctificet vos per omnia, ut integer vester spiritus et anima et corpus, sine querela in adventu Domini nostri Jesu Christi serventur (I Thes. V).
« Sic faber ferrarius sedens juxta incudem et 109.1036A| considerans opus ferri, vapor ignis urit carnes ejus, et in calore fornacis concertatur. Vox mallei innovavit aurem ejus, et contra similitudinem vasis oculus ejus: cor suum dabit in consummatione operum, et vigilia sua ornabit in perfectionem. » Per fabrum ferrarium idem qui in architecto, hoc est ordo sanctorum praedicatorum exprimitur, qui juxta incudem, hoc est, juxta durum praesentis vitae laborem sedens, arma spiritalia, documenta videlicet divina scribendo atque docendo fabricat, quatenus contra hostis antiqui tentamenta suos fortiter dimicare doceat, et haereticorum atque philosophorum sectas perversas devitare, atque persecutorum minas contemnere faciat. Hujus ergo fabri carnes, hoc est corpus, vapor ignis et calor fornacis urit, cum tribulatio 109.1036B| et persecutio mundi eum fatigare non desistit. Vox mallei innovavit aures ejus, cum edicta principum terrorem tormentorum non cessant ingerere sensibus illius; at ipse cor suum dabit, ut consummet opus officii sui, et vigilias solertiae suae ad hoc impendit, ut vasa electarum animarum ad scientiae et virtutum perfectionem perducat. Unde Paulus apostolus horum armorum praecipuus fabricator quibusdam suis auditoribus ita scribens, ait: « Confortamini in Domino, et in potentia virtutis ejus. Induite vos armaturam Dei, ut possitis stare adversus insidias diaboli, quia non est nobis colluctatio adversus carnem et sanguinem, sed adversus principes et potestates, adversus mundi rectores tenebrarum harum, contra spiritalia nequitiae in 109.1036C| coelestibus. Propterea accipite armaturam Dei, ut possitis resistere in die malo, et in omnibus perfecti stare. State ergo succincti lumbos vestros in veritate, et induti loricam justitiae, et calceati pedes in praeparatione Evangelii pacis: in omnibus sumentes scutum fidei, in quo possitis omnia tela nequissimi ignea exstinguere, et galeam salutis assumite, et gladium spiritus, quod est verbum Dei (Ephes. VI). » Et quomodo in praesentis vitae laborem his armis utendum sit, idem alibi ostendit, dicens: « In omnibus exhibeamus nosmetipsos sicut Dei ministros, in multa patientia, in tribulationibus, in necessitatibus, in angustiis, in plagis, in carceribus, in seditionibus, in laboribus, in vigiliis, in jejuniis, in castitate, in scientia, in longanimitate, in suavitate, 109.1036D| in Spiritu sancto, in charitate non ficta, in verbo veritatis, in virtute Dei, per arma justitiae a dextris et a sinistris, per gloriam et ignobilitatem, per infamiam et bonam famam, ut seductores, et veraces, sicut qui ignoti et cogniti, quasi morientes, et ecce vivimus, ut castigati, et non mortificati, quasi tristes, semper autem gaudentes, sicut egentes, multos autem locupletantes, tanquam nihil habentes et omnia possidentes (II Cor. VI.). »
« Sic figulus sedens ad opus suum, et convertens pedibus suis rotam, quique in sollicitudine positus est semper propter opus suum, et innumera est omnis operatio ejus. In brachio suo formabit lutum, et ante faciem suam curvabit virtutem suam: cor suum dabit 109.1037A| ut consummet linitionem, et vigilia sua mundabit fornacem. » Et quid per figulum hunc, nisi ipsi, de quibus supradictum est, sancti praedicatores demonstrantur? Ipsi enim per diversa officia gradus sui ministerium digne agunt, et doctrinam suam secundum qualitatem auditorum temperant: quia aliter admonendi sunt sapientes, aliter insipientes; aliter fortes, aliter infirmi; aliter iuvenes, aliter senes; aliter viri, aliterque feminae. Ipsi aratro Evangelii excolunt agrum Domini; ipsi oves et animalia Dominica pascunt pabulo verbi; ipsi sculpunt signacula novi hominis in cordibus humanis; ipsi per linguae suae ministerium fabricant arma virtutum; ipsique fragiles et infirmos verbis et exemplis formant atque confortant, quatenus eos efficiant vasa 109.1037B| honorabilia, et ad ministerium Dei aptissima. Hic ergo figulus in operando convertit pedibus suis rotam, cum praesentis vitae volubilem conversationem per vestigia bonorum operum suis sequacibus convertit ad exemplum, qui sollicitudinem gerit sibi commissorum, ut bonorum operum insistant actibus, qui suis factis infirmorum roborat operationem, et humilitatis atque mansuetudinis eis praebet exempla; qui cordis sui totam voluntatem ad hoc ponit, ut quidquid asperum sit in moribus subditorum, lenitatis suae leniat documento; ad hocque omnem vigilantiam suam impendit, ut in cordis fornace igne excoquens charitatis totam operationem discipulorum, flamma consolidet dilectionis: quia totum opus casus sui habet detrimentum, si charitatis illud non 109.1037C| coadunat glutinamentum.
« Omnes in manibus suis speraverunt, et unusquisque in arte sua sapiens est. » Omnes videlicet sanctae Dei doctores Ecclesiae bonae operationis habent studium, et unusquisque eorum juxta distributionem Spiritus sancti sanae doctrinae utile habet donum: quia « alii quidem per Spiritum datur sermo sapientiae, alii autem sermo scientiae secundum eumdem Spiritum; alteri fides in eodem Spiritu, alii gratia sanitatum in uno Spiritu: alii operatio virtutum, alii prophetia, alii discretio spirituum, alii genera linguarum, alii interpretatio sermonum. Haec autem omnia operatur unus atque idem Spiritus, dividens singulis prout vult (I Cor. XII). »
« Sine his omnibus non aedificatur civitas. Et non 109.1037D| inhabitabunt nec inambulabunt, et in ecclesiam non transilient; super sellam judices non sedebunt, et testamentum judicii non intelligent, neque palam facient disciplinam et judicium, et in parabolis non invenientur: sed creaturam aevi confirmabunt, et deprecatio illorum in operatione artis, accommodantes animam suam, et conquirentes in lege Altissimi. » Sine his omnibus, donis videficet spiritalibus, non aedificatur civitas Ecclesiae, et non habitabunt fideles in ea, nec ambulabunt sancti de virtute in virtutem, nec aulae coelestis illis pandetur introitus. Cathedram quoque honoris praedicatores Evangelii absque his rite non tenent, neque intellectum legis Dei habere, imo nec sermonem 109.1038A| doctrinae digne proferre, aut aliquid boni operis rite agere poterunt. Unde quoque ipsi sancti doctores charismate divino ad opus verbi se ordinatos agnoscentes, creaturam humanam temporaliter a Deo conditam, per praedictas species doni coelestis in fide et bona operatione confirmant; et deprecatio illorum cum bonis actibus virtutum acceptabilis erit Deo, quoniam animas suas dederunt pro fratribus suis secundum praeceptum legis Altissimi, qui in Evangelio discipulis suis ait: « Hoc est praeceptum meum, ut diligatis invicem sicut dilexi vos. Majorem hac dilectionem nemo habet, quam ut animam suam quis ponat pro amicis suis (Joan. XIII). » Quantum autem divina sapientia excellat humanae sapientiae, sequens sermo ostendit.
CAPUT XVII Sapientiae laus, id est Filii Dei, quod per ipsam omnis sapientia et prophetia sit: quia semper cum Patre et cum Spiritu sancto opere et potentia ubique est.
(CAP. XXXIX.) « Sapientiam omnium antiquorum exquiret sapiens, et in prophetis vacabit. Narrationem virorum nominatorum conservabit, et in versutias parabolarum simul introibit. Occulta proverbiorum exquiret, et in absconditis parabolarum conversabitur. Et in medio magnatorum ministrabit, et in conspectu praesidis apparebit. In terram alienarum gentium pertransiet: bona enim et mala in hominibus tentabit. » Exquirit enim homo ecclesiasticus, et diligentius discit sapientiam patriarcharum et prophetarum, et ad scripta eorum 109.1038C| meditanda vacat, narrationem virorum nominatorum, hoc est apostolorum et evangelistarum, recte credendo et bene operando conservat. In parabolis quoque evangelicis diligenter scrutando versatur, et mysticum sensum in sententiis divinis exquirens, latentem allegoriam in historica narratione investigat, ut sciat quid luculentus sermo juxta moralitatem et fidei regulam utilitatis habeat, quidve juxta allegoriam et anagogen spiritaliter accipiendum insinuet. Hic ergo « in medio magnatorum ministrabit, » cum inter catholicos doctores disciplinabiliter conversatur, et in ecclesiasticis officiis strenue ministrat; et hoc ut non laudem humanam appetat facit, sed ut coram oculis interni inspectoris, qui praesidet coelo et terrae, et dominatur omnium creaturarum, placeat. Nam et iste cum bene eruditus in lingua 109.1038D| divina per magistrorum catholicorum solertiam fuerit, et ecclesiastica disciplina sufficienter instructus, doctoris officium accipit, et alienis gentibus, quae utique alienae a veri Israel fide fuerunt, et religione pertransiens praedicat verbum Dei, et tentando probat ubi sanae fidei possit introducere veritatem, et ubi devotum auditorem inveniat, ubive ingratum et contemptorem.
CAPUT XVIII. Sapientia pandit quod orantibus Spiritus sanctus dat intellectum, et tanquam imorem emittet eloquia dando, suggerendo, docendo, secundum Apostolum dicentem: Spiritus postulat pro nobis, etc.
« Cor suum tradet ad vigilandum diluculo ad Dominum, 109.1039A| qui fecit illum, et in conspectu Altissimi deprecabitur. Aperiet os suum in oratione, et pro delictis suis deprecabitur. » Mores et vitam boni doctoris luculenter sapientia explicat, qui catholicae fidei regulam servans tam verbo quam etiam exemplo praecepta Domini sine cessatione praedicat. « Tradit ergo cor suum ad vigilandum diluculo ad Dominum » ille qui corporis segnitiem a se repellit, et initium atque perfectionem omnium actuum suorum Domino commendat, quatenus ipse ejus intentionem, verba et totam conversationem secundum voluntatem suam dirigat: hoc quippe oratione pura assidue deprecatur, ut clementissimus judex concedat sibi veniam delictorum et bonorum operum magnificentiam tribuat.
109.1039B| « Si enim Dominus magnus voluerit, Spiritu intelligentiae replebit illum. Et ipse tanquam imbres mittet eloquia sapientiae suae: et in oratione confitebitur Domino. Et ipse diriget consilium ejus, et disciplinam, et in absconditis suis consiliabitur. Ipse palam faciet disciplinam doctrinae suae, et in lege testamenti Domini gloriabitur. Collaudabunt multi sapientiam ejus, et usque in saeculum non delebitur. Non recedet memoria ejus, et nomen ejus requiretur a generatione in generationem. » Dat Dominus fideli suo oratori et diligenti coelestis sapientiae exquisitori Spiritum intelligentiae, ut sciat quando et ubi et quomodo divina eloquia proferre debeat; ipseque dirigit consilium bonae voluntatis et disciplinam rectae conversationis ejus, et interna 109.1039C| inspiratione illum consolatur ac roborat, ut divinorum testamentorum praecepta inter adversa mundi fiducialiter praedicare valeat. Unde multi sapientiam doctrinae illius laudant, et bonorum operum illius memoriam a generatione in generationem servant. Haec ergo gratia quia non aliis data est nisi doctoribus Evangelii et gloriosioribus membris corporis Christi, quae ab ipso capite per officium singulorum membrorum ministratur, sequens sententia testatur.
« Sapientiam ejus enarrabunt gentes, et laudem ejus nuntiabit Ecclesia. » Omnes ergo gentes imo in universis gentibus praedicando pronuntiat Ecclesia catholica laudem Christi, quod idem Filius Dei qui 109.1039D| est virtus et sapientia Patris, totius sententiae et prophetiae atque omnium bonarum virtutum auctor sit, et distributor gratiarum spiritalium, unus et solus Deus cum Patre et Spiritu sancto regnans per omnia saecula.
« Si permanserit nomen ejus, derelinquet plusquam mille: et si requieverit, proderit illi. » Hoc vult ostendere, quod bonus doctor, qui probabilis est actibus simul et doctrina, si vita longiore vivat multos lucretur, et plurimis fiat causa salutis; si autem obierit, ad aeternam requiem migrabit, ubi merces condigna meritis illius a justo judice recompensabitur. Unde et doctor gentium de agonis sui certamine praemium certum sperans audenter ait: 109.1040A| « Bonum certamen certavi, cursum consummavi, fidem servavi. In reliquo reposita est mihi corona justitiae, quam reddet mihi Dominus in illa die justus judex (II Tim. IV). » Et alibi: « Secundum, inquit, exspectationem et spem meam in nullo confundor, sed in omni fiducia sicut semper magnificabitur Christus in corpore meo sive per vitam sive per mortem: mihi autem vivere Christus est, et mori lucrum. Quod si vivere in carne hic mihi fructus operis est, et quid eligam ignoro. Coarctor autem e duobus, desiderium habens dissolvi et cum Christo esse, multo enim melius; permanere autem in carne, magis necessarium est propter vos (Philip. I). I »
« Adhuc consiliabor ut enarrem, ut furore enim repletus sum in voce. » Intelligens enim vir sanctus 109.1040B| per incitationem Spiritus, sapientiam Dei velle prioribus sermonibus adhuc plura addere, dicit se promptum animo aestuare et secum consiliari, ut ea quae adhuc restant de mirabilibus Dei enarret. Scilicet quomodo bonis bona, et malis mala secundum meritum operum suorum praevenient. Incitatque auditores suos, ut bonorum operum fructum quandiu vivant gignere non cessent, dicens:
« Obaudite me, divini fructus aquarum, et quasi rosae plantatae super rivum aquarum fructificate. » Aquae in Scriptura sacra aliquando Spiritum sanctum, aliquando scientiam sacram, aliquando scientiam pravam, aliquando tribulationem, aliquando autem defluentes populos, aliquando mentes fidem sequentium demonstrare solent; per aquam 109.1040C| quippe sancti Spiritus infusio designatur. Sicut in Evangelio dicitur: « Qui credit in me, sicut dicit Scriptura, flumina de ventre ejus fluent aquae vivae (Joan. VII): » ubi Evangelista secutus adjunxit: « Hoc autem dixit de Spiritu, quem accepturi erant credentes in eum (Ibid.). » Rursum per aquam sancta sapientia designatur, sicut dicitur: « Aqua sapientiae salutaris potavit eos (Eccli. XV). » Per aquam quoque prava scientia appellari solet, sicut apud Salomonem mulier quae typum haeresees tenet callidis suasionibus blanditur, dicens: « Aquae furtivae dulciores sunt (Prov. IX). » Aquarum ergo nomine nonnunquam solent tribulationes intelligi, sicut per Psalmistam dicitur: « Salvum me fac, Deus, quoniam intraverunt aquae usque ad animam 109.1040D| meam (Psal. LXVIII.) » Per aquam populi designantur, sicut per Joannem dicitur: « Aquae vero sunt populi (Apoc. XVII). » Per aquam quoque non solum fluxus decurrentium populorum, sed etiam bonorum mentes praedicamenta fidei sequentium designantur, sicut propheta ait: « Beati qui seminatis super omnes aquas (Isa. XXXII). » Et per Psalmistam dicitur: « Vox Domini super aquas (Psal. XXVIII). » Hoc ergo in loco quid aquarum nomine nisi electorum corda designantur? quae per intellectum sapientiae auditum jam supernae vocis acceperunt. « Obaudite, inquit, me, divini fructus aquarum, et quasi rosae plantatae super rivum aquarum fructificate; » ac si diceret: Attendite ad doctrinam meam, per baptismum 109.1041A| regeneratae uberes mentes electorum, et fructum martyrii in discursu mortalis vitae gignere non formidate; quia odorem suavissimum et sacrificium acceptabile Domino inde profertis. Unde subjungitur:
« Quasi Libanus odorem suavitatis habete. Florete, flores, quasi lilium et date odorem, et frondete in gratiam, et collaudate canticum: et benedicite Deum in operibus suis. » Nam Propheta passionem martyrii Domino gratissimam esse agnoscens, in psalterio ait: « Quid retribuam Domino pro omnibus quae retribuit mihi? Calicem salutaris accipiam, et nomen Domini invocabo. Pretiosa est in conspectu Domini mors sanctorum ejus (Psal. CXV). » Et quoniam sicut rosae martyrium, ita et lilium castitatem significat, ut ostendat utrumque nostro 109.1041B| conditori acceptabilissimum fore, dicit: « Florete, flores, quasi lilium; » ac si patenter dicat: Date flores jucundissimos cum castitate coelestium virtutum, quarum odor et frondes spargantur per totum orbem ad exemplum animabus fidelium; hoc est quippe laudare canticum et benedicere Dominum in operibus suis, ut corde, ore, simul et opere pro bonis suis totus homo gratias suo referat conditori.
« Date nomini ejus magnificentiam, et confitemini illi in voce labiorum vestrorum. » Dat enim nomini Domini magnificentiam, qui bene conversans rite praedicat ejus potentiam, ut illi qui rectam praedicationem ejus audiunt, et bonos actus considerant, reddant pro hoc laudes Domino, et condignas 109.1041C| gratiarum actiones. Juxta illud Dominicum praeceptum: « Sic, inquit, luceat lux vestra coram hominibus, ut videant opera vestra bona, et glorificent Patrem vestrum qui in coelis est (Matth. V). » Hinc est et illud quod in Dominica Oratione oramus Domino dicentes: « Sanctificetur nomen tuum (Matth. VI); » ut ejus sanctitatem et voce praedicemus, atque in bonis exemplis aliis demonstremus. Caeterum illis, qui scelerata conversatione et reprobis moribus Deum inhonorant, dicit Scriptura: « Per vos enim nomen Dei blasphematur inter gentes (Rom. II). » Quorum quidem finis interitus, et gloria erit in confusionem eorum qui terrena sapiunt. Sed quid sapientia fidelibus adhuc dicat, videamus.
109.1041D| « In canticis labiorum et in citharis, et sic dicetis in confessione: opera Domini universa bona valde. » Hoc est enim quod superius diximus, ut labiis et actibus Dominum praedicemus. Proinde Propheta in psalmo justos ad laudandum Deum exhortans dicit: « Gaudete, justi, in Domino, rectos decet collaudatio. Confitemini Domino in cithara, in psalterio decem chordarum psallite ei (Psal. XXXII). » Cithara est lignei ventris, in imo sita concavitas, quae sursum chordarum fila transmittens, sonis dulcissimis percussa proloquitur; quae ideo tale nomen accepit, quoniam cita iteratione percutitur. Huic merito comparantur opera, quae de terrenis rebus ad supernam gratiam porriguntur, id est dum esurientem 109.1042A| pascimus, dum nudum vestimus, dum aegrotum visitamus, etc., quae licet videantur carnalia, divinitatis tamen amore peraguntur. Citharizamus quoque, cum in passionibus nostris vel damnis securi ac laeti dicimus: « Dominus dedit, Dominus abstulit; sicut Domino placuit, ita factum est: sit nomen Domini benedictum (Job. I). » Psalterium vero decachordum est, quod ordine converso alvum citharae in superioribus habet, unde ad inferiorem partem canora fila descendunt, cui praecepta decalogi convenienter aptantur: quia secundum formam instrumenti hujus de supernis venientia Domini jussa suscipimus; et considera quia solum est instrumentum musicum, quod pro excellentia sui decachordum dicatur; non enim hoc de cithara vel de 109.1042B| aliis hujusmodi instrumentis lectum esse meminimus. Decachordum vero psalterium (sicut veteres dixerunt) et illud nobis indicat sacramentum, ut referamus tria ad Deum, quia Trinitas est. Id est primum quod ait: « Non habebis deos alienos coram me. » Secundum: Non facies tibi sculptile. » Tertium: « Non assumes tibi nomen Dei tui in vacuum (Exod. XX). » In quo conjungit et de sabbato. Septem vero quae sequuntur ad dilectionem dixerunt proximi pertinere. Id est, « Honora patrem tuum et matrem. Non occides, non moechaberis, non furtum facies, non loqueris contra proximum tuum falsum testimonium, non concupisces domum proximi tui, nec desideres uxorem ejus, etc. » Sic totius decachordi psalterii virtus perfecta nobis et honorabilis 109.1042C| indicatur. Psallimus quoque et decem chordis, quando in quinque sensibus carnalibus, et in quinque spiritalibus probabili non conversatione tractamus. Verum ista quae dicimus non sunt extra nos posita, sicut in musica disciplina, in nobis est psalterium: imo ipsa organa nos sumus, quando ad similitudinem eorum per gratiam Domini actuum nostrorum qualitate cantamus. Hoc autem et illo exemplo datur intelligi, ubi ait: « In me sunt, Deus, vota tua, quae reddam laudationes tibi (Psal. LV). » Quod enim jubet ut in confessione dicamus opera Domini universa bona valde; aut hoc vult juxta historiam demonstrare, quod omnia opera Domini quae fecit ab initio a bono creatore, bona creata sunt; juxta illud quod scriptum est in Genesi: « Vidit Dominus 109.1042D| cuncta quae fecit, et erant valde bona (Gen. I): » aut juxta allegoriam: Omnia quae fecit Deus Pater per Christum in restauratione generis humani, universa opera sunt bona valde: quia ut Paulus testatur: « In ipso complacuit Deo Patri in dispensatione plenitudinis temporum instaurare omnia quae in coelis et quae in terris sunt (Ephes. I). » In quo etiam sorte vocati sumus, praedestinati secundum propositum ejus, qui omnia operatur secundum consilium voluntatis suae, ut simus in laudem gloriae ejus. Unde justum est, ut semper laudem ei sine cessatione et gloriam omni tempore dicamus.
« In verbo ejus stetit aqua, sicut congeries: et in sermone oris ejus, sicut exceptoria aquarum: 109.1043A| quoniam in praecepto ipsius placatio fit, et non est minoratio in salute illius. » Omnia enim opera sua per Verbum suum, hoc est unigenitum Filium, Deus Pater fecit. Unde scriptum est: « Quia ipse dixit et facta sunt, ipse mandavit et creata sunt (Psal. XXXII). » In verbo enim ejus stetit aqua sicut congeries, quando congregavit aquas in unum, et apparuit arida, fecitque firmamentum in medio aquarum, et divisit aquas ab aquis; nec extra ordinem suum relabi poterunt, sed juxta modum suum locata consistunt, ritumque conservant. Sive aliter, aqua stetit sicut congeries, quando in transitu filiorum Israel de Aegypto aquae maris Rubri divisae sunt; de quo Scriptura narrat, quod aquae eis essent quasi pro muro a dextris et a sinistris (Exod. XIV). Juxta mysticum 109.1043B| vero sensum, aquae persecutionum, de quibus precatur Propheta se salvari, dicens: « Salvum me fac, Deus, quoniam intraverunt aquae usque ad animam meam (Psal. LXVIII), » verbo Domini coercentur, nec ultra dispensationem ejus procedere possunt; quoniam creator omnium opem misericordiae suae fidelibus suis impendit, nec est invalida manus omnipotentis, quin liberationem et salutem conferat electis suis. Sunt enim in conspectu Dei hi qui tribulant, et hi qui tribulantur, nec quidquam eum latet. Unde et sequitur:
« Opera omnis carnis coram illo, et non est quidquam absconditum ab oculis ejus. A saeculo et usque in saeculum respicit, et nihil est mirabile in conspectu ejus. » Praescientia ergo Dei omnia antecedit, 109.1043C| et quidquid temporaliter fit in mundo, ante omnia tempora coram eo praesens erat. Unde nihil novum, neque mirabile in conspectu ejus: quoniam omnia quae fuerunt, et quae sunt, atque quae futura sunt, ipse uno intuitu comprehendit, et semper sibi praesentia consistunt. Unde et Apostolus de unigenito Filio ita scripsit, dicens: « In Christo enim Jesu, non est in illo est et non, sed est in illo est (II Cor. I). » Et item: « Jesus, inquit, Christus heri et hodie: ipse in saecula saeculorum (Hebr. XIII).
« Non est dicere, quid est hoc, aut quid est illud? omnia enim in tempore suo quaerentur. » Curiosos nos vetat esse, et ineptos scrutatores latentium rerum, quas nos non convenit scire, et animi nostri intellectum adhuc latent. Cuncta enim in tempore suo 109.1043D| manifestabuntur, scilicet « quando, juxta Pauli sententiam, venerit Dominus, et illuminabit abscondita tenebrarum, et manifestabit consilia cordium (I Cor. IV): » huic simile est illud quod in Ecclesiaste scriptum est: « Ne temere quid loquaris, neque cor tuum sit velox ad proferendum sermonem coram Deo (Eccles. V). Et item: « Cuncta fecit Deus bona in tempore suo: et mundum tradidit disputationi eorum. Ut non inveniat homo opus quod operatus est Deus ab initio usque ad finem, cum omnia suo labantur tempore, et sit tempus destruendi, vel aedificandi, acquirendi, tacendi, loquendi, » etc., quae dicta de temporum contrarietate sunt, frustra conamur extendere; et breves vitae labores putamus 109.1044A| perpetuos, nec contenti sumus secundum Evangelium malitia diei, nihilque in crastinum cogitamus; Deus enim omne quod fecit bonum est, quia vicissim juxta dispositionem Dei bonum unumquodque opus. Dedit quoque Deus mundum ad inhabitandum hominibus, ut fruantur varietatibus temporum, et non quaerant de causis rerum naturalium, quomodo creata sint omnia, quare hoc vel illud ab initio mundi usque ad consummationem fecerit crescere, manere, mutari.
« Benedictio illius quasi fluvius inundavit; et quomodo cataclysmus aridam inebriavit, sic ira illius gentes, quae non exquisierunt eum, haereditabit. » Benedictio ergo Dei et gratiae illius donum super timentes eum abundat, et tanquam fluvius aquae 109.1044B| viventis. De qua ipsa Veritas ait: « Qui biberit aquam quam ego dabo ei, fiet in eo fons aquae salientis in vitam aeternam (Joan. IV). » Largiter eos irrigat, ita ut illud in eis impleatur, de quo idem Dominus ait: « Qui in me credit, flumina de ventre ejus fluent aquae vivae (Joan. VII); » e contrario vero aquae coelestis vindictae illos suffocant, qui increduli ejus dictis exstiterunt, et legem ejus non exquisierunt ut custodirent mandata ejus: sicut in diebus Noe liberatis per arcam Dei cultoribus, impii et increduli, qui viriditatem rectae fidei et bonorum operum non habuerant, cataclysmi inundatione perierunt (Gen. VII).
« Quomodo convertit aquas, et siccata est terra, et viae illius viis illorum directae sunt: sic peccatoribus 109.1044C| offensiones in ira ejus. » Quomodo ergo post diluvii effusionem aquae ibant euntes et redeuntes, ut iterum appareret arida, et terra fructus suos germinaret, ita etiam post exstinctionem impiorum, data est facultas electis Dei, ut proferrent fructus bonorum operum. Quod autem dicit vias Domini viis illorum esse directas, ostendit retributiones illius secundum merita ipsorum esse dispensatas: « Viae enim Domini sunt judicia ejus: via autem hominum, opera illorum. » Unde Dominus « qui justus est in omnibus viis suis, et sanctus in omnibus operibus suis, et reddit unicuique secundum opera sua (Rom. II), custodit omnes diligentes se, et omnes peccatores disperdet (Psal. XCVIII). » Unde et sequitur:
« Bona bonis creata sunt ab initio: sic nequissimis 109.1044D| bona et mala. » Bona quippe vitae aeternae praeparata sunt bonis ab initio. Unde Dominus dicturus est in judicio his qui a dextris ejus erunt: « Venite, benedicti Patris mei, percipite regnum quod vobis paratum est ab origine mundi (Matth. XXV): » nequissimis vero bona et mala: bona quippe, si se converterint a peccatis suis, et egerint poenitentiam; mala autem, si perseveraverint in errore et delictis suis, et poenitentiam agere neglexerint, quibus judex justissimus terribiliter dicet in extremo examine: « Discedite a me, maledicti, in ignem aeternum, qui praeparatus est diabolo et angelis ejus (Matth. XXV); » sicque ibunt impii in supplicium aeternum: justi autem in vitam aeternam.
CAPUT XIX. Narrat Sapientia, humanae vitae intima pandens, necessariarum rerum instrumenta.
« Initium necessariae rei in vita hominum aqua, ignis, et ferrum, et sal, lac, et panis similaginis, et mel et botrus uvae, oleum, et vestimentum. Haec omnia sanctis in bonum: sic et impiis et « peccatoribus in mala convertentur. » Narrat sapientia humanae vitae initia, pandens necessariarum rerum instrumenta, ut compescat humanos animos a luxu mundi et illicitarum rerum concupiscentia. Aquae enim et ignis elementis maxime corporalis vita nutritur; et ferri materies ad instrumentum diversarum artium tributa est: sic et sal ad condiendos 109.1045B| cibos, ad compescendam putredinem providentia divina collocatum est. Ita quoque et ante diluvium fructu terrae, et naturali cibo vescebantur homines, nondum quoque illis carnium esu concesso; sed quia ipsae res omnes bonae a bono creatore ad usum hominum creatae sunt, illi qui eis temperate utuntur, et secundum mandata viventes, in omnibus discretionem habere contendunt, ipsis nimirum res bonae ad futura bona adipiscenda adminiculo fiunt. Illis autem qui illecebris saeculi deserviunt, et bonarum rerum nequissimum usum habent, poenae futurae eis praeparatio fit, eo quod bonis praesentibus illicite abutentes futura bona quaerere neglexerunt.
« Sunt spiritus qui ad vindictam creati sunt: et in furore suo confirmaverunt tormenta sua. » De 109.1045C| malignis spiritibus dicit, quos bonus creator bonos in initio creavit; sed ipsi propter superbiam suam (cujus fuerunt iidem primi inventores) de coelesti gaudio in miseriam maximam corruerunt; postquam autem homo a Deo conditus per diaboli suggestionem 109.1046A| seductus est, juste in ejus potestatem traditus est, quia Domini sui mandata transgrediens, inimici nefandi perversis suasionibus consensit, et ita Deus omnipotens (qui est summe bonus, imo summum bonum, universorum ordinator optimus) homines superbientes sub dominio superborum angelorum subegit, ut ab ipsis correpti discerent, quantum distat inter veri et piissimi Domini, et inter tyranni crudelissimi servitutem; ipsi vero daemones et tortores hominum atrocissimi in furore suo confirmant tormenta sua, qui in futuro judicio pro nequitia propria et humani generis seductione, supplicia subibunt aeterna; sed quoniam illi in novissimo tempore maxime humano generi infesti erunt, et ejus interitum tunc praecipue meditabuntur quando 109.1046B| solvetur Satanas de carcere suo, et exibit ut seducat gentes quae sunt super quatuor angulos terrae Gog et Magog, et congregabit eos in praelium, quandoque revelatus fuerit homo peccati filius perditionis, qui adversatur et extollitur supra omne quod dicitur Deus aut quod colitur, ita ut in templo Dei sedeat ostendens se tanquam ipse sit Deus, vir Deo deditus hoc prophetico more praenuntiat, dicens:
« In tempore consummationis effundent virtutem, et furorem ejus qui fecit illos placabunt. » Tunc enim secundum Evangelicam attestationem, erunt dies illi tribulationes tales, quales non fuerunt ab initio creaturae quam condidit Deus usque nunc, neque fient: « Et nisi breviasset Dominus dies, non fuisset salva omnis caro: sed propter electos, quos 109.1046C| elegit, breviabit dies. » Et bene dicitur: « Et furorem ejus, qui fecit illos confundent (Matth. XXIV), quia in iniquitatibus suis et in inimicitia quam contra Ecclesiam Christi habent, coelestem in se vindictam provocare non timent.
LIBER NONUS. CAPUT PRIMUM. Sapientia narrat quod propter peccata hominum vindicta procedat, id est, fames, bellum, siccitas, et sterilitas, et mortalitas. 109.1045|
« Ignis, grando, fames et mors, omnia haec ad vindictam creata sunt. Bestiarum dentes, et scorpiones, et serpentes, et rhomphaea vindicans in exterminium impios. In mandatis ejus epulabuntur, et super terram in necessitate praeparabuntur, et 109.1045D| in temporibus suis non praeterient verbum. » Quando enim homo a Deo creatus, subditus creatori suo parebat, nihil adversitatis sustinebat, sed omnia illi prospere eveniebant, cunctaque animantia terrae sub sua dominatione tenebat. Cum autem superbiendo praeceptum creatoris sui transgrediebatur, de felicitate paradisi ejectus, in hanc convallem lacrymarum decidit, ubi diversis calumniis agitabatur; ibi enim laborando sterilem terram habebat, quae pro frumento spinas et tribulos germinavit, ipsisque elementis vapulabat. Unde famis necessitatem passus aegritudinibusque affectus, tandem mortis damnum 109.1046C| suscipiebat. Similiter et animantia atque reptilia terrae, quae prius sub eo mitia et mansueta fuerunt, post peccati commissum in contrarietatem et noxietatem illi vertebantur, quia rhomphaea coelestis vindictae in impiis divinum judicium exercebat. Quod autem dicitur: « In mandatis ejus epulabuntur, et in necessitate praeparabuntur: » insinuat quod juxta supernam sententiam immissa ultio peccatores tempore opportuno devastat; cui simile est illud quod in 109.1046D| cantico Deuteronomii ex divina persona prolatum legitur: « Exacuam velut fulgur gladium meum, et aget judicium manus mea, et retribuam judicium inimicis, et his qui oderunt me reddam; inebriabo sagittas meas in sanguine, et gladius meus manducabit carnes, a sanguine vulneratorum, a captivitate, a capite principum inimicorum (Deut. XXXII). »
« Propterea ab initio confirmatus et consiliatus sum, et cogitavi, et scripta dimisi. » Haec quidem sententia ad superiora respicit ubi scriptum est: « Non est dicere, quid est hoc? aut quid est illud? omnia enim in tempore suo quaerentur (Eccli. 109.1047A| XXXIX). » Vidit enim sapiens vir incomprehensibilia Dei judicia esse, et investigabiles vias ejus; et non ausus est temere aliquid loquendo aut scribendo de eis proferre, sed temperate de operibus Dei magnificis disputans causam et modum divino consilio atque decreto manifestum dimisit. Unde subjungitur:
« Omnia opera Domini bona, et omne opus hora sua subministrabit. Non est dicere: Hoc illo nequius est: omnia enim in tempore suo comprobabuntur. » Huic loco consonum est, quod in Ecclesiaste legitur: « Ne dicas, quid putas causae est, quod priora tempora meliora fuere quam nunc sunt? stulta est enim hujuscemodi interrogatio (Eccle. VII). » Unde nec vetus saeculum praesenti praeferendum est, quia unus utriusque conditor est Deus. Virtutes bonos 109.1047B| viventi faciunt dies; vitia, malos: ne dicas ergo meliores fuisse dies sub Moyse et sub Christo quam modo sunt, nam et illo tempore plures fuerunt increduli, et dies eorum mali facti sunt; et nunc credentes multi recipiuntur: de quibus Salvator ait: « Beati qui me non viderunt et crediderunt (Joan. XX). » Omnia enim opera Dei sunt bona, et sub dispensatione conditoris sui consistunt universa, ac ideo de judiciis Dei mirabilibus potius silendum est homini quam loqui, quia sub ejus regimine ordo discurrit totius saeculi.
« Et nunc in omni corde et ore collaudate et benedicite nomen Domini. » Hoc enim unicum consilium nobis datur, ut videntes mirabilia Dei, et opera ejus magnifica, non incaute ea discutere praesumamus. 109.1047C| Sed magis creatorem optimum corde, ore et opere laudemus, benedicamus, atque glorificemus, quia ipse solus est quem toto corde, tota anima, tota virtute diligere jubemur; et cujus praecepta servare, in ejusque servitio quotidie consistere debemus, quatenus a bono Domino ut utiles servi in furore judicii pro recta fide et bono opere coronemur.
(CAP. XL.) « Occupatio magna creata est omnibus hominibus, et jugum grave super filios Adam, a die exitus de ventre matris eorum, usque in diem sepulturae in matrem omnium. » Hoc est quod alibi scriptum est: « Homo ad laborem nascitur (Job. V); Occupatio ergo magna creata est omnibus hominibus, quia protoplastus humani generis parens, ita a Deo conditus est, ut utili operationi insisteret, 109.1047D| sed tamen sine afflictione aliqua atque labore. Unde in Genesi legitur: « Tulit ergo Dominus Deus hominem, et posuit eum in paradiso voluptatis, ut operaretur et custodiret illum (Gen. II). » Postquam autem in praevaricationis culpam decidit, mox justo Dei judicio de felicitate paradisi ejectus, in hanc convallem miseriarum devolutus est, ubi ipse et progenies ejus quotidie cum labore operans, laboris sui fructum vix atque difficile inveniret; et merito, ut qui noluit praeceptum cum felicitate servare, poenam inobedientiae simul cum labore sustineret, dicente ad eum Domino: « Maledicta terra in opere tuo: in laboribus comedes ex ea cunctis diebus vitae tuae. Spinas et tribulos germinabit tibi, et comedes herbas 109.1048A| terrae. In sudore vultus tui vesceris pane, donec revertaris in terram, de qua sumptus es: quia pulvis es, et in pulverem reverteris (Gen. III). » Unde bene dicitur, « Jugum grave super filios Adam, a die exitus de ventre matris eorum » positum esse, « usque in diem sepulturae in matrem omnium: » hoc est, ab exordio nativitatis humanae, quando eum genitrix in doloribus et aerumnis peperit, usque in diem defunctionis, quando in terram, quae est mater omnium mortalium, mortua caro sepelietur. Huic ergo loco simile est illud, quod in Job scriptum est: « Militia est vita hominum super terram (Job. VII) » : sive ut alia translatio habet, « Tentatio est vita nominum super terram: » quietus homo possidere carnem potuit, si bene ab auctore conditus possidere 109.1048B| voluisset; cumque se erigere contra conditorem studuit, in semetipso protinus carnis contumeliam invenit; sed quia cum culpa simul ab origine etiam poena propagatur, incerto infirmitatis vitio nascimur, et quasi nobiscum hostem deducimus, quem cum labore superemus. Ipsa ergo hominis vita tentatio est, cui ex semetipsa nascitur unde perimatur; quae etsi semper ex virtute succiderit quod ex infirmitate generat, semper tamen ex infirmitate generat quod ex virtute succidat; sic itaque humana vita tentatio est, ut etsi jam ab iniquitatis perpetratione compescitur, in ipsis tamen bonis operibus, modo malorum memoria, modo seductionis caligine, modo intentionis suae interruptione fuscetur.
« Cogitationes eorum et timores cordis, adinventio 109.1048C| exspectationis, et dies definitionis. » Nunc incipit enumerare quae mortales mala propter peccata sua sustineant, hoc est, sollicitudines varias mentis, et timores cordis, adinventiones diversae operationis, quibus in diebus exspectationis (quia mortem exspectant) affligantur, et ad ultimum in die definitionis sententiam certam judicis pro meritis suis accipiant; et quia justus judex personam cujuslibet non accipit, sed omnes secundum aequitatem judicii sui judicat, sequens sententia probat.
« Et residentes super sedem gloriosam, usque ad humiliatum in terra et cinere: ab eo qui utitur hyacintho et portat coronam, usque ad eum qui cooperitur lino crudo; furor, zelus, tumultus, fluctuatio, et timor mortis, iracundia perseverans, 109.1048D| et contentio. » Deus enim personam hominis non accipit, quoniam Dominus justus judex est, et non est apud illum gloria personae, nec accipit personam in paupere, sed reddit unicuique secundum opera sua. Furor enim et zelus, ostenditur in vindicta, quando peccatores pro delictis suis cruciabuntur in poena, ubi tumultus est et fluctuatio, quia « nullus ordo, sed perpetuus horror ibi inhabitat (Job. X), » ubi timor mortis est, et iracundia perseverans, et contentio. Vere ibi timor est mortis, ubi continuum incendium est gehennae ignis; iracundia perseverat et contentio, quoniam nulla pax ibi est, et nulla doloris mitigatio. Isaias propheta de reprobis et de supplicio mancipatis, longe ante praedixit: « Vermis 109.1049A| eorum non morietur, et ignis eorum non exstinguetur, » et erunt « usque ad satietatem visionis omni carni (Isa. LXVI). » Quid enim horribilius dici, quid cogitari potest, quam damnationis vulnera suscipere, et dolores vulnerum nunquam finire! In hujus vitae tormentis timor dolorem habet, dolor timorem non habet, quia nequaquam mentem metus cruciat, cum pati jam coeperit quod metuebat. Inferni ignibus reprobi traditi, et in suppliciis dolorem sentiunt, et in doloribus angustia, pulsante semper pavore, feriuntur, ut quod timent tolerent, et rursum quod tolerant sine cessatione pertimescant: hic flamma quae sucendit, illuminat: illic ignis qui cruciat, obscurat; hic metus amittitur, cum tolerari jam coeperit quod timebatur: illic et dolor dilaniat, et 109.1049B| pavor angustat.
« Et in tempore refectionis in cubili, somnus mortis immutat scientiam ejus: modicum tanquam nihil in requie. » Tempus refectionis dicit tempus remunerationis, quando corpore condito in cubili sepulcri, anima locis poenalibus pro peccatis suis deputatur. Tunc somnus mortis immutat scientiam ejus, quia longe aliter tunc sentit de actibus suis, quam ante in hac vita sentiebat; quia tunc omnia manifestabuntur, quae prius fuerunt occulta; atque a malignis spiritibus ei in memoriam reducuntur, quae hic negligebantur aut oblivioni tradebantur. Tunc enim impletur quod Salvator ad Hierusalem de subversione flendo praedixerat: Venient, inquit, dies in te, et circumdabunt te undique inimici tui vallo, et 109.1049C| circumdabunt te, et coangustabunt te undique, et ad terram consternent te, et filios tuos qui in te sunt (Luc. XIX). » Maligni quippe spiritus undique animam angustant, quando ei non solum operis, verum etiam locutionis atque insuper cogitationis iniquitates replicant, ut quae prius se permulta dilatavit in scelere, ad extremum de omnibus angustetur in retributione. Tunc anima per cogitationem reatus sui ad terram consternitur, cum caro, quam vitam suam credidit, redire ad pulverem urgetur. Tunc in morte filii illius cadunt, cum cogitationes illicitae, quae modo ex illa prodeunt, in extrema vitae ultione dissipantur. Tunc modicum tanquam nihil est in requie, quia licet caro mortua et insensibilis a doloribus ad tempus requiescere videatur in terra, anima tamen vivens 109.1049D| ante judicii diem sentit dolorem, et in die resurrectionis ipsum corpus per quod peccavit immortale recipiens, in poenas vivet sempiternas. Horrendo igitur modo erit tunc reprobis dolor cum formidine, flamma cum obscuritate, si sic videlicet a damnatis sentiri pondus summae aequitatis debet. Ut quia a voluntate conditoris nequaquam sunt veriti discrepare dum viverent, in eorum quandoque interitu ipsa a suis qualitatibus etiam tormenta discordent, quatenus quo se impugnent cruciatus augeant, et cum varie prodeant, multipliciter sentiantur: quia inferni supplicia in se demersos et ultra vires cruciant et in eis vitae subsidium exstinguentes servant, ut sic vitam terminus puniat, quatenus semper sine termino 109.1050A| cruciatus vivat, quia et ad finem per tormenta properat, et sine fine deficiens durat. Inferni suppliciis peccatoribus deditis, fit miseris mors sine morte, finis sine fine, defunctus sine defunctu, quia et mors vivit, et finis semper incipit, et deficere defectus nescit, et mors perimit, et non exstinguit; dolor cruciat, sed nullatenus pavorem fugat; flamma comburit, sed nequaquam tenebras decutit; quantum per notitiam praesentis vitae colligitur, supplicia ordinem non habent, quia non suam per omnia qualitatem tenent. Quamvis illic ignis et ad consolationem non lucet, tamen ut magis torqueat, ad aliquid lucet, sequaces quoque suos secum in tormentis reprobi flamma illustrante visuri sunt, quorum amore deliquerunt; quatenus qui eorum vitam carnaliter 109.1050B| contra praecepta conditoris amaverant, ipsorum quoque eos interitus in augmentum suae damnationis affligat. Quod et Evangelio testante colligimus, in quo, Veritate nuntiante, dives ille, quem contigit ad aeterni incendii tormenta descendere, quinque fratrum meminisse describitur, qui Abraham petit, ut ad eorum eruditionem Lazarum mitteret, ne illuc eos quandoque venientes par poena cruciaret (Luc. XVI). Qui igitur ad doloris sui cumulum propinquorum absentium meminit, constat procul dubio quia ad augmentum supplicii paulo post potuit etiam praesentes videre; et haec unde peccantibus talia veniant manifestatur, cum subditur:
« Et ab eo in somnis quasi in die respectus: conturbatus est in visu cordis sui, tanquam qui evaserit 109.1050C| in die belli. In tempore salutis suae exsurrexit, et admirans ad nullum timorem, cum omni carne ab homine usque ad pecus. Et super peccatores septuplum. » Ideo enim mali cruciabuntur in poena gehennae, quia in tempore sibi indulto non praevidebant, ut peccare desinerent, et bonis operibus insisterent; aestimaverunt enim per prosperitatem mundi, quasi per somnum delusi, quod tempus pacis esset, et non dies belli, cum ad hoc tantum spatium temporalis vitae homini concedatur, ut per bonum certamen pervenire festinet ad praemium vitae aeternae. In tempore ergo salutis suae, de quo Paulus ait: « Ecce nunc tempus acceptabile, ecce nunc dies salutis, exsurrexit (II Cor. VI), » hoc est, non ad bene operandum se levavit, sed in superbiam 109.1050D| se erexit, ut cupiditate terrenarum rerum aestuans, sine ullo timore Dei contra omnem conditionem hominum confligeret, scilicet contra nobiles et ignobiles, contra infirmos et potentes, contra divites et pauperes, contra viros et feminas, ut sive per dolum, sive per violentiam quaecunque posset, ab eis auferret sibique vindicaret. Unde super taliter peccantes septupla, hoc est, plena et perfecta veniet vindicta, ut qui tempore vitae corporalis, quod septenario dierum numero discurrit, peccare non cessaverunt, sine ullo fine et absque ulla requie in tormentis crucientur. Unde et subjungitur:
« Ad haec mors, sanguis, contentio et rhomphaea, oppressiones, fames, et contritio, et flagella: super 109.1051A| iniquos creata sunt haec omnia, et propter illos factus est cataclysmus. » Propter peccati enim commissum ad vindictam homini a justo judice poena multiplex deputata est, ut per hanc correptus de perpetratis malis poenitentiam ageret, et de caetero caveret ne in similem ruinam incideret; sed ille non emendare studuit culpam, quin potius augere: quapropter ob multa ejus peccata et scelera nefanda factum est ut justus arbiter diluvium toti infunderet orbi, deleretque hominem quem creavit, de superficie terrae, nisi tantum octo animas, quae ad reparationem generis in arca servabantur. Unde scriptum est: « Videns Dominus quod multa malitia hominum esset in terra, et cuncta cogitatio cordis intenta esset ad malum omni tempore, poenituit eum quod hominem 109.1051B| fecisset in terra, et tactus dolore cordis intrinsecus: Delebo, inquit, hominem quem creavi, a facie terrae, ab homine usque ad animantia, a reptili usque ad volucres coeli: poenitet enim me fecisse eos (Genes. VI). » Sed ad comparationem futurae poenae parvum est omne quod in praesenti homo patitur, quia tormenta praesentia finem habent, futura autem nullo termino finientur.
« Omnia enim quae de terra sunt, in terram convertentur. Et aquae omnes in mare revertentur. » Huic simile est illud quod in Ecclesiaste legitur: « Omnes torrentes vadunt in mare, et mare non adimpletur: ad locum de quo torrentes exeunt, illuc ipsi revertuntur ut iterum fluant (Eccle. I). » Hebraei sub torrentium et maris nomine per metaphoram 109.1051C| homines significari arbitrantur, quod in terram unde sumpti sunt redeant; et torrentes vocentur non flumina, eo quod cito infunditur, nec tamen impletur terra multitudine mortuorum. Porro si ad altiora conscendamus, recte currentes aquae in mare, unde et substiterunt revertentur; et, nisi fallor, absque additamento nusquam torrens in bonam partem legitur: mare autem insatiabile, quomodo et in Proverbiis filiae sanguisugae (Prov. XXX). Unde dicitur, « Mare non adimpletur (Eccle. I). »
« Omne munus et iniquitas delebitur, et fides in saeculum stabit. » Omnis videlicet quaestus pecuniarum, qui per avaritiam colligitur, simul cum possessore suo de praesenti vita interiet, et rapacitas ejus finem habet, sed sceleris illius poena perseverat 109.1051D| perpetua. Fides autem sanctorum, quae per dilectionem operatur, et misericordiae jura custodit, Servatoris sui vitam in remuneratione aeternae beatitudinis stabilit ac luce firmat perpetua.
« Substantiae iniquorum sicut fluvius siccabuntur, et sicut tonitruum magnum in pluvia personabunt. In aperiendo manus suas laetabitur: sic praevaricatores in consummatione tabescent. » Iniquorum ergo thesaurus sicut inopportune et indiscrete colligitur, ita valide et velociter dissipatur, qui ad tonitrui similitudinem in impetu avaritiae tempestatem facit, sed cito in ipso tumultu fatiscit. Unde scriptum est: « Inimici defecerunt frameae in finem, et civitates eorum destruxisti: periit memoria eorum cum 109.1052A| sonitu (Psal. IX). Gaudent quippe ad tempus in prosperitate mundana, cum aperiunt manus suas ut rapiant aliena; sed quia praevaricati sunt Dei praeceptum, quo ait, « Non concupisces rem proximi tui, » in consummatione tabescent, quando vacui bonis operibus pro peccatis suis demergentur in infernum.
« Nepotes impiorum non multiplicabunt ramos, et radices immundae super cacumen petrae sonant. Super omnem aquam viriditas, et ad oram fluminis ante omne fenum evellentur. » Juxta historiam ergo saepe videmus progeniem impiorum cito cessaturam, et non diuturno progredi successu, et ibi maxime, ubi filii imitantur parentum suorum iniquitatem. Spiritaliter vero nepotes impiorum non multiplicant ramos, quando opera peccatorum mercedis 109.1052B| supernae non acquirunt fructum, sed poenarum gehennae merentur interitum. In petroso ergo loco, hoc est, in duritia cordis sui, ubi multam terram bonae devotionis et perseverantiae non habent, quo possint bonorum operum acceptabilem ferre fructum, compuncti temporaliter aliquam similitudinem virtutum incipiendo ostendunt, sed radicem firmam perseverantiae non habent, quia « ad tempus credunt, et in tempore tentationis recedunt (Luc. VIII). » Inchoant enim germinare, quasi juxta aquam plantata sint, sed fluctuante tentationis tempestate, atque exorto persecutionis aestu, subito arescunt, atque ante omne fenum evellentur: « Fiunt enim sicut fenum aedificiorum, quod priusquam evellatur exaruit (Psal. CXXVIII). » Unde de talibus in Jeremia 109.1052C| scriptum est: « Maledictus homo qui confidit in homine, et ponit carnem brachium suum, et a Domino recedit cor ejus. Erit enim quasi myricae in deserto, et non videbit cum venerit bonum, sed habitabit in siccitate in deserto, et in terra salsuginis et inhabitabili (Jer. XVII). » E contrario vero quid de bonis et sanctis viris dixerit audiamus: « Beatus vir qui confidit in Domino, et erit Dominus fiducia ejus. Et erit quasi lignum quod transplantatur super aquas, quod ad humorem mittit radices suas, et non timebit cum venerit aestus: et erit folium ejus viride, et in tempore siccitatis non erit sollicitum, nec aliquando desinet facere fructum (Jer. XVII). » Unde et sequitur:
« Gratia sicut paradisus in benedictionibus, et misericordia 109.1052D| in saecula permanet. » Gratia ergo Dei quae superabundat in fidelibus et electis Dei, sicut paradisus fructificat diversas species virtutum; unde misericordia quam pro recta fide et sancta conversatione merentur, in saecula permanet, quia vitam aeternam in coelesti regno pro bonis meritis accipient. « Beati enim misericordes: quoniam ipsi misericordiam consequentur. »
« Vita sibi sufficientis operarii indulcabitur, et in ea invenies thesaurum (Matth. V). » Recte quoque sufficientis operarii vita dicitur sibi indulcari, quia pro bono et utili labore merces sibi recompensabitur aeterna, et thesaurum coelestis remunerationis inveniet, ubi gaudio et dulcedine fruetur perpetua. 109.1053A| Huic simile est illud, quod in Proverbiis dicitur: « Dulcis est somnus operanti, sive parum sive multum manducet (Eccl. V). » E contrario vero de otiosis scriptum est: « Desideria occidunt pigrum: noluerunt enim quidquam manus ejus operari (Prov. XXI). » Et item: « Omnis piger semper in egestate erit. »
« Fili, aedificatio civitatis confirmabit nomen: et super haec mulier immaculata computabitur. » Constructio quippe bonorum operum confirmat nomen Christianum, quia ille vere Christianum se esse probat, qui Christi mandata recte credendo et bene operando servat; et super haec mulier immaculata, hoc est, anima munda, sancta et coinquinata computatur. Praecipuum ergo et supremum in meritis erectorum virginitas habet praemium, quae et angelis 109.1053B| sociatur in coelis, et agnum sequitur quocunque jerit.
« Vinum et musica laetificant cor, et super utraque dilectio sapientiae. Tibia et psalterium suavem faciunt melodiam, et super utraque lingua suavis. » Vinum et ars musica cum instrumentis suis per vocis sonoritatem naturaliter demulcent et movent humanum animum; sed dilectio sapientiae, et lingua suaviter docens multo plus confortat cordis intellectum. Aliter: Evangelica doctrina et sensus spiritalis multo melior est austeritate legali et historica traditione Veteris Testamenti, quam Judaei carnaliter sentientes secuti sunt. Unde dicit sponsa in Cantico canticorum de sponso: « Osculetur me osculis oris sui, quia meliora sunt ubera tua vino: fragrantia unguentis optimis (Cant. I). » Vinum 109.1053C| quippe fervorem scientiae legalis, ubera vero dicit rudimenta evangelicae fidei. De quibus ait Paulus: « Lac vobis potum dedi non escam (I Cor. III). » Et iterum: « Non enim judicavi me scire aliquid inter vos nisi Jesum Christum, et hunc crucifixum (I Cor. II). » Ubera ergo sponsi meliora sunt vino, quia rudimenta Novi Testamenti quoscunque ex aqua et spiritu regenerant, mox vitae coelestis introitu aptos reddunt, quod longa legis observatio nequaquam facere valebat, nec in his quidem qui gustu supernae suavitatis accensi veraciter dicere Deo poterant: « Et poculum tuum inebrians quam praectarum est! » Probante Apostolo, qui dicit: « Nihil enim ad perfectum adduxit lex (Psal. XXII). » Si autem ubera Christi, id est primordia Dominicae fidei, meliora 109.1053D| sunt vino legis, quanto magis vinum Christi, id est perfectio doctrinae evangelicae, cunctis legalibus caeremoniis praestat! (Hebr. VII.) Si sacramenta incarnationis ejus ad vitam mittunt, quantum divinitatis ejus agnitio, quantum visio glorificat! Unguenta optima sunt dona Spiritus sancti, quibus ubera Christi fragrant, quia doctores sancti, ministri videlicet lactis evangelici, per unctionem Spiritus in virtutum amore proficiunt; et quidem bona erant unguenta, quibus prophetae et sacerdotes visibiliter ungebantur in lege, sed optima sunt illa unguenta, quibus apostoli sunt apostolorumque successores invisibiliter uncti. De quibus ait Paulus: « Et qui unxit nos Deus, et qui signavit nos, et dedit pignus 109.1054A| spiritus in cordibus nostris (II Cor. I). » Et apostolus Joannes: « Et vos unctionem, quam accepistis ab eo, in vobis maneat, et non necesse habetis ut aliquis doceat vos. » Sed sicut unctio ejus docet vos de omnibus, item unguentis fragrant optimis, cum opinionem bonae suae operationis vel praedicationis longe lateque profundunt. Sicut ipsi aiunt: « Deo autem gratias, qui semper triumphat nos in Christo Jesu, et odorem notitiae suae manifestat per nos in omni loco (II Cor. II). » Ad hoc autem respiciunt illa quae in eodem capitulo subsequuntur.
« Gratiam et speciem desiderabit oculus tuus, et super hoc virides sationes. Amicus et sodalis in tempore convenientes, et super utrosque mulier cum viro. Fratres in adjutorium in tempore tribulationis: 109.1054B| et super eos misericordia liberabit. Aurum et argentum constituet pedem, et super utrumque consilium beneplacitum. Facultates et victus exaltant cor, et super haec timor Domini. Non est in timore Domini minoratio, et non est in eo inquirere adjutorium. Timor Domini sicut paradisus benedictionis, et super omnem gloriam operuerunt illum. » Gratiam et speciem superant virides sationes, cum ornatum templi et culturae diversitatem caeremoniarumque et festivitatum observantiam, quam prior populus sub lege habuit, Evangelii praedicatio in toto orbe terrarum seminata fide gentium, et bonorum operum viriditate excellit, super amicum et sodalem in tempore convenientes. Mulier cum viro bene concordans exsuperat, quando societas 109.1054C| Christi et Ecclesiae omnem sodalitatem priorum patrum multipliciter praecedit. Fratris adjutorium in tempore tribulationis vincit misericordia liberationis, cum major sit misericordia redemptionis nostrae per gratiam Domini nostri Jesu Christi collata, qua humano generi per passionem suam consuluit, quam tota solatia parentum, qui humanum casum videntes condolere potuerunt, sed adjuvare non praevaluerunt. Aurum et argentum et divitiae datae a Domino tempore legis roboraverunt corda antiquorum, qui pro bonis terrenis Domino militaverunt, quibus in ipsa lege dictum est: « Si volueritis, et obaudieritis, bona terrae comedetis. » Sed super omnes facultates atque delicias praecellit timor Domini, et voluntaria paupertas Ecclesiae Christi, quae renuntians mundo 109.1054D| et voluptatibus ejus pro coelesti regno quotidie certat, et servit Deo. « Beati enim pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum coelorum. » Non est ergo in timore Domini minoratio virtutum, nec est in eo inquirere adjutorium terrenum, quia timor Domini sicut paradisus benedictionis est timentibus Deum, et super omnem pompam terrenam operit illos gloria coelestis. Unde per Prophetam dicitur: « Timete Dominum, omnes sancti ejus, quoniam nihil deest timentibus eum. Divites eguerunt et esurierunt; inquirentes autem Dominum non deficient omni bono (Psal. XXXIII). » Et in Evangelio ipsa Veritas discipulis ait: « Nolite solliciti esse quid manducetis, aut quid bibatis, aut quo cooperiamini: scit 109.1055A| enim Pater vester coelestis, quia his omnibus indigetis. Quaerite autem primum regnum Dei et justitiam ejus, et haec omnia adjicientur vobis (Matth. VI). »
CAPUT II. De indigentiae miseria et de memoria mortis.
« Fili, in tempore vitae tuae ne indigeas: melius est enim mori quam indigere. » Admonet nos sapientia, ne per otiositatem perdamus tempus nobis indultum, sed magis laboremus recte credendo; intente legem Dei meditando atque bene operando, ut hic habeamus opes virtutum, et in futuro vitam aeternam. Melius est enim a praesenti vita cito decedere, quam hic diu inutiliter vivere, quia otiositas diuturni temporis majorem in tormentis habebit vindictam. Huic sententiae simile est illud quod in Evangelio 109.1055B| scriptum est: « Qui scandalizaverit unum de his pusillis qui in me credunt, expedit ei ut suspendatur mola asinaria in collo ejus, et demergatur in profundum maris (Matth. XVIII). » Expedit autem ei dicit, quia multo utilius est innoxium poena quamvis atrocissima, temporali tamen, vitam finire corpoream, quam laedendo fratrem mortem animae mereri perpetuam.
« Vir respiciens in mensam alienam, non est vita ejus in cogitatione victus: alit enim animam suam cibis alienis. » Stultum est ergo ut quilibet semetipsum in bona operatione exercere negligat, et de alieno labore sibi mercedem quaerat, cum justus judex unicuique reddat secundum opera sua. Unde in Evangelio stultae virgines, quae vasa sua vacua gestabant, et a prudentibus oleum mendicabant, 109.1055C| dicentes: « Date nobis de oleo vestro, quia lampades nostrae exstinguuntur: » tale ab eis accipiebant responsum: « Ne forte non sufficiat nobis et vobis, ite potius ad vendentes, et emite vobis. Dum autem irent emere, venit sponsus, et quae paratae erant intraverunt cum eo ad nuptias, et clausa est janua (Matth. XXV). » Nec jam ultra intrandi facultas illis dabatur, quae paratae ad nuptias cum caeteris non inveniebantur
« Vir autem disciplinatus et eruditus custodiet se. » Custodiet itaque se ne otiosus sit tempore opportuno, in quo licet operari, ne dum tempus praeterit, inopia consumatur, sed magis pro bonis actibus multiplici mercede ditetur; sicut servus ille evangelicus, qui a Domino suo quinque talenta accepit, 109.1055D| dum negotiando ejus pecuniam multiplicavit, mercedem ab eo copiosam suscepit: qui autem otiose talentum sibi commissum servavit, in tempore retributionis pro otiositate sua a Domino poenas solvit (Matth. XXV). Unde et sequitur:
« In ore impudentis condulcabitur inopia, et in ventre ejus ignis ardebit. » Cui enim modo placet magis desidiae otio torpere quam verbo doctrinae proximis prodesse, in futura poena ardens etiam poenitentiae doloribus in animo aestuante sine remedio cruciabitur.
(CAP. XLI.) « O mors, quam amara est memoria tua homini pacem habenti in substantiis suis, viro quieto, et cujus viae directae sunt in hominibus, et 109.1056A| adhuc valenti accipere cibum! » Qui prosperitate hujus mundi et divitiarum quaestu innititur, mors carnis (quae corporalis vitae terminus est) amara illi esse videtur, quia vitae futurae gaudia amare nescit; sed quoniam mundus transit et concupiscentia ejus, omnes qui diligunt illum, in defectu ejus plangent. Unde in Apocalypsi post subversionem spiritalis Babyloniae scriptum est, quod plangerent super illam omnes reges terrae, qui cum illa fornicati sunt, et in deliciis vixerunt, dicentes: « Vae, vae, civitas magna, in qua divites facti sunt omnes qui habent naves in mari de pretiis ejus: quoniam una hora desolata est (Apoc. XVIII). » Caeterum quid de pauperibus Christi et haeredibus saeculi venturi sequatur, audiamus.
109.1056B| « O mors, quam bonum est judicium tuum homini indigenti; et qui minoratur viribus, defecto aetate; et cui de omnibus cura est; et incredibili qui perdit patientiam! » Bonum est ergo cultoribus Christi meditari judicium mortis praesentis, quoniam per ipsum transeunt ad vitam aeternam, qui pauperes sunt et indigentes in rebus terrenis, cum omnia sua dereliquerunt propter Christum, minorantur viribus: quoniam humiliter sentientes, non de viribus propriis, sed de potentia confidunt Salvatoris, qui deficiunt aetate, quia in recta perseverant conversatione. De quorum uno in Genesi scriptum est: « Fuerunt autem dies vitae Abrahae, centum septuaginta quinque anni: et deficiens mortuus est in senectute bona, provectaeque aetatis, et plenus dierum 109.1056C| (Gen. XXV). » Quibus, inquit, de omnibus cura est: illa videlicet cura, ut omnia mandata Dei conservent, sive ut proximis suis quantum possint prodesse festinent. De quo Paulus ait: « Instantia mea quotidiana sollicitudo omnium ecclesiarum. » Ipsi incredibiles sunt, quia non consentiunt errori et perfidiae haereticorum, perdunt sapientiam mundi, quae stultitia est apud Dominum, ut vere sint sapientes, illam haurientes sapientiam, « quae desursum est, descendens a Patre luminum. » De quo Apostolus hortatur, dicens: « Si quis videtur inter vos sapiens esse, stultus fiat ut sit sapiens (I Cor. I). » Et quoniam mors carnis fidelibus Christi non est formidanda, sed magis per ipsam ad quietem vitae transeundum, mox subdit, dicens:
109.1056D| « Noli metuere judicium mortis. Memento quae ante te fuerunt, et quae superventura sint tibi: hoc judicium a Domino omni carni. Et quae supervenient tibi in beneplacito Altissimi? Sive decem, sive centum, sive mille sint anni. Non enim in inferno accusatio vitae. » Non est enim judicium mortis temporalis formidandum, sed ille potius timendus est, qui habet potestatem vitae et mortis, clavem abyssi et dominationem inferni. De quo scriptum est: « Dominus mortificat et vivificat, deducit ad inferos et reducit (I Reg. II). » Hinc et ipsa Veritas discipulis suis ait: « Nolite timere eos qui occidunt corpus, animam autem non possunt occidere; sed potius eum timete qui potest animam et corpus perdere 109.1057A| in gehennam (Matth. X). » Mortem autem praesentis vitae, quam propter peccatum primi hominis conditio carnalis promeruit, quando ei sententia divina dictum est, « Terra es, et in terram ibis (Gen. III), » omni homini communis est, nec eam quisquam evadere potest, etiam si centum aut mille annos, aut ultra vixerit. Unde in Ecclesiaste scriptum est: « Nemo est qui semper vivat, et qui hujus rei habeat fiduciam (Eccl. IX). » Hinc et per Psalmistam dicitur: « Quis est homo qui vivit, et non videbit mortem, aut qui servet animam suam de manu inferi? (Psal. VI.) » Sed hujus mortis quandoque erit finis, cum resurgent mortui incorrupti, et evigilabunt qui in terrae pulvere dormiunt, alii in vitam aeternam, alii in opprobrium, ut videant semper; 109.1057B| quia juxta Veritatis sententiam, » venit hora in qua omnes qui in monumentis sunt, audient vocem ejus; et procedent qui bona fecerunt in resurrectionem vitae, qui vero male egerunt in resurrectionem judicii (Joan. V). » Quod autem dicit, « Non est in inferno accusatio vitae, » ostendit quod in loco poenarum non sit confessio gloriae, sed fletus dolentium animarum. Unde Propheta ad ipsum Dominum ait: « Quoniam non est in morte qui memor sit tui, in inferno autem quis confitebitur tibi? (Psal. XXXIII.) » Inferorum ergo carcer malis deputatus est, ut ibi semper gemant; non bonis, ut ibi laudes canant, sicut in sequentibus demonstratur.
« Filii abominationum fiunt filii peccatorum: et qui conversantur secus domus impiorum. » Abominabiles 109.1057C| ergo sunt Domino filii peccatorum, non quia de peccatoribus parentibus sunt nati, cum multi justi habuerint patres iniquos, ut Ezechias Achar, et Josias Joathan, sed quia malorum patrum imitati sunt actus nefandos. Unde subdidit: « Qui conversantur secus domus impiorum, » hoc est, scelera secuti sunt parentum reprobrorum, qui facinorosa conversatione vixerunt, ideo etiam haereditate coelestis patriae carebunt, et in confusione manebunt perpetua, sicut sequens sententia demonstrat.
« Filiorum peccatorum peribit haereditas, et cum semine illorum assiduitas opprobrii. » Hinc quoque et in psalmo quinquagesimo primo, qui contra caput omnium iniquorum videlicet Antichristum a Propheta prolatus est, enumeratis sceleribus suis, mox subjungitur: 109.1057D| « Propterea destruet te Deus in finem, evellet te, et emigrabit te de tabernaculo suo, et radicem tuam de terra viventium, etc. (Psal. LI). »
« De patre impio queruntur filii, quoniam propter illum sunt in opprobrio. » Qui filios suos bene nutrit, et disciplinabiliter vivere docet, mercedem nutrimenti sui non perdet; qui autem eos prava doctrina, seu perverso exemplo seducit, perditionis eorum damnum sustinebit. Possumus et spiritaliter filios peccatorum opera eorum intelligere, quae ex prava voluntate nequiter ediderunt; pro quibus auctor eorum discussione justi judicis examinatus, morti tradetur perpetuae. Unde scriptum est: « Dominus interrogat justum et impium; qui autem diligit 109.1058A| iniquitatem, odit animam suam. Pluit super peccatores laqueos; ignis, sulphur et spiritus procellarum pars calicis eorum (Psal. X). »
« Vae vobis, viri impii, qui dereliquistis legem Domini Altissimi; et si nati fueritis, in maledictione nascemini; et si mortui fueritis, in maledictione erit pars vestra. » Quoniam omnis homo ex viri semine et mulieris natus, cum peccatis nascitur; et nisi per gratiam Christi renascatur, et liberetur a maledictione illa, non salvabitur. Unde et Psalmista ait: « Ecce enim in iniquitatibus conceptus sum, et in peccatis concepit me mater mea (Psal. L). » Et item: « Asperges me, inquit, hyssopo, et mundabor; lavabis me et super nivem dealbabor (Ibid.). » Impii vero qui a maledictione antiqua, in qua nati sunt, 109.1058B| per gratiam Christi non merentur liberari, additis propriis sceleribus, post finem istius vitae in maledictionem vadunt perpetuam. Quibus in futuro judicio dicetur: « Ite, maledicti, in ignem aeternum, qui praeparatus est diabolo et angelis ejus. »
« Omnia quae de terra sunt, in terram convertentur. Sic impii a maledicto in perditionem. » Prioribus haec sententia concordat, ubi de morte temporali disputat, quoniam sicut homo secundum carnem de terra creatus, propter peccatum primi hominis iterum in terrae pulverem redigendus est, licet per gratiam Christi rursus in incorruptionem in die judicii restituendus sit, sic impii propter peccata sua maledicti cum corpore et anima in aeternam tunc vadunt perditionem, « Ubi vermis eorum non moritur, 109.1058C| et ignis non exstinguetur, » quia Christi non meruerunt cum electis invenire redemptionem.
« Luctus hominum in corpore ipsorum, nomen autem impiorum delebitur. » Hic homines ponit pro sapientibus, qui bene ratione animae utuntur, et divinis obediendo subduntur mandatis, hi in praesenti vita tantum luctum habent, postea autem in gaudio laetabuntur perpetuo. Unde scriptum est: « Beati qui lugent nunc, quoniam ipsi consolabuntur (Matth. V). » Caeterum autem nomen impiorum delebitur, quia in infernum demersi, aeternae oblivioni tradentur; his enim dicturus est judex: « Discedite a me, omnes qui operamini iniquitatem. Amen dico vobis, quia nunquam novi vos (Psal. VI). »
« Curam habe de bono nomine; hoc enim magis 109.1058D| permanebit tibi, quam mille thesauri magni et pretiosi. » Bonum nomen ille habebit, qui sancte et religiose vivit; cujus nominis adeptio, hoc est, rectae fidei et sacrarum virtutum acquisitio, melius est cunctis opibus terrenis, et universis thesauris saeculi praesentis. Huic simile est illud quod in Proverbiis legitur: « Melius est nomen bonum quam divitiae multae: super aurum et argentum gratia bona est (Prov. XV). » Nomen bonum dicit, non quod datur verbis vulgi imperiti, sed quod fidelium, quamvis paucorum testimonio laudetur; neque enim bonum nomen refugit, sed a bonis solum quaerebat laudari qui ait: « Si adhuc hominibus placerem, Christi servus non essem (Gal. I). » Nomen ergo bonum est 109.1059A| nomen religionis, quod divitiis mundialibus jure praefertur. Nam et si mundum quis lucraretur universum, merito hunc contemneret, tantum ut nomen ejus scriberetur in coelo, ejusque memoria et inter homines sanctos figeretur aeterna. Super argentum et aurum gratia bona: illam significat gratiam, cum quis pro bono opere laudatur a bonis; imo pro collatis ei donis meritorum glorificatur Pater qui in coelis est.
« Bonae vitae numerus dierum, bonum autem nomen permanebit in aevum. » Bonae quippe vitae numerus dierum erit, quia plenitudo aeternae felicitatis illam coronabit, sicut Propheta de homine sperante in Deum ex persona Domini in psalmo testatur, dicens: « Eripiam eum et glorificabo eum: longitudine 109.1059B| dierum adimplebo eum et ostendam illi salutare meum (Psal. XC). » Bonum autem nomen permanebit in aevum, quia merces boni meriti in contemplatione Dei sanctis permanebit in aeternum; et quomodo hoc evenire possit, subjungendo manifestat.
« Disciplinam in pace conservate, filii. » Disciplinam ergo in pace conservat, qui secundum duo praecepta charitatis in sanctitate et justitia vivere certat. De quo Paulus ad Hebraeos scribens ait: « Pacem sequimini cum omnibus et sanctimoniam, sine qua nemo videbit Deum (Hebr. XII). » Et quia non sufficit cuilibet per se bene vivere, si proximis suis in sana doctrina quantum potest non studuerit prodesse, protinus subjungitur.
« Sapientia enim abscondita, et thesaurus occultus, 109.1059C| quae utilitas in utrisque? » Admonendi namque sunt, qui cum praedicare utiliter possint, pro desidia tamen sive immoderata humilitate refugiunt, ut ex minore consideratione colligant quantum in majoribus rebus delinquant. Si enim indigentibus proximis ipsi quas haberent pecunias absconderent, adjutores procul dubio calamitatis exstitissent: quo igitur reatu constringantur aspiciant, qui dum peccantibus fratribus verbum praedicationis subtrahunt, morientibus mentibus vitae remedia abscondunt. Si populos fames attereret, et occulta ipsi frumenta servarent, auctores procul dubio mortis existerent. Qua itaque plectendi sint poena considerent, qui cum fame verbi animae pereant, ipsi panem perceptae gratiae non ministrant. Unde et bene per Salomonem dicitur: 109.1059D| « Qui abscondit frumenta, maledicetur in populis (Prov. XI). » Frumenta quippe abscondere est praedicationis sanctae apud se verba retinere. In populis autem talis quisque maledicetur, quia in solius culpa silentii pro multorum quos corrigere potuit poena damnatur.
« Melior est enim homo qui abscondit stultitiam suam, quam homo qui abscondit sapientiam suam. » Stultitiam suam abscondit, qui vaniloquium devitare, et in perversa doctrina os aperire contemnit, quia juxta Salomonem: « Homo qui blandis fictisque sermonibus loquitur amico suo, rete expandit gressibus ejus (Prov. XXIX). » Hujusmodi ergo melius est ut sileat, quam alium volubili lingua decipiat; at contra 109.1060A| qui abscondit sapientiam suam, plurimum nocet, quia cum talentum ingenii sibi a Deo commissi proximis suis ad multiplicandum bona operatione expendere negligit, semetipsum in laqueum perditionis tradit. Hic itaque, cum apud se sermonem praedicationis occultat, divinas contra se sententias terribiliter audiat, quatenus ab ejus corde tumorem timor expellat. Audiant ergo eruditi et sapientes, quod talentum qui erogare noluit, cum sententia damnationis amisit. Audiant quod Paulus eo se a proximorum sanguine mundum credidit, quo feriendis eorum vitiis non pepercit, dicens: « Contestor vos hodierna die, quia mundus sum a sanguine omnium; non enim subterfugi quo minus annuntiarem omne consilium Dei vobis (Act. XXVI). » Audiant quod voce angelica 109.1060B| Joannes admonetur cum dicitur: « Qui audit, dicat: Veni (Apoc. XXII). » Ut nimirum cui se vox interna insinuat, illuc etiam clamando alios, quo ipse rapitur, trahat, ne clausas fores etiam vocatus inveniat, si vocanti vacuus appropinquat. Audiant quod Isaias, quia a verbi ministerio tacuit, illustratus superno lumine, magna voce poenitentiae se ipse reprehendit, dicens: « Vae mihi, quia tacui (Isa. XLII). » Audiant quod per Salomonem in illum praedicationis scientia multiplicari promittitur, qui in hoc quod jam obtinuit, torporis vitio non tenetur. Ait namque: « Anima quae benedicit, impinguabitur; et qui inebriat, ipse quoque inebriabitur (Prov. XI). » Qui enim exterius praedicando benedicit, interioris acumenti pinguedinem recipit, et dum vino eloquii auditorum mentem 109.1060C| inebriare non desinit, potu multiplicati muneris inebriatus excrescit.
« Verumtamen revertemini in his quae procedunt de ore meo: non est enim bonum omnem irreverentiam observare. » Quia prius praedixerat bonam vitam et bonum nomen utile esse habentibus ea, et postea reprehendit eos qui habentes scientiam legis Dei, nolunt impendere proximis suis praedicationis solertiam, nunc hortatur ut ejus verbis commoniti revertantur ad studium docendi, quia non est bonum irreverentem esse, et inobedientem existere praeceptoribus suis. Hinc quoque in superioribus conditor hujus operis in ratione sua Dominum deprecatur, ne irreverenti et infrunitae animae tradatur; sed quoniam 109.1060D| non omnia quae proferuntur omnium animis in fide consistentium bene complacent, hoc quoque non praetermittit, dicens.
« Et non omnia omnibus bene placent in fide. » Non enim una eademque cunctis exhortatio congruit, quia nec cunctos par morum qualitas astringit; saepe namque aliis officiunt, quae aliis prosunt, quia et plerumque herbae, quae haec animalia nutriunt, alia occidunt; et lenis sibulus equos mitigat, catulos instigat; et medicamentum quod hunc morbum imminuit, alteri vires jungit; et panis qui vitam fortium roborat, parvulorum necat. Pro qualitate igitur audientium formari debet sermo doctorum, ut ad sua singulis congruat, et tamen a communis aedificationis arte nunquam recedat. Igitur quia omnem irreverentiam 109.1061A| non bonam esse prius docuit, nunc qualiter ab omnibus vitiis per verecundiam declinandum sit ostendit.
CAPUT III. Ab omnibus vitiis declinandum, sed petendum auxilium a Deo, a quo gressus hominum dirigentur, ut eis non dominetur iniquitas.
« Erubescite a patre et a matre de fornicatione; et a praesidente et a potente de mendacio; a principe et a judice de delicto; a synagoga et plebe de iniquitate; a socio et amico de injustitia; et de loco in quo habitas, de furto, de veritate Dei et testamento, de discubitu in panibus, et ab obfuscatione dati et accepti, a salutantibus de silentio, a respectu 109.1061B| mulieris fornicariae, et ab aversione vultus cognati. » Haec juxta tropologiam nos instruunt, ut a vitiis caveamus et virtutibus operam demus, quia valde confusione dignus est, qui spretis melioribus, pejora eligit, pro quibus eum confusio sequetur sempiterna. Altiore autem sensu coram matre Ecclesia et patre Deo erubescit de fornicatione, qui idololatriam gentilium seu stultitiam sectatur haereticorum; anima enim quae relicto Dei consortio sequitur perversorum errorem, spiritaliter fornicatur, unde et damnabitur. Erubescit autem a praesidente et a potente de mendacio, qui coram oculis divinae majestatis praevaricator esse convincitur sponsionis suae, quam promisit in baptismi perceptione. Item coram principe et judice Christo confundetur in futuro 109.1061C| judicio, qui se non curavit observare sive mundare a delicto; a synagoga quoque et plebe corripitur pro iniquitate, quando coram angelis Dei et plebe sanctorum arguitur de variorum scelerum perpetratione; similiter et a socio atque amico reprehenditur de injustitia, quando in judicio futuro missi angeli colligent de Ecclesia Dei omnia scandala, et bonos pisces collocabunt in vasa sua, malos autem projicient foras (Matth. XIII). Tunc autem et ille manifestabitur, qui contra veritatem et testamentum Domini in tabernaculo praesentis Ecclesiae fraudulenter vixit, et dolo furtum perpetravit, nec attendit quod apostolica auctoritas praecepit, dicens: « Qui furabatur, jam non furetur, magis autem laboret, operando manibus suis quod bonum est, ut 109.1061D| habeat unde tribuat necessitatem patienti (Eph. IV). » Nec non et ille tunc confusione dignus apparebit, qui comessationi et ebrietati semetipsum tradens turpiter incubuit; similiter et ille qui per avaritiam ab aliis rapuit quae non debuit, sive per parcitatem ea proximis non tribuit, quae cum caeteris omnibus communiter habenda a Deo accepit; nec ille etiam tunc immunis est, qui talentum verbi nequiter abscondit, et proximis illud expendere neglexit, vertitque vultum a cognatis, et hominibus catholicis, et immiscuit se pollutis fornicatoribus et nequissimis haereticis.
« Ne avertas faciem a proximo tuo, et ab auferendo patrem et non restituendo. » Ille a proximo faciem avertit, qui necessitatibus ejus misericorditer 109.1062A| consulere despicit. Unde per Salomonem dicitur: « Qui obdurat aurem suam ad clamorem pauperis, clamabit et ipse, et non exaudietur (Prov. XXI). » Hinc Tobias senior filium suum de misericordiae operibus instruxit, dicens: « Ex substantia tua fac eleemosynam, et noli avertere faciem tuam ab ullo paupere; ita enim fiet ut nec avertatur a te facies Domini (Tob. IV). » Nam qui aufert ab aliquo partem aliquam pecuniae, et non restituit ei, similiter peccat, quoniam omnem avaritiam et dolum abominatur Deus. Unde in lege Dominus praecepit, dicens: « Nolite facere iniquum aliquod in judicio, in regula, in pondere et in mensura (Levit. XIX). » Et item: « Non facietis, inquit, furtum, non mentiemini, nec decipiet unusquisque proximum suum (Ibid.). » In Ezechiel 109.1062B| quoque propheta inter caeteras laudes justi viri Dominus praedicat, quod hominem non contristaverit, pignus debitori reddiderit, per vim nihil rapuerit, panem suum esurienti dederit, et nudum operuerit vestimento, ad usuram non commodaverit, et amplius non acceperit (Ezech. XXII). « Beatius est enim magis dare quam accipere (Act. XX). »
« Ne respicias mulierem alieni viri, et ne scruteris ancillam ejus, neque steteris ad lectum ejus. » Mulier quoque alieni viri, est doctrina prava haeretici, qui alienus fide et religione est a consortio Dei et societate fidelium. Hanc ergo prohibet sapientia respicere, hoc est ejus eloquentiam amare; ancilla vero ejus cupiditas est carnalis, quae subjici debuit spiritus imperio, juxta illud quod Dominus ad Cain 109.1062C| ait: « Sub te erit appetitus ejus, et tu dominaberis illius (Gen. IV); » sed ipsa versa vice dominatur in reproborum conversatione. Idcirco prohibemur hanc ancillam scrutari, hoc est suggestionibus illius subjici, et stare ad lectum ejus, in delectationibus videlicet illius accumbere. Unde Sapientia in Proverbiis hanc mulierem in cubili suo luxuriantem, et ad sui commistionem alios illicientem reprehendit, ipsiusque viis inniti nos prohibet, dicens: « Nunc ergo, fili, audi me, et attende verba oris mei, ne abstrahatur mens tua in viis illius, neque decipiaris semitis ejus. Multos enim vulneratos dejecit, et fortissimi quique interfecti sunt ab ea; viae inferi domus ejus, penetrantes interiora mortis (Prov. VI). »
« Ab amicis de sermonibus improperii. » Subauditur 109.1062D| abstineas, quia non decet aliquid doli contra amicum machinari; cum Scriptura dicat: « Ne moliaris amico tuo malum, cum ille in te habeat fiduciam (Prov. III). »
« Et cum dederis, ne improperes. » Obfocat enim datum, qui malo improperii lacerat proximum; magis ergo oportet illum largitorem imitari, de quo Jacobus apostolus scripsit, dicens: « Si quis autem vestrum indiget sapientia, postulet a Deo, qui dat omnibus affluenter, et non improperat, et dabitur ei (Jac. I): » consulte ait, « qui dat omnibus affluenter, » ne quis videlicet suae conscius fragilitatis accipere se petentem posse diffideret, sed potius quisque recoleret, quia desiderium pauperum exaudivit Dominus. 109.1063A| Et sicut idem alibi dicit: « Benedixit omnes timentes se Dominus, pusillos cum majoribus (Psal. CXIII): » et non improperat, quia neminem despicit, neminem irritat: sed omnes misericorditer fovens, ad sui amorem provocat: « Qui solem suum oriri facit super bonos et malos, et pluit super justos et injustos (Matth. V). »
CAPUT IV. Ab amicis removendi sermones improperii.
(CAP. XLII.) « Non duplices sermonem auditus de reve latione sermonis absconditi, et eris vere sine confusione, et invenies gratiam in conspectu omnium hominum. » Hac quidem sententia prohibet ex occulto cordis vocem boni malive simul proferre sermonis, quia scriptum est: « Verba bilinguis quasi simplicia, 109.1063B| et ipsa perveniunt usque ad interiora ventris (Prov. XVIII). » Unde nos Paulus apostolus admonet, dicens: « Omnis sermo malus ex ore vestro non procedat, sed si quis bonus ad aedificationem, ut det gratiam audientibus (Eph. IV): » Hinc per Jacobum dicitur: « Ex ipso ore procedit benedictio et maledictio: non oportet, fratres mei, haec ita fieri. Nunquid fons de eodem foramine emanat dulcem et amaram aquam? (Jac. III.) » Sicut dulcis et amara aqua non possunt simul una de vena fontis ebullire, sed et si misceantur in vase vel cisterna, dulcis quidem mox amarescit ab amara, amara autem admistione dulcis in dulcedinem nescit immutari, ita benedictio et maledictio in uno ore nullatenus potest convenire, sed quicunque sic Deum benedicere orando, vel verbum ejus 109.1063C| praedicando consuevit, ut etiam maledicere homines non omiserit, constat quod dulcedinem benedictionis ejus amaritudo maledictionis consumit. « Modicum enim fermentum totam massam corrumpit, et non est pulchra laudatio in ore peccatoris (I Cor. V). » Denique si facias fistulam bino ore, unde aqua intret, simplici, unde exeat, et in hoc amaram aquam, in illo dulcem immittas, absque ulla dubietate ubi ad unum exitus foramen pervenitur, permista utraque non dulcis, sed amara apparebit, quia nimirum multo facilius dulce in amarum, ubi miscentur, quam amarum vertitur in dulce: quo exemplo colligitur, quia colloquia mala sicut mores bonos, Apostolo teste, sic etiam sermones bonos corrumpunt (I Cor. XV). Aliter autem: Duplicat sermonem auditus ex 109.1063D| revelatione sermonis absconditi, qui mystica verba divinae legis audet maculare sermone perversi dogmatis; et simplicem fidei catholicae veritatem in varium corrumpendo vertere errorem. Hoc quam noxium sit, Scriptura manifestat, dicens: « Abominatio Domini, cogitationes malae: et purus sermo, pulcherrimus firmabitur ab eo (Prov. XV). » Abominatur itaque Dominus cogitationes haereticorum, simul et verba, imo omnes pietati contrarias detestatur sectas. Purus sermo rectae fidei firmabitur ab eo, quando in judicio non solum factis, sed et verbis omnibus digna praemia reddet. Abominatus est cogitationes malas eorum qui dicebant: « Quis est hic, qui etiam peccata dimittit? (Luc. V.) » Et purum sermonem 109.1064A| ejus qui dixit: « Tu es Christus Filius Dei vivi (Matth. XVI), » pulcherrimum esse affirmavit, cum respondit: « Beatus es Simon Barjona, quia caro et sanguis non revelavit tibi, sed Pater meus qui in coelis est (Ibid.). » Ipse ergo erit sine confusione, et gratiam habebit coram omni homine, qui ante omnia eligit catholicae fidei regulam sermone, et recte docendo, atque bene operando firmiter persistit in veritatis tramite.
« Ne pro his omnibus confundaris. » Hoc testimonium respicit ad ea quae superius descripserat devitanda, et quae deinceps in hoc eodem capitulo similiter enumeravit cavenda. Qui autem se diligenter inde observaverit, sine confusione hic et in futuro permanebit.
109.1064B| « Et ne accipias personam ut delinquas de lege Altissimi, et testamento, et de judicio justificare impium. » Scriptum namque est in lege, Domino jubente ac dicente: « Judices et magistros constitues in omnibus portis tuis, quas Dominus Deus tuus dederit tibi per singulas tribus tuas, ut judicent populum justo judicio, nec in alteram partem declinent. Non accipies personam, nec munera: quia munera excaecant oculos sapientium, et mutant verba justorum; juste quod justum est persequeris (Deut. XVI). » Hinc probatur qualiter Domino displiceat, et quam grave sit delictum personas in judicio accipere, et sive propter timorem, seu propter humanum favorem condemnare justum, et justificare impium. Hinc per Salomonem dicitur: « Cognoscere personam in judicio 109.1064C| non est bonum. Qui dicunt impio, Justus es, maledicent eis populi, et detestabuntur eos tribus. Qui arguunt eum, laudabuntur, et super ipsos veniet benedictio (Prov. XXIV). » Superius docuit regem timere, dicendo: « Time Dominum, fili mi, et regem: » et nunc personam in judicio cognoscere vetat. Unde colligitur quia ita principibus debitum obsequii temporalis subjectos oportet impendere, ut nunquam reverentiae vel timoris eorum respectu, a via veritatis exorbitent.
« De verbo sociorum et viatorum, et de datione haereditatis amicorum. » Subauditur, ne confundaris. Qui enim cavet coram notis et ignotis, propriis et alienis verba falsa et inepta loqui, et ne amico vel ulli homini per fraudem aliquid machinetur mali, 109.1064D| poenam futuri non sustinebit judicii. Hinc Paulus docet ministros Christi nemini dare ullam offensionem, ut non vituperetur ministerium illorum; sed sint sinceri, et sine offensa in diem Christi, repleti fructu justitiae in gloriam et laudem Dei, facientes bonum ad omnes, maxime autem ad domesticos fidei (II Cor. VI).
« De aequalitate staterae et ponderum, et de acquisitione multorum et paucorum. De corruptione emptionis et negotiatorum, et de multa disciplina filiorum. » Ad haec omnia respondetur, Ne confundaris. Attendendum enim est omni Christiano et fideli Dei famulo, ut in omnibus aequitatem veritatis et regulam justitiae sequatur, aequalitatem staterae et ponderum 109.1065A| servet; et quidquid lucretur sive multum sive parum, non sine justitia faciat, non fraudem ullam in emptione et negotiatione committat; et subjectos sibi non nimia, sed discreta disciplina nutriat. Quod autem hypocrisis et dolus multum Domino displiceat, manifestat Scriptura, dicens: « Statera dolosa abominatio apud Dominum, et pondus aequum voluntas ejus. » Statera dolosa non tantum in mensuratione pecuniae, sed et in judiciaria discretione tenetur. Qui enim aliter causam pauperis, aliter potentis, aliter sodalis, aliter audit ignoti, statera utique librat iniqua. Sed et is qui sua bene gesta meliora quam proximorum, suaque errata judicat leviora quam aliorum, trutina ponderat dolosa; nec non et ille qui onera importabilia imponit in humeros hominum, 109.1065B| ipse autem uno digito suo non vult ea tangere; ille etiam qui bona in publico et mala agit in occulto, pro iniquitate librae dolosae abominatur a Domino: at qui sinceriter agit in omnibus, qui causam et causam aequa lance discernit, is nimirum justi judicis voluntati et actioni congruit.
« Servo pessimo latus sanguinare. » Quali disciplina servi tractandi sint supra descripsit, ubi servo malevolo torturam et compedem jussit injicere, benevolum autem quasi fratrem tractare. Sed et nunc quod servo pessimo admonet latera sanguinare, hoc insinuat quod qui verbis corrigi non potest, verberibus coerceatur. Sed altiori sensu, servus iste non secundum conditionem generis, sed secundum affectum mentis accipi potest, quia « non 109.1065C| est personarum acceptor Deus (Act. X). » Et: « Sive servi sive liberi, unum sumus in Christo (I Cor. XII). » Qui autem servit vitiis, et non vult liber esse a peccatis, merito dura disciplina castigatur. De tali servo ita scriptum est: « Servus non potest verbis erudiri (Prov. XXIX). » Et in Evangelio ipsa Veritas ait: « Servus non manet in domo in aeternum, filius autem manet in aeternum (Joan. VIII). »
« Super mulierem nequam bonum est signum. » Haec est mulier illa, quam in hoc libro saepissime memorat, quae est fornicaria et adultera, procax et omni bono contraria; super quam bonum est signum, signum utique catholicae fidei, per quod ejus pravitas conteritur, et impietas superatur.
« Ubi manus multae sunt, claude: et quodcunque 109.1065D| trades, numera, et appende. Datum vero et acceptum omne describe. » Non hoc docet ut parci simus proximis nostris indigentibus in tribuendo necessaria, sed magis mystice nos instruit, ut ubi diversae existant voluntates spiritalia lucra quaerentium, ibi cauta sit et provida ratio dispensantium. Alii enim tentandi, alii discendi voto; ab ore doctoris exquirunt verbum, sed non omnia omnibus committenda sunt. Dicit enim in Evangelio ipsa Veritas: « Nolite sanctum dare canibus, neque mittatis margaritas vestras ante porcos (Matth. VII). » Diligenter enim attendere debet sacrae pecuniae distributor, quid det, et cui det; et quomodo tribuatur, et quomodo accipiatur. « Tempus enim est unicuique rei 109.1066A| sub coelo: tempus tacendi, tempus loquendi (Eccle. III). »
CAPUT V. De disciplina insensati et fatui.
« De disciplina insensati et fatui, et de senioribus qui judicantur ab adolescentibus. Et eris eruditus in omnibus, et probabilis in conspectu omnium vivorum. » Haec ad superiora respiciunt, ubi jussit ut quodcunque traderes, numerares diligenter et appenderes, datum vero et acceptum omne describeres. Quicunque ergo congrua disciplina arguit delenquentes, et uniuscujusque personae qualitatem considerans, convenientem modum correptionis illi apponit, eruditionis suae certum indicium tribuit, et probabilem in doctorem conspectu omnium virorum, hoc est, 109.1066B| sanctorum et virtuosorum hominum se esse ostendit. Nec etiam aetas juvenilis in doctore despicienda est, si ipse prudentiam mentis et vitam probabilem habere inveniatur, quia legimus quod Samuel et Daniel pueri presbyteros judicaverint (I Reg. VII; Dan. XIII). Hinc et Paulus ad Timotheum scribens, ait: « Praecipe haec et doce. Nemo adolescentiam tuam contemnat; sed exemplum esto fidelium in verbo, in conversatione, in charitate, in fide, in castitate. Ad aetatem, inquit, tuam noli respicere. Diligentiam vero adhibe eorum ut dicas et agas illa quae dici oportet (I Tim. IV.) » Quo secundum id quod condecens est conversentur, ut charitatem eam, quae erga omnes est, teneant; ut firmi sint in fide, ut pudicitiae diligentiam adhibeant, ita ut ipse formam te praebeas fidelibus 109.1066C| pro quibus vitam regis tuam, instruens eos quemadmodum conveniat eis conversari, ita ut ex ipsis actibus tuis testimonium vitae tuae iisdem praebeas.
« Filia patris abscondita est, vigilia et sollicitudo ejus auferet somnum, ne forte in adolescentia sua adultera efficiatur, et commorata cum viro odibilis fiat. Nequando polluatur in virginitate sua, et in paternis suis gravida inveniatur: ne forte cum viro commorata transgrediatur, aut certe sterilis efficiatur. » Docet historialiter parentes ut sobolis suae curam competentem gerant, cum disciplina eam nutriant, ne forte in tenera aetate lasciviat et luxurietur, polluatque se libidine atque illecebris voluptatum, unde postmodum aliis odibilis fiat. De quo et 109.1066D| superius diligenter disputavit, et praecepit nutritori, dicens: « Ne des potestatem filio in juventute, et ne despicias cogitatus illius. Curva cervicem ejus in juventute, et tunde latera illius, dum infans est: ne in turpitudine illius confundaris, et dolorem animae habeas maximum (Eccli. XXX). » Spiritaliter autem filia patris est anima fidelis viri, vel Ecclesia credentis populi, doctori strenuo commendata; qui sollicitudinem illius gerens, pervigil est, et sagax in omnibus, ne forte dum rudis adhuc est in fide et scientia, adultera efficiatur haereticorum versutia: pro quo odibilis fiat viro suo legitimo, cui desponsata fuit, juxta illud Apostoli: « Aemulor enim vos Dei aemulatione. Despondi enim vos uni viro virginem castam 109.1067A| exhibere Christo (II Cor. XI); » ne sub nutrimine magistri constituta, errore inveniatur gravida, et in domo viri commorans, transgrediatur legem ejus, unde in bonis operibus efficiatur sterilis, nec ei merito dicere possit: « Filii tui sicut novellae olivarum in circuitu mensae tuae. Et videas filios filiorum tuorum, pacem super Israel (Psal. CXXVII). »
« Super filiam luxuriosam confirma custodiam, nequando faciat te in opprobrium venire inimicis. A detractione in civitate et abjectione plebis, et confundat te in multitudine populi. » Persona ergo luxuriosa diligentem magistri quaerit custodiam, quia si dimittitur voluntati suae, confundit doctorem suum. In multitudine populi illum erubescere facit, cum domi forisque turpis et inutilis inveniatur, detractioni 109.1067B| vacans, et vulgo ignobilium ignominiosis actibus se immiscens. Unde scriptum est: « Natus est stultus in ignominiam suam; sed nec pater in fatuo laetabitur, iraque patris est, filius stultus, et dolor matris quae genuit eum. » E contrario vero exsultat gaudio pater justi, qui sapientem genuit, et laetabitur in eo.
« Omni homini noli intendere in specie, et in medio mulierum noli commorari. De vestimentis enim procedit tinea, et a muliere iniquitas viri. » Instruit nos Sapientia quomodo puritatem cordis et castitatem corporis servare possimus, utique ut non libidinosa mente attendamus in faciem lascivae personae, et a societate mulierum separemus corporis nostri situm. Sicut enim tinea diu uno loco commorans 109.1067C| corrodit vestimentum, ita libidinosae mentis diuturna cogitatio a suo vigore mollescere facit hominis spiritum. Unde quidam eleganter ait: « Periculose tibi ministrat, cujus vultum frequenter attendis. » Nam impudici oculi non norunt animae pulchritudinem considerare, sed corporum.
« Melior est iniquitas viri quam benefaciens mulier, et mulier confundens in opprobrium. » In sacro eloquio mulier aut pro sexu ponitur, aut pro infirmitate: pro sexu quippe, sicut scriptum est: « Misit Deus Filium suum, factum ex muliere, factum sub lege (Gal. IV); » pro infirmitate vero, sicut in Job legitur: « Homo natus de muliere, brevi vivens tempore (Job. IV). » Et hic per hunc sapientem dicitur. « Melior est iniquitas viri, quam benefaciens 109.1067D| mulier. » Vir etenim fortis quilibet et discretus vocatur: mulier vero mens infirma, vel indiscreta accipitur. Et saepe contingit ut etiam discretus quisque subito labatur in culpam, atque indiscretus alius et infirmus bonam exhibeat operationem; sed is qui indiscretus atque infirmus est, nonnunquam de eo quod bene egerit amplius elevatur, atque gravius in culpam cadit. Discretus vero quisque, etiam ex eo quod male se egisse intelligit, ad discretionis regulam arctius reducit, et inde altius ad justitiam proficit, unde ad tempus a justitia cecidisse videbatur, quia in re recte dicitur: « Melior est iniquitas viri, quam benefaciens mulier. » Quia nonnunquam etiam culpa fortium, occasio virtutis fit, et virtus infirmorum, 109.1068A| occasio peccati. Haec mulier confundit in opprobrium, quia hic res confusione dignas gerens pro hoc opprobrium sustinebit in aeternum.
« Memor ero igitur operum Domini, et quae vidi annuntiabo: in sermonibus Domini opera ejus. » Hactenus scriptor historiae de variis rebus disputavit, et moralitatem singulorum, secundum quod sibi opportunum videbatur describens, varias virtutum et vitiorum species expressit; nunc vero in laudem creatoris, et ad praedicationem operum ejus sermonem convertit. Et post haec patrum priorum memoriam faciens illorum fortia facta describit: « In sermonibus, inquit, Domini opera ejus: quia ipse dixit, et facta sunt: ipse mandavit, et creata sunt (Psal. XXXII). »
109.1068B| « Sol illuminans per omnia respexit, et gloria Domini plenum est opus ejus. » Solem appellat hic Dominum Christum, qui et lumen sapientiae divinae est, et splendor justitiae. De quo alibi legitur: « Orietur vobis timentibus nomen meum sol justitiae, et sanitas in pennis ejus (Mal. IV). » Ipse est lux vera, quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum (Joan. I): » et omnia conspicit, quia « non est ulla creatura invisibilis in conspectu ejus (Hebr. IV). » Gloria enim Domini plenum est opus ejus, quoniam sapientia ejus lucet in factis ipsius. Unde per Prophetam dicitur: « Quam magnificata sunt opera tua, Domine! omnia in sapientia fecisti (Psal. XC, CIII). »
CAPUT VI. Sapientia narrat (per quam omnia facta sunt) quod sancti viri narrent mirabilia ejus.
« Nonne Dominus fecit sanctos enarrare omnia mirabilia sua, quae confirmavit Dominus stabiliri in gloria sua? » Quomodo sancti enarrant omnia mirabilia Dei, cum nullus sit qui possit penetrare sapientiam Dei? « Incomprehensibilia enim sunt judicia ejus, et investigabiles viae ejus (Rom. XI). » Sed omnia mirabilia ejus, quae agnitioni hominum patent, per sanctos ejus nobis revelata sunt: quae omnipotens Deus stabilis in gloria sua, et semper idem manens, quando voluit, et quomodo voluit, formavit, et confirmavit. Huic simile est illud quod Propheta in psalmis ait: « In labiis meis pronuntiavi omnia judicia oris tui (Psal. CXVIII). » Omnia enim 109.1068D| judicia significat, quae scripta vel dicta sunt. Caeterum universaliter non potest pronuntiari, quod nulla notitia praevalet apprehendi, sicut in alio psalmo dictum est: « Judicia tua abyssus multa (Psal. XXXV). » Hinc ipse Dominus passione vicina dixit apostolis: « Non omnia dixi vobis (Joan. XVI). » Quapropter figuraliter pro parte dicitur totum, quod in Scripturis divinis frequenter constat effectum.
« Abyssum et cor hominum investigavit, et in astucia illorum excogitavit. » Sapientia ergo Dei, quae est Christus, profunditatem novit consiliorum Dei, et diversos tractatus cordis humani ipse scrutatur, sicut scriptum est: Scrutans corda et renes Deus (Psal. VII): » quoniam: « Sicut Filium nemo 109.1069A| novit nisi Pater, ita neque Patrem quis novit nisi Filius, et cui voluerit Filius revelare (Matth. XI). » Nec etiam Spiritus sanctus ab hac potentia excipitur. De quo scriptum est: « Spiritus omnia scrutatur, etiam profunda Dei (I Cor. II). » Sola enim sancta Trinitas Deus omnipotens semetipsum per omnia novit, et omnem scientiam ipse comprehendit. De quo subjungitur.
« Cognovit enim Dominus omnem scientiam, et inspexit in signum aevi, annuntians quae praeterierunt, et quae superventura sunt, revelans vestigia occultorum. Non praeterit illum omnis cogitatus, et non abscondit se ab eo ullus sermo. » Inspicit enim Dominus in signum aevi, quia omnes aetates mundi tam praeteritae quam etiam praesentes sive futurae, 109.1069B| in praesentia ejus sunt, quando apud illum nihil praeteritum, nihil futurum est, sed omnia praesentialiter videt. Ipse solus revelat mysteria, qui scit singulorum corda; nec ullus ante eum sermo occultari potest, vel latere cogitatus, quia omnia nuda et aperta sunt oculis ejus.
« Magnalia sapientiae suae decoravit, qui est ante saeculum, et usque in saeculum, nec adjectum est, nec minuitur, et non eget alicujus consilio. » Magnalia sapientiae suae Deus decoravit, quando per Prophetas et apostolos sacramentum consilii sui, quod a saeculis et generationibus fuit absconditum, fidelibus suis revelavit. Ipse enim est ante omnes, et post omnes, nec sapientiae ejus aliquid adjici potest, sed nec etiam minui; neque eget alicujus consilio, 109.1069C| cujus consilio universa subsistunt. « Quoniam ex ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia. »
CAPUT VII. Laus universitatis, quae per Sapientiam facta est, et per verbum et virtutem in Filium Patris, Deum apud Deum, creata est.
« Quam desiderabilia omnia opera ejus, et tanquam scintilla, quam est considerare. » Omnia opera Dei sunt desiderabilia quoniam perfecta: de quo scriptum est: « Igitur perfecti sunt coeli et terra, et omnis ornatus eorum, et vidit Deus cuncta quae fecit, et erant valde bona (Gen. II). » Quae tanquam scintillam consideramus, quia vix aliquam parvam notitiam inde percipimus. Non potest enim humana infirmitas operum Dei magnitudinem et perfectionem penetrare, 109.1069D| ac per omnia scire, quoniam illi soli haec nosse competit, qui secundum sapientiae suae magnitudinem cuncta potenter creavit.
« Omnia haec vivunt et manent in saeculum; et in omni necessitate omnia obediunt ei. » Omnia scilicet creatori suo vivunt et manent in saeculum, quia nihil illi periet, cui omnia praesentia erant antequam ea crearet: et in omni necessitate ei cuncta obediunt, quia « in voluntate ejus universa sunt posita, et non est qui possit resistere voluntati ejus. » Hinc per Salomonem dicitur: « Didici quod omnia opera quae fecit Deus, perseverant in perpetuum (Eccle. III). » Non possumus his quidquam addere nec auferre quae fecit Deus, ut timeatur: quod factum est, 109.1070A| ipsum permanet; quae futura sunt, jam fuerunt; et Deus instaurat, quod abiit. Nihil est in mundo quod novum sit: solis cursus, et lunae vices, et terrae arborumque siccitas, vel viror, cum ipso mundo nata sunt atque concreata; et idcirco Deus certa ratione cuncta moderatus est, et jussit elementa servire, ut homines haec videntes, intelligant providentiam, et timeant a facie Dei, dum ex rerum qualitate, cursu, ordine, atque constantia, intelligunt creatorem.
« Omnia duplicia, unum contra unum, et non fecit quidquam deesse: uniuscujusque confirmavit bona. » Conditor enim universitatis ita omnia ordinavit atque disposuit, ut quae inter se viderentur esse diversa, in invicem sibi convenirent. Unde quatuor elementa licet ab invicem aliquo modo discrepent, 109.1070B| non tamen omnino dissident, sed aptissime cohaerent; similiter et quatuor vicissitudines temporum in qualitatibus suis inter se distantes, in anni cursu aptissime sibi sunt concordantes, cum hoc quod per humorem veris exoritur, per calorem aestatis excrescit, per siccitatem autumni maturescit, atque per frigus hiemis decrescit, ut iterum ad futuri anni fructus proferendos terra praeparetur. Nam et vitalis creatura atque corporalis sic in opere Dei concordant, ut corpus animam gestet, et anima corpus vegetet, ne conjunctio nobilissima aliqua discordia dissipetur. Uniuscujusque ergo creator optimus confirmat bona, et ad omnem jucunditatem facit esse utilissima; quapropter hic vir sapientissimus obstupescens in admiratione operum Dei, gloriam ejus 109.1070C| inenarrabilem, et dulcedinem inaestimabilem subsequitur, dicens:
« Et quis satiabitur videns gloriam ejus? » Satietas enim ista non fastidium generat, sed desiderium excitat, et quanto quis ejus refectionem percipit, tanto magis in ejus amorem exardescit. Unde ipsa Sapientia in hoc eodem libro superius ait: « Qui edunt me, adhuc esuriens: et qui bibunt me, adhuc sitient (Eccli. XXIV). » Beatus qui in hac satietate repletur, quoniam anima ejus in gloria aeterna cum sanctis angelis sine fine laetabitur.
(CAP. XLIII.) « Altitudinis firmamentum pulchritudo ejus, species coeli in visione gloriae. » Artifex ergo hujus operis historialiter narrando Dei praedicat creaturam, sed juxta mysterium convenientius in 109.1070D| Ecclesia Dei opem collaudat divinam. Pulchritudo ergo firmamenti per claritatem siderum potentiam ostendit creatoris, sed multiplicius decor Ecclesiae in virtutibus et in miraculis sanctorum excellentiam manifestat Redemptoris, quia ipse solus aeternus splendore suo illustrat credentes, et ardore judicii sui puniet peccatores. De quo subjungitur.
« Sol in aspectu annuntians in exitu, vas admirabile opus Excelsi. In meridiano exuret terram, et in conspectu ardoris ejus quis poterit sustinere? Fornacem custodiens in operibus ardoris: tripliciter sol exurens montes, radios igneos exsufflans et refulgens, radiis obcaecat oculos. » Sol iste qui oritur timentibus Deum, in aspectu, hoc est, in presentia 109.1071A| incarnationis suae evangelizavit regnum Dei. Cujus nativitas singularis admirabilis est, quod non ex viri semine, sed ex omnipotentis virtute: « Verbum caro factum est, et habitavit in nobis. (Joan. I.) » « In conspectu ardoris ejus quis poterit sustinere? » quia nullus corporalibus oculis divinitatis ejus splendorem potest sufferre; ait quippe ad Moysen famulum suum: « Non enim videbit me homo, et vivere potest (Exod. XXXIII). » Ideo humana natura indutus est, ut fragilitas hominum splendorem aliquo modo potuisset sufferre divinum; sumpsit velamen carnis, quo facilius ad se accedere possit conditio hominis; hic fornacem custodit in operibus ardoris, quia supplicia praeparat peccatoribus gehennae ignis, tripliciter exurens montes, quando superbos pro cogitatione 109.1071B| mala, pro loquela nefanda, pro operatione iniqua aeterna excruciat flamma; iste siquidem sol refulgens radiis suis pravorum excaecat oculos, quando mysticis verbis pro nequitia sua superbientium deludit intellectum. De quo ipsa Veritas in Evangelio discipulis interrogantibus de parabola seminis respondit: « Vobis datum est nosse mysterium regni Dei, caeteris autem in parabolis: ut videntes non videant, et audientes non intelligant (Matth. XIII). » Hinc et ad Isaiam divina voce dicitur: « Vade et dices populo huic: Audite audientes me, et nolite intelligere, et videte visionem, et nolite cognoscere. Excaeca cor populi hujus, et aures ejus aggrava et oculos ejus claude, ne forte videat oculis suis, et auribus suis audiat, et corde suo intelligat, et convertatur 109.1071C| et sanem eum (Isa. VI). » Sed quia haec ad tempus Dominicae incarnationis maxime respiciunt, ubi superbus auditus Judaeorum et visus captus est, ita ut non intelligere potuissent dicta Salvatoris, nec credere miraculis ab eo factis, dicamus hoc quod sequitur:
« Magnus Dominus qui fecit illum, et in sermonibus « ejus festinavit iter. » Magnus itaque Dominus, qui ita temperavit ac disposuit dispensationem incarnationis mediatoris Dei et hominum, ut superbi quique confunderentur, et humiles scientia Dei honorarentur, ut prudentes et sapientes istius mundi non caperent sapientiam divinam, quae parvulis et humilibus revelata est. Tunc in sermonibus ejus festinavit iter, quoniam in praedicatione sacri Evangelii 109.1071D| praeparata est via salutis, et aditus patuit regni coelestis, ut rhomphaea illa ignea, quae post ejectionem protoplasti de paradiso ad custodiendam viam ligni vitae deputata est, per Christi sanguinem removeretur, et electis Dei aditus viae perennis aperiretur.
« Et luna in omnibus temporibus suis ostensio temporis, et signum aevi. A luna signum diei festi, luminare quod minuitur in consummatione mensis secundum nomen ejus est, crescens admirabiliter in consummatione. Vas castrorum in excelsis: in firmamento coeli resplendens gloriosa. » Quod dicit lunam ostensionem esse temporis et signum aevi atque dici festi, ostendit quod ipsa menstruis defectibus 109.1072A| et cursu suo per zodiacum seriem annorum et aetates mundi demonstret, quia Hebraei omnem computum temporis et annalem transitum secundum lunae cursum metiebantur, qui primum mensem eorum quo exierunt de Aegypto Paschae solemnis honoraverunt, et Neomenias singulorum mensium celebraverunt. Nec non et ipsos menses suos, ut Hieronymus testis est, a lunae vocabulo, quam Jarem nominant, vocaverunt, de quo hinc dicitur: « Mensis secundum nomen ejus est. » Similiter et mensis a mensura vel a luna, quae Graeco sermone μήνη vocatur, apud Latinos appellatus est; antiqui enim menses suos, ut diximus, non a solis sed a lunae cursu computare solebant. Unde quoties in Scriptura sacra, vel in lege seu ante legem, quota die mensis quod 109.1072B| factum dictumve sit indicatur, non aliud quam lunae aetas significatur, qua semper Hebraei, quibus credita sunt eloquia Dei, antiquo patrum more menses observare non cessant, primum mensem novorum, qui Paschae caeremoniis sacratus est, Nisan appellantes, qui propter multivagum lunae discursum, nunc in Martium mensem, nunc incidit in Aprilem, nunc aliquot dies Maii mensis occupat; sed rectius Aprili deputatur, quia semper in ipso vel incipit, vel desinit, vel totus includitur, et sic per ordinem singulos menses secundum rationem eorum computant. Postquam ergo de sole disputavit, consequenter de luna adjecit, quia Christum sequitur Ecclesia, et sicut luna a sole, ita et Ecclesia a Christo illuminatur, et ejus gloria stabilitur. De hoc ergo in psalmo, ubi 109.1072C| de rege et filio regis mystice Propheta loquitur, Scriptura commemorat, dicens: « Permanebit cum sole et ante lunam in saeculum saeculi (Psal. LXXI). » Sol quippe est Verbum Patris, Filius Dei, qui Deus homo unus ex duabus et in duabus naturis distinctis atque perfectis permanet Christus; permanet vero Christus ante lunam, id est, ante conspectum Ecclesiae, quem cordis semper luminibus contuetur; luna enim Ecclesiae merito comparatur, quae nativum non habet splendorem, sed a sole certis modis suscipit lumen, quod astronomi inter alia diligenter exponunt; sic ergo Ecclesia a vero illo creatore mensurate suscepit lumen, quae modo persecutionibus videtur imminui, iterumque tranquillitate recepta clarissimi luminis hilaritate completur. Unde dicitur quod crescat 109.1072D| mirabiliter in consummatione. Ipsa sane est vas castrorum in excelsis, in firmamento coeli resplendens gloriosa, quia ipsa animarum fidelium consistit turba, quae in firmamento veritatis et divinae praedicationis per totum orbem gloriosa resplendet.
« Species coeli, gloria stellarum, mundum illuminans in excelsis Dominus. Et in verbis sancti stabunt ad judicium, et non exardescent in vigiliis suis. » Ornatus Ecclesiae sanctorum pulchritudo, quos Dominus excelsus ordinavit ut praedicatione Evangelii et virtutum signis orbem illustraret universum, hi in verbis sanctis, hoc est in doctrina verae fidei permanentes exspectabunt judicium Dei, nec adversitatibus istius saeculi franguntur, neque ad 109.1073A| iracundiam excitantur, sed patienter omnia ferentes persistunt in custodia gregis sibi commissi, memores semper illud Dominicum sedulo in corde volventes: « Sint lumbi vestri praecincti, et lucernae ardentes in manibus vestris, et vos similes hominibus exspectantibus dominum suum, quando revertatur a nuptiis (Luc. XII). Estote parati, quia qua hora non putatis, filius hominis venit (Matth. XXIV). » In patientia vestra possidebitis animas vestras.
« Vide arcum, et benedic qui fecit illum: valde speciosus est in splendore suo. Gyravit coelum in circuitu gloriae suae, manus excelsi aperuerunt illum. » Arcum omnipotens Deus inter se atque homines in signum posuit, ut ultra mundum diluvio non deleret, unde et in arcu eodem color aquae et 109.1073B| ignis simul ostenditur, quia ex parte est caeruleus, et ex parte rubicundus, ut utriusque judicii testis sit. Unius videlicet faciendi, et alterius facti: id est, quia mundus judicii igne cremabitur, nam aqua diluvii est deletus. Arcum itaque Scripturam Novi et Veteris Testamenti congruenter accipimus, qui duobus quodammodo curvatis flexibus devotorum colla complectitur. De quo legitur: « Arcum suum tetendit, et paravit illum (Psal. VII). » Hic fidelibus suave jugum ostenditur, contumacibus autem arma terribilia declarantur. Arcus valde speciosus est in splendore suo, quia Scriptura sacra valde est praeclara in sensu et intellectu suo. Gyravit coelum in circuitu gloriae suae, quia de supernis et infimis sufficienter narrat. Manus enim excelsi aperuerunt illum, quando 109.1073C| per virtutem et sapientiam Dei Dominum videlicet Christum totus ordo Veteris et Novi Testamenti conditus est, de quo dicitur: « Os enim Domini locutum est haec (Isa. XXV). »
« Imperio suo acceleravit nivem, et accelerat coruscationes emittere judicii sui. » In nive quippe corda frigida pravorum possumus accipere, in coruscatione terrores judicii sive virtutum miracula. Sed quia saepe Dominus sententiis sacrae Scripturae comminando, atque coruscatione miraculorum terrendo corripit adversarios, fit profecto ut frigidos ad nitorem justitiae perducat, et per supernam gratiam candidos esse faciat, scriptum namque est: « Lavabis me, et super nivem dealbabor (Psal. L). » Suo quoque imperio Dominus nivem et coruscationes 109.1073D| accelerat, cum celeri conversatione id quod ante ei displicebat commutat, et conversorum vitam in bonis operibus sibi placere declarat; sed quia haec ex occulto divinae pietatis procedunt thesauro, idcirco subjungitur:
« Propterea aperti sunt thesauri, et evolaverunt nebulae sicut aves. » Huic quoque loco congruit illud quod ad beatum Job divina voce dicitur: « Nunquid ingressus es thesauros nivis? aut thesauros grandinis aspexisti, quae praeparavi in tempus hostis in diem pugnae et belli? » Ac si aperte diceretur: Nulli te de operibus tuis praeferas, quia de his quos intueris adhuc per culpam frigidos, quantos operatores justitiae et defensores rectae fidei sim facturus 109.1074A| ignoras. Nix quippe vel grando fuerat Saulus per infidam insensibilitatem; sed nix et grando contra adversariorum pectora factus est, vel candore justitiae, vel districti eloquii correptione. O qualem hunc thesaurum in nive et grandine habuit, quando illum inter pravorum vitam positum jam tunc electum suum Dominus latenter praescivit! O ad quanta adversariorum pectora ferienda hanc in manu sua grandinem sumpsit, per quam tot sibi resistentia corda prostravit? Nemo itaque de suis operibus extollatur; nemo desperet eos quos adhuc frigidos videt, quia thesauros Dei in nive et grandine non videt. Quis enim crederet quod per apostolatus gratiam lapidatum Stephanum ille praecederet, qui in morte ejus omnium lapidantium vestimenta servaret? (Act. 109.1074B| VII.) Si ergo ad ista dona vel judicia occulta recurrimus, nullos omnino desperamus, nec illis nos in corde nostro praeferimus, quibus pro tempore praelati sumus, quia etsi jam videmus quantum praecessimus, nescimus quantum dum currere coeperint praecedamur.
« In magnitudine sua posuit nubes, et confracti sunt lapides grandinis. » Nubes ergo doctores sunt sancti, qui imbrem coelestis doctrinae portant, et terram humani cordis irrigant, qui etiam et tempestatem in se increpationis gerunt, et ubi opportunum est effundunt. Unde dicitur quod lapides grandinis frangant, cum duritiam pravorum fortiter increpando a persecutionis instantia emolliant, ne fructum vitalis germinis in fidelibus Christi ultra ferire praevaleant. 109.1074C| De istis scilicet nubibus simul et grandine aliter in psalmo scriptum est: « Prae fulgore in conspectu ejus nubes transierunt, grando et carbones ignis. » Prae fulgore vero nubes transeunt, quia praedicatores sancti universa mundi spatia miraculorum claritate percurrunt; qui etiam grando et carbones ignis vocati sunt, quia et per correctionem feriunt, et per flammam charitatis accendunt. Ipsa quoque libera sanctorum increpatio in natura grandinis convenienter exprimitur; grando enim veniens percutit, liquida rigat. Sancti autem viri corda audientium terrentes feriunt, et blandientes infundunt; nam quemadmodum feriunt Propheta testatur, dicens: « Virtutem terribilium tuorum dicent, et magnitudinem tuam narrabunt (Psal. CXLIV); » et quemadmodum 109.1074D| blandientes rigent consequenter adjunxit: « Memoriam abundantiae suavitatis tuae eructabunt, et in tua justitia exsultabunt (Ibid.). »
« In conspectu ejus commovebuntur montes, et in voluntate ejus aspirabit notus. » Montes superbos et elatos significant homines. Notus ergo, qui et auster dicitur, ventus calidus, qui aquas frigore ligatas vaporis sui virtute dissolvit, figuraliter exprimit gratiam Spiritus sancti, quae delicta mortis gelu constricta sui caloris ardore discutit. Aspirat ergo notus, et commovebuntur montes, quando per praedicatores sanctos flatum sanae doctrinae emittit Spiritus sanctus. Unde commovebuntur montes, cum potentes istius mundi incitantur ad Christianorum persecutiones; 109.1075A| sed tamen saepe fit, ut iidem per praedicationem verbi divini moveantur ad correctionem sui delicti, et fit eis ille motus salubris, quibus anterior fuit damnabilis. De his quippe montibus in psalterio scriptum est: « Montes sicut cera fluxerunt a facie Domini, a facie Domini tremuit omnis terra (Psal. XCVI). » Istis siquidem montibus, hoc est, elatis hominibus, qui et saeculi hujus altitudines appetunt, et insensata superstitione durescunt, mirabiliter comparata est cera liquens, quoniam tanto facilius in poenitentiam defluunt, quanto se duritia immobilis esse crediderunt, quod hodieque fieri comprobamus, cum potestates saeculi vel pagani vel haeretici vocati, damnantes superstitiosum votum, divinum magis eligunt subire servitium.
109.1075B| « Vox tonitrui ejus verberabit terram. » Quid enim per tonitruum, nisi praedicatio superni terroris accipitur? quem terrorem dum percipiunt humana corda quatiuntur. Aliquando vero in tonitruo ipse incarnatus Dominus figuratur, quia ex antiquorum patrum conveniente prophetia ad notitiam nostram quasi ex nubium concursione prolatus est, qui inter nos visibiliter apparens, ea quae super nos erant terribiliter sonuit. Unde et ipsi sancti apostoli de ejus gratia generati boanerges, id est filii tonitrui sunt vocati (Marc. III). Aliquando autem, sicut dictum est, tonitruus pro ipsa ejus praedicatione accipitur, per quam supernorum judiciorum terror auditur. Vox quidem tonitrui exprobrat terram, quando praedicatio divina carnalibus (qui terrae nomine rite censentur) 109.1075C| increpando innotescit sua vitia, ut his depositis se praeparent ad audiendum praecepta divina. De hoc quoque tonitruo scriptum est: « Vox tonitrui tui in rota, illuxerunt coruscationes tuae orbi terrae, commota est et contremuit terra. » Et hoc quoque comparative dicitur, quia tonitrui vox ita revolvitur, quasi de rotis venire perstrepentibus audiatur; sic enim cum de summo funditur, spatia coelorum volubili murmuratione pertranseunt, ut rotatus atque sinuosus ipse sonitus sentiatur; sive magis in rota orbem terrarum debemus accipere, qui in speciem rotae absoluta rotunditate concluditur. In rota ergo, id est, in mundo vox tonitrui ejus egressa est, quando praedicatores Christi circulum totius orbis verbis tonantibus impleverunt. Sed illas nubes illaque tonitrua 109.1075D| sequuntur coruscationes illucescentes orbi terrae. Coruscationes, divina praecepta dicit, veritatis lumine radiantia, quae tenebras hominum per totum mundum salutari illuminatione fugaverunt. Dicit enim tonitrua et coruscationes istae quid egerint, ut terra, id est, corpora nostra commoverentur et contremiscerent. Audito tanto miraculo commotos quippe et tremefactos illos dicit, qui verbum Dei fideliter audientes ad conversationis studium Christi munere pervenerunt.
« Tempestas aquilonis et congregatio spiritus, et sicut avis deponens ad sedendum aspargit nivem, et sicut locusta demergens descensus ejus. » Quid per aquilonem nisi ille exprimitur, qui se plaudebat 109.1076A| ascensurum in coelum super astra Dei, et exaltaturum solium suum in monte Testamenti in lateribus aquilonis? Hujus vero tempestas et congregatio spiritus sunt varia tentamenta, quas per malignos spiritus mentibus humanis idem hostis antiquus ingerere certat, ut eas a statu rectae fidei subvertat, et fervore dilectionis Dei frigescere faciat; hic propter elationem cordis recte avi comparatur, qui aspargit nivem ad sedendum, cum per rigorem malitiae ubi insidat, praeparat sibi habitaculum; ipse quasi locusta ascensu suo demergit, quia quidquid viride vel fructiferum reperit corrodere atque exstirpare contendit.
« Pulchritudinem coloris ejus admirabitur oculus, et super imbrem ejus expavescit cor. » Pulchritudinem 109.1076B| vero ejus oculus admirabitur, cum se fingit ministrum esse luminis et legatum pacis; sed super imbrem ejus expavescit cor, quando apertas persecutionum procellas movet, ut quos non potuit blanda fictione, hos seducat tormenti magnitudine. Aliud quippe idem doli artifex intrinsecus gerit, aliud extrinsecus ostendit; transfigurat enim se velut angelum lucis, et callida deceptionis arte plerumque proponit laudabilia, ut ad illicita pertrahat; ostentat foris visu gloriosa, ut abscondat quae intus in corde gestat turpia, sed cum in hoc se frustrari conspicit, mox in apertam saevitiam erumpit, ut hoc efficiat per tormenta quod non potuit facere per blandimenta.
« Gelu sicut salem effandet super terram, et dum 109.1076C| flaverit fiet tanquam acumina tribuli. » In gelu frigus infidelitatis figuratur; in sale vero infecunditas germinis: quia ubicunque sal in terram spargitur, in sterilitatem protinus vertitur, unde scriptum est: « Terram fructiferam in salsuginem a malitia inhabitantium in ea; » et quasdam urbes legimus ira victorum sale seminatas, ut nullum in eis germen oriretur. Gelu ergo sicut salem antiquus hostis super terram effundet, cum per frigus infidelitatis terrenorum hominum corda ad fructus bonorum operum inhabilia reddet, et dum tentationum procella flaverit, facit ea tanquam tribuli acumina, hoc est, spinis vitiorum asperrima. De quo et subditur:
« Frigidus ventus aquilo flavit, et gelavit crystallus ab aqua. » Crystallus vero est in modum vitri 109.1076D| per numerosas gemmas glacies condurata, et in duritiam saxi liquens admodum perducta substantia; cui obstinati peccatores merito comparantur, qui a rigore perfidiae constricti per dies singulos congelascunt. Incitatio ergo diaboli homines natura mollissimos efficit lapides solidos, quia frigore perfidiae facit illos esse durissimos. De quo in Job scriptum est: « De cujus utero egressa est glacies, et gelu de coelo quis genuit? In similitudinem lapidis aquae durantur, et superficies abyssi constringitur (Job. XXXVIII). » Glaciem et gelu perfidiam diaboli significare jam diximus, et aquas populos etiam saepius docuimus. Satan quippe quasi de Dei utero glacies processit, quia a calore secretorum ejus malitiae torpore 109.1077A| frigidus, magister iniquitatis exivit; ipse gelu de coelo est genitus, quia constricturus corda a summis cadere est ad ima permissus; qui bene in coelestibus conditus, in culpae frigore mentes sequacium quasi gelu dum cecidit astrinxit, qui ad terram veniens, quid in hominibus egerit expletur cum subditur: « In similitudinem lapidis aquae durantur. » Illo igitur ad ima veniente in similitudinem lapidis aquae duratae sunt, quia ejus malitiam imitati homines, mollia viscera charitatis amiserunt. Cujus fraudulenta consilia, quia a seductis hominibus deprehendi non possunt, recte subjungitur. « Et superficies abyssi constringitur. » Abyssi ergo superficies constringitur, quia dum quasi bona persuasionis ejus velut solida glacies ostenditur, latens ejus et in profundum 109.1077B| trahens malitia non videtur.
« Super omnem contractionem aquarum requiescit, et sicut loricam induit se aquis. » Hic locus sive illud tempus exprimit, quando infidelitas ante incarnationem Christi in mundo maxime praevaluit, et gentilium turba idolorum culturae toto nisu servivit, seu etiamnum, cum licet multi sint Christo credentes, et tamen in singulis nationibus idem antiquus hostis suos servitores habet, in quibus ipse quodammodo requiescit, et contra Dei milites, suos bellatores disponit. Contra quos qualiter pugnare debeamus, Paulus apostolus nos instituit, dicens: « Induite vos armaturam Dei, ut possitis stare adversus insidias diaboli, quia non est nobis colluctatio adversus carnem et sanguinem, sed adversus principes et potestates, 109.1077C| adversus mundi rectores tenebrarum harum, contra spiritalia nequitiae in coelestibus. Propterea accipite armaturam Dei, ut possitis resistere in die malo, et in omnibus perfecti stare. State ergo succincti lumbos vestros in veritate, et induite loricam justitiae, et calceati pedes in praeparatione Evangelii pacis: in omnibus sumentes scutum fidei, in quo possitis omnia tela nequissimi ignea exstinguere, et galcam salutis assumite, et gladium spiritus, quod est verbum Dei (Ephes. VI). »
« Devorabit montes, exuret desertum, et exstinguetur viride sicut igne. » Quid per montes, nisi superbi et elati homines? et quid per desertum, nisi desertores veritatis et justitiae insinuantur? Devorat 109.1077D| ergo diabolus montes et exurit desertum, quando superbos quosque et iniquos homines cunctis virtutibus spoliatos in suum pastum redigit, et igne cupiditatis quasi desertum incendit: ubi si quid virtutis atque scientiae germine viruit, per ignem malitiae totum protinus exstinguit: in Scriptura enim sacra aliquando per herbam viror gloriae temporalis significatur, aliquando refectio diaboli, aliquando sustentatio praedicatorum, aliquando bona operatio, aliquando aeternae vitae scientia atque doctrina. Viror namque gloriae temporalis accipitur, sicut Propheta ait: « Mane sicut herba transeat, mane floreat et pertranseat (Psal. LXXXIX). » Mane namque sicut herba florere atque transire, est in prosperitate hujus saeculi temporalis gloriae velociter decus arescere. Herba refectio 109.1078A| diaboli accipitur, sicut de illo a Domino dicitur: « Huic montes herbas ferunt, » ac si diceret: Superbi ac tumidi dam se illicitis cogitationibus atque actionibus efferunt, suis illum iniquitatibus pascunt; sed quid hujus hostis nequissimi malitiae obsistat in sequentibus demonstratur.
« Medicina omnium in festinatione, nebulae, et ros obvians ardori venienti humilem efficiet cum. » Quid per nubem vel nebulam, nisi incarnatio Redemptoris nostri et doctrina ejus designatur? per quam divina pietas humano generi consuluit, et rore supernae gratiae obvians persecutionibus hostis antiqui cum virtute potentiae suae contrivit, et praedam ab ore ejus eripuit. De hoc etiam Isaias propheta in onere Aegypti testatus est, dicens: « Ecce Dominus 109.1078B| ascendet super nubem levem, et ingredietur Aegyptum, et movebuntur simulacra Aegypti a facie ejus, et cor Aegypti tabescet in medio ejus (Isa. XIX). » « Ascendet Dominus super nubem levem, » corpus sanctae virginis Mariae, quod nullo humani seminis pondere praegravatum est, vel certe corpus suum, quod de Spiritu sancto conceptum est; et ingressus est Aegyptum hujus mundi, statimque omnia Aegypti simulacra commota sunt, ita ut divinationes et universa fraus idololatriae, quae captum possidebat orbem, se fractam esse sentiret, in tantum ut Magi ab oriente docti a daemonibus, vel juxta prophetiam Balaam intelligentes natum Filium Dei, qui omnem artis eorum destrueret potestatem, venirent Bethleem, et ostendente stella adoraverint puerum. 109.1078C| De hoc rore etiam Dominus ad Job ait: « Quis est pluviae pater, vel quis genuit stillas roris? (Job. XXXVIII.) » ac si diceret: Nisi ego, quis siccam terram humani cordis guttis scientiae gratuito aspergit. De hac enim pluvia alias dicitur: « Pluviam voluntariam segregabis Deus haereditati tuae (Psal. LXVII). » Voluntariam quippe pluviam haereditatis suae Dominus segregat, quia non eam nobis pro nostris meritis, sed pro suae munere benignitatis praestat; et idcirco hoc loco pater pluviae dicitur, quia superna nobis praedicatio non de nostro merito sed de ejus gratia generatur. Stillae enim roris ipsi sancti praedicatores sunt, qui arva pectoris nostri inter mala vitae praesentis, quasi inter tenebras siccae noctis arentia, gratia supernae largitatis infundunt. Hic si quidem 109.1078D| ros humilem fecit diabolum, hoc est, despectum, quia occultas insidias ejus claro sermone produxit in manifestum, ut jam mundus ab idololatria et persecutionis tempestate cessaret, qui se diu illusum ab antiquo hoste sentiret. Unde et subditur:
« In sermone illius siluit ventus, cogitatione sua placavit abyssum, et plantavit in illa Dominus insulas. » In sermone ergo evangelico a turbine persecutionum mitigatus est mundus, quia sapientia divina, quae creavit orbem terrarum, ipsam suo nutu commotum placavit abyssum; abyssus enim dicitur aquarum copiosissima multitudo, quae et in bono et in malo plerumque ponitur. Haec merito hic superstitiosis atque persecutoribus comparatur. Et nota 109.1079A| quod dicitur Dominum Jesum plantasse et placasse abyssum, quia ipse auctor est omnium rerum, « per quem omnia facta sunt, et sine ipso factum est nihil (Joan. I). » Idem ergo quantae potestatis esset ostendit, quando in navicula per discipulos a somno suscitatus surrexit, et « imperavit ventis et mari, et facta est tranquillitas magna (Matth. VIII). » Ubi juxta litteram notandum quod omnes creaturae sentiant creatorem; quibus enim increpatur et imperatur, sentiunt imperantem, non errore haereticorum, qui omnia putant animantia, sed majestate conditoris, quae apud nos insensibilia, illi sensibilia sunt. Mystice autem ventum Dominus surgens increpavit, quia resurrectione celebrata diaboli superbiam stravit, dum per mortem destruxit eum, qui habebat 109.1079B| mortis imperium; tempestatem quoque aquae surgens cessare fecit, quia vesanam Judaeorum rabiem, quae caput quatiens clamaverat, « Si Filius Dei est, descendat nunc de cruce, et credimus ei (Matth. XVII), » de sepulcro surgendo labefecit.
« Qui navigant mare, enarrant periculum ejus: et audientes auribus nostris, admiramur, illic praeclara et mirabilia opera, varia genera bestiarum, et omnium pecudum, et creatura belluarum. » Mare historicum quanta pericula et obstacula habeat navigandi in scopulis, in Charybdi et in syrtibus, norunt qui in illo frequenter pergunt: ubi et mirabilia Dei monstrantur opera, in variis generibus bestiarum et pecudum, et creatura belluarum, sicut naturalium rerum scriptores in suis libris produnt, et Propheta 109.1079C| in Psalterio commemorat, dicens: « hoc mare magnum et spatiosum, illic reptilia quorum non est numerus: animalia pusilla et magna, illic naves pertransibunt, draco iste, quem formasti ad illudendum ei (Psal. CIII). » Sed quamvis in capite hujus versus de mari navigabili dicere videatur, tamen de hoc saeculo congruenter accipitur, ubi diabolicae sine numero serpere probantur insidiae, malitiaque daemonum, velut quibusdam fluctibus animarum voluntas instabilis commovetur. Mare enim ipsae reddunt, dum naufragare compellunt, quia dubium non est illum undas immanissimas pati, qui mergitur gurgite peccatorum. Mare quippe a meando dictum est, quod semper eat ac redeat. Sed isti spiritus innumerabiles nobis Deo comprehensi sunt, qui arenam 109.1079D| maris, et pluviarum guttas enumerat; et ne omnino incomprehensibiles linquerentur, quantitate non qualitate ea definivit. Denique de eis dicitur: « Animalia pusilla et magna, » quoniam inter ipsos et majores esse nequitiae probantur omnimodis et minores. Illuc, inquit, naves pertransibunt, illic, in mundo scilicet, quem superius dixit mare. Per naves autem significatur Ecclesia, quae periculosos fluctus mundi per lignum gloriosae crucis evadit, portans populos qui signo fidei crediderunt. Nautae autem et remiges praedicatores sunt sancti, qui Ecclesiam regunt inter fluctus hujus saeculi. In his quippe navibus habitat Christus, qui si a credentibus excitetur, dicit immanissimae tempestati 109.1080A| ut quiescat, et quiescit. Sequitur: « Draco iste quem formasti ad illudendum ei. » Hic aperte diabolum significat, qui vere draco dicitur, propter venenum quod Evae primae mulieri pestiferis suasionibus inspiravit; iste creatus bonus est, sicut in Genesi legitur: « Fecit Dominus omnia valde bona (Gen. I). » Sed postquam sua voluntate peccavit, a Deo ita formatus est, ut ei illuderetur ab angelis, quando propter exsecrabilem perversitatem nativa dignitate privatus est, sicut enim dicit Dominus in libro Job: « Non est quidquam simile ei factum super terram, ad illudendum ab angelis meis. » Illuditur enim ei ab angelis Dei, sive per justissimas increpationes, ut qui creatus est ad obsequium Domini, foedis videatur perversitatibus implicari, sive magis 109.1080B| illuditur quando ei animae confitentium imperio superno de perniciosa potestate tolluntur; illuditur etiam et a fidelibus viris, dum incentiva vitiorum ejus detestabili errore rejiciunt.
« Propter ipsum confirmatus est itineris finis, et in sermone ejus composita sunt omnia. » Propter ipsum, inquit, hoc est Filium Dei, confirmatus est ordo transeuntium rerum, et terminus constitutus est saeculi, quia sicut ab ipso verbo Dei universa originem acceperunt, sic et in ipso finiuntur. Ipse enim in Apocalypsi ait: « Ego sum α et ο principium et finis. »
« Multa dicimus et egemus verbis, consummatio autem sermonum ipse est. » Omnis locutio parva 109.1080C| est in comparatione gloriae ejus, et omnis lingua egena verbis, nec sufficit ad enuntiandum virtutem ejus; quia inaestimabilis et ineffabilis aestimari et effari a quoquam non potest. Ipse consummatio sermonum nostrorum est, sicut et conditor naturae nostrae.
« In omnibus gloriantes ad quid valebimus? ipse enim omnipotens super omnia opera sua. » Quid enim valet corruptibilis creatura de incomprehensibili Dei disputare essentia, quem nemo vidit unquam, nec « homo vivens super terram videre potest? » Ipse enim est omnipotens super omnia opera sua, et universa sub potestate ejus consistunt.
« Terribilis Dominus et magnus vehementer, et mirabilis potentia ipsius: Glorificantes Dominum, 109.1080D| quantumcunque potueritis, supervalebit adhuc admirabilis magnificentia ejus. » Huic loco concinit quod Psalmista convocans omnes gentes ad laudandum Deum ait: « Omnes gentes plaudite manibus, jubilate Deo in voce exsultationis, quoniam Deus summus terribilis et rex magnus super omnes deos (Psal. XLVI). » Et item: « Annuntiate, inquit, inter gentes gloriam ejus, in omnibus populis mirabilia ejus, quoniam magnus Dominus et laudabilis nimis, et terribilis est super omnes deos (Psal. XCV). » Reddit causas quare Domino et plaudi debeat et jubilari. Primum quia summus est Deus, terribilis, quia ipse judicaturus est mundum; rex magnus, quoniam rex regum et Dominus est dominantium: magnus ad potestatem pertinet, quia super cuncta potentior 109.1081A| est; laudabilis ad pietatem, quoniam dum essemus captivi, pretioso sanguine nos redemit; nimis autem congruit ad utrumque, quia nec quantum magnus, nec quantum laudabilis sit poterat explicare; sed quoniam consideranti aestimatio defecit, pulchre addidit nimis; ita non exponendo quod intendebat, uberrime significavit, et declaravit non comprehendendo quod voluit. Nam idem Propheta alibi ait: « Magnus Dominus et laudabilis nimis, et magnitudinis ejus non est finis (Psal. XLVII, XCV, CXLIV). » Miranda complexio, vera praedicatio sic laudare Dominum, ut quantum est magnus non aestimes explicandum; sensus enim totius creaturae deficit, et ad illa retractio semper excrescit. Nam sicut nullo loco clauditur, ita nec eloquentia quamvis amplissima 109.1081B| ejus possunt praeconia terminari: virtus inexplicabilis, pietas incomprehensibilis, sapientia ineffabilis; cujus vera definitio est finem in sanctis laudibus non habere. Et nota quia dum dicitur magnitudinis ejus finem non esse, nunquam te praecipit ab ejus praedicatione cessare; nam et taciti gratias agimus, cum nos probabili conversatione tractamus, qui cum nullis possit laudibus comprehendi, singulis tamen sermonibus indicatur, cum dicitur: « Magnus nimis. » Et iterum: « Magnitudinis ejus non est finis. »
« Benedicentes Dominum exaltate illum quantum potestis: major est enim omni laude. » Incitat nos Sapientia ad benedicendum Deum, ut quantum in nobis sit, et quantum nos ille posse concessit, semper laudemus illum; attamen omni modo scientes, 109.1081C| quod condigne eum laudare non possumus, quia ad celsitudinem magnitudinis ejus pertingere non valemus; ejus est enim gratia, quidquid rite in laudibus ejus proferimus. De quo scriptum est: « Dominus virtutem populo suo dabit, » et « Benedicet populum suum in pace (Psal. XXVIII). »
« Exaltantes eum replemini virtute, ne laboretis. 109.1082A| Non enim habebitis: quis videt eum et enarrabit, et quis magnificabit eum sicut est ab initio? » Valde enim indigemus ipsius ope, ut ad eum laudandum ejus repleamur virtute. Quod enim dicit: « Ne laboretis, non enim habebitis, » ostendit quod divina secreta, quae ultra nostrum modum sunt, scrutari non debeamus: quia ejus occulta judicia omnino penetrare non possumus. Unde scriptum est: « Ne quaeras opes ad quas pertingere non possis (Prov. XXIII). » Et Ecclesiastes: « Dixi, inquit, sapiens efficiar, et ipsa longius recessit a me. Multo magis quam erat, et alta profunditas, quis inveniet eam? (Eccle. VII.) »
« Multa abscondita sunt majora his; pauca enim vidimus opera ejus: omnia autem Dominus fecit, 109.1082B| et pie agentibus dedit sapientiam. » Si ad universitatem mirabilium Dei attendimus, paucissima sunt de quibus notitiam habemus: qui tamen sana et plena fide credimus et confitemur, quod unus Deus omnipotens Pater et Filius et Spiritus sanctus omnium visibilium et invisibilium creator est, et pie agentibus, hoc est, religiose viventibus et humiliter quaerentibus dat agnitionem suam, quantum ille noverit eis prodesse. Caeterum de ejus majestatis scrutatione cohibere nos debemus, et dicere cum Paulo apostolo: « O altitudo divitiarum sapientiae et scientiae Dei, quam incomprehensibilia sunt judicia ejus, et investigabiles viae ejus! Quis enim cognovit sensum Domini, aut quis consiliarius ejus fuit, aut quis prior dedit illi, et retribuetur ei? 109.1082C| quoniam ex ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia: ipsi honor et gloria in saecula saeculorum (Rom. XI). » Sed quia jam plurima moraliter disputando allegoriam et anagogen in plerisque tangendo mysteria sacramenti divini superius ediderat, nunc de sanctis Patribus et virtutum viris incipit narrare.
LIBER DECIMUS. CAPUT PRIMUM. Laus patrum, id est patriarcharum prophetarum, apostolorum et martyrum, in quibus Spiritus Domini locutus est. 109.1081|
(CAP. XLIV.) « Laudemus viros gloriosos et parentes nostros in generatione sua. Multam gloriam fecit Dominus magnificentia sua a saeculo. Dominantes in potestatibus suis homines magni virtute, et prudentia sua praediti, nuntiantes in prophetis dignitatem prophetarum, et imperantes in praesenti populo, et virtute prudentiae populis sanctissima verba. In pueritia sua requirentes modos musicos, et narrantes carmina Scripturarum. Homines divites in virtute, pulchritudinis studium habentes, pacificantes in domibus suis. » Viri ergo gloriosi temporibus suis fuerunt, et digni per omnia laude, sancti scilicet patriarchae, qui meruerunt divina 109.1082C| uti locutione simul et visione; et prophetae qui dono Spiritus sancti repleti multa Christi Ecclesiae 109.1082D| quae futura mysteria praecinuere. Hi dominantes in potestatibus suis erant, quia plures illorum reges fuere facultatibus abundantes; sed majore potestate semetipsos regebant, cum ab illicitis concupiscentiis se coercebant. Imperantes populis et virtute prudentiae suae instruebant, quorum aliqui musicos sonos requirebant, ut David, et caeteri, qui cum ipso psalmodiam ordinabant. Alii vero pulchritudinis studium habentes, ut Moyses et Salomon, qui tabernaculum atque templum cum variis vasis et utensilibus Domino aedificaverunt.
« Omnes isti in generationibus gentis suae gloriam adepti sunt, et in diebus suis habentur in laudibus. Qui de illis nati sunt, reliquerunt nomen narrandi laudes eorum. » Habuerunt ergo sancti 109.1083A| viri in generationibus gentis suae gloriam, quia merito prudentiae et virtutum a subditis honorabantur. Unde posteri eorum qui eorum sanctam conversationem imitati sunt, voce simul et actione laudes illorum celebraverunt: quod etiam mali homines et perversi moribus adipisci non meruerunt. De quibus subditur:
« Et sunt quorum non est memoria, perierunt quasi qui non fuerint. Et nati sunt quasi non nati, et filii ipsorum cum illis. » Non fuerunt ergo impii et peccatores digni memoria, quia si aliquid de his narratur in Scriptura sacra, non ad laudem, sed ad vituperationem eorum pertinet. De illis enim in Psalmo scriptum est: « Inimici defecerunt framea in finem, et civitates eorum destruxisti. 109.1083B| Periit memoria eorum cum sonitu: » quoniam diaboli gaudio in consummatione mundi illi qui ad civitatem ejus pertinere noscuntur deficient, et eorum memoria cum clamore novissimo interiet, quando merguntur in poenam perpetuam. Quod exemplum inde tractum est, quia fieri solet quando res prosperae gravissimo fine clauduntur, ut nec potestas eorum videatur remanere, nec nomen intueri, quod dicit filios eorum cum ipsis perire, mystice significat opera peccatorum in aeterna damnatione simul cum ipsis interire.
CAPUT II. De martyre, et confessore, et sacerdote.
« Sed illi viri misericordiae sunt, quorum pietates non defuerunt, et cum semine ipsorum perseverant 109.1083C| bona, haereditas sancta nepotum illorum. Et in testamentis stetit semen eorum, et filii eorum propter illos usque in aeternum permanent: semen eorum et gloria eorum non derelinquetur. Corpora ipsorum in pace sepulta sunt, et nomen eorum vivet in generationes et generationes. Sapientiam eorum narrent populi, et laudem eorum nuntiet Ecclesia. » Illi quippe viri sunt misericordiae, qui recta fide et bonis operibus misericordiam Domini promeruerunt. Nam « misericordia ejus a progenie in progenies timentibus eum: » horum actiones bonae non defuere in retributione, sed cum semine eorum, hoc est, hujus Dei cultoribus, qui nepotes et haeredes fiebant ei, et religiosae conversationis eorum testamentum legis Dei firmum stetit, 109.1083D| et propago sobolis eorum propter illorum merita longo tempore mansit, nec gloria sanctorum Patrum ulla oblivione delebitur. Sed corpora ipsorum in pace quiescentia exspectant resurrectionis diem, ut accipiant gloriam incorruptionis: nomen autem eorum celebre apud posteros suos perseverat. Qui sapientiam ipsorum ubique praedicant, et laudabilem vitam eorum quotidie in Ecclesia sanctorum magnis laudibus exaltant. Haec quidem juxta historiam ad patriarchas et prophetas pertinere videntur, quorum semen, hoc est Israelitae, propter eorum merita et promissiones, quae ad ipsos factae sunt saepe de angustiis liberatum est; et veniam peccatorum non sua justitia, sed parentum suorum fide et actione 109.1084A| bona promeruit. Unde est illud, quod Moyses pro eodem populo Israelitico peccante orans. Abraham et Isaac et Jacob, quibus promissiones datae sunt, ducit in memoriam, ut eorum meritis Dominus placatus, peccantibus filiis donaret indulgentiam. Sic ad David meritum, filios ejus in multis adjuvit, ob cujus memoriam etiam Dominus filiis ejus multo tempore regnum servavit. Sed sacratiore sensu viri misericordiae sunt apostoli Domini nostri Jesu Christi, et praedicatores Novi Testamenti, qui verbo Evangelii et sacro baptismate, filios Dei dignos quotidie pariunt. Qui imitatores parentum suorum facti, in fide et conversatione eorum exempla sequnntur. Horum scilicet corpora post finem vitae praesentis dormiunt in spe resurrectionis, exspectantes futuram 109.1084B| gloriam, quando semen bonorum operum illorum coelesti mercede a superno judice remuneretur.
CAPUT III. De Enoch.
« Enoch placuit Deo et translatus est in paradisum, ut det gentibus poenitentiam. » Bene ergo non de Adam qui transgressus est divinum mandatum, et ejectus reliquit paradisum, incipit enumerare sanctos patres, sed de Enoch, qui ambulavit cum Deo, et translatus est in paradisum. Quia in hoc claret electio sanctorum, quod de aerumna istius saeculi transferuntur ad quietem coelestis regni. Hic ergo creditur venturus cum Elia juxta finem mundi, ut hominibus det consilium a peccatis ad poenitentiam convertendi, et sic cum collega suo in 109.1084C| persecutione Antichristi solvet debitum lethi.
CAPUT IV. De Noe.
« Noe inventus est perfectus, justus, et in tempore iracundiae factus est reconciliatio, ut det gentibus poenitentiam. Ideo remissum est reliquum terrae cum factum esset diluvium, testamenta saeculi posita sunt apud illum, ne deleri posset diluvio omnis caro. » Noe vero de quo Scriptura narrat, quod vir justus atque perfectus fuerit in generationibus suis, ambulans cum Deo, benedicitur. In tempore iracundiae factus est reconciliatio, quia mundo percunte diluvio, ad hoc reservatus est, ut poenitentiam gentibus indiceret agendam, et suo exemplo demonstraret, quod qui Deo devote serviunt, 109.1084D| immunes ab aeterno interitu fierent. Cum quo etiam Dominus pactum statuit et foedus pepigit, ne ultra aquis diluvii deleret terram, significat autem rectores populi Dei, qui inter fluctus istius saeculi arcam regunt Ecclesiae Christi, praedicant baptismum poenitentiae, et orationibus atque sacris oblationibus placatam reddunt humano generi divinam majestatem.
CAPUT V. De Abraham.
« Abraham magnus pater multitudinis gentium. Et non est inventus similis illi in gloria. Qui conservavit legem Excelsi, et fuit in testamento cum illo, in carne ejus stare fecit testamentum, 109.1085A| et in tentatione inventus est fidelis. Ideo jurejurando dedit illi gloriam in gente sua, crescere illum quasi terrae cumulum, et ut stellas exaltare semen ejus, et haereditari illos a mari usque ad mare, et a flumine usque ad terminos orbis terrae. » Abraham juxta nominis sui interpretationem pater est multarum, omnium videlicet gentium in Christo credentium; quia soli fideles aestimantur in semine, quoniam non qui filii carnis, sed qui filii sunt fidei, ipsi semen sunt Abrahae. « Cui non fuit similis inventus in gloria, » quia suis temporibus excellentissimus erat, et fidelissimus inventus est. Hic fuit in testamento cum illo, quando ei promissum est quod in semine ipsius benedicerentur omnes cognationes terrae. In cujus carne 109.1085B| stare fecit testamentum circumcisionis, ut significaretur renovata natura nostra per baptismum Christi, post exspoliationem veteris hominis et induitionem novi, qui secundum Deum creatus est in justitia et sanctitate veritatis. Hic vero patriarcha in tentatione inventus est fidelis quando in figuram passionis dominicae visus est immolare filium suum unigenitum. Ideo jurejurando dedit illi Dominus semen in gente sua, crescere illum in semine suo velut arena maris, et sicut stellas coeli quae prae multitudine, numerari non possunt. Duplex ergo fit figura promissi seminis ejus, id est, in similitudinem arenae maris, in quo exprimuntur Judaei steriles; et in similitudinem stellarum coeli, in quo demonstrantur omnes gentes in Christo credentes, qui resurrectionis 109.1085C| lumine in futuro coruscant sicut astra coeli. « Stella enim ab stella differt in claritate: sic erit et resurrectio mortuorum. Haereditavit ergo semen ejus a mari usque ad mare, et a flumine usque ad terminos orbis terrae. » Quia Christus ex semine Abraham ortus dominatur a mari usque ad mare, et a flumine usque ad terminos orbis terrae, et Ecclesia ejus, hoc est, corpus ipsius universos terminos occupat mundi. Notandum quippe quod Abraham triplicem habet figuram in semetipso: primo Salvatoris, quando relicta cognatione sua venit in hunc mundum; secundo patris, quando immolavit unicum filium; tertio vero in hoc quod tres viros suscipiens unum adoravit, figuram gestavit sanctorum, qui adventum Christi in carne cum gaudio susceperunt. 109.1085D| Cujus incarnationis sacramentum tota sancta Trinitas fecit, sed solus Filius suscepit: « Verbum enim caro factum est, et habitavit in nobis. »
CAPUT VI. De Isaac.
« Et in Isaac eodem fecit modo, propter Abraham patrem ipsius benedictionem omnium gentium dedit illi. » Dedit ergo Dominus Isaac benedictionem omnium gentium propter jusjurandum, quod juravit patri ipsius, « ut in semine ejus, » hoc est, Christo « benedicerentur omnes cogitationes terrae. » Cui Pater in psalmo ait: « Postula a me et dabo tibi gentes haereditatem tuam et possessionem tuam terminos terrae. »
CAPUT VII. De Jacob.
« Et testamentum confirmavit super caput Jacob, agnovit eum in benedictionibus suis, et dedit illi haereditatem, et divisit ei partem in tribubus duodecim; et conservavit illi homines misericordiae invenientes gratiam in oculis omnis carnis. » Confirmatum est enim testamentum super caput Jacob, hoc est, gentilis populi, qui posterior ad gratiam fidei et baptismatis regenerationem accessit. Cui tamen plenitudo benedictionis paternae provenit: « et dedit illi haereditatem, » supernae videlicet patriae, « et divisit ei partem in tribubus duodecim. » Ut per duodecim apostolos edoctus, simul cum illis regnum Dei possideret aeternum: huic conservavit 109.1086B| Dominus misericordiam suam, ut haberet gratiam in oculis omnis carnis, quia Ecclesia Christi ab omnibus gentibus honoratur, et digna laude propter culturam veri Dei ab universo mundo praedicatur. Cui etiam per Isaiam ipse Dominus ait: « Ecce levo ad gentes manum meam, et ad populos exaltabo signum meum, et afferent filios tuos in ulnis, et filias tuas super humeros portabunt, et erunt reges nutritii tui, et reginae nutrices tuae; vultu in terram demisso adorabunt te, et pulverem pedum tuorum lingent; et scies quia ego Dominus, super quo non confundentur, qui exspectant eum (Isa. XLIX). »
CAPUT VIII. De Moyse.
(CAP. XLV.) « Dilectus a Deo et hominibus Moyses, 109.1086C| cujus memoria in benedictione est. Similem illum fecit in gloria sanctorum, et magnificavit eum in timore inimicorum, et in verbis suis monstra placavit. Glorificavit illum in conspectu regum, et jussit illi coram populo suo, et ostendit illi gloriam suam. In fide et lenitate ipsius sanctum fecit illum, et elegit illum de omni carne. Auditam fecit illi vocem suam, et induxit illum in nube; et dedit illi praecepta et legem vitae, et disciplinae docere Jacob testamentum, et judicia sua Israel. » Dilectus enim Deo et hominibus Moyses fuit, quia homo erat suavis et mitissimus, ut Scriptura narrat (Num. XII). Cujus memoria in benedictione est, quoniam non minoris gloriae quam caeteri sancti Patres fuere, sed perenni dignus est per omnia 109.1086D| laude. Hic magnificatus est in timore inimicorum, dum portenta multa fecit coram Pharaone et servis ejus, et ipsas plagas quando voluit temperavit; unde gloriam in conspectu regum consecutus est. Jussit illi Dominus coram populo suo, et ostendit illi gloriam suam, quando sui secreti eum fecit esse participem, et voluntatis suae agnitorem. De quo scriptum est: « Ingresso autem illo tabernaculum foederis, descendebat columna nubis, et stabat ad ostium, loquebaturque cum Moyse, cernentibus universis quod columna nubis staret ad ostium tabernaculi, stabantque ipsi et adorabant per fores tabernaculorum suorum. Loquebatur autem Dominus ad Moysen facie ad faciem, sicut loqui solet homo ad 109.1087A| amicum suum: in fide et lenitate ipsius sanctum fecit illum, et elegit ipsum de omni carne (Exod. XXXIII). » Certum quoque est quod fides et lenitas ipsius sanctum eum esse fecit et Deo acceptabilem reddidit, qui de omni populo divina providentia electus est, ut praeesset universis: cui Dominus in monte Sinai legem dedit et praecepta vitae constituit, cum eo loquens in nube audientibus filiis Israel, ut in his erudiret populum suum et disciplinabiliter vivere doceret; qui licet diversas figuras habeat in singulis locis, tamen in hoc, quod populum Dei eduxit de Aegypto per aquas maris Rubri, et in deserto educavit columna nubis praeeunte et viam demonstrante, typum tenet legis, quae per Christi ducatum credentes de Aegypto spiritali, et de potestate 109.1087B| veri Pharaonis per aquas baptismatis liberavit, ut in eremo istius mundi divinis praeceptis instructi et educati perveniant ad terram repromissionis, ad coelestem videlicet patriam, ubi omnium bonorum habeant copiam, et vita fruantur perpetua.
CAPUT IX. De Aaron.
« Excelsum fecit Aaron fratrem ejus, et similem sibi de tribu Levi. Statuit ei testamentum aeternum, et dedit illi sacerdotium gentis, et beatificavit illum in gloria, et circumcinxit illum zona justitiae. Induit illum stola gloriae, et coronavit illum in vasis virtutis in incessu suo, circumpedes et femoralia et humerale posuit ei, et cinxit illum tintinnabulis aureis plurimis in gyro, dare sonitum in 109.1087C| incessu suo, auditum facere sonitum in templo in memoriam filiis gentis suae. Stolam sanctam auro et hyacintho et purpura, opus textile, viri sapientis judicio et veritate praediti, torto cocco opus artificis, gemmis pretiosis figuratis in ligatura auri, et opere lapidarii sculptis, in memoriam secundum numerum tribuum Israel coronam auream super mitram ejus expressam signo sanctitatis, et gloria honoris, et opus virtutis, desideria oculorum ornata. Sic pulchra ante ipsum non fuerunt talia usque ad originem. Non indutus est illa alienigena aliquis, sed tantum filii ipsius soli, et nepotes ejus per omne tempus. » Ritum describit sacerdotii Veteris Testamenti, et ornatum pontificis quae figuram per omnia gerebant Novi Testamenti, et veri sacerdotis 109.1087D| Domini nostri Jesu Christi: qui « non per sanguinem hircorum et vitulorum, sed per proprium sanguinem introivit semel sancta aeterna redemptione inventa (Hebr. IX). » Vestimenta autem pontificis non alia sunt quam opera virtutum, et sapientiae doctrina, quae vere Domini sacerdotem ornant, cum in his conversari rite inveniuntur. Unde et hic dicitur: « Coronavit illum in vasis virtutis. » Sapientes autem corde quos ad faciendas easdem vestes Deus spiritu prudentiae replevit, ipsi sunt prophetae et apostoli, caeterique doctores veritatis, qui nobis apertissime monstrant, quomodo vivere sacerdotes et ministri altaris, qualiter docere debeant, sive exemplo suae actionis, seu verbo exhortationis, 109.1088A| ostendunt. Quae autem sunt ipsae vestes, quas Moyses fecit Aaron fratri suo, hoc est, Scripturam sacram legis rectoribus habendam commendat, et ostendit Paulus, dicens: « Oportet enim episcopum sine crimine esse, ut Dei dispensatorem, non superbum, non iracundum, non vinolentum, non percussorem, non turpis lucri cupidum, sed hospitalem, benignum, sobrium, justum, sanctum, continentem, amplectentem eum, qui secundum doctrinam est, fidelem sermonem (Tit. I). » Octo ergo generibus vestium pontifex tempore sacrificii solebat indui: hoc est, rationali, superhumerali, tunica hyacinthina, et linea stricta, cidari, balteo, feminalibus, et supra omnia, hoc est fronte, lamina aurea, in quo nomen Dei scriptum erat. Rationale autem pectoris 109.1088B| habitus erat, sicut superhumerale humerorum; tunica autem hyacinthina, quae tintinnabula aurea inimo habebat haec super lineam induebatur. Ipsa autem linea stricta, id est, camisia totum corpus operiebat, cidaris vero caput ornabat. Balteum autem utramque tunicam simul et superhumerale arctius ad corpus aptabat, e quibus erant quatuor et minoris ordinis sacerdotibus concessa, feminalia videlicet linea, tunica et balteus, et cidaris; decebat enim ut quo majore quis gradu esset insignis, eo pluribus virtutum actibus admirandus fulgeret. Cuncta autem fiunt de auro pretiosisque coloribus, quia nil vile ac sordidum in sacerdotis ore vel opere debet apparere; sed cuncta quae agit, universa quae loquitur, omnia quae cogitat, et coram hominibus praeclara et 109.1088C| in conspectu interni arbitri oportet esse gloriosa. Singulae autem species vestium mysticum habent intellectum, quia in rationali, plenitudo scientiae exprimitur; in superhumerali, bonorum operum actus; in tunica hyacinthina, coelestis conversatio; in tintinnabulis, praedicatio sacri verbi; in tunica linea, quae et hic circumpedes nominatur, eo quod ad talos pertingebat, consummatio castitatis insinuatur; in balteo continentia; in cidari, quae caput tegebat, omnium sensuum custodia; in femoralibus vero castimonia corporis contra libidinem. Corona autem super mitram, in qua expressum erat signum castitatis, hoc est, nomen omnipotentis Dei, honorificentiam significat divinae majestatis, quam in arce status nostri et super omnia statuere debemus, ita ut 109.1088D| in omnibus actibus nostris, sermonibus et conversatione honorificetur Deus per Jesum Christum Dominum nostrum, qui est caput corporis Ecclesiae, et Salvator omnium, maxime fidelium. Si quis autem horum sensum spiritalem plenius nosse desiderat, legat sanctorum Patrum diversos tractatus de tabernaculo Dei, et vestibus sacerdotalibus; quorum tamen compendium si quaesierit, legat nostrum opusculum quod super Exodi librum quatuor libellis comprehendimus, et ibi, ni fallor, inveniet quod suae indigentiae satisfaciat.
« Sacrificia ipsius consumpta sunt igne quotidie. Complevit Moyses manum ejus, et unxit illum oleo sancto. Factum est illi in testamentum aeternum, 109.1089A| et semini ejus sicut dies coeli. Fungi sacerdotio, et habere laudem, et glorificare populum suum in nomine suo. Ipsum elegit ab omni vivente, offerre sacrificium Deo, incensum, et bonum odorem, in memoriam placare pro populo suo: et dedit illi in praeceptis suis potestatem, et in testamentis judiciorum docere Jacob testimonia, et in lege sua lucem dare Israel. Quia contra illum steterunt alieni, et propter invidiam circumdederunt illum, in deserto homines qui erant cum Dathan et Abiron; et congregatio Core in iracundia. Vidit Dominus Deus, et non placuit illi, et consumpti sunt in impetu iracundiae: fecit illis monstra, et consumpsit eos in flamma ignis, et addidit Aaron gloriam. Et dedit illi haereditatem, primitias fructuum 109.1089B| terrae divisit illi, panem ipsis in primis paravit in satietatem. Nam sacrificia Domini edent quae dedit ipsi et semini ejus. Caeterum in terra gentes non haereditavit, et pars non est illi in gente. Ipse enim pars ejus est et haereditas. » Quomodo autem Moyses Aaron fratrem suum et filios ejus unctionis oleo Domino consecraret, et quales hostias pro se in die unctionis suae offerri juberet, et de jugi sacrificio quod quotidie mane et vespere offerendum erat, et de caeteris officiis ejus liber Leviticus copiosissime narrat, nec non de seditione Core, Dathan et Abiron, quam contra Moysen et Aaron excitaverant, et ob hoc vindicta in eos a Domino prolata est, liber Numerorum manifestissime declarat (Num. XVI): in quibus mystice demonstratur quod hi qui haereses 109.1089C| et schismata facere conantur, et multos secum trahendo decipiunt contemnentes sacerdotes Christi, et se a clero ejus plebisque societate segregantes, constituere audent ecclesias et aliud altare, precemque alteram illicitis vocibus faciunt, Dominicae hostiae veritatem per falsa sacrificia profanantes, ipsi quoque, cum contra ordinationem Dei nituntur, ob temeritatis audaciam terrae compagibus ruptis, profundo hiatu merguntur. Nec tantum hi qui duces errorum sunt, sed et illi qui consentiendo participes eorumdem effecti sunt, in ignem aeterni judicii praeparata ultione peribunt. Christi enim sacerdotium et ritus sacrificiorum ab eo constitutus in saeculum permanet, nec ulla commutatione commutabitur. Cui pater juravit, dicens: « Tu es sacerdos in aeternum 109.1089D| secundum ordinem Melchisedech (Psal. CIX). »
CAPUT X. De Phinee.
« Phinees filius Eleazari tertius in gloria est in imitando ipsum in timore Domini, et stare in reverentia gentis, in bonitate et alacritate animae suae placuit Deo Israel. Ideo statuit illi testamentum pacis, principem sanctorum et gentis suae, ut sit illi et semini ejus sacerdotii dignitas in aeternum. Et testamentum David regis filii Jesse de tribu Juda, haereditas ipsi et semini ejus, ut daret sapientiam in cor nostrum judicare gentem suam in justitia, ne abolerentur bona ipsorum, et gloriam in gentem eorum aeternam fecit. » Phinees filius 109.1090A| Eleazari, ut Numerorum liber testis est, testamentum pacis ideo a Domino accepit, quia zelo Dei instigatus virum Israelitam fornicantem cum muliere Madianita simul interfecit. De quo in memorato libro legitur, quod Dominus dixerit ad Moysen: « Phinees filius Eleazari filii Aaron sacerdotis avertit iram meam a filiis Israel, quia zelo meo commotus est contra eos, ut non ipse delerem filios Israel in zelo meo. Idcirco loquere ad eum, ecce do ei pacem foederis mei, et erit tam ipsi quam semini illius est pactum sacerdotii sempiternum, quia zelatus pro Deo suo, et expiavit scelus filiorum Israel (Num. XXV). » Juxta mysticum quoque sensum bene Phineae filio Eleazari sacerdotis propter zelum, quem exercuit in fornicantibus, pactum sempiterni sacerdotii 109.1090B| repromittitur, quia quisquis zelo Dei compunctus carnis suae stimulos comprimere satagit, vel eos qui sibi subjecti sunt, ne per lasciviam et libidinem a veritatis tramite devient, digne corripit atque coercet, sempiterni sacerdotii dignitatem in Ecclesia Dei habebit ad illum sacerdotem rite pertinens. De quo scriptum est: « Tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedech (Psal. CIX.) » Cum ipso regnum sempiternum in luce superna perpetualiter possidebit. Interpretatur autem Phinees, ore parcens, vel ore requievit, vel oris augurium, et Eleazar Deus meus adjutor, sive Dei adjutorium. Aaron mons fortitudinis, sive mons fortis. Quae nomina non incongrue eumdem sensum quem proposuimus exprimunt; nam qui ore prava loqui parcit, et mysteria 109.1090C| coelestia verbo rite auditoribus suis exponit, per Dei adjutorium pium laborem explens, ad montem fortitudinis, de quo per Prophetam scriptum est: « Erit mons domus Domini in verticem montium, et elevabitur super omnes colles (Isa. II), » bonis actibus ascendens, feliciter perveniet. Quod autem dicitur, quod testamentum David regis filii Jesse haereditatem illi et semini ejus benedictione et gloria aeternam fecerit, ostenditur quod David in distributione ministrorum Domini (qua eos in viginti quatuor sortes divisit, ut vicibus suis ministrarent coram Domino) non minoravit gloriam Phinees, sed etiam auxit. Unde in Paralipomenon, ubi Coritae super opera ministerii, custodes vestibulorum tabernaculi, et familiae eorum per vices castrorum Domini custodientes 109.1090D| introitum memorantur, ita subjungitur: « Phinees autem filius Eleazari erat dux eorum Domino (I Par. IX) » ex hoc Hebraei tradunt quod idem Phinees adhuc in eo tempore vixerit, et in tabernaculo vices ministrantium ordinaverit.
CAPUT XI. De Jesu Nave.
(CAP. XLVI.) « Fortis in bello Jesu Nave, successor Moysi in prophetis, qui fuit magnus secundum nomen suum, maximus in salutem electorum Dei, expugnare insurgentes hostes, ut consequeretur haereditatem Israel. Quam gloriam adeptus est in tollendo manus suas, et jactando contra civitates rhomphaeas. » Jesus ergo filius Nave et nomine et 109.1091A| gestu typam exprimit Salvatoris, cui Deus pater « dedit nomen, quod est super omne nomen. Idcirco in nomine Jesu omne genu flectitur, coelestium, terrestrium et infernorum: » et quia est hoc nomen super omne nomen, idcirco in multis generationibus a nullo cognominatum est. Scripsit Moyses librum Genesis, in quo legimus Abraham, et eos qui ex eo generati sunt, in quibus sunt justi quamplurimi, sed nullus ex ipsis Jesus meruit nominari; neque Abel Jesus dictus est; neque ille qui coepit invocare nomen Domini Dei; neque ille qui placuit Deo et translatus est, cujus unquam non est inventa mors; neque ille qui in generatione sua solus justus inventus est apud Deum Noe; sed ne ipse quidem qui repromissiones acceperat testamenti Abraham; nec 109.1091B| ille qui de eo natus est Isaac; sed nec supplantator Jacob, nec quisquam ex filiis ejus; Moyses fidelis erat in omni domo sua, necdum tamen vocatur Jesus: sed Jesu nomen primum invenio in Exodo, et volo intueri quando primum nomen Jesu cognominatur: « Venit, inquit, Amalec et expugnabat Israel, et dixit Moyses ad Jesum in Raphidim (Exod. XVII). » Haec est prima appellatio nominis Jesu: « Elige, inquit, tibi viros potentes ex omnibus filiis Israel, et egredere, et conflige cum Amalec, crastino. » Ipse est qui post mortem Moysi suscepit imperium; ipse est qui ducit exercitum, et confligit adversus Amalec: et quod ibi adumbratur in monte manibus extensis, affigit cruci suae triumphans principatus et potestates in semetipso.
109.1091C| « Quis ante illum sic restitit? Nam hostes ipse Dominus percussit. An non in iracundia ejus impeditus est sol, et unus dies factus est quasi duo? Invocavit Altissimum potentem in oppugnando inimicos undique, et audivit illum magnus et sanctus Dominus, in saxis grandinis virtutis valde fortis. Impetum fecit contra gentem hostilem, et in descensu perdidit contrarios, ut cognoscant gentes potentiam ejus, quia contra Dominum pugnare non est facile, et secutus est a tergo potentes. » Quomodo autem occursu suo impeditus sit sol, et unus dies factus est quasi duo, pandit historia Jesu Nave, ubi ipse cum filiis Israel pugnavit pro Gabaonitis contra quinque reges Amorrhaeorum. Sic enim ibi scriptum est: « Tunc locutus est Josue Domino in 109.1091D| die qua tradidit Amorrhaeum in conspectu filiorum Israel. Dixitque coram eis: Sol, contra Gabaon ne movearis, et luna contra vallem Ahialon; steteruntque sol et luna (Jos. X). » Nonne scriptum est hoc in libro Justorum? « Stetit itaque sol in medio coeli, et non festinavit occumbere spatio unius diei; non fuit antea et postea tam longa dies, obediente Domino voci hominis, et pugnante pro Israel. » Tunc etiam « Dominus misit super ipsos » Amorrhaeos « lapides magnos de coelo usque ad Azeca, et mortui sunt multo plures lapidibus grandinis, quam quos gladio percusserant filii Israel. » Mystice autem lapides sunt grandinis durae vindictae, quae coelitus mittuntur super hostes populi Dei, vel 109.1092A| divinae comminationes quae in Scripturis sacris contra improbos leguntur prolatae, ubi gehenna ignis et poena eis praedicitur perpetua. Hoc ergo modo Jesus cum ducibus et virtutibus suis adest his qui pro nomine suo contrariis virtutibus oppugnantur; et non solum auxilium praestat in bello, verum et producit tempus diei, et spatia lucis protelans adventum discutit noctis. Dies producitur et differtur occasus, nec unquam sol occumbit, sed semper oritur, dum credentium cordibus sol justitiae lumen veritatis infundit. Cum vero repleta fuerit mensura credentium, et deterior jam ac decolor aetas ultimae generationis advenerit; cum increscente iniquitate refrigescet charitas multorum, et perpauci remanserint, in quibus fides inveniatur: tunc jam breviabuntur dies. Idem 109.1092B| igitur ipse Dominus novit extendere diem, cum salutis est tempus; et breviare eumdem, cum tribulationis et perditionis est tempus. Nos tamen dum habemus diem et producitur nobis spatium lucis, sicut in die honeste ambulemus, et opera lucis operemur.
« Et in diebus Moysi misericordiam fecit ipse, et Caleb filius Jephonae stare contra hostem, et prohibere gentem a peccatis, et perfringere murmur malitiae, et ipsi duo constituti a periculo liberati sunt a numero sexcentorum millium peditum, inducere illos in haereditatem, in terram, quae manat lac et mel, et dedit Dominus ipsi Caleb fortitudinem: et usque ad senectutem permansit illi virtus, ut ascenderet in excelsum terrae locum, et semen ipsius obtinuit haereditatem, ut 109.1092C| viderent omnes filii Israel quod bonum est obsequi sancto Deo. » Narrat quoque liber Numerorum quod Moyses de deserto Pharan duodecim exploratores de singulis tribubus singulos, miserit ad explorandam terram repromissionis, qui revertentes et referentes fructus de terra illa, populum in desperationem miserunt omnem praeter duos hoc est, Josue filium Nun et Caleb filium Jephonae, et murmurare fecerunt contra Dominum, ob quod missa est super eos plaga, et interdictum, quod nullus virorum illorum qui exierunt de Aegypto, intraturus esset in terram repromissionis, praeter memoratum Josue et Caleb (Num. XIII). Dedit autem Dominus Caleb longaevam vitam et continuam prosperitatem, quod ipse testatur, loquens ad Josue: « Quadraginta annorum 109.1092D| eram, quando me misit Moyses famulus Domini de Cadesbarnae ut considerarem terram, nuntiavique ei quod mihi verum videbatur. Fratres autem mei, qui ascenderant mecum, dissolverunt cor populi, et nihilominus ego secutus sum Dominum Deum meum. Juravitque Moyses in die illo, dicens: Terram quam calcavit pes tuus erit possessio tua, et filiorum tuorum in aeternum, quia secutus es Dominum Deum meum. Concessit ergo Dominus vitam mihi ut pollicitus est usque in praesentem diem. Quadraginta et quinque anni sunt ex quo locutus est Dominus verbum istud ad Moysen, quando ambulavit Israel per solitudinem: hodie octoginta quinque annorum sum sic valens, ut eo valebam 109.1093A| tempore, quando ad explorandum missus sum: illius in me temporis fortitudo usque hodie perseverat, tam ad bellandum quam ad gradiendum. Da ergo mihi montem istum quem pollicitus est Dominus te quoque audiente, in quo Enacim sunt et urbes magnae atque munitae, si forte sit Dominus mecum et potuero delere eos sicut promisit mihi. » Spiritaliter autem exorbitante populo legali sub decem mandatis constituto, et in terram repromissionis ingredi non valente, ingreditur Jesus et Caleb, qui interpretatur quasi cor, cum turba populi novi, ut possideat illam. Quod autem ait Caleb: « Hodie valeo sicut valebam, » significat quod sanctus quisque et intelligens corde, similiter valet in praesentibus, et in praeteritis, et in novissimis, et in veteribus, et in 109.1093B| Evangeliis, et in Lege. Hoc est ergo quod dicit valere se hodie sub Jesu, sicut tunc sub Moyse, quia in utriusque Testamenti mysteriis cor vigilans valet. Sed videamus etiam petitionem ejus, quam poscit ab Jesu iste Caleb filius Jephonae: « Peto te, inquit, montem hunc sicut dicit Dominus in die illa. » Nihil humile vel dejectum sanctus requirit, nihil quod in demersis convallibus jacet; sed montem quaerit excelsum, et montem in quo civitates magnae et munitae, et ex hoc haec poscebat, quia noverat belligerare, sicut scriptum est: « Civitates munitas occupavit sapiens, et destruet munitionem in qua confidebant impii (Prov. XXI). » Putas cum haec diceret Salomon, hoc nos volebat docere, quia sapiens caperet civitates, et munitiones destrueret ex lapidibus constructas? An 109.1093C| illud potius indicat, quod civitates et muri sunt impiorum dogmata, et syllogismi philosophorum, quibus astruunt impia quaeque et divinae legi contraria, quae apud paganos vel barbaros observantur? Sed illa his deputanda sunt, et civitates munitas esse, atque in montibus collocatas, quae haeretici in Scripturarum assertionibus velut in altis montibus collocant. Istas ergo civitates sapiens quisque verbum veritatis praedicans destruit, et urbes mendaces veritatis ariete subvertit; sicut et Paulus dicebat: « Cogitationes destruentes, et omnem altitudinem quae extollit se adversum scientiam Dei (II Cor. X). » Ita etiam nunc sapientissimus hic Caleb assistit ante Jesum, et promittit se valere ad bellum, et promptum esse ad praelium, et ideo deposcit permitti sibi 109.1093D| velut disputatori facultatem, ut congrediatur cum dialecticis saeculi, cum his qui pro veris falsa confirmant, ut eos confutet et superet, et subvertat omnia, quae illi falsis assertionibus construxerunt. Ideo denique videns alacritatem ejus Jesus, « benedixit, inquit, eum, » scilicet quod talia deposcat et audeat; sed et tu, si vis dare operam studiis, et legem prudenter meditari, et effici cor in lege Dei, potes istas magnificas et munitas urbes, id est, assertiones subvertere falsitatis, ut et tu merearis benedici ab Jesu et accipere Hebron. Interpretatur autem Hebron conjunctio vel conjugium; per quod potest fortasse illud ostendi, quod spelunca duplex comparata ab Abraham patriarcha in ea est, in qua conjugia patrum 109.1094A| et reliquiae eorum jacent, id est, Abraham cum Sara, Isaac cum Rebecca, Jacob cum Lia. Meruit ergo Caleb patrum reliquias in haereditatem suscipere, sine dubio quia per sapientiam, quae in eo erat, quae vigebat et sub Moyse et sub Jesu, intellexerat conjunctionis ipsius rationem, et perspexerat quid esset causae quod cum Abraham sola Sara jaceret, ibi neque Agar, neque Cethura ei meruisset adjungi; vel quid esset causae, quod cum Jacob sola Lia jacere videretur, et neque Rachel quae amplius fuerat dilecta neque aliqua ex concubinis in sepulcro ei fuerat copulata. Ipsam ergo in memoriis patrum haereditatem capit prudens et sapiens Caleb; ipsi Jesus Enachitarum gentium metropolim tribuit Hebron, et efficitur ei sors usque in hodiernum 109.1094B| diem.
« Et judices singuli suo nomine, quorum non est corruptum cor. Qui non aversi sunt a Domino, ut sit memoria illorum ut benedictionem, et ossa eorum pullulent de loco suo. Et nomen ipsorum permanet in aeternum. Permanente ad filios eorum sanctorum virorum gloria. » Post Jesum Nave quoque judices praefuerunt populo Dei, qui eos regebant et contra hostes defendebant, ita et post Salvatoris nostri passionem, resurrectionem et ascensionem ad coelos Apostoli, et apostolici viri rectores exstiterunt Ecclesiae Dei, qui eam sacris monitis erudiebant, et bonis meritis simul et sanctis orationibus contra spiritales nequitias, et contra universos hostes muniebant; apteque dicitur quod eorum cor 109.1094C| non sit corruptum, neque aversi essent a Domino, quia in recta fide et vera religione perseveraverunt usque ad finem vitae, ut memoria illorum perpetua benedictione firmaretur, et robur bonorum operum aeterna mercede donaretur. Ita ut memoria eorum nominis ad posteros suos cum gloria transferretur; sapientiam enim eorum narrabunt omnes populi, et laudem eorum pronuntiat omnis Ecclesia sanctorum.
CAPUT XII De Samuele.
« Dilectus a Domino Samuel propheta Domini, renovavit imperium, et unxit principes in gente sua. In lege Domini judicavit congregationem, et vidit Dominum Jacob, et in fide sua probatus est 109.1094D| propheta. Et cognitus est in verbis suis fidelis, quia vidit Dominum lucis; et invocavit Deum potentem, et in oppugnando hostes circumstantes undique in oblatione viri inviolati. Et intonuit de coelo Dominus, et in sonitu magno auditam fecit vocem suam, et contrivit principes Tyriorum, et omnes duces Philisthiim; et ante tempus finis vitae suae et saeculi testimonium praebuit in conspectu Domini, et Christi; pecunias et usque ad calceamenta ab omni carne non accepit, et non accusavit illum homo. Et post hoc dormivit et notum fecit regi, et ostendit illi finem vitae suae, et exaltavit vocem ejus de terra in prophetia delere impietatem gentis. » Plana est historia, quae narrat 109.1095A| de Samuele, cui Dominus in infantia sua cum dormiret in templo apparuit, et de futuris instruxit, quod renovaverit imperium, cum regem super Israel ipse unxerit (I Reg. III). Primum videlicet Saul, et deinde David pugnans contra hostes populi Dei obtulit holocaustum Domino: unde factum est, ut cum ipse offerret holocaustum, Philisthaei inirent bellum contra Israel. « Intonuit autem Dominus fragore magno in die illa super Philisthiim, et exterruit eos, et caesi sunt a filiis Israel; iste quippe per omnia fidelis inventus, et ab omni avaritia alienus, dormivit in pace, et post mortem suam apparens Saul, casum illi futurum praedixit. » Mystice autem sanctorum prophetarum locutio verax per omnia et fidelis esse invenitur, quae regnum Christi futurum 109.1095B| praedixit, et oleo Spiritus sancti illum ungendum praecinuit; ipsa etiam post completionem Veteris Testamenti et finem legis priscae, quam significat mors prophetae; lex enim et prophetae usque ad Joannem (Matth. XI), et, finis legis est Christus (Rom. X). Nunc temporibus gratiae manifeste praenuntiat in lectione sua malis rectoribus poenam futuram, et mortem succedere perpetuam.
CAPUT XIII. De Nathan.
(CAP. XLVII.) « Post hoc surrexit Nathan propheta in diebus David, et quasi adeps separatus est a carne. » Iste Nathan in David regis temporibus in gente Judaea dono prophetiae insignis claruit, qui ipsum David ob praevaricationem, quia praevaricatus 109.1095C| est in adulterio Bethsabee, et in nece Uriae viri ejus corripuit (II Reg. XII). Hic etiam illi, quod non aedificaturus esset templum Domino praedixit, idem quoque Salomonem filium David simul cum Sadoch sacerdote sacra unctione in principem consecravit (III Reg. I). Quod autem dicit eum separatum esse a carne quasi adipem salutarem, ostendit eum gratia Spiritus sancti repletum a carnalium et peccatorum hominum consortio, in moribus et vita sequestratum esse et alienum.
CAPUT XIV. De David.
« Sic David a filiis Israel cum leonibus lusit quasi cum agnis ovium, et in ursis similiter fecit, sicut 109.1095D| cum agnis ovium. In juventute sua nunquid non occidit gigantem, et abstulit opprobrium de gente? In tollendo manum, in saxo fundae dejecit exsultationem Goliae. Nam invocavit Dominum omnipotentem, et dedit in dextera ejus tollere hominem fortem in bello, et exaltare cornu gentis suae. Sic in decem millibus glorificavit illum, et laudavit illum in benedictionibus Domini, in offerendo illi coronam gloriae; contrivit inimicos undique, et exstirpavit Philisthiim contrarios usque in hodiernum diem; contrivit cornu ipsorum usque in aeternum. In omni opere dedit confessionem Sancto, et Excelso in verbo gloriae. De omni corde suo laudavit Dominum, et dilexit Deum qui fecit illum, et dedit illi contra inimicos potentiam. Et 109.1096A| stare fecit cantores contra altare, et in sono eorum dulces fecit psalmos. Et dedit in celebrationibus decus, et ornavit tempora usque ad consum mationem vitae, ut laudarent nomen sanctum Domini, et amplificarent mane Domini sanctitatem. Christus purgavit peccata ipsius. Exaltavit in aeternum cornu ipsius, et dedit illi testamentum regum et sedem gloriae in Israel. » Scriptor istius libri ex latere tangit historiam David, commemorans actus ejus. De quo et liber Regum et Paralipomenon plenissime narrant; quod autem ipse David rex nostrum regem Christum manu fortem et desiderabilem mystice significet, pene omnibus qui Scripturas sacras legunt notum est, qui leonem diabolum, et ursum Antichristum contrivit, gigantemque superbissimum, 109.1096B| hoc est, Satanan in funda ac lapide stravit, quia spiritali sensu Scripturarum, per scientiam legis Dei potentiam hostis antiqui in cultoribus idolorum, et assertoribus perversorum dogmatum vicit atque dejecit; sicque populum Dei a timore hostium, malignorum videlicet spirituum liberavit; cui victori ab hostium caede redeunti mulieres, hoc est, animae fidelium triumphi laudem decantant, et decem millium victorem praedicant, quia ille omnes hostes tam spiritales quam etiam corporales perfecie superavit atque prostravit. Isti ergo numeri per denarios perfecti sunt, et perfectam Christi ubique victoriam demonstrant. Denique David noster oleo laetitiae prae participibus suis in regem unctus, universos hostes Ecclesiae contrivit atque exstirpavit: 109.1096C| in se nimirum, juxta typum quem David historicus praeferebat, ecclesiasticum ministerium in domo Dei, quod est sancta Ecclesia ordinat, et officia singulorum suo arbitrio ad laudandum Deum disponit atque dispensat. Ut in omni loco dominationis ejus creatura coelestis atque terrestris benedicat Dominum in omni tempore ejusque laudem semper in ore decantet. Apte autem dicitur quod Christus purgaret peccata David, et exaltaret in aeternum cornu ipsius, quia juxta Petri sententiam, « non est aliud nomen super terram datum hominibus, in quo oporteat salvari (Act. IV). » In hoc ergo nomine poenitentia praedicatur, et remissio peccatorum in omnes gentes; ipsum autem propter obedientiam crucis Deus Pater « exaltavit, et dedit illi 109.1096D| nomen quod est super omne nomen, ut in nomine Jesu omne genu flectatur coelestium, terrestrium, et infernorum, et omnis lingua confiteatur, quia Dominus Jesus Christus in gloria est Dei Patris (Philip. II). »
CAPUT XV. De Salomone.
« Post ipsum surrexit filius sensatus, et propter illum dejecit omnem potentiam inimicorum. Salomon imperavit in diebus pacis, cui subjecit Dominus omnes hostes, ut condere domum in no mine suo, et pararet sanctitatem in sempiternum, quemadmodum eruditus est in juventute sua. Et impletus est quasi flamen sapientia et terram retexit 109.1097A| anima sua. Et replesti in comparationibus aenigmata, ad insulas longe divulgatum est nomen tuum. Et dilectus es in pace tua, in cantilenis et proverbiis, et comparationibus et interpretationibus miratae sunt terrae. Et in nomine Domini Dei, cui est cognomen Deus Israel, collegisti quasi aurichalcum aurum, et ut plumbum complesti argentum, et reclinasti femora tua mulieribus. Potestatem habuisti in tuo corpore, et dedisti maculam in gloria tua, et profanasti semen tuum inducere iracundiam ad liberos tuos, et in caeteris stultitiam tuam, ut faceres imperium bipartitum, et ex Ephraim imperare imperium durum. Deus autem non derelinquet misericordiam suam, et non corrumpet neque delebit opera sua, quia non 109.1097B| perdet a stirpe nepotes electi sui, et semen ejus qui diligit Dominum non corrumpet. Dedit autem reliquum Jacob et David de ipsa stirpe. » Sane non ignota est historia quae narrat de Salomone filio David, quomodo ei Deus, per visionem apparens, concessit ut peteret ab eo quod vellet; qui cum cor docibile sibi dari postulasset, ut discernere posset inter bonum et malum, ac justo judicio populum Dei judicare (III Reg. III), placuit sermo coram Domino, et dedit illi cor sapiens et intelligens, in tantum ut nullus ante se ei similis fuerit, nec postea surrecturus sit. Insuper quoque dedit illi divitias et gloriam, ut nemo fuerit similis ei in regibus cunctis retro diebus, deditque illi pacem undique ab hostibus suis. Unde divulgatum est nomen ejus ad insulas 109.1097C| longe, et dilectus est in pace sua, quia aedificavit templum Domino mirifico opere, et cantores constituit, cantilenasque disposuit, ita ut proverbia sapienter ederet, et comparationes et interpretationes conderet. De quo Scriptura ita narrat: « Locutus est quoque Salomon tria millia parabolas, et fuerunt carmina ejus quinque millia, et disputavit super lignis a Cedro, qui est in Libano, usque ad hysopum qui egreditur de pariete; et disseruit de jumentis, et volucribus, et reptilibus, et piscibus; et veniebant de cunctis populis ad audiendam sapientiam Salomonis, et ab universis regibus terrae qui audiebant sapientiam ejus (III Reg. IV). » Sed quia postea cum jam senex esset, depravatum est per mulieres cor ejus, ut sequeretur 109.1097D| deos alienos, nec erat cor ejus perfectum cum Domino Deo suo, sicut fuerat cor David patris ejus. Iratus Dominus disrumpens scidit regnum illius, et filiis suis tulit potestatem, ut non dominarentur super totum Israel, sed tantum super duas tribus, hoc est, Juda et Benjamin. Mystice idem Salomon, qui interpretatur pacificus, in nomine et in pluribus operibus suis significat regem nostrum pacificum, de quo Propheta ait: « Orietur in diebus ejus justitia et abundantia pacis, donec extollatur luna (Psal. LXXI). » De quo alius propheta dicit: « Multiplicabitur ejus imperium, et pacis non erit finis super solium David et super regnum ejus, ut confirmet illud in judicio et justitia amodo et usque in sempiternum 109.1098A| (Isa. IX). » Hic templum Deo aedificavit, hoc est Ecclesiam catholicam, quae de vivis lapidibus constructa est, ubi laus ejus et gloria, nunc et semper, et in aeterna permanet saecula. Cui Deus divitias omnium gentium dedit, quia illi potestatem coeli terraeque contulit et magnificavit illum super omnes reges terrae divitiis et sapientia, et universa terra desiderabat videre vultum Salomonis, ut audiret sapientiam ejus, quam dederat Deus in corde ejus; et singuli deferebant ei munera, vasa argentea et aurea, vestes et arma bellica, quoniam super celsitudinem sanctorum, qui vere reges dicuntur, exaltatur, et nullus ei coaequari potest, quoniam « quis in nubibus aequabitur Domino, aut quis similis erit Deo inter filios Dei? » « Deus qui glorificatur in 109.1098B| consilio sanctorum, magnus et metuendus super omnes qui in circuitu ejus sunt (Psal. CXLVI). » Et item: « Magnus Dominus noster, et magna virtus ejus, et sapientiae ejus non est numerus. » Unde et Joannes dicit: « Et vidimus gloriam ejus, gloriam quasi unigeniti a Patre, plenum gratia et veritate (Joan. I). » Et universa terra desiderat videre vultum regis nostri, quia universa Ecclesia sanctorum hoc solummodo appetit, ut ad conspectum gloriae ejus perveniat. Cui per Prophetam dicitur: « Tibi dixit cor meum, quaesivi vultum tuum, vultum tuum, Domine, requiram (Psal. XXVI). » Et alibi: « Sicut cervus, inquit, desiderat ad fontes aquarum, ita desiderat anima mea ad te, Deus (Psal. XLI). » Et singuli deferunt ei munera, dum unusquisque 109.1098C| secundum id quod vires sibi suppetunt, in verbo seu factis obsequium studet praestare Deo. Jam porro de caeteris operibus Salomonis quid dicam? quem vehementer arguit sancta Scriptura atque condemnat, nihilque de poenitentia ejus vel in eum indulgentia Dei omnino commemorat; apparet enim in persona Salomonis mira excellentia, et mira submersio. Quod igitur in illo diversis temporibus exstitit, prius bonum, et posterius malum, hoc in Ecclesia in isto adhuc saeculo simul uno tempore ostenditur. Nam per bona illius, bonos Ecclesiae, per mala autem illius, malos Ecclesiae significari puto, tanquam in unitate unius areae: sicut in illo uno homine bonos in granis, malos in paleis, aut in unitate unius segetis, bonos in tritico, malos in 109.1098D| zizaniis expressos esse sentimus.
CAPUT XVI. De Roboam et Hieroboam.
« Finem habuit Salomon cum patribus suis, et reliquit post se de semine suo genti stultitiam. Et imminutum a prudentia Roboam, qui avertit gentem consilio suo. » Hujus loci sensum edisserit historia Regum, quae narrat quod Roboam filius Salomonis relicto utili seniorum consilio, consilium iniit cum pueris coaevis suis, et per durum responsum quo respondit populo, dicens: « Pater meus posuit super vos jugum grave; ego autem addam super jugum vestrum. Pater meus cecidit vos flagellis, ego autem caedam vos scorpionibus: irritatus 109.1099A| populus reliquit domum David, et elegit Jeroboam filium Nabath (III Reg. XII). » Omnis videlicet Israel exceptis duabus tribubus, hoc est, Juda et Benjamin, decem autem tribus fuerunt sub Jeroboam. De quo subjungitur:
« Et Jeroboam filium Nabath qui fecit peccare Israel, et dedit Ephraim viam peccandi. Et plurima redundaverunt peccata ipsorum, valde enim averterunt illos de terra sua, et quaesivit omnes nequitias usque dum perveniret ad illos defensio. Et ab omnibus peccatis liberavit eos. » Et Jeroboam, inquit, filium Nabath, subauditur, reliquit post se, qui peccare fecit Israel in idolorum cultura, quia reveritus quod populus Dei, si ascenderet in Hierusalem offerre sacrificia in domo Domini, reverteretur 109.1099B| ad domum David, excogitato consilio, fecit duos vitulos aureos, et dixit eis: « Nolite ultra ascendere Hierusalem. Ecce dii tui, Israel, qui te eduxerunt de terra Aegypti, posuitque unum in Bethel, et alterum in Dan; et factum est verbum hoc in peccatum; ibat enim populus ad adorandum vitulum usque in Dan, et fecit fana in excelsis, et sacerdotes de extremis populi, qui non erant de filiis Levi. Constituitque diem solemnem in mense octavo, quintadecima die mensis, in similitudinem solemnitatis quae celebratur in Juda, et erexit altare similiter in Bethel, ut immolaret vitulis quos fabricatus erat. Constituitque in Bethel sacerdotes excelsorum quae fecerat, et ascendit super altare quod exstruxerat in Bethel quintadecima die mensis octavi, quem 109.1099C| finxerat de corde suo, et fecit solemnitatem filiis Israel. » Hujus ergo scelus inventionis tam diu perseveravit in populo decem tribuum, quousque Dominus in eos transmisit vindictam, et asportari fecit in Assyrios. Quod autem dicit, « usque dum perveniret ad illos defensio, et ab omnibus peccatis liberavit eos, » hoc non aliam reor significare defensionem et liberationem, quam Salvatoris nostri adventum, qui ad se fideliter conversos et baptismate suo ablutos ab omnibus peccatis liberat, et ab hostibus universis defendit. Unde scriptum est: « Quotquot autem receperunt eum, dedit eis potestatem filios Dei fieri, qui non ex sanguinibus, neque ex voluntate carnis, neque ex voluntate viri, sed ex Deo nati sunt (Joan. I). » Denique Roboam 109.1099D| filius Salomonis, qui, utili seniorum consilio relicto, adolescentium consilium secutus est, licet de domo David fuerit, tamen in via ejus non gradiebatur. Fecit enim Juda, Scriptura teste, in illius diebus malum coram Domino, et irritaverunt eum super omnibus quae fecerant patres eorum in peccatis quae peccaverant. Aedificaverunt autem et ipsi sibi aras, et statuas, et lucos super omnem collem excelsum, et subter omnem arborem frondosam; sed et effeminati fuerunt in terra, feceruntque omnes abominationes gentium, quas attrivit Dominus ante faciem filiorum Israel. Significat ergo malos rectores in Ecclesia, qui terrenis cupiditatibus dediti, negligunt curam habere subditorum, et delectantes in 109.1100A| multitudine sibi obsequentium, nec tamen condignam habent sollicitudinem sibi commissorum. Interpretatur autem Roboam latitudo populi; et bene latitudo populi nominari possunt, qui latam et spatiosam viam gradientes, per quam multi vadunt ad mortem, angustam viam, quae paucorum est, et ad aeternam vitam ducit, ingredi detrectant; relictoque sanctorum patrum consilio, quorum dicta et exempla ad celsitudinem tendunt perfectionis, eligunt juvenum obtemperare praeceptis, hoc est, eorum qui juvenilibus desideriis mancipati, laudibus iniquis et adulationibus eos gravant, et fit in eis quod per prophetam dicitur: « Qualis populus, talis est et sacerdos (Isai. XXIV). » Omnes enim a minimo usque ad maximum avaritiae student, et caeci caecis ducatum praebentes in foveam perditionis pariter 109.1100B| cadunt: quibus comminatur sapientia Dei, dicens: « Vae tibi terra, cujus rex est puer, et cujus principes mane comedunt (Eccles. X): » et e contrario de sanctorum populo et rege eorum Christo laudando subsequitur, dicens: « Beata terra cujus est rex nobilis, et cujus principes vescuntur in tempore suo: quia omnia quaecunque fecerit prosperabuntur (Ibid.). » Jeroboam vero qui decem tribus a domo David et a templo Dei separans ad idololatriam perduxit, significat haereticos, qui dissensionem amant, et unitatem fidei catholicae haeresibus scindunt, ac si cultui malignorum spirituum sibi obsequentes tradunt. Interpretatur autem Jeroboam dijudicans populum. Nam et haeretici dijudicare populum videntur, 109.1100C| cum erroris sui sequacem faciunt: cui rei bene conveniunt verba prophetae Achaiae Salonitis, qui missus est ad Jeroboam ita dicens: « Tolle tibi decem scissuras; haec enim dicit Dominus Deus Israel: Ecce ego scindam regnum Salomonis, et dabo tibi decem tribus. Porro una tribus remanebit ei propter servum meum David et Hierusalem civitatem, quam elegi ex omnibus tribubus Israel (III Reg. XI). Decem enim scissuras Jeroboam accepit, cum legis praecepta violando corrupit; et una tribus cum sobole David remansit, dum sors sanctorum juxta apostolicam doctrinam in regula fidei catholicae permansit, quia unus est Dominus, una fides, unum et baptisma (Ephes. IV). »
CAPUT XVII. De Elia.
(CAP. XLVIII.) « Et surrexit Elias propheta quasi ignis, et verbum ipsius quasi fax ardebat. Qui induxit in illos famem, et irritantes illum invidia tabefacti sunt. Non poterant enim sustinere praecepta Dei. Verbo Domini exaltavit coelum, et dejecit de coelo ignem ter. » Sic amplificatus est Elias in mirabilibus suis. Et quis potest similiter gloriari tibi? Qui sustulisti mortuum ab inferis, de sorte mortis in verbo Domini Dei. Qui dejecisti reges ad perniciem, et confregisti facile potentiam ipsorum, et gloriosos de lecto suo. Qui audis in Sina judicium, et in Horeb judicia defensionis. « Qui ungis reges ad poenitentiam, et prophetas facis 109.1101A| successores post te. Qui receptus es in turbine ignis, in curru equorum igneorum. Qui scriptus es in judiciis temporum lenire iracundiam Domini; conciliare cor patris ad filium, et restituere tribus Jacob. Beati sunt qui te viderunt, et in amicitia tua decorati sunt; nam nos vita vivimus tantum, post mertem autem non erit tale nomen nostrum. » Narrat historia Regum de Eliae prophetae gestis mirabilibus, qualiter duos quinquagenarios ab Ochozia rege ad se missos, misso igne de coelo conflagrare fecerit, et qualiter ipsi regi in lecto aegrotanti denuntiaverit, quod e lecto suo sanus non descenderet, sed morte moreretur; eo quod consuluerit Beelzebub deum Accoron de salute sua, et non Dominum Deum Israel. Narrat etiam qualiter clauserit coelum 109.1101B| annis tribus et mensibus sex, ut non plueret super terram, et quomodo sacerdotes Baal jusserit occidere, qualiterque Achab impiissimo regi interitum suum praedixerit, qui in monte Choreb cum Deo locutus est et visiones vidit. Hic duos reges in ultionem pravorum unxit, Hazael quoque super Syriam et Jehu filium. Nam si super Israel, nec non et Elisaeum filium Saphath ordinavit post se prophetam Domino. Post haec autem curru igneo receptus est in coelum venturus ante diem judicii in terram juxta Malachiae prophetiam, ut convertat corda patrum ad filios, et corda filiorum ad patres eorum, ne forte veniat Dominus et percutiat terram anathemate. Mystice autem Elias in eo quod apud Sarepthanam viduam tempore siccitatis alebatur, significat 109.1101C| mundo, qui in maligno positus est, arido et sterili permanente, in Ecclesia catholica pie receptos et tractatos fideles ipsam benignissimam matrem pascere dono scientiae et sapientiae. In cujus nunc vasis oleum gratiae, et benedictionis farina redundat, in omnibus fere gentibus fame manente, quarum esuriem in verbo Dei et fidei Trinitatis inediam congrue praefiguravit illa quondam triennio fames; in hoc autem quod suscitavit filium matrisfamiliae, expandens se tribus vicibus super puerum, typum gerit Salvatoris, qui per fidem sanctae Trinitatis succurrit mundo, et suscitavit illum a peccati morte, et eripuit de futurae perditionis damno. Nam quod mittit rex impius duos quinquagenarios cum subditis sibi militibus, ut exhibeant Eliam, qui divino igne 109.1101D| consumpti sunt, tertius autem missus salvatur, hoc mysterium habet: quinquagenarius namque numerus confessio poenitentiae est, quo declaratur remissio peccatorum. Judaei ergo nolentes Christum Deum esse perfectum, nec principem poenitentiae, dicunt ad eum: « Quinquaginta annos nondum habes, et Abraham nosti? in futuro divini ignis incendio exstinguuntur. Tertius autem quinquagenarius, quia conversus ad fidem Trinitatis poenitentiae sacramenta cognovit, indulgentiam meruit. Quod autem jussu Dei reges unxit et prophetam Elisaeum in ultionem inimicorum dicente ad eum ipso Domino: « Et erit quicunque fugerit gladium Hazael, occidet eum Jehu; et quicunque fugerit gladium Jehu, interficiet eum 109.1102A| Elisaeus, » et reliqua (III Reg. XIX), hoc non ita accipiendum est, quod propheta Dei Elisaeus homicida futurus sit et tyrannus, sed magis spiritaliter intelligendum, quia justitia divina quae singulis reddit secundum opera sua, punit peccatum hominum aliquando manifesta ultione, aliquando occulto judicio vindicat per reges et duces; vindicat per prophetas et sacerdotes, cum alios nocentes facit plecti mucrone, alios transverberat gladio linguae. Unde David et Salomon et caeteri reges poenam a reis exigebant, cum eos trucidare jubebant. Et item alibi scriptum est de superborum et inobedientium poena: « Dolavi eos, inquit, in prophetis, occidi eos in verbis oris mei (Ose. VI). Sublevatus namque Elias, ascensionem Dominicam significat: ille enim mortem 109.1102B| distulit, non evasit; Redemptor autem noster, quia non distulit, superavit, eamque resurgendo consumpsit, et resurrectionis suae gloriam ascendendo declaravit. Notandum quoque est, quod Elias in curru legitur ascendisse, ut videlicet aperte monstraretur, quia homo purus adjutorio egebat alieno; per angelos quippe illa facta et ostensa sunt adjumenta, quia nec ad coelum quidem aereum per se ascendere poterat, quem naturae suae informitas gravabat. Redempor autem noster non curru, non ab angelis sublevatus legitur, quia is qui fecerat omnia, nimirum super omnia sua virtute ferebatur: illuc enim revertebatur, ubi erat; et inde redibat, ubi remanebat: quia cum per humanitatem ascenderet in coelum, per divinitatem et terram pariter continebat 109.1102C| et coelum. Sicut autem Joseph a fratribus venditus venditionem Redemptoris nostri figuravit, sic Enoch translatus atque ad coelum aereum Elias sublevatus, ascensionem Dominicam designaverunt. Ascensionis suae Dominus praenuntios et testes habuit, unum ante legem, alium sub lege, ut quandoque veniret ipse, qui veraciter coelos penetrare potuisset, unde et ipse ordo in eorum quoque utraque sublevatione per quaedam incrementa distinguitur. Nam Enoch translatus, Elias vero ad coelum subvectus esse memoratur, ut veniret postmodum qui, nec translatus nec subvectus, coelum aethereum sua virtute penetraret; qui nobis in se credentibus carnis quoque munditiam largiretur, et sub eo per incrementa temporum virtus castitatis excresceret. 109.1102D| In ipsa quoque eorum translatione, qui ascensionem Dominicam ut videlicet famuli designaverunt, et in ipso se, qui ad coelum ascendit, Dominus ostendit. Nam Enoch quidem uxorem et filios habuit, Elias vero neque uxorem neque filios legitur habuisse. Pensate ergo quomodo per incrementa creverit munditia castitatis, quod et per translatos famulos, et per ascendentis Domini personam patenter ostenditur. Translatus namque est Enoch, per coitum genitus et per coitum generans; raptus est Elias, per coitum genitus, sed non etiam per coitum generans; assumptus est vero Dominus, neque per coitum generans, neque per coitum generatus.
CAPUT XVIII. De Elisaeo.
« Elias quidem in turbine tectus est, et in Elisaeo completus est spiritus ejus; et in diebus suis non pertimuit principem, et potentia nemo vicit illum; nec superavit illum verbum aliquod, et mortuum prophetavit corpus ejus. In vita sua fecit monstra, et in morte mirabilia operatus est. In omnibus istis non poenituit populus, et non recesserunt a peccatis suis, usque dum ejecti sunt de terra sua, et dispersi sunt in omnem terram; et relicta est gens perpauca, et princeps in domo David. Quidam ipsorum fecerunt quod placeret Deo, alii autem multa commiserunt peccata. » Cum autem Elias Dei voluntate de terra ad coelum sublevandus esset, 109.1103B| Elisaeus discipulus ejus rogavit eum, ut duplex spiritus ejus fieret in eo, quod etiam Deo donante promeruit. Unde in potentia et virtute hostibus insuperabilis fuit, qui in vita sua et in morte monstra signorum et mirabilia opera fecit. Quod autem dicit mortuum corpus ejus prophetasse, ostendit quod mysticum opus fuit resuscitatio cadaveris, quod projectum fuit in sepulcro Elisaei, ut Regum historia narrat; sed populus Israel tali virtute signorum non fuit commotus ad poenitentiam, nec recesserunt a peccatis suis, usque dum ejecti sunt de terra sua, et deducti in captivitatem (IV Reg. XIII). Quod autem dicit, « Relicta est gens perpauca, et princeps in domo David; quidam ipsorum fecerunt quod placeret Deo, alii autem multa commiserunt peccata, » 109.1103C| ostendit quod stirps domus David et tribus Juda atque Benjamin non penitus abjecerunt culturam Dei et templum ejus, sicut fecerunt decem tribus, qui fuerunt in Samaria, sed alii eorum fuerunt idololatrae, ut Joram, Achaz et Manasses, Joachim et Sedechias; alii autem adhaeserunt Deo suo, sicut fecit Josaphat, Ezechias et Josias. Similiter autem et horum subditi diverse sentiebant; alii autem eorum recta incedebant via, alii autem errore claudicabant. Unde factum est novissime, ut multis jam a veritate deviantibus, ultio captivitatis immitteretur, ut qui simulacra coluerunt in terra sua, ipsi etiam idola colerent in terra aliena. Quaeritur autem quomodo Elisaeus, cum suus magister Elias locum postulandi ei offerret, duplicem spiritum Eliae postulaverit, cum Dominus dicat in 109.1103D| Evangelio, « Non est discipulus super magistrum (Matth. X): » perfectus autem omnis erit, si sit sicut magister ejus; cujus petitionis mysterium si consideretur, non importuna, sed necessaria postulatio decernitur. Dixit ergo Elias ad Elisaeum: « Postula quod vis ut faciam tibi, antequam tollar a te. Dixitque Elisaeus: Obsecro ut fiat spiritus tuus duplex in me. Qui respondit: Rem difficilem postulasti: Attamen si videris me quando tollar a te, erit quod petisti; si autem non videris, non erit (IV Reg. II). » Quem enim hoc loco significat Elias, nisi caput nostrum, Dominum scilicet Redemptorem; et quem Elisaeus, nisi corpus ejus quod est Ecclesia? Dat locum postulandi Elias noster, cum in Evangelio dicit: 109.1104A| « Petite et dabitur vobis (Matth. VII). » Et item: « Petite, inquit, et accipietis, ut gaudium vestrum sit plenum (Joan. XVI). » Hac ergo fiducia accepta a Domino postulat Elisaeus, hoc est, populus Christianus ut fiat spiritus Christi duplex in eis, hoc est, duplex gratia Spiritus sancti, in remissionem utique peccatorum, et collatione virtutum. Redemptor igitur noster, qui non habuit peccatum neque peccatum fecit, nec dolus inventus est in ore ejus, remissione peccatorum non eguit, qui peccatum nullum habuit, opera autem virtutum in Spiritu sancto fecit, sicut ipse in Evangelio dicit Judaeis: « Si ego in digito Dei ejicio daemonia, profecto pervenit in vos regnum Dei (Luc. XI). » Inseparabilia sunt igitur opera sanctae Trinitatis, id est, Patris et Filii 109.1104B| et Spiritus sancti, Veritate attestante, quae ait: « Quia quae Pater facit, haec eadem et Filius similiter facit (Joan. V). » Et Apostolus: « Haec, inquit, omnia operatur unus atque idem Spiritus, dividens singulis prout vult (I Cor. IX). » Bene quidem postulat Ecclesia, ut spiritum duplicem accipiat Christi, quia et remissione peccatorum indiget, qua non eguit Christus, et munere virtutum, quas ex plenitudine sua per Spiritum sanctum tribuit Christus, qui ascendens in altum « captivam duxit captivitatem, dedit dona hominibus (Ephes. IV), » illis videlicet hominibus, qui spem suam firmiter in illum ponunt. Hinc est quod Elias dicit ad Elisaeum: « Si videris me quando tollar a te, erit quod petisti: si autem non videris, non erit (IV Reg. II); » quia nisi quis 109.1104C| rectae fidei oculos in illum ponat, et credat fideliter passionem, resurrectionem, et ascensionem ejus ad Patrem, petitionis suae fructum non capiet. « Mortuus est ergo Elisaeus, et sepelierunt eum; latrunculi quoque de Moab venerunt in terram ipso anno: quidam autem sepelientes hominem videntes latrunculos, projecerunt cadaver in sepulcro Elisaei, quod ambulavit, et tetigit ossa Elisaei, et revixit homo, et stetit super pedes suos (IV Reg. XIII). » Quid significat haec resuscitatio cadaveris mortui per contactum ossium Elisaei, nisi vitam fidelium, quae in morte Christi veraciter constat. Quicunque ergo firma fide tangit mortem Christi, et spem suam veraciter in ipso collocat, sine dubio particeps erit resurrectionis ejus. Dicit enim ipsa Veritas: « Ego 109.1104D| sum resurrectio et vita: qui credit in me, non morietur in aeternum (Joan. XI). » Et alibi: « Sicut Moyses, inquit, exaltavit serpentem in deserto, ita exaltari oportet Filium hominis, ut omnis qui credit in ipsum, non pereat, sed habeat vitam aeternam (Joan. III). »
CAPUT XIX. De Ezechia.
« Ezechias munivit civitatem suam, et induxit in medium ipsius aquam, et fodit ferro rupem, et aedificavit ad aquam puteum. In diebus ipsius ascendit Sennacherib, et misit Rabsacen et sustulit manum suam contra illos, et extulit manum suam in Sion: et superbus factus est potentia sua. 109.1105A| Tunc mota sunt corda et manus ipsorum, et doluerunt quasi parturientes mulieres et invocaverunt Dominum misericordem. Et expandentes manus extulerunt in coelum, et sanctus Dominus Deus audivit cito vocem ipsorum, non est commemoratus peccatorum illorum, neque dedit illos inimicis suis, sed purgavit illos in manu Isaiae sancti prophetae. Dejecit castra Assyriorum et contrivit illos angelus Domini. » Historia Ezechiae in libris Regum et Paralipomenon pleniter expressa est, ubi narratur quod aedificaverit agens industrie omnem murum, qui fuerat dissipatus, et exstruxerit turres desuper, et forinsecus alterum murum, instauraveritque Mello in civitate David et fecerit universi generis armaturam et clypeos, constitueritque principes 109.1105B| bellatorum. Ubi etiam non silentio praeteritur, quod induxerit aquam in civitatem, obduraveritque fontes et rivum qui fluebat in medio terrae, hoc est, quod hic dicitur: « Fodit ferro rupem, et aedificavit ad aquas puteum: » mystice autem urbem sanctam, de qua scriptum est: « Urbs fortitudinis nostrae Salvator, quae in monte sita latere non potest (Isa. XXVI) » . De quo et in alio loco scriptum est: « Fluminis impetus laetificat civitatem Dei (Psal. XLV). » Et rursum: « Gloriosa dicta sunt de te, civitas Dei (Psal. LXXXVI). » Ille condit et munit. De quo loquitur Pater, « Iste aedificavit civitatem meam, » et ipse omnem murum sanae fidei ac verae religionis, qui fuerat malitia paganorum sive haereticorum in aliquibus dissipatus, restaurat et exstruit turres virtutum, 109.1105C| ponit et forinsecus alterum murum, hoc est antemurale, quod in aedificatione castrorum solent luriculas appellare, cum bonorum operum tenere docet efficaciam; non enim sufficit murum habere fidei, nisi ipsa fides bonis operibus confirmetur. Hic murus et hoc antemurale de vivis lapidibus exstruitur, qui juxta Prophetam volvuntur super terram. Idem rex fecit universi generis armaturam et clypeos, cum sanctarum Scripturarum diversa condit testimonia, et doctrinam evangelicam ad munimentum Ecclesiae suae componit, ordinatque doctores qui principes spiritalium bellatorum sint, et universam militiam recte ac rationabiliter agant, castraque Ecclesiae contra hostes universos opportune defendant. Quod Ezechias infestantibus bello Assyriis 109.1105D| terram Judaeorum et contra Hierusalem pugnantibus jussit fontes obturare ac rivum qui fluebat in medio terrae, ne venientes reges Assyriorum invenirent aquarum abundantiam, significat quod contra paganos atque haereticos repugnantes ac blasphemantes diligentia atque cautela adhibenda est, et divinorum sacramentorum coram eis sunt velanda mysteria. Nec impudenter verbum Dei blasphemis ingerendum, qui nesciunt doctrinam sanctam piis moribus honorare, sed magis student ore venenato lacerare. Quod autem dicitur Sennacherib rex Assyriorum misisse manum validam ad Hierusalem per Rapsacen blasphemum, ut everteret eam, oranteque Ezechia atque Isaia cum caetero populo, Dominus liberaverit 109.1106A| et civitatem simul plebem exstinctis hostibus suis, ostendunt Verba Dierum, ubi ita legitur. « Oraverunt igitur Ezechias rex et Isaias filius Amos prophetes adversum hanc blasphemiam, ac vociferati sunt usque in coelum. Et misit Dominus angelum, qui percussit omnem virum robustum et bellatorem et principem exercitus regis Assyriorum, reversusque est cum ignominia in terram suam (II Paral. XXXII). » Egressus est autem « angelus Domini, et percussit in castris Assyriorum centum et octoginta quinque millia, » et surrexerunt mane, et ecce omnia cadavera mortuorum, et egressus est, et abiit: « et reversus est Sennacherib rex Assyriorum, et habitavit in Ninive. » Et factum est « cum adoraret in templo Nesroch deum suum, Adramelech et Sarasar filii ejus 109.1106B| percusserunt eum gladio, fugeruntque in terram Ararath: et regnavit Asaraddon filius ejus pro eo. » Centum octoginta quinque millia fortissimorum virorum ab uno angelo una nocte caeduntur, et absque vulneribus occisorum mors saeva discurrit, excludens corporibus animas Domini voluntate, solusque rex eo tempore idcirco reservatus est, ut sciret potentiam Dei, et blasphemantia ora comprimeret, fieretque testis illius majestatis quam paulo ante contempserat. Sic Pharao quoque in decem Aegypti servatur plagis, ut novissimus pereat, quod et iste passurus est. Cum enim reversus esset in Ninivem urbem primam regni sui, et adoraret in templo Nesroch deum suum quasi victoriam de hostibus reportaret, et delubrum idoli sui triumphans et gratulabundus 109.1106C| incederet, contemptor veri Dei, in fano falsi numinis trucidatur; nec angeli perit gladio, quod erat commune cum pluribus, sed parricidio filiorum.
CAPUT XX. De Isaia propheta.
« Nam fecit Ezechias quod placuit Deo, et fortiter ivit in via patris sui David, quam mandavit illi Isaias propheta magnus et fidelis in conspectu Dei. In diebus ejus retro rediit sol, et addidit regi vitam. Spiritu magno vidit ultima, et consolatus est lugentes in Sion usque in sempiternum et ostendit futura et abscondita antequam venirent. » Qualiter autem Ezechias per bona opera placuerit Deo, et quomodo per Isaiam prophetam ab aegritudine sua sanatus sit, illoque petente signum, solis cursus pro 109.1106D| hoc mutatus sit, ita ut decem lineis retro rediret, libri Regum et Paralipomenon, nec non et Isaiae volumen satis declarant. Hic ergo Isaias spiritu prophetico futura et abscondita mysteria de adventu Christi, et de redemptione generis humani, de Ecclesiae quoque statu, et de judicio Dei futuro copiosissime in libro suo disseruit. De quo aliquid hic exempli gratia ponere superfluum est, cum pene totus liber, quantum ad spiritalem sensum pertinet, in his versetur.
CAPUT XXI. De Josia
(CAP. XLIX.) « Memoria Josiae in compositionem odoris facti opus pigmentarii. In omni ore quasi 109.1107A| mel indulcabitur memoria, et ut musica in convivio vini. Ipse est directus divinitus in poenitentia gentis, et tulit ab hominibus impietates. Et gubernavit ad Dominum cor ipsius, et in diebus peccatorum corroboravit pietatem. » Bene comparat memoriam Josiae regis odori operis pigmentarii, et mellis dulcedini, et organo musicae, quia fama virtutis ejus, et suavitas modestiae, et studium quod habebat in restaurando cultum Dei, omnem odorem pigmentorum, et dulcedinem mellis, nec non et cantilenam musicae artis superat; qui bene cum David dicere poterat: « Quam dulcia faucibus meis eloquia tua, Domine, super mel et favum ori meo. Ideo dilexi mandata tua, super aurum et topazion. Propterea ad omnia mandata tua dirigebar, omnem viam 109.1107B| iniquam odio habui (Psal. CXVIII). » De quo Scriptura narrat, quod cum adhuc esset puer, coeperit quaerere Dominum patris sui David, et mundaverit Judam et Hierusalem ab excelsis, et lucis, simulacrisque, et sculptilibus, destruxeritque aras et simulacra, lucos et sculptilia succiderit. Ossaque sacerdotum combusserit in altaribus idolorum, mundaveritque Judam et Hierusalem; sed et in urbibus Manasse et Ephraim et Simeon usque Nephtalim cuncta subverterit. Secundum allegoriam autem Josias iste typum tenet Domini Salvatoris, qui salus et fortitudo Domini merito dicitur, quia ipse est de quo Scriptura dicit: « Dominus fortis, Dominus potens in praelio (Psal. XXIII). » Et alibi: « Ipse enim salvum faciet populum suum a peccatis eorum (Matth. 109.1107C| I). » Ipse quidem zelo dei mundat terram Juda et Hierusalem ab omnibus immunditiis et abominationibus, qui per Prophetam dixit: « Zelus domus tuae comedit me (Psal. LXVIII). » De quo et Joannes dicit: « Cujus ventilabrum in manu sua, et purgabit aream suam (Matth. III). » De quo et Malachias dicit: « Ecce venit, dicit Dominus exercituum; quis poterit cogitare diem adventus ejus, et quis stabit ad videndum eum? ipse enim quasi ignis conflans, et quasi herba fullonum; et sedebit conflans et emundans argentum, et purgabit filios Levi, et conflabit eos quasi aurum, et quasi argentum; et erunt Domino offerentes sacrificia in justitia, et placebit Deo sacrificium Juda et Jerusalem sicut dies saeculi, et sicut anni antiqui. Et accedam ad vos in judicio, et 109.1107D| ero testis velox maleficis, et adulteris et perjuris; et qui calumniantur mercedem mercenarii, et humiliant viduas et pupillos, et opprimunt peregrinum, nec timuerunt me, dicit Dominus exercituum (Malac. III). » Quod autem in laudibus Josiae adhuc subditur:
« Praeter David, et Ezechiam, et Josiam, omnes peccatum commiserunt; nam reliquerunt legem Altissimi reges Juda. » Insinuat hos tres reges maxime Deo placuisse ob devotionem cordis et cultum pietatis quem habuerunt in obsequio Dei. Quilibet in aliquo crimine capti sint et reprehensibiles inventi, tamen per condignam poenitentiam deleverunt quod inique gesserunt, unde et perfectam indulgentiam meruerunt. Fuerunt etiam et alii reges in Juda, quorum 109.1108A| pietatis opera commemorantur, sed non ita perfecta sicut horum trium. Maxima autem pars regum Juda, sicut et reges Israel, declinaverat ad opera impietatis et scelera peccatorum. Unde et meritam vindictam perceperunt, sicut consequenter ostenditur.
CAPUT XXII. De Jeremia.
« Reges Judae defecerunt, et contempserunt timorem Dei. Dederunt enim regnum suum aliis, et gloriam suam alienae genti. Incenderunt electam sanctitatis civitatem, et desertas fecerunt vias ipsius in manu Jeremiae, nam male tractaverunt illum qui a ventre matris consecratus est propheta, evertere et eruere, et perdere, et iterum aedificare et renovare. » 109.1108B| Quid est quod dicit, in manu Jeremiae gentes incendere civitatem electam sanctitatis, et desertas facere vias illius, nisi quod in scriptis Jeremiae et sermonibus ejus, patefacta est vastatio futura Hierusalem et filiarum ejus? Fuit enim idem propheta, sicut ipse testatur, temporibus Josiae, Joachim, Jechoniae, et Sedechiae regum Juda: semper populum a peccatis compescens, et ad conversionem atque bona opera provocans; sed ipsi male tractaverunt illum, cui a ventre matris consecratus est propheta, evertere et eruere et perdere, et iterum aedificare et renovare (Jer. I). Ita enim in eodem propheta scriptum est, dicente ad eum Domino: « Ecce ego constitui te hodie super gentes et super regna, et evellas, et destruas, et disperdas, et dissipes, et aedifices, et plantes 109.1108C| (Ibid.). » Considerandum quod quatuor tristibus duo laeta succedant. Neque poterant aedificari bona, nisi destructa essent mala, nec plantari optima, nisi eradicarentur pessima. « Omnis enim plantatio quam non plantavit coelestis Pater, eradicabitur (Matth. XV). » Et aedificatio quae super petram non habet fundamentum, sed in arena exstructa est, sermone Dei suffoditur atque destruitur; illam autem quam consumet Jesus spiritu oris sui, et destruet adventu praesentiae suae, « omnem scilicet sacrilegam perversamque doctrinam disperdet in perpetuum (II Thess. II). » Porro ea quae elevantur contra scientiam Dei, et in sua confidunt sapientia, quae apud Deum stultitia est, dissipabit atque deponet, ut aedificentur pro his humilia, et in locum superiorum quae 109.1108D| destructa sunt, et evulsa, exstruantur atque plantentur, quae ecclesiasticae conveniunt veritati, et impleatur illud quod dicit Apostolus: « Dei aedificatio, Dei agricultura estis (I Cor. III). » Multi hunc locum super persona Christi intelligunt. Jeremias enim interpretatur excelsus Domini, qui destruxit regna diaboli, quae sibi in excelso montis ostenderat. Adversarias perdidit potestates, delens chirographum errorum in cruce. De quibus et in psalmo post historiae veritatem τροπικῶς loquitur: « Quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Astiterunt reges terrae, et principes convenerunt in unum (Psal. II). » Pro his evulsis, destructis, perditis et in inferiora detractis, aedificatur atque plantatur Ecclesia Dei.
CAPUT XXIII. De Ezechiele.
« Ezechiel qui vidit conspectum gloriae, quam ostendit illi in curru cherubim. Nam commemoratus est inimicorum in imbre, et bene facere illis qui ostenderunt rectas vias. » Ezechiel ergo propheta in prima visione qua viderat quatuor animalia quatuor specierum, et quatuor rotas juxta ea, vidit gloriam Domini per similitudinem quasi aspectum hominis sedentis super thronum; et in alia visione vidit gloriam Domini super cherubim, et sonitus alarum cherubim audiebatur usque ad atrium exterius, quasi vox Dei omnipotentis loquentis. Quod autem dicit eum commemoratum esse inimicorum 109.1109B| in imbre, et benefacere illis qui ostenderunt rectas vias, significat quod ipse praedicaverit super peccatores venturam esse pluviam vindictae, et viam mandatorum Dei gradientibus promiserit consolationem misericordiae. De hac via Psalmista Dominum deprecatur, dicens: « Legem mihi constitue, Domine, in via tua, et dirige me in semita recta propter inimicos meos (Isa. XXVI). » Mystice autem Ezechiel, qui roboratus a Deo interpretatur, et in Babylone conversans plebi peccatrici praedixit captivitatem venturam, et conversis atque poenitentibus promisit peccatorum veniam, significat Dominum Salvatorem, qui est virtus et sapientia Dei, et brachium Domini a propheta cognominatur, nos in captivitatem istius saeculi positos visitasse. Ubi et peccatoribus poenas 109.1109C| praedixit futuras, et poenitentibus remedia promisit aeterna.
CAPUT XXIV. De duodecim prophetis
« Et duodecim prophetarum ossa pullulant de loco suo. Nam corroboraverunt Jacob, et redemerunt se in fide virtutis. » Duodecim prophetas illos, ni fallor, nuncupat, quos nos minores dicimus, quorum libelli simul exstant conscripti, quorum etiam primus in catalogo est Osee, ultimus vero Malachias; quem Esdram scribam, legisque doctorem Hebraei esse autumant. Horum ergo ossa de loco suo pullulant, quia dignam memoriam bonorum exemplorum posteris suis reliquerant, qui corroboraverunt Jacob 109.1109D| praedicationibus suis, et redemerunt se in fide virtutis, quando annuntiantes populo verbum Dei se immunes fecerunt a crimine noxiae taciturnitatis; juxta illam sententiam Domini qua ad Ezechielem prophetam ait: « Fili hominis, speculatorem dedi te domui Israel. Audiens ergo ex ore meo sermonem, annuntiabis eis ex me. Si me dicente ad impium: Impie, morte morieris: non fueris locutus ut se custodiat impius a via sua, ipse impius in iniquitate sua morietur, sanguinem autem ejus de manu tua requiram. Si autem annuntiante te ad impium ut a viis suis convertatur, non fuerit conversus a via sua, ipse in iniquitate sua morietur; porro tu animam tuam liberasti (Ezech. III). »
CAPUT XXV. De Zorobabel et Jesu filio Josedech.
« Quomodo amplificemus Zorobabel? nam et ipse quasi signum in dextera manu Israel; et Jesum filium Josedech? qui in diebus suis aedificaverunt domum et exaltaverunt templum sanctum Domino, paratum in gloriam sempiternam. » Zorobabel iste dux fuit populi Israel, qui cum Jesu pontifice filio Josedech, et caeteris Israelitis rediens de Babylone restauravit templum Domini in Jerusalem, sicut praesens locus manifestat; quomodo autem ipse signum sit in manu dextra Israel, Aggeus propheta in fine libri sui demonstrat, dicens: « In die illa, dicit Dominus exercituum: Assumam te, Zorobabel fili Salathiel, serve meus, dicit Dominus exercituum, et ponam 109.1110B| te quasi signaculum, quia te elegi, dicit Dominus exercituum (Agg. II). » Denique jubetur propheta ad solum Zorobabel loqui, quoniam in typo Christi propter assumptionem corporis ex semine David, eum praecessisse demonstravimus. Huic ergo dicuntur quae in fine ventura sunt, quod transeat figura hujus mundi, et fiat coelum novum et terra nova, et commoveat Dominus coelum et terram, et destruat omnem principatum, et potestatem, et virtutem, et dissipet sedes regum, post destructionem enim soliorum et fortitudinis regnantium, et quadrigarum, et equorum, et equitum. « In die illa, dicit Dominus exercituum: Assumam te, Zorobabel filium Salathiel servum meum. » Servus autem dicitur propter corpus humanum, quia tunc et ipse 109.1110C| filius subjicietur ei, qui sibi subjecit omnia, et in subjectis omnibus videbitur et ipse subjectus; sed cum hoc fuerit impletum, ponet eum Deus quasi signaculum in manu sua. Hunc enim signat Deus Pater, et hic est imago Dei invisibilis, et forma et substantia ejus, ut quicunque crediderit in Deum, hoc quasi annulo consignetur. Quod autem Zorobabel et Jesus aedificaverunt domum destructam, et exaltaverunt templum sanctum Domino, significat quod per gratiam Domini nostri Jesu Christi, qui rex et sacerdos noster est, post captivitatem resolutam daemoniacae dominationis, illi qui resipiscunt a diaboli laqueis, quibus capti tenebantur ad ipsius voluntatem, et non solum fidei sinceritatem atque 109.1110D| integritatem boni operis perdiderunt, verum etiam per acerbitatem scelerum gentilibus ac publicanis assimilati fuerant, juxta illud Dominicum: « Si autem Ecclesiam non audierit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus (Matth. XVIII). » Post septuaginta annos, hoc est post septemplicem gratiam Spiritus sancti per custodiam Decalogi, qui eos visitavit atque consolatus est liberantur, ac domum Dei et civitatem sanctam reaedificant, quia nonnunquam hi qui per sua peccata a communione ac societate sanctae Ecclesiae separati infidelium societati ac numero copulabantur, rursum per donum sancti Spiritus studiose actum bonae operationis exercent, ac per hoc, consortium fidelium, domus videlicet et civitatis Domini, de qua fuerant ejecti, recipiunt, et bene 109.1111A| dicitur, quod templum hoc sanctum paratum sit Domino in gloriam sempiternam, quia non templum materiale quod Salomon aedificavit, sed quod Christus de vivis lapidibus construxit, in gloriam sempiternam manebit.
CAPUT XXVI. De Nehemia.
« Et Nehemias in memoria multi temporis, qui erexit nobis muros eversos, et stare fecit portas et seras, qui erexit domos nostras. » Porro Nehemias qui interpretatur Latine consolator Dominus, consolatus a Domino, qui renovavit muros Jerusalem, ab hostium insultatione liberatum in divina legis observantia sublimavit, profecto constat quia et vocabulo, et opere, et persona sua non inconvenienter 109.1111B| mediatorem Dei et hominum hominem Jesum Christum designet, qui se ad consolationem pauperum spiritu missum insinuat, cum ascensurus in coelum discipulis ait: « Ego rogabo Patrem, et alium Paracletum, hoc est, consolatorem, dabit vobis, » a quo aedificandam civitatem Dei, sanctam videlicet Ecclesiam simul et consolandos esse moerentes ostendit Psalmista cum dicebat: « Aedificans Jerusalem Dominus, et dispersiones Israel congregans, qui sanat contritos corde, etc. (Psal. CXLVI). » Congruit figura Nehemiae et sanctis praedicatoribus, quorum ministerio superna nobis consolatio praestatur, dum propter lapsum peccati spem veniae ac propitiationis divinae poenitentibus pollicentes, quasi diruta ab hostibus Jerosolymorum moenia murosque 109.1111C| restaurant; quibus bene conveniunt verba Nehemiae dicentis: « Et veni Jerusalem, et mansi ibi tribus diebus, et surrexi nocte ego et viri pauci mecum, et non indicavi cuiquam quid dedisset Deus in corde meo, ut facerem Jerusalem; et jumentum non erat mecum, nisi animal cui sedebam. Et egressus sum per portam vallis nocte, » etc., usque dum ait: « et considerabam murum, et reversus veni ad portam vallis, et redii (Neh. I). » Diversa urbis destructa loca lustrando pervagatur, et singula haec quomodo debeant reparari sollicita mente scrutatur. Sic et Doctorum est spiritalium saepius noctu surgere, ac solerti indagine statum sanctae Ecclesiae quiescentibus caeteris inspicere, ut vigilanter inquirant qualiter ea quae vitiorum bellis in illa sordidata sive dejecta 109.1111D| sunt, castigando emendent et erigant. Murus autem Jerusalem dissipatus jacet, et conversatio fidelium terrenis atque infimis sordet affectibus. Portae sunt igni consumptae, cum jam quoque qui et aliis docendo introitum vitae pandere debuerant, relicto veritatis magisterio communi cum caeteris ignavia torpent, ac temporalibus curis inserviunt. Et dixit eis: « Vos nostis afflictionem in qua sumus, quia Jerusalem deserta est, et portae ejus consumptae sunt igni. Venite et aedificetur murus Jerusalem, etc. » usque dum ait, « et confortatae sunt manus eorum in bono (Neh. II). » Plana sunt haec et spiritali sensui nimis accommoda, quia doctores sancti, imo omnes qui zelo Dei fervent, in afflictione sunt maxima, 109.1112A| quandiu Jerusalem, hoc est visionem pacis, quam nobis Dominus reliquit et commodavit, per bella dissensionum cernunt esse desertam; et portas virtutum, quas juxta Isaiam laudatio occupare debuerat, praevalentibus inferorum portis dejectas atque opprobrio habitas contuentur. Unde satagunt ut collectis in unam industriam verbi ministris, citius ea quae destructa esse videbantur, fidei ac bonae actionis aedificia resurgant.
CAPUT XXVII. Recapitulatio de Enoch.
« Nemo natus est in terra talis, qualis Enoch: nam et ipse receptus est a terra. » Quid est quod de Enoch supra disserebat, et nunc de eodem iterum recapitulat, nisi quod translatione sua typum praeferebat 109.1112B| ascensionis Domini nostri Jesu Christi ad coelos, qui in novissima aetate saeculi incarnatus est, cui omnes patriarchae et prophetae testimonium praebuerunt? De ipso enim recte dicitur, quod nemo natus est in terra talis, qualis Enoch, hoc est, dedicatio, qui dedicavit Ecclesiam suam, et consecravit sanguine sancto suo. Hic sine peccato venit in mundum, et cum gloria receptus est in coelum. De quo et Psalmista ait: « Speciosus forma prae filiis hominum (Psal. XLIV); » et iterum: « Ascendens in altum, captivam duxit captivitatem, dedit dona hominibus (Psal. LXVII). »
CAPUT XXVIII. De Joseph.
« Et Joseph natus est homo, princeps fratrum, 109.1112C| firmamentum gentis, rector fratrum, stabilimentum populi. Et ossa ipsius visitata sunt et post mortem prophetaverunt. » Joseph itaque, qui nomine et gestu typum praeferebat Domini salvatoris, apte dicitur princeps et rector esse fratrum, et firmamentum gentis, atque stabilimentum populi. Interpretatur enim Joseph auctus, et Dominus noster merito dicitur auctus, quia gratia Dei plenissimus, cui « Pater non ad mensuram dedit Spiritum, sed omnia quae habet Pater, ejus sunt, et in quo plenitudo divinitatis habitat corporaliter. De cujus et nos plenitudine omnes accepimus gratiam pro gratia. In quo etiam omnes thesauri sapientiae et scientiae sunt absconditi. » Hic princeps et rector est fratrum, illorum videlicet fratrum, de quibus ipse ait: Ite, nuntiate fratribus 109.1112D| meis (Matth. XVIII): » et Propheta, « Nuntiabo, inquit, nomen tuum fratribus meis, in medio Ecclesiae laudabo te (Psal. XXI). » Idem firmamentum est gentis Judaeae, et stabilimentum populi Christiani, quia ipse « missus est lumen ad revelationem gentium et gloriam plebis suae Israel (Luc. II). » Quod autem dicit ossa Joseph visitata esse, et post mortem prophetasse; historialiter hoc commemorat, quod ipse Joseph ante mortem suam praenuntiaverit fratribus suis liberationem de Aegypto, cum consolaretur eos, atque dixisset: « Deus visitabit vos: asportate vobiscum ossa mea de loco isto (Gen. L); » quod factum est, ut liber Exodi meminit, cum egrediebantur filii Israel de Aegypto; et postquam venerunt in 109.1113A| terram repromissionis, sepelierunt eum in Sichem, in civitate patris sui: quae et nunc Neapolis vocatur, urbs Samaritanorum (Jos. XXIV). Spiritaliter autem hoc quod Joseph, sicut pater ejus Jacob, terram repromissionis tota mente desiderabat, incolatumque Aegypti detestatur, nos instruit, ut quandiu sumus in hoc mundo, semper desideremus ingredi terram viventium, ibique requiescere optemus, quod tunc digne fit, si numerum annorum aetatis ipsius moribus imitemur. Centum ergo et decem vitae suae annis expletis mortuus est; et nos studeamus, quo per decalogi observantiam ad aeternam beatitudinem, quam centenarius numerus designat, perveniamus.
CAPUT XXIX. De Seth et Sem.
« Seth et Sem apud homines gloriam adepti sunt, et super omnem animam in origine Adam. » Ordine praepostero prius prophetas posuit, et postea patriarchas antiquissimos. Sed hic usus frequentissimus est Scripturae sacrae, ut loca et tempora in narratione sua commutet. Seth ergo filius Adam et Sem primogenitus Noe apud homines gloriam adepti sunt, quia tam fide, quam etiam bonis moribus illius aevi hominibus praelati sunt, quando plurimi idololatriae deserviebant, et Deum poenituit hominem se fecisse in terra. Sed si hic sensus tibi displicuerit, transfer te ad allegoriam, et intellige in istis duobus hominibus hunc praefiguratum, qui Deus et homo est, quem Deus Pater suscitavit a mortuis, et constituit ad dexteram suam 109.1113C| in coelestibus supra omnem principatum, et potestatem, et virtutem, et dominationem, et omne nomen, quod nominatur, non solum in hoc saeculo, sed etiam in futuro, et omnia subjecit sub pedibus ejus.
CAPUT XXX. De Simone filio Oniae sacerdotis, quod constans fuerit in timore Dei, et templum Domini mirifice adornaverit.
(CAP. L.) « Simon Oniae filius, sacerdos magnus, qui in vita sua suffulsit domum, et in diebus suis corroboravit templum. Templi etiam altitudo ab ipso fundata est, duplex aedificatio, et excelsi parietes templi. » Post priores patres scriptor historiae ad sui temporis pervenit homines. Nam Simon iste filius fuit Oniae, qui de Simone cognomento Justo 109.1113D| propter sollicitam in Deum religionem et in cives suos pronam clementiam natus erat. Is autem Onias, ut Josephus refert, parvulus mente et pecuniis avarus existens, Ptolemaeo regi tributa non reddens, ad iram eum impulit. Verum Josephus vir inter suos nobilis, legatus a Judaeis ad Ptolemaeum missus, cum familiaritatem regis ob plurima in eum meruisset obsequia, dux Judaeae et regionum finitimarum constituitur. Mortuo autem praedicto Onia, principatum sacerdotii Simoni filio dereliquit: quo etiam mortuo filius ejus Onias in honore successit, ad quem rex Lacedaemoniorum Darius legationem direxit et epistolas. Fuit autem hic Simon pontifex Judaeorum tempore, quo Ptolemaeus Evergetes in Aegypto, 109.1114A| apud Syriam vero et Asiam Seleucus, et apud Macedones Antigonus. Patet profecto in hoc quod hujus Simonis modestiam et studium liquido iste Jesus expressit, quod uno eodemque tempore in gente Judaea ambo fuere; nam si ejus vitam et mores ignoraret, nequaquam tam pleniter de eo narraret. Nos autem quod hujus viri actus alibi minime legimus, ignotae rei explanationem facere nequimus. Juxta mysticum vero sensum hujus Simonis actus laudabiles et strenuum ministerium ad sanctorum doctorum ordinem et officium transferre valemus, quibus apte Simonis nomen convenit, qui praedicationis verbo humanum genus ad poenitentiam peccatorum provocant, et mandatis Dei obedire mandant. Interpretatur autem Simon pone moerorem, vel audi 109.1114B| tristitiam. Verum iste Simon spiritalis tempore praesentis vitae sermone doctrinae suffulcit domum Ecclesiae, et corroborat templum de vivis lapidibus constructum; templi etiam altitudo ab ipso fundata est. Duplex aedificatio, excelsi parietes templi. Unde per Paulum dicitur: « Dei enim sumus adjutores, Dei agricultura estis, Dei aedificatio estis. Secundum gratiam, quae data est mihi, ut sapiens architectus fundamentum posui: alius autem superaedificat; unusquisque autem videat quomodo superaedificet (I Cor. III). » Fundamentum autem hujus aedificii quale sit memoratus apostolus subjungendo manifestat: « Fundamentum enim aliud nemo potest ponere, praeter id quod positum est, quod est Christus Jesus. » Doctores ergo sancti templi altitudinem fundant, 109.1114C| quando Christi incarnationem, passionem et resurrectionem in fide credentium collocant, ut totius aedificii summa, hoc est boni operis forma, inde consurgat. Unde fit quod duplex aedificatio excelsos parietes templi faciat, quando verbo et exemplo de Judaeis et gentibus plurimos ad arcem virtutum docendo et exhortando erigunt; parietes enim domus Dei in expositione catholicorum Patrum duos populos intellectos esse reperimus, et merito, quia inde consurgens structura crescit in templum sanctum in Domino.
« In diebus ipsius remanaverunt putei aquarum, et quasi mare adimpleti sunt supra modum. » Puteum aquarum non alium melius accipere possumus, quam profunditatem scientiae sanctarum Scripturarum, 109.1114D| quae in divinis libris quasi conclusa figuris latebat, sed sanctorum praedicatorum ore ad plurimorum satietatem quasi mare redundabat; quod enim prius quasi obscurum latebat in profundo mysterii adapertum prolatum est per laborem praedicatoris orthodoxi.
« Qui curavit gentem suam, et liberavit illam a pernicie. » Evangelii scilicet verbo, et baptismatis sacramento, liberavit auditores suos a peccatis et dominatione Satanae.
« Qui praevaluit amplificare civitatem, » quando per gratiam Christi praedicatorum labor proficiebat ad plurimorum salutem. Civitas enim Dei sancta est Ecclesia. De qua in psalmo scriptum est: « Gloriosa dicta 109.1115A| sunt de te, civitas Dei (Psal. LXXXVI). » Hanc ergo amplificat sanctorum praedicatorum ordo, quando eam per verbum praedicationis et sacramentum baptismatis auget in credentium numero. De quorum conversione etiam ipse glorificabitur in praemii perceptione. Unde subjungitur:
« Qui adeptus est gloriam in conversatione gentis et ingressu domus et atrii amplificatus est quasi stella matutina in medio nebulae. Et quasi luna plena in diebus suis lucet, et quasi sol refulgens, sic ille effulsit in templo Dei. » Ingressu ergo domus et atrii excellentissimus ordo sanctorum praedicatorum amplificatus est, quia tam in illis, qui rudes adhuc sunt in fide, quod atrium figurat, quam etiam imperfectis domum Dei incessu bonorum operum 109.1115B| ingredientibus magistrorum excrescit meritum, redundans illis ad coeleste praemium. Quod autem eos comparat stellae matutinae et luci lunae, atque fulgori solis, distantiam eruditionis et meritorum in ipsis doctoribus significat. In quibus invicem differunt habentes gratias diversas, quia, ut Paulus ait: « unicuique datur manifestatio Spiritus ad utilitatem: alii quidem per Spiritum datur sermo sapientiae, alii autem sermo scientiae secundum eumdem Spiritum, alteri fides in eodem Spiritu, alii gratia sanitatum in uno Spiritu, alii operatio virtutum, alii prophetia, alii discretio Spirituum, alii genera linguarum, alii interpretatio sermonum. Haec autem omnia operatur unus atque idem Spiritus, dividens singulis prout vult (I Cor. XII). » Hinc et alibi ait: 109.1115C| « Alia claritas est solis, alia claritas lunae, alia claritas stellarum. Stella enim ab stella differt in claritate. Omnes quidem lucent, sed secundum donum sibi datum a Deo (I Cor. XV). »
« Et quasi arcus refulgens inter nebulas gloriae. » Per arcum scientia sanctarum Scripturarum insinuatur, per quam spicula divinorum testimoniorum in corda audientium jaculantur, et bene arcum dicit refulgere inter nebulas gloriae; quia in obscuritate allegoriae relucet splendor divinae sapientiae.
« Et quasi flos rosarum in diebus veris, et quasi lilia quae sunt in transitu aquae. » Quid per flores rosarum in diebus veris, nisi martyrum sanguis in virore nascentis Ecclesiae exprimitur, quia tunc maxime praedicatores sancti trucidati sunt pro dogmate 109.1115D| evangelicae fidei; et quid per lilia, nisi castorum et virginum ordo, qui in transitu labentis saeculi semetipsos castraverunt propter amorem Dei?
« Quasi thus redolens in diebus aestatis, et quasi ignis effulgens, et thus ardens in igne. » In thure ergo pura oratio exprimitur, quae redolet in diebus aestatis, quia ejus odor spargitur in claritate fidei, et ardet in igne amoris. Licet enim thuris odor per se bene oleat, sed appositus igni, fortius redolet, sic et oratio pura, licet per se Deo sit grata, tamen si adhibito igne passionum in dilectione perseveraverit, coram oculis Dei magis gratus redolebit.
« Et quasi vas auri solidum ornatum omni lapide pretioso. » In auro splendor sapientiae, in lapidibus 109.1116A| quoque pretiosis virtutum decor exprimitur. Cum ergo virtutes sacrae fulgori sapientiae intermiscentur, vas animae haec habens pretiosissimum esse demonstratur.
« Quasi oliva pullulans, et cypressus in altitudinem se extollens. » In oliva lux fidei et affectus misericordiae, in cypresso vero altitudo perfectionis, et odor suavissimus bonae voluntatis, quam habent sancti, bene intelligi potest. Sed si quis olivae et cypressi significantiam plenius nosse voluerit, in prioribus invenire potest.
« In accipiendo stolam gloriae, et vestiri eum consummatione virtutis. In ascensu altaris sancti gloriam dedit sanctitatis amictum. In accipiendo autem 109.1116B| partes de manu sacerdotum. » In accipiendo ergo stolam gloriae, et vestiendo se consummatione virtutum, sacer ordo praedicatorum judicium dignitatis suae cum ornatu rectae fidei et vestitu bonae operationis manifeste demonstrat. Sic enim in sacerdotali habitu Moyses ephod, id est superhumerale, primum fieri mandat, quia in sacerdote Christi bene est, ut bona operatio primum clarescat, et sic ad docendum alios procedat. Primum ejus debent opera cognosci, ut dum hoc quod foris omnibus patet, irreprehensibile paruerit, convenienter ex tempore et integritas cordis ejus, et fidei sinceritas servetur. Nam de ipso principe pastorum ita scriptum est: « Coepit Jesus facere et docere (Act. I). » Unde « qui fecerit mandata Dei et docuerit, magnus vocabitur 109.1116C| in regno coelorum. Qui autem solverit unum de mandatis Dei minimis, et docuerit sic homines, minimus vocabitur in regno coelorum (Matth. V). » In ascensu quippe altaris sanctitatis amictum dabit, qui sacerdotii sui jura rite custodit, ut recte subditos doceat et pro illis quotidie ad Deum preces fundat; partes autem accipit de manu sacerdotum, qui bonae operationis administris suis expostulat actum, qui tam sibi quam etiam illis utilis fiat; hoc etiam tunc digne fit, si ipse doctor primum coram discipulis suis bonae operationis exhibet usum, quatenus illi habeant unde sumant virtutis exemplum. Unde subjungitur:
« Et ipse stans juxta aram, circa illum corona fratrum, et quasi plantatio cedri in monte Libano, 109.1116D| sic circa illum steterunt quasi rami palmae, et omnes filii Aaron in gloria sua: oblatio autem Domini in manibus ipsorum, coram omni synagoga Israel. » Bonum est ergo, ut qui primus est in ordine, praecipuus fiat in bona operatione et eruditione doctrinae. Deinde fratres ejus illum circumstent, hoc est imitentur; fratres enim hic possumus intelligere presbyteros, diacones et caeteros minoris ordinis viros, qui boni pastoris pium sequantur exemplum, et coram omni synagoga Israel, hoc est, credentium multitudine digne sui ordinis agant officium, ut inde omnes provocentur ad laudandum omnipotentem Deum. Ita enim ipsa Veritas in Evangelio praecepit, dicens; « Sic luceat lux vestra coram hominibus, 109.1117A| ut videant opera vestra bona, et glorificent Patrem vestrum qui in coelis est (Matth. V). »
« Et consummatione fungens in ara, amplificare oblationem excelsi regis. Porrexit manum suam in libatione, et libavit de sanguine uvae. Effudit in fundamento altaris odorem divinum excelso principi. » Consummata oblatio fungitur excelso regi, quando corpus Christi in sacro altari offertur Deo omnium dominatori, ubi et libatio fit sanguine uvae, quando sanguis Redemptoris exhibetur in calice: quod fundendum est in fundamentum altaris, hoc est totum agendum in commemorationem nostri Redemptoris; ipse est enim fundamentum quod portat totum Ecclesiae aedificium. Cujus oblationis odor suavissimus est excelso principi, quia bene placet ac 109.1117B| gratissima est Deo Patri omnipotenti.
« Tunc exclamaverunt filii Aaron, et in tubis ductilibus sonuerunt, et auditam fecerunt magnam vocem in memoriam coram Domino. » Filii quippe Aaron sacerdotes sunt Christi, et ministri altaris divini; hi vocem exaltant in tubis ductilibus, hoc est, praedicationem exhibent doctrinae per passionem consummatae in memoriam coram Domino. Ductiles autem apte dicuntur, quia fideles diversis passionibus tunsi Domino largiente proficiunt, et tanto plus crescunt, quanto amplius diri mallei fuerint iteratione percussi; malleus enim est diabolus, de quo propheta dicit: « Contritus est malleus universae terrae (Jer. L). »
« Tunc omnis populus simul properaverunt, et 109.1117C| ceciderunt in faciem super terram adorare Dominum Deum suum, et dare preces Deo omnipotenti excelso, et amplificaverunt psallentes in vocibus suis. » Cum ergo digne officium ecclesiasticum per ministros altaris Christi in memoriam Domini agitur, tunc etiam universa plebs credentium ad laudandum et adorandum Dominum provocatur, prosternit se in faciem, hoc est, cordis sui ante Deum exhibet humilitatem; dat preces et psallit in voce jubilationis, quia quidquid in timore et amore Dei agit, totum coram Deo oratio est et odor suavitatis.
« Et in magna domo factus est sonus suavitatis plenus. Et rogavit populus Dominum excelsum in prece, usque dum perfectus est honor Domini, et 109.1117D| munus suum perfecerunt. » Magna itaque domus est Ecclesia catholica, in qua majores et minores sonum suavem reddunt: quia quidquid in unitate rectae fidei Deo offertur, rite et secundum rationem praebetur; quidquid autem extra Ecclesiam agitur, totum ad impietatem deputatur. Magnus ergo in Ecclesia fit sonitus, quando orantibus sacerdotibus et benedicentibus, respondet omnis populus Amen: qui sonus tam ad clamorem vocis, quam ad devotionem pertinet cordis, quia homo videt in facie, Deus autem intuetur cor. Rogat ergo populus Dominum excelsum in prece usque dum perficitur honor Domini, quia omnis Ecclesia fidelium hoc ambit, inde satagit ut perseveret in prece et laudibus Dei usque ad 109.1118A| consummationem mundi, quando corpus Christi incorruptione honorabitur, et conjungentur membra capiti suo.
« Tunc descendens extulit manus suas in omnem congregationem filiorum Israel, dare gloriam Deo in labiis suis, et in nomine ipsius gloriari. Et iteravit orationem suam, volens ostendere virtutem Dei. Et plus oravit Dominum omnium, qui magna fecit in omni terra, qui auxit dies nostros a ventre matris nostrae, et fecit nobiscum secundum suam misericordiam, det nobis jucunditatem cordis, et fieri pacem in diebus nostris in Israel per dies sempiternos; credere Israel nobiscum esse misericordiam Dei ut liberet nos in diebus suis. » Tunc enim coetus sanctorum doctorum exsultans extollit 109.1118B| manus suas in omnem congregationem filiorum Israel, quando gratias Deo agit pro perfectione laboris sui et salute universi populi; tunc laudes multiplicat, tunc orationem iterat, quia nunquam a laudibus Dei cessat, volens ostendere virtutem Dei, hoc est, enarrare et praedicare misericordiam ejus qui dat nobis jucunditatem cordis et pacem in temporibus aeternis, quatenus omnes Israelitae, hoc est, veri cultores Dei et amatores regis aeterni, agnoscentes praedicent potentiam et bonitatem Dei in liberatione populi sui.
« Duas gentes odit anima mea: tertia autem non est gens, quam oderim; qui sedent in monte Seir, et Philisthiim, et stultus populus qui habitat in Sichimis. » Duas gentes dicit se odisse: quarum una 109.1118C| est gens Judaica sub legis littera constituta, quae etiam et Seir nomine denotata est, quod interpretatur hispidus vel pilosus. Seir enim idem fuit qui et Esau, quod interpretatur rubeus, major filius Isaac et Rebeccae; minor autem vocabatur Jacob. Sed cur ille totus rubeus et hispidus, nisi quia populus prior prophetarum et Christi fuit cruore pollutus, ac peccati et nequitiae squalore exstitit circumdatus? Cujus ideo minor calcaneum tenuit, quia mystice majorem populum minor superaturus erat. Haec est enim generatio prava et perversa atque adultera, juxta veridicam vocem Evangelii, quae « occidit prophetas, et lapidavit eos qui ad se missi sunt. Novissime autem in ipsum haeredem non pertimescebat manus impias injicere et trucidare Filium Dei (Luc. 109.1118D| XIII). » Hanc ergo gentem ideo detestatur sapientia, quia sedulo perseverat in cordis duritia et sensus stultitia. Haec autem dicitur sedere in monte, non in celsitudine utique virtutum, sed in tumore superbiae, quia semper Deo dura cervice et incircumciso corde rebellabat. Altera gens est Philisthiim, quae interpretatur ruina duplex, significans gentem nationum, quae et in idololatria scelestaque conversatione simul polluta fuit, et ideo odibilis, quia longe a veritatis via errando recessit. Tertia autem est haereticorum synagoga, cujus stultus populus habitat in Sichimis, hoc est, in humeris sive laboribus, cum quotidie perversa scribendo atque prava docendo, stulte laborem suum consumit. Quod autem dicit hanc non 109.1119A| esse gentem, ostendit quia non ex una generatione, vel simplici errore ipsi haeretici prodeunt, sed ex diversis locis orti plurimi sunt erroribus obnoxii, et tamen inter se invicem contrarii: aliter enim Ariani docent, atque aliter Sabelliani; aliter Novatiani, atque aliter Donatistae; similiter et caeteri falsis dogmatibus ab invicem discordant dissimilesque sunt sermone, sed pares errore.
« Doctrinam sapientiae et disciplinae scripsit in codice isto Jesus filius Sirach Hierosolymita, qui renovavit sapientiam de corde suo. Beatus qui in istis versatur bonis; qui ponit illa in corde suo, sapiens erit semper. Si enim haec fecerit, ad omnia valebit, quia lux Dei vestigium ejus est. » Auctor libri narrat de labore suo, et de utilitate ipsius 109.1119B| operis, ostendens quantum gratiae illi conferat, qui in eo meditari et operari non detrectat. Quod autem temporibus Ptolemaei Evergetis in Aegyptum veniens, praesentem librum idem Jesus interpretando ediderit, prologus ipsius libri testis est, qui sub hoc sermone, cujus in praesenti capitulo mentio habita est, narrat illum hunc perfecisse hominem ad utilitatem duntaxat eorum, qui eum intente legunt, et factis monita illius fideliter obsequuntur. Unde dicit, « Beatus qui in istis versatur bonis, » hoc est, divina praecepta meditando, et operibus illa implendo: Si enim, inquit, haec fecerit, ad omnia bona et utilia valebit, quia lux Dei, hoc est, sapientia divina ejus vestigium est, et ductrix in via veritatis; per quam ad quietem regni coelestis, si in ejus calle perfecte 109.1119C| gradiendo permanserit, pervenire valebit. Post haec sequitur oratio ejusdem Jesu, quam melius generaliter ad totam Ecclesiam transferimus, quam specialiter ad cujuslibet viri personam; quia cum multae describuntur in ea species tribulationum, et diversa solatia juvaminum, melius ad totum corpus referuntur quam ad quamdam partem corporis. Orat enim Ecclesia Dominum suum regem Christum, et gratias illi refert de beneficiis sibi copiosissime ab eo collatis, hoc modo incipiens.
CAPUT XXXI. Confessio et oratio, vel canticum ejusdem filii Sirach.
(CAP. LI.) « Confitebor tibi, Domine rex, et collaudabo te Deum salvatorem meum. Confitebor nomini tuo, 109.1119D| quoniam adjutor et protector factus es mihi, et liberasti corpus meum a perditione, a laqueo linguae iniquae, et a labiis operantium mendacium. » Dominus enim et rex, Deus et Salvator Ecclesiae est Jesus Christus, qui et caput et sponsus ejus est. Unde Apostolus monendo mulieres viris suis subditas esse, ad Ephesios scripsit, dicens: « Mulieres viris suis subjectae sint, sicut Domino: quoniam vir caput est mulieris, sicut et Christus caput est Ecclesiae. Ipse Salvator est corporis (Eph. V). » Et item, « Viri, inquit, diligite uxores vestras sicut et Christus dilexit Ecclesiam, et seipsum tradidit pro ea, ut illam sanctificaret mundans lavacro aquae in verbo, ut exhiberet ipse sibi gloriosam Ecclesiam 109.1120A| non habentem maculam aut rugam, aut aliquid hujusmodi, sed ut sit sancta et immaculata (I Cor. XI). » Hic ergo adjutor et protector factus est sponsae suae, cum tradidit semetipsum pro illa, ut liberaret eam a perditione in quam per praevaricationem primi hominis lapsa est, et a laqueo linguae iniquae, a blasphemia nimirum idololatriae, ne immolaret, neque serviret creaturae potius quam creatori, et a labiis operantium mendacium, hoc est, doctrinis falsis philosophorum atque haereticorum.
« Et in conspectu astantium factus es mihi adjutor. Et liberasti me secundum multitudinem misericordiae nominis tui a rugientibus praeparatis ad escam. » Hoc testimonio exprimit persecutores Ecclesiae, qui propter odium nominis Christi persequuntur 109.1120B| fideles, et tradunt eos suppliciis diversis morti afficiendos, quatenus eos avertant a confessione catholicae fidei, et a cultura veri et unius Dei, quod bene comparat saevis bestiis, quae rugitu forti et feroci hiatu escam appetunt; sed de his Dominus electos suos liberat, cum animas eorum a persecutionum aestibus illaesos servat, propter quarum eversionem saevi persecutores corpora maxime laniant. Unde sequitur:
« De manibus quaerentium animam meam, et de portis tribulationum quae circumdederunt me. » Portas ergo tribulationum, quas melius sentire possumus, quam ora principum et tyrannorum? Unde minae prodeunt et fraudulentae suasiones, indictionesque suppliciorum, ut sive per ficta blandimenta, seu 109.1120C| per atrocia tormenta, servos Dei fidem Christi abnegare faciant: sed « immittit angelum Dominus in circuitu timentium eum, et eripiet eos. »
« A pressura flammae quae circumdedit me, et in medio ignis non sum aestuatus. » Hoc plerumque historialiter in passionibus martyrum contigisse legimus. Ut sicut tres pueri in camino ignis ab ardore flammae illaesi servati sunt, ita et isti ab incendio ignis incontaminati servarentur; sed quia hoc omnibus martyribus Dei non est concessum, cum plurimi eorum in igne corporaliter concremati essent, verumtamen animae eorum libere ad coeli secreta petierant, melius hic igne et flamma validum persecutionis aestum intelligimus, qui licet sanctos Dei temporaliter affligere posset, usque ad animae tamen 109.1120D| internecionem pertingere non potuit. Ideo subjungitur:
« De altitudine ventris inferi, et a lingua coinquinata, et a verbo mendacii, a rege iniquo, et a lingua injusta. » Subauditur liberavit me; non enim praevalebat vis nefanda inimicorum usque ad interitum pervenire animarum (quem hic ventrem inferi appellat), nec lingua coinquinata blasphemiis, nec verba mendacia a rege iniquo et lingua injusta prolata potuerunt aliquo modo violare sanctorum praecordia; sed licet corpora poenis variis afficerent, et morti temporali addicerent: animae tamen in confessione nominis Christi usque ad finem vitae perstiterunt. Unde et felicius post mortem in aeterna vita 109.1121A| cum sanctis angelis Dei sine fine gaudebunt. De quo et subditur:
« Laudabit usque ad mortem anima mea Dominum, et vita mea appropinquans erat in inferno deorsum. » Vitam suam in inferno appropinquare dicit, quia carnis vita quotidie deficiendo ad mortem appropinquat. Infernus enim hic pro morte positus est, quia mors carnis praevaricationis primae est vindicta, sicut infernus peccatricium animarum perpetua poena; sed mortem carnis nemo evadit. Quis est enim homo qui vivit et non videbit mortem? Unde alibi scriptum est: « Nemo est ergo qui semper vivat, et hujus rei habeat fiduciam (Eccl. IX). » Inferni vero cruciatum sancti homines per gratiam Christi evadere possunt, quia de carnis vinculo absoluti 109.1121B| ad coeleste gaudium mox migrabunt.
« Circumdederunt me undique, et non erat qui adjuvaret. Respiciens eram ad adjutorium hominum, et non erat. Memoratus sum misericordiae tuae, Domine, et cooperationis tuae quae a saeculo est: quoniam eruis sustinentes te, Domine, et liberas eos de manibus gentium. » Videns Ecclesia membra sua undique ab hostibus circumdari, et humanum solatium defieri, inde quaerit adjutorium, unde novit omnium bonorum venire profectum. Non ergo suis meritis nec humanis actibus, sed misericordiae Dei tribuit, quod se ab inimicis ereptam et liberatam esse agnoscit; et non solum liberatam, imo et jam honore virtutum sublimatam, atque miraculorum fulgore glorificatam. Unde dicit:
109.1121C| « Exaltasti super terram habitationem meam, et pro morte defluente deprecatus sum. » Videt enim se doctrina fidei et virtutum signis in mundo clarescere, sed non contenta hoc solo est munere, ita ut nolit amplius aliquid quaerere; quin potius certat angustias praesentis vitae precibus honestis superare, et ita ad quietem supernae patriae feliciter pervenire.
« Invocavi Dominum Patrem Domini mei, ut non derelinquat me in die tribulationis meae, et in tempore superborum sine adjutorio. Laudabo nomen tuum assidue, et collaudabo illud in confessione. » Dies enim tribulationis et tempus superborum, praesens est vita, ubi boni tribulantur, et impii in superbiam extolluntur. Orat enim sponsa 109.1121D| Christi ut Deus omnipotens Pater Domini sui Jesu Christi se non derelinquat in tempore necessitatis suae, quando superbia inimicorum eam affligere desiderat cruciatu tormentorum, promittitque se nomen ejus assidue laudaturam, et collaudare illud in confessione, hoc est in confessione nominis ejus usque in finem vitae perseverare; et quasi jam secura sit de impetrato auxilio, sequitur dicens:
« Exaudita est oratio mea; liberasti enim me de perditione, et eripuisti me de tempore iniquo; propterea confitebor, et laudem dicam tibi, et benedicam nomen Domini. » Huic simile est illud quod in sexto psalmo Propheta, cum deprecatus est Dominum ne se in ira argueret, neque in furore 109.1122A| corriperet, turbatum se esse asserens prae ira et inveterasse inter omnes inimicos suos; protinus quasi jam de evasione sua ab inimicis securus exclamat, dicens: « Discedite a me, omnes qui operamini iniquitatem, quoniam exaudivit Dominus vocem fletus mei, exaudivit Dominus deprecationem meam, Dominus orationem meam assumpsit (Psal. VI). » Sed et hic Ecclesia exauditam orationem suam protestans, ereptam se ab inimicis asserit, et ab iniquitate praesentis vitae liberatam, ubi magis confusio praevalet qua modo spondet se ereptori suo laudem et confessionem perpetuo decantaturam.
« Cum adhuc junior sum, priusquam oberrarem quaesivi sapientiam palam in oratione mea. Ante 109.1122B| tempus postulabam pro illa, et usque in novissimis inquiram illam. » Post orationem quam ex persona Ecclesiae protulit conditor hujus operis refert quo modo ab infantia sua quaesiverit sapientiam, et Dominum pro ea petiverit. Quod autem dicit priusquam junior esset aetate, quaesisse illam, ante tempus postulare pro illa, demonstrat se ante errorem pueritiae atque adolescentiae, et ante tempus juvenilis aetatis illam desiderasse, et a Domino sibi dari instanter postulasse quam usque ad novissimum promittit se inquisiturum. In multo enim periculo exstat adolescentia, et juvenilis aetas, quia exterioris hominis actus in ea aetate maxime praevalent: sicut Salomon in Proverbiis ait: « Viam juvenis in adolescentia sua se penitus ignorasse (Prov.) 109.1122C| XXX); » et Propheta Dominum deprecatur, ne delicta juventutis et ignorantiae suae meminerit (Psal. XXIV). » Hinc etiam Philosophi Y litteram humanae vitae conformantes, sinistram tramitem pueritiae et adolescentiae, dextram vero apicem fortiori aetati adscribunt, quando jam intellectus validior reprobat stultitiam sensus prioris. Nam hanc litteram Pythagoras ad exemplum vitae humanae primus ita instituit, uti virgula subtilior, quae in imo est, incertum statum primae aetatis significaret, quae adhuc nec vitiis, nec virtutibus dedita est; bivium autem quod superest ab adolescentia incipit, cujus dextra pars ardua est, sed ad beatam vitam tendens, sinistra facilior, sed ad labem interitumque deducens. De qua sic Persius ait:
109.1122D| Et tibi cui Samios deduxit littera ramos, Surgentem dextro monstravit limite callem.
« Et defloruit tanquam praecox uva: laetatum est cor meum in ea. Ambulavit pes meus iter rectum: a juventute mea investigabam eam. » Bene quoque decorem sapientiae assimilat praecoquae uvae, ut ostendat jucunditatem apud eum maxime valere, qui jam ad eam capiendam promptam impendit voluntatem. Praecoquae ergo uvae inde sunt vocatae, quod cito maturescant, et ante omnes sole coquantur: has Graeci lagos dicunt, quod current ad maturitatem velociter, ut lepus; unde ipse dicit: « Qui mane vigilaverint ad me, invenient me; » et quis melius eam invenire poterit, quam is qui iter rectum 109.1123A| mandatorum Dei custodit? De quo scriptum est: « Concupiscis sapientiam, serva mandata, et Deus servabit illam tibi (Eccl. I). »
« Inclinavi modice aurem meam et excepi illam, multam inveni in meipso sapientiam, et multum profeci in ea. » Ad perfectionem enim sapientiae pervenire non est humani studii, sed muneris divini. Unde modicum sibi videtur laborare pro adeptu magnae intelligentiae, quam Deo donante praecepit. Hoc tamen sciendum quod multa distantia est inter studiose quaerentem et desidiose negligentem. Omnis enim qui petit accipit, et qui quaerit invenit, et pulsanti aperietur. Qui autem desidiose agit, lucrum quod adipisci per solertiam potuit, per negligentiam perdit.
109.1123B| « Danti mihi sapientiam dabo gloriam. » Recte ergo dat gloriam datori omnium bonorum pro dono sapientiae sibi concesso, quia tanti muneris possidere largitatem agnoscit non suae solertiae, sed divinae gratiae. Sed quomodo justum est ut post perceptum donum intelligentiae homo semetipsum exerceat in bona operatione, iste amator divinae sapientiae suum exemplum consequenter profert in medium, ut auditor intentus suum imitetur studium.
« Consiliatus sum enim ut facerem illam. Zelatus sum bonum, et non confundar; colluctata est anima mea in illa, et in faciendo eam confirmatus sum. » Attende quod primum dicit se inisse consilium ut faceret illam, deinde boni zelo exardescere, postea animam suam in illa colluctare, et in 109.1123C| faciendo eam se confirmatum esse, et intelligere quod primum est ineundum consilium ut secernatur bonum a malo. Deinde voluntatem ad hoc vertendam ut id quod bonum est ametur. Postremo studium boni operis adhibendum, et ita ut non parvo tempore sed continuo ac feliciter in eodem conatu permaneat. Sic enim confirmatus ad fructum perveniet sapientiae. Unde in Proverbiis ipsa Sapientia ait: « Meum est consilium, et aequitas, mea est prudentia, mea est fortitudo. In viis justitiae ambulo, in medio semitarum judicii, ut ditem diligentes me, thesauros eorum repleam (Prov. VIII). »
« Manus meas extendi in altum, et in sapientia ejus luxit anima mea, et ignorantias meas illuminavit. Animam meam direxi ad illam, et in agnitione 109.1123D| inveni eam. Possedi cum ipsa cor ab initio: propter hoc non derelinquar. » Manus extendit in altum, qui precibus piis supernum quaerit auxilium, in sapientia illius eluxit anima, qui ad illam meditandam benevola dirigit praecordia. Unde in agnitione ipsius inveniet eam, hoc est enim sapientiam invenire illuminata mente pleniter eam accipere; et quoniam hoc non aliis conceditur donum, nisi illis qui in ejus perceptione praeparant cor mundum, ideo dicit: « Possedi cum ipsis cor ab initio. » Ac si diceret, « Dilexi eam puro corde ab initio, propterea non derelinquar: » impossibile est enim ut exsecutor verae sapientiae derelinquatur ab ea, cum ipsa dicat: « Ego diligentes me diligam, et qui mane vigilaverint 109.1124A| ad me, invenient me (Prov. VIII). » Et alibi: « Qui operantur in me, non peccabunt, qui elucidant me, vitam aeternam habebunt (Eccl. XXIV). »
« Venter meus conturbatus est quaerendo illam: propterea possidebo bonam possessionem. » Quod dicit ventrem suum conturbatum inquirendo illam, vel hoc insinuat quod in ejus meditatione anxium habuerit animum, quia omnis disciplina in praesenti amara est; vel hoc intimat quod per ejus notitiam ad peccatorum suorum compunctus sit poenitentiam. Unde scriptum est: « Qui addit scientiam addit dolorem: » hinc et Joannes in Apocalypsi narrat, quod angelus daret sibi librum, et diceret ei: « Accipe librum, et devora illum: et faciet amaricare ventrem tuum, sed in ore tuo erit dulce tanquam mel. Et accepi 109.1124B| libellum de manu angeli, et devoravi illum: et erat in ore meo tanquam mel dulce. Et cum devorassem eum, amaricatus est venter meus (Apoc. X). » Sed possidet in hoc bonam possessionem, quando per hujuscemodi conversionem ad aeternam perveniet requiem. « Qui enim conversus ingemuerit, salvus erit (Ezech. III); » et, « Beati qui lugent nunc, quoniam ipsi consolabuntur (Matth. V). »
« Dedit enim mihi Dominus linguam mercedem meam, et in ipsa laudabo eum. » Bona merces est lingua erudita et boni loquax: quam qui dono Dei habet, Deum recte laudare, et proximum suum rite valet instruere. Unde per Isaiam dicitur: » Dominus dedit mihi linguam eruditam, ut sciam sustentare eum qui lapsus est verbo. »
109.1124C| « Appropinquate ad me, indocti, et congregate vos in domum disciplinae. Et quid adhuc retardatis, et quid dicitis in his? animae vestrae sitiunt vehementer. » Hortatur vir sapiens paterno affectu indoctos atque indisciplinatos homines, ut sine retardatione atque contradictione properent et congregent se in domum disciplinae, quae est Ecclesia, ubi prudentia vera discitur, et morum honestas assidue habetur; nec non et eos arguit et reprehendit, quod dum sitim verbi Dei patiantur, refrigerium doctrinae spiritalis nolint recipere, et quid sibi faciendum sit protinus subjungendo manifestat.
« Aperui os meum, et locutus sum: Comparate vobis sine argento sapientiam, et collum vestrum subjicite jugo ejus, et suscipiat anima vestra disciplinam. 109.1124D| In proximo est enim invenire eam. » Mercimonium optimum est, ubi devotio hoc promereri valet, quod pecuniarum grandis impensa impetrare non potest; qui ergo intente discit, et disciplinabiliter vivit, donum coelestis sapientiae veraciter obtinebit. Huic sententiae simile est illud Isaiae, quo dicit: « Omnes sitientes venite ad aquas: et qui non habetis argentum, properate, emite, et comedite. Venite, emite absque argento et absque ulla commutatione vinum et lac. Quare appenditis argentum non in panibus, et laborem vestrum non in saturitate? Audite audientes me, et comedite bonum, et delectabitur in crassitudine anima vestra (Isai. LV). » Spreto igitur illo argento et pecuniis, quibus aquas 109.1125A| Domini emere non possumus, pergamus ad eum qui tenens calicem sacramenti discipulis loquebatur: « Accipite et bibite, hic est sanguis meus qui pro vobis effundetur in remissionem peccatorum (Matth. XXVI). » Quod vinum miscuit, et sapientia in cratere suo omnes stultos saeculi, mundique sapientiam non habentes provocans ad bibendum, et non solum vinum emamus, sed et lac: quod significat innocentiam parvulorum. De quo lacte dicebat et Paulus: « Lac vobis potum dedi, non solidum cibum (I Cor. III). » Et Petrus: « Quasi modo nati parvuli rationabile lac desiderate (I Petr. II). » Unde et Moyses, vinum et lac in Christi intelligens passionem mystico sermone testatur: « gratiosi oculi ejus a vino, et candidi dentes ejus a lacte (Gen. XLIX). » Ergo non juxta 109.1125B| abundantiam ipsam et delicatos cibos, et crassitudinem corporis, avesque phasides, et crassas turtures, mulsum merum, uxorum pulchritudinem, examina liberorum. Dominus animae pollicetur, sed illas delicias ad quos nos mystice provocat, dicens: « Delectare sive deliciis fruere in Domino, et dabit tibi petitiones cordis tui (Psal. XXXVI). » Et alibi: Credo videre bona Domini in terra viventium (Psal. CII). » Et in alio psalmo: « Benedic, anima mea, Domino, et omnia interiora mea nomini sancto ejus (Psal. XXVI). » Qui implet in bonis desiderium tuum. Denique infert: « Audite me, et vivet anima vestra. » Omnium bonorum promissio vita est sempiterna.
« Videte oculis vestris, quoniam modicum laboravi, 109.1125C| et inveni mihi multam requiem. Assumite disciplinam in multo numero argenti, et copiosum aurum possidete in ea. » Bonum studium quod mediocriter impensum aeternum promerebitur praemium. 109.1126A| Pretiosior est ergo disciplina ecclesiastica multo numero argenti et copiosa possessione auri, quia haec aeternas praeparat delicias, ista autem parvo, et in brevi penitus deficiunt tempore: mundus enim transit et concupiscentia ejus. Qui autem facit voluntatem Dei manet in aeternum.
« Laetetur anima vestra in misericordia ejus, et non confundemini in laude ipsius. » Pulchre hortatur animam laetari in misericordia Dei, quia magna alacritas est cordis, dum recordatur misericordiam superni judicis, « Beneplacitum est enim Domino super timentes eum, et in eos qui sperant in misericordia ejus (Psal. CXLVI). » « Et non confundemini, inquit, in laude ipsius. » Non confundetur quisquam in laude Domini, sed ille qui ingratus 109.1126B| dono, Deo negligit referre gratias ipsi. Dicit enim Psalmista: « Universi qui te exspectant, Domine, non confundentur (Psal. XXIV). » Confundentur iniqui facientes vana. Quali autem clausula artifex iste in fine opus suum concludat, audiamus. « Operamini opus vestrum ante tempus, et dabit vobis mercedem vestram in tempore suo. » Huic sententiae canon totius divinae legis concordat, et hoc resonat, hoc docet hocque hortatur, ut dum tempus habemus, semper bono operi insistamus, quatenus in tempore opportuno, justissimo judice retribuente, aeternam mercedem pro hoc accipiamus. Taliter Ecclesiastes librum suum concludit, dicens: « Finem loquendi, omnes pariter audiamus. Deum time, et omnia mandata ejus observa: hoc est 109.1126C| enim omnis homo, et cuncta quae fiunt, adducet Deus in judicium pro omni abscondito, sive bonum sive malum sit (Eccles. ult.). »
(no apparatus)