 Praefatio S. Anselmi |
Liber Secundus  |
1. Quaestio, de qua totum opus pendet.
2. Quomodo accipienda sunt ea, quae dicenda sunt.
3. Obiectiones infidelium et responsiones fidelium.
4. Quod hae responsiones videantur infidelibus sine necessitate et quasi quaedam picturae.
5. Quod redemtio hominis non potuit fieri per aliam quam per Dei personam.
6. Quomodo reprehendant infideles, quod dicimus Deum morte sua nos redemisse et sic dilectionem suam ergo nos ostendisse et pro nobis expugnare diabolum venisse.
7. Quod nullam diabolus habebat iustitiam adversus hominem, et quare videatur habuisse, et cur Deus hoc modo hominem liberaverit.
8. Quomodo, licet humilia quae dicimus de Christo, non pertineant ad divinitatem, inconveniens videatur infidelibus ea de illo dici secundum hominem, et unde illis videatur idem homo non sponte mortuus esse.
9. Quod sponte mortuus sit, et quid sit factus et obediens usque ad mortem, et propter quod Deus illum exaltavit, et non veni facere voluntatem meam, et proprio Filio suo non pepercit, et non sicut ego volo, sed sicut tu vis.
10. Item de eisdem, quomodo aliter recte intelligi possunt.
11. Quid sit peccare et pro peccato satisfacere.
12. Utrum sola misericordia sine omni solutione deceat Deum peccata dimittere.
13. Quod nihil minus sit tolerandum in rerum ordine, quam ut creatura creatori honorem auferat, et non solvat quod aufert.
14. Cuiusmodi honor Dei sit poena peccantis.
15. Si Deus vel ad modicum patiatur honorem suum violari.
16. Ratio cur numerus angelorum qui ceciderunt, restituendus sit de hominibus.
17. Quod alii angeli pro illis non possint restitui.
18. Utrum plures futuri sint sancti homines, quam sint mali angeli.
19. Quod homo non possit salvari sine peccati satisfactione.
20. Quod secundum mensuram peccati oporteat esse satisfactionem, nec eam homo per se facere possit.
21. Quanti ponderis sit peccatum.
22. Quam contumeliam fecit homo Deo, cum se permisit a diabolo vinci, pro qua satisfacere non potest.
23. Quid abstulit Deo cum peccavit, quod reddere nequit.
24. Quod quamdiu homo non reddit Deo quod debet, non possit esse beatus nec excusetur impotentia.
25. Quod ex necessitate per Christum salvetur homo.
LIBER PRIMUS
CUR DEUS HOMO.
11. Saepe et studiosissime a multis rogatus sum et verbis et litteris, quatenus cuiusdam quaestionis de fide nostra rationes, quas soleo respondere quaerentibus, memoriae scribendo commendem;[1] dicunt enim sibi placere eas et arbitrantur satisfacere. 2Quod petunt, non ut per rationem ad fidem accedant, sed ut eorum quae credunt intellectu et contemplatione delectentur; et ut sint, quantum possunt, parati semper ad satisfactionem omni poscenti se rationem de ea quae in nobis est spe.[2] 3Quam quaestionem solent et infideles nobis simplicitatem christianam quasi fatuam deridentes obiicere, et fideles multi in corde versare: qua scilicet ratione vel necessitate Deus homo factus sit, et morte sua, sicut nos credimus et confitemur, mundo vitam reddiderit; cum hoc aut per aliam personam, sive
angelicam sive humanam, aut sola voluntate facere potuerit. 4De qua quaestione non solum litterati, sed etiam illitterati multi quaerunt et rationem eius desiderant. 5Quoniam ergo multi de hac tractari postulant, et licet in quaerendo valde videatur difficilis, in solvendo tamen omnibus est intelligibilis, et propter utilitatem et rationisque pulchritudinem amabilis; quamvis a sanctis patribus inde quod sufficere debeat, dictum sit, tamen de illa curabo, quod mihi Deus dignabitur aperire, petentibus ostendere. 6Et quoniam ea quae per interrogationem et responsionem investigantur, multis et maxime tardioribus ingeniis magis patent et ideo plus placent; unum ex illis qui hoc flagitant, qui inter alios instantius ad hoc me sollicitat, accipiam mecum disputantem, ut Boso quaerat, et Anselmus respondeat hoc modo.
12. Boso. Sicut rectus ordo[3] exigit, ut profunda christianae fidei credamus, priusquam ea praesumamus ratione discutere; ita negligentia mihi videtur, si, postquam confirmati sumus in fide, non studemus quod credimus intelligere. 2Quapropter quoniam gratia Dei praeveniente fidem nostrae redemptionis sic puto me tenere, ut etiam si nulla ratione quod credo possim comprehendere, nihil tamen sit quod me ab eius firmitate valeat evellere; a te peto mihi aperiri, quod, ut scis, plures mecum petunt: qua necessitate scilicet et ratione Deus, cum sit omnipotens, humilitatem et infirmitatem humanae naturae pro eius restauratione assumpserit.
3Anselmus. Quod quaeris a me, supra me est, et idcirco altiora me tractare timeo, ne forte, cum putaverit aut etiam viderit aliquis me non sibi satisfacere, plus existimet rei veritatem mihi deficere, quam intellectum meum ad eam capiendam non sufficere.
4Bos. Non hoc tantum timere debes, quantum et reminisci, quia saepe contingit in colloquendo de aliqua quaestione, ut Deus aperiat quod prius latebat; et sperare de gratia Dei, quia, si ea quae gratis accepisti, libenter impertiris, altiora ad quae nondum attigisti mereberis accipere.
5Ans. Est et aliud, propter quod video aut vix aut nullatenus posse ad plenum inter nos de hac re nunc tractari; quoniam ad hoc est necessaria notitia potestatis necessitatis voluntatis[4] et aliarum quarundam rerum, quae sic se habent, ut earum nulla possit plene sine aliis considerari; et ideo tractatus earum suum opus postulat non multum, ut puto, facile nec omnino inutile; nam earum ignorantia quaedam facit difficilia, quae per earum notitiam fiunt facilia.
6Bos. Sic breviter de his suis locis dicere poteris, ut et quod sufficiat ad praesens opus habeamus, et quod plus dicendum est in aliud tempus differamus.
7Ans. Hoc quoque multum me retrahit a petitione tua, quia materia non solum pretiosa, sed sicut est de speciosa forma[5] prae filiis hominum, sic etiam est speciosa ratione super intellectus hominum; unde timeo, ne, quemadmodum ego soleo indignari pravis pictoribus, cum ipsum Dominum nostrum informi figura pingi video, ita mihi contingat, si tam decoram materiam incomto et contemtibili dictamine exarare praesumo.
8Bos. Nec hoc te debet retrahere, quia sicut tu permittis, ut qui potest melius dicat, sic nulli praestituis, ut cui dictamen tuum non placet, pulchrius non scribat; verum ut omnes excusationes tuas excludam, quod postulo non facies doctis, sed mihi et hoc ipsum mecum petentibus.
9Ans. Quoniam video importunitatem tuam et illorum, qui hoc tecum ex charitate et religioso studio petunt, tentabo pro mea possibilitate (Deo adiuvante et vestris orationibus, quas hoc postulantes saepe mihi petenti ad hoc ipsum promisistis) quod quaeritis non tam ostendere, quam tecum quaerere; sed eo pacto, quo omnia quae dico accipi volo: videlicet, ut si quid dixero, quod maior non confirmet auctoritas, quamvis illud ratione probare videar, non alia certitudine accipiatur, nisi quia interim ita mihi videtur,[6] donec Deus melius aliquo modo revelet. 10Quod si aliquatenus quaestioni tuae satisfacere potero, certum esse debebit, quia et sapientior me plenius hoc facere poterit; imo sciendum est, quidquid homo inde dicere vel scire possit, altiores tantae rei adhuc latere rationes.
11Bos. Patere igitur, ut verbis utar infidelium; aequum enim est, ut cum nostrae fidei rationem studemus inquirere, ponamus obiectiones eorum, qui nullatenus ad fidem eandem sine ratione volunt accedere. 12Quamvis enim illi ideo rationem quaerant, quia non credunt, nos vero, quia credimus; unum idemque tamen est quod quaerimus; et si quid responderis, cui auctoritas obsistere sacra[7] videatur, liceat illam mihi obtendere, quatenus quomodo non obsistat aperias.
Ans. Dic quod tibi videtur.
13. Bos. Obiiciunt nobis deridentes simplicitatem nostram infideles, quia Deo facimus iniuriam et contumeliam, cum eum asserimus in uterum Virginis[8] descendisse, natum esse de femina, lacte et alimentis humanis nutritum crevisse, et ut multa alia taceam, quae Deo non videntur convenire, lassitudinem famem sitim verbera et inter latrones crucem mortemque subiisse.
2Ans. Nos non facimus Deo iniuriam ullam aut contumeliam, sed toto corde gratias agentes laudamus et praedicamus ineffabilem altitudinem misericordiae illius; quia quanto nos mirabilius et praeter opinionem de tantis et tam debitis malis in quibus eramus, ad tanta et tam indebita bona quae perdideramus, restituit, tanto maiorem dilectionem erga nos et pietatem monstravit. 3Si enim diligenter considerarent, quam convenienter hoc modo procurata sit humana restauratio, non deriderent nostram simplicitatem, sed Dei nobiscum laudarent sapientem benignitatem. 4Oportebat namque ut, sicut per hominis inoboedientiam mors in humanum genus intraverat, ita per hominis oboedientiam vita restitueretur. 5Et quemadmodum peccatum, quod fuit causa nostrae damnationis, initium habuit a femina, sic verae iustitiae et salutis nostrae auctor[9] nasceretur de femina; et ut diabolus, qui per gustum ligni quem persuasit, hominem vicerat, ita per passionem ligni quam intulit, ab homine vinceretur. 6Sunt quoque multa alia, quae studiose considerata, ineffabilem quandam nostrae redemptionis hoc modo procuratae pulchritudinem ostendunt.
14. Bos. Omnia haec pulchra et quasi quaedam picturae suscipienda sunt; sed si non sit aliquid solidum super quod sedeant, non videntur infidelibus sufficere, cur Deum ea quae dicimus pati voluisse credere debeamus. 2Nam qui picturam vult facere, aliquid eligit solidum super quod pingat, ut maneat quod pingit. Nemo enim pingit in aqua vel in aere, quia ibi nulla manent picturae vestigia. 3Quapropter cum has convenientias quas dicis infidelibus quasi quasdam picturas rei gestae obtendimus, quoniam non rem gestam, sed figmentum arbitrantur esse, quod credimus quasi super nubem pingere nos existimant. 4Monstranda est ergo prius veritatis rationabilis soliditas i. e. necessitas, quae probet Deum ad ea quae praedicamus debuisse aut potuisse humiliari. 5Deinde ut ipsum quasi corpus veritatis plus niteat, istae convenientiae quasi picturae corporis sunt exponendae.
6Ans. Nonne satis necessaria ratio videtur, cur Deus ea quae dicimus facere debuerit: quia genus humanum, tam scilicet pretiosum opus eius, omnino perierat nec decebat, ut quod Deus de homine proposuerat, penitus annihilaretur; nec idem eius propositum ad effectum duci poterat, nisi genus humanum ab ipso creatore suo liberaretur?
15. Bos. Haec ipsa liberatio si per aliam quam per Dei personam (sive per angelum sive per hominem) esse facta quolibet modo diceretur, mens humana hoc multo tolerabilius acciperet. 2Potuit enim Deus hominem aliquem facere sine peccato, non de massa peccatrice nec de aliquo homine, sed sicut fecit Adam, per quem hoc ipsum opus fieri potuisse videtur.
3Ans. Annon intelligis, quia, quaecumque alla persona hominem a morte aeterna redimeret, eius servus idem homo recte iudicaretur? 4Quod si esset, nullatenus restauratus esset in illam dignitatem, quam habiturus erat, si non pecasset; cum ipse, qui non nisi Dei servus et aequalis angelis bonis per omma futurus erat, seruus esset eius, qui Deus non esset, et cuius angeli servi non essent.
16. Bos. Hoc est, quod valde mirantur, quia liberationem hanc redemptionem vocamus. In qua namque, aiunt nobis, captione aut in quo carcere aut in cuius potestate tenebamini, unde vos Deus non potuit liberare, nisi vos tot laboribus et ad ultimum suo sanguine redimeret? 2Quibus cum dicimus: redemit nos a peccatis et ab ira sua et de inferno et de potestate diaboli, quem, quia nos non poteramus, ipse pro nobis venit expugnare, et redemit nobis regnum caelorum; et quia haec omnia hoc modo fecit, ostendit quantum nos diligeret; respondent: 3Si dicitis, quia Deus haec omnia facere non potuit solo iussu, quem cuncta iubendo creasse dicitis, repugnatis vobismetipsis, quia impotentem illum facitis. 4Aut si fatemini, quia potuit, sed non voluit nisi hoc modo: quomodo sapientem illum ostendere potestis, quem sine ulla ratione tam indecentia velle pati asseritis? 5Omnia enim haec quae obtenditis in eius voluntate consistunt; ira namque Dei non est aliud quam voluntas puniendi. 6Si ergo non vult punire peccata hominum, liber est homo a peccatis et ab ira Dei et ab inferno et a potestate diaboli, quae omnia propter peccata patitur; et recipit ea, quibus propter eadem peccata privatur. 7Nam in cuius potestate est infernus aut diabolus? aut cuius est regnum coelorum nisi eius, qui fecit omnia? Quaecumque itaque timetis aut desideratis, eius voluntati subiacent, cui nihil resistere potest. 8Quapropter si humanum genus salvare noluit, nisi quo dicitis modo,[10] cum sola voluntate potuit: ut mitius dicam, videte quomodo eius sapientiae repugnatis. 9Nam si homo, quod facile posset, id cum gravi labore sine ratione faceret, non utique sapiens ab ullo iudicaretur. Quippe quod dicitis, Deum taliter ostendisse quantum vos diligeret, nulla ratione defenditur, si nullatenus hominem aliter potuisse salvare non monstratur. 10Nam si aliter non potuisset, tunc forsitan necesse esset, ut hoc modo suam dilectionem ostenderet; nunc vero, cum aliter possit salvare hominem, quae ratio est, ut propter ostendendam dilectionem suam ea quae dicitis faciat et sustineat? 11An enim non ostendit angelis bonis, quantum eos diligat, pro quibus talia non sustinet? Quod vero eum dicitis venisse expugnare pro vobis diabolum, quo sensu audetis proferre? Nonne Deus omnipotentia[11] regnat ubique? 12Quomodo ergo indigebat Deus, ut ad vincendum diabolum de caelo descenderet? Haec nobis infideles obiicere posse videntur.
17. Sed et illud quod dicere solemus, Deum scilicet debuisse prius per iustitiam contra diabolum agere, ut liberaret hominem, quam per fortitudinem, ut cum diabolus eum, in quo nulla mortis erat causa et qui Deus erat, occideret, iuste potestatem quam super peccatores habebat, amitteret, alioquin iniustam violentiam fecisset illi, quoniam iuste possidebat hominem, quem non ipse violenter attraxerat, sed idem homo se sponte ad illum contulerat: non video, quam vim habeat. 2Nam si diabolus aut homo suus esset aut alterius quam Dei, aut in alia quam in Dei potestate maneret, forsitan hoc recte diceretur; cum autem diabolus aut homo non sit nisi Dei, et extra potestatem Dei neuter consistat: quam causam debuit Deus agere cum suo de suo in suo, nisi ut servum suum puniret, qui suo conservo communem dominum deserere et ad se persuasisset transire, ac traditor fugitivum, fur furem cum furto domini sui suscepisset? 3Uterque namque fur erat, cum alter altero persuadente seipsum domino suo furabatur. 4Quid enim iustius fieri posset, si hoc Deus faceret? Aut si iudex omnium Deus hominem sic possessum de potestate tam iniuste possidentis, vel ad puniendum illum aliter quam per diabolum vel ad parcendum illi, eriperet: quae haec iniustitia esset? 5Quamvis enim homo iuste a diabolo torqueretur, ipse tamen illum iniuste torquebat. Homo namque meruerat, ut puniretur, nec ab ullo convenientius quam ab illo, cui consenserat ut peccaret. 6Diaboli vero meritum nullum erat, ut puniret; imo hoc tanto faciebat iniustius, quanto non ad hoc amore iustitiae trahebatur, sed instinctu malitiae impellebatur. 7Nam non hoc faciebat Deo iubente, sed incomprehensibili sapientia sua, qua mala etiam bene ordinat, permittente. 8Et puto illos, qui diabolum aliquam opinantur habere in possidendo hominem iustitiam, ad hoc inde adduci, quia vident hominem diaboli vexationi subiacere iuste et Deum hoc iuste permittere; et idcirco putant diabolum illam iusto inferre. 9Contingit enim idem aliquid diversis considerationibus[12] esse iustum et iniustum, et ob hoc a non diligenter intuentibus totum iustum aut iniustum iudicari. 10Evenit enim, ut aliquis innocentem percutiat iniuste, unde ipse iuste percuti mereatur; si tamen percussus vindicare se non debet et percutit percutientem se, iniuste hoc facit. 11Haec igitur percussio ex parte repercutientis iniusta est, quia non debuit se vindicare; ex parte vero percussi iusta, quia iniuste percutiens iuste percuti meruit. 12Diverso igitur intuitu iusta et iniusta est eadem actio, quia contingere potest ab alio iudicari iustam tantum, ab alio iniustam. Hoc itaque modo diabolus dicitur iuste vexare hominem, quia Deus hoc iuste permittit et homo hoc iuste patitur. 13Sed et hoc, quod homo iuste dicitur pati, non sua iustitia iuste dicitur pati, sed quia punitur iusto iudicio Dei. 14At si obtenditur chirographum illud decreti, quod adversum nos dicit apostolus[13] fuisse et per mortem Christi deletum esse; et putat aliquis, per illud significari, quia diabolus quasi sub cuiusdam pacti chirographo ab homine iuste ante passionem Christi peccatum, velut usuram primi peccati quod persuasit homini, et poenam peccati exigeret, ut per hoc iustitiam suam super hominem videatur probare, nequaquam ita intelligendum puto. 15Quippe chirographum illud non est diaboli, quia chirographum dicitur decreti, decretum enim illud non erat diaboli sed dei. 16Iusto namque iudicio Dei decretum erat et quasi chirographo confirmatum, ut homo qui sponte peccaverat, nec peccatum nec poenam peccati per se vitare posset; est enim spiritus vadens et non rediens;[14] et qui facit peccatum, servus est peccati,[15] nec qui peccat, impunitus debet dimitti, nisi misericordia peccatori parcat et eum liberet ac reducat. 17Quamobrem per hoc chirographum nullam inveniri posse diaboli iustitiam in hominis vexatione credere debemus. 18Denique sicut in bono angelo nulla omnino est iniustitia, ita in malo nulla est penitus iustitia. 19Nihil igitur erat in diabolo, cur Deus contra illum ad liberandum hominem sua uti fortitudine non deberet.
18. Ans. Sufficere nobis debet ad rationem voluntas Dei[16] cum aliquid facit, licet non videamus cur velit; voluntas namque Dei numquam est irrationabilis.
2Bos. Verum est, si constat Deum id velle, unde agitur; nequaquam enim acquiescunt multi Deum aliquid velle, si rationi repugnare videtur.
3Ans. Quid tibi videtur repugnare rationi, cum Deum ea voluisse fatemur, quae de eius incarnatione credimus?
4Bos. Ut breviter dicam: altissimum ad tam humilia inclinari, omnipotentem aliquid facere cum tanto labore.
5Ans. Qui hoc dicunt, non intelligunt quod credimus. Divinam enim naturam absque dubio asserimus impassibilem, nec ullatenus posse a sua celsitudine humiliari, nec in eo quod vult facere laborare. 6Sed Dominum Iesum Christum dicimus Deum verum et verum hominem, unam personam in duabus naturis et duas naturas in una persona. 7Quapropter cum dicimus Deum aliquid humile aut infirmum pati, non hoc intelligimus secundum sublimitatem impassibilis naturae, sed secundum infirmitatem humanae substantiae quam gerebat; et sic nostrae fidei nulla ratio obviare cognoscitur. 8Sic enim nullam divinae substantiae significamus humilitatem, sed unam Dei et hominis monstramus esse personam. 9Non ergo in incarnatione[17] Dei humilitas eius ulla intelligitur facta, sed natura hominis creditur exaltata.
10Bos. Ita sit: nihil imputetur divinae naturae, quod secundum infirmitatem hominis de Christo dicitur; verum quomodo iustum aut rationabile probari poterit, quia deus hominem illum, quem Pater Filium suum dilectum in quo sibi bene complacuit, vocavit[18] et quem Filius seipsum fecit, sic tractavit aut tractari permisit? 11Quae autem iustitia est hominem omnium iustissimum morti tradere pro peccatore? Quis homo, si innocentem damnaret ut nocentem liberaret, damnandus non iudicaretur? 12Ad idem res[19] deduci videtur inconveniens, quod supra dictum est. Nam si aliter peccatores non potuit salvare quam iustum damnando, ubi est eius omnipotentia? 13Si vero potuit sed noluit, quomodo defendemus sapientiam eius atgue iustitiam?
14Ans. Deus pater non, quemadmodum videris intelligere, hominem illum tractavit aut innocentem pro nocente morti tradidit. 15Non enim eum invitum ad mortem ille coëgit aut occidi permisit, sed idem ipse sponte sua mortem sustinuit, ut homines salvaret.
16Bos. Etiam si non invitum, quoniam voluntati Patris consensit, quodammodo tamen illum coëgisse videtur praecipiendo. 17Dicitur enim, quia Christus humiliavit semseipsum, factus obediens Patri usque ad mortem, mortem autem crucis. Propter quod et deus illum exaltauit;[20] et quia didicit obedientiam ex his, quae passus est;[21] et quia proprio Filio suo non pepercit Pater, sed pro nobis omnibus tradidit illum.[22] 18Et idem Filius dicit: Non veni voluntatem meam facere, sed voluntatem eius, qui misit me.[23] Et iturus ad passionem dicit: Sicut mandatum dedit mihi Pater, sic facio.[24] Item: Galicem, quem dedit mihi Pater, non bibam illum?[25] Et alibi: Pater, si possibile est, transeat a me calix iste: verumtamen non sicut ego volo, sed sicut tu.[26] Et iterum: Pater, si non potest hic calix transire, nisi bibam illum, fiat voluntas tua.[27] 19In his omnibus plus videtur Christus obedientia cogente quam spontanea voluntate disponente mortem sustinuisse.
19. Ans. Ut mihi videtur, non bene discernis inter hoc quod fecit exigente obedientia, et quod sibi factum, quia servavit obedientiam, sustinuit non exigente obedientia.
Bos. Necesse habeo, ut hoc apertius exponas.
2Ans. Cur persecuti sunt eum Iudaei usque ad mortem?
Bos. Non ob aliud nisi quia veritatem et iustitiam vivendo et loquendo indeclinabiliter tenebat.
3Ans. Hoc puto quia Deus ab omni rationali creatura exigit, et hoc illa per obedientiam Deo debet.
Bos. Sic nos fateri oportet.
4Ans. Hanc igitur obedientiam debebat homo ille Deo Patri et humanitas divinitati, et hanc ab illo exigebat Pater.
Bos. Hoc nulli dubium est.
5Ans. Ecce habes, quid fecit exigente obedientia.
Bos. Verum est; et iam video quid sibi illatum, quia oboediendo perseveravit, sustinuit. Nam illata est illi mors quia perstitit in obedientia, et hanc sustinuit; sed quomodo hoc oboedientia non exigat, non intelligo.
6Ans. Si homo numquam peccasset, deberet pati mortem, aut deberet Deus hoc ab illo exigere?
7Bos. Quemadmodum credimus, nec homo moreretur nec hoc exigeretur ab illo; sed huius rei a te audire volo rationem.
Ans. Rationalem creaturam iustam factam esse et ad hoc, ut Deo fruendo beata esset, non negas.
Bos. Non.
8Ans. Deo autem nequaquam aestimabis convenire, ut quam fecit iustam ad beatitudinem, cogat sine culpe esse miseram; hominem enim invitum mori miserum est.
9Bos. Patet, quia si non peccasset homo, non deberet Deus ab eo mortem exigere.
10Ans. Non ergo coëgit Deus Christum mori, in quo nullum fuit peccatum; sed ipse sponte sustinuit mortem, non per oboedientiam deserendi vitam sed propter oboedientiam servandi iustitiam, in qua tam fortiter perseveravit, ut inde mortem incurreret. 11Potest etiam dici, quia praecepit illi mori Pater cum hoc praecepit, unde incurrit mortem. Ita ergo, sicut mandatum dedit illi Pater, sic fecit, et calicem, quem dedit ei, bibit; et factus est obediens Patri usque ad mortem; et sic didicit ex his, quae passus est, obedientiam, i. e., quousque debeat servari obedientia. 12Verbum autem quod positum est, didicit, duobus modis intelligi potest. Aut enim didicit dictum est pro: alios fecit discere, aut quia, quod per scientiam non ignorabat, experimento didicit. 13Quod autem apostolus, cum dixisset: humiliavit semetipsum, factus obediens usque ad mortem, mortem autem crucis, subdidit: propter quod et Deus illum exaltavit, et donavit illi nomen, quod est super omne nomen,[28] cui simile est quod David dixit: de torrente in via bibit, propterea exaltabit caput;[29] non ita dictum est, quasi nullatenus potuisset pervenire ad hanc exaltationem nisi per hanc mortis obedientiam, et haec exaltatio non nisi in retributionem huius obedientiae collata sit — priusquam enim pateretur, ipse dixit omnia sibi esse tradita a Patre[30] et omnia Patris esse sua[31] — sed quoniam ipse cum Patre sanctoque Spiritu disposuerat, se non aliter quam per mortem celsitudinem omnipotentiae suae ostensurum mundo; quippe quod non nisi per illam mortem fieri dispositum est, cum per illam fit, non incongrue dicitur propter illam fieri. 14Si enim intendimus aliquid facere, sed proponimus nos prius aliud facturos, per quod illud fiat; cum iam factum est quod volumus praecedere, si fit quod intendimus, recte dicitur propterea fieri, quoniam factum est propter quod differebatur; quia non nisi per illud fieri dispositum erat. 15Nam si fluvium quem equo vel navi transire possum, propono me non nisi navi transiturum, et idcirco differo transmeare, quia navis abest; cum iam praesto est navis, si transeo, recte de me dicitur: navis parata fuit, propterea transivit. 16Et non solum ita loquimur, quando per illud quod praecedere volumus, sed etiam quando non per illud, sed tantummodo post illud facere aliud aliquid statuimus. 17Si quis enim differt cibum sumere propterea, quia nondum ea die missae celebrationi affuit; peracto quod prius facere volebat, non incongrue dicitur illi: iam sume cibum, propterea quia iam fecisti propter quod sumere differebas. 18Multo igitur minus inusitata est locutio, cum Christus dicitur exaltatus propterea quia mortem sustinuit, per quam et post quam illam exaltationem facere decreuit. Potest hoc et eo modo intelligi quo idem dominus legitur profecisse "sapientia" "et gratia apud deum", non quia ita erat, sed quia ille sic se habebat, ac si ita esset. Nam sic post mortem exaltatus est, quasi propter illam hoc fieret.
Quod autem ipse ait: "non ueni uoluntatem meam facere, sed eius qui misit me", tale est quale est et illud: "mea doctrina non est mea". Nam quod quis non habet a se, sed a deo, hoc non tam suum quam dei dicere debet. Nullus uero homo a se habet ueritatem quam docet, aut iustam uoluntatem, sed a deo. Non ergo uenit Christus uoluntatem suam facere sed patris, quia iusta uoluntas quam habebat, non erat ex humanitate, sed ex diuinitate. "Proprio" uero "filio suo non pepercit" deus, "sed pro nobis tradidit illum", non est aliud quam: non liberauit eum. Nam multa in sacra scriptura huiusmodi inueniuntur. Ubi autem dicit: "pater, si possibile est, transeat a me calix iste; uerumtamen non sicut ego uolo, sed sicut tu"; et: "si non potest hic calix transire, nisi bibam illum, fiat uoluntas tua": naturalem salutis per uoluntatem suam significat appetitum, quo humana caro dolorem mortis fugiebat. Voluntatem uero "patris" dicit, non quoniam maluerit pater filii mortem quam uitam, sed quia humanum genus restaurari nolebat pater, nisi faceret homo aliquid tam magnum, sicut erat mors illa; quia non poscebat ratio quod alius facere non poterat, idcirco dicit filius illum uelle mortem suam, quam ipse mauult pati, quam ut genus humanum non /64/ saluetur. Ac si diceret: Quoniam non uis aliter reconciliationem mundifieri, dico te hoc modo uelle mortem meam. Fiat igitur haec uoluntas tua, id est fiat mors mea, ut mundus tibi reconcilietur. Nam saepe aliquem uelle dicimus aliquid, quia non uult aliud, quod si uellet, non fieret illud quod dicitur uelle; ut cum dicimus illum uelle lucernam extinguere, qui non uult claudere fenestram, per quam uentus intrat, qui lucernam extinguit. Sic igitur uoluit peter mortem filii, quia non aliter uoluit mundum saluari, nisi homo tam magnum aliquid faceret, ut dixi. Quod filio uolenti salutem hominum tantundem ualuit -- quoniam alius hoc facere non ualebat -- quantum si illi mori praeciperet. Unde ille "sicut mandatum dedit" illi "pater, sic" fecit, et "calicem quem dedit" ei "pater", bibit "oboediens usque ad mortem".
1.10 ITEM DE EISDEM, QUOMODO ALITER RECTE INTELLIGI POSSUM.
Potest etiam recte intelligi, quia per illam piam uoluntatem, qua uoluit filius pro salute mundi mori, "dedit" illi "pater", non tamen cogendo, "mandatum" et "calicem" passionis, et "non pepercit" illi, "sed pro nobis tradidit illum" et mortem illius uoluit; et quia ipse filius "oboediens" fuit "usque ad mortem", et "didicit ex iis quae passus est oboedientiam". Quemadmodum enim secundum humanitatem non habebat a se uoluntatem iuste uiuendi, sed a patre, ita et uoluntatem illam qua, ut tantum bonum faceret, mori uoluit, non potuit habere nisi "a patre luminum", a quo est "omne datum optimum et omne donum perfectum". Et sicut pater trahere dando uoluntatem dicitur, ita non incongrue fit, si impellere asseritur. Sicut enim filius /65/ dicit de patre: "nemo uenit ad me, nisi pater traxerit eum", ita dicere potuit: nisi impulerit eum. Similiter quoque proferre potuit: nemo currit ad mortem propter nomen meum, nisi pater impulerit aut traxerit eum. Quoniam namque uoluntate quisque ad id quod indeclinabiliter uult, trahitur uel impellitur, non inconuenienter trahere aut impellere deus, cum talem dat uoluntatem, affirmatur. In quo tractu uel impulsu nulla intelligitur uiolentiae necessitas, sed acceptae bonae uoluntatis spontanea et amata tenacitas. Si ergo hoc modo negari nequit patrem uoluntatem illam dando ad mortem fillum traxisse uel impulisse: quis non uideat eadem ratione "mandatum" illi ut mortem sponte sustineret, et "calicem" quem non inuitus biberet, dedisse? Et si filius sibi non pepercisse, sed pro nobis spontanea uoluntate se ipsum tradidisse recte dicitur: quis neget recte dici quia "pater", a quo talem uoluntatem habuit, illi "non pepercit, sed pro nobis tradidit illum" et mortem eius uoluit? Hoc etiam modo indeclinabiliter et sponte seruando acceptam a patre uoluntatem filius "factus" est illi "oboediens usque ad mortem", et "didicit ex iis quae passus est oboedientiam", id est quam magna res facienda sit per oboedientiam. Nam tunc est simplex et uera oboedientia, cum rationalis natura non necessitate, sed sponte seruat uoluntatem a deo acceptam.
Aliis quoque modis recte possumus patrem uoluisse filii mortem intel ligere, quamuis isti possint sufficere. Nam sicut uelle dicimus eum, qui facit ut alius uelit, ita dicimus etiam illum uelle, qui non facit ut alius uelit, sed approbat quia uult. Ut cum uidemus aliquem fortiter pati uelle molestiam, ut perficiat quod bene uult: quamuis fateamur nos uelle ut illam poenam sustineat, non tamen uolumus aut amamus poenam eius, sed uoluntatem. Illum quoque qui prohibere potest et non prohibet, solemus dicere quia uult quod non prohibet. Quoniam ergo patri filii uoluntas placuit, nec prohibuit eum uelle aut implere quod uolebat: recte uoluisse ut filius mortem mortem tam pie, tam utiliter sustineret -- quamuis poenam eius non amaret -- affirmatur. Non /66/ autem potuisse calicem transire, nisi biberet illum, dixit, non quia non posses mortem uitare si uellet, sed quoniam -- sicut dictum est -- mundum erat aliter impossibile saluari; et ipse indeclinabiliter uolebat potius mortem pati, quam ut mundus non saluaretur. Idcirco autem illa uerba dixit, ut doceret humanum genus aliter saluari non potuisse quam per mortem suam, non ut ostenderet se mortem nequaquam ualuisse uitare. Nam quaecumque de illo dicuntur iis quae dicta sunt similia, sic sunt exponenda, ut nulla necessitate, sed libera uoluntate mortuus credatur. Erat namque omnipotens; et de illo legitur quia "oblatus est, quoniam ipse uoluit". Et ipse dicit: "Ego pono animam meam, ut iterum sumam eam. Nemo tollit eam a me, sed ego pono eam a me ipso. Potestatem habeo ponendi eam et potestatem habeo iterum su mendi eama. Quod ergo idem ipse sua potestate et sua uoluntate facit, nullatenus ad hoc cogi recte dicitur.
BOSO. Hoc solum, quia permittit deus illum sic tractari quamuis uolentem, non uidetur tall petri de tall filio conuenire.
ANSELMUS. Immo maxime decet talem patrem tall filio consentire, si quid uult laudabiliter ad honorem dei et utiliter ad salutem hominum, quae aliter fieri non potuit.
BOSO. In hoc adhuc uersamur, qualiter mors illa rationabilis et neces saria monstrari possit. Aliter namque nec ipse filius eam uelle, nec peter cogere aut permittere debuisse uidetur. Quaeritur enim cur deus aliter ho minem saluare non potuit; aut si potuit, cur hoc modo uoluit. Nam et in conueniens uidetur esse deo hominem hoc modo saluasse, nec apparel quid mors ista ualeat ad saluandum hominem. Mirum enim est, si deus sic delectatur aut eget sanguine innocentis, ut non nisi eo interfecto parcere uelit aut possit nocenti. /67/
ANSELMUS. Quoniam accipis in hac quaestione personam eorum, qui credere nihil uolunt nisi praemonstrata ratione, uolo tecum pacisci, ut nullum uel minimum inconueniens in deo a nobis accipiatur, et nulla uel minima ratio, si maior non repugnat, reiciatur. Sicut enim in deo quamlibet paruum inconueniens sequitur impossibilitas, ita quamlibet paruam rationem, si maiori non uincitur, comitatur necessitas.
BOSO. Nihil in hac re accipio libentius, quam ut hoc pactum inter nos communiter seruetur.
ANSELMUS. De incarnatione tantum dei et de iis quae de illo assumpto homine credimus, quaestio est.
BOSO. Ita est.
ANSELMUS. Ponamus ergo dei incarnationem et quae de illo dicimus homine numquam fuisse; et constet inter nos hominem esse factum ad beatitudinem, quae in hac uita haberi non potest, nec ad illam posse peruenire quemquam nisi dimissis peccatis, nec ullum hominem hanc uitam transire sine peccato, et alla quorum fides ad salutem aeternam necessaria est.
BOSO. Ita fiat, quia nihil in his impossibile aut inconueniens deo uidetur.
ANSELMUS. Necessaria est igitur homini peccatorum remissio, ut ad beatitudi nem perueniat.
BOSO. Sic omnes tenemus. /68/
1.11 QUID SIT PECCARE ET PRO PECCATO SATISFACERE.
ANSELMUS. Quaerendum ergo est qua ratione deus dimittat peccata hominibus. Et ut hoc faciamus apertius, prius uideamus quid sit peccare et quid pro peccato satisfacere.
BOSO. Tuum est ostendere, et meum intendere.
ANSELMUS. Si angelus et homo semper redderet deo quod debet, numquam peccaret.
BOSO. Nequeo contradicere.
ANSELMUS. Non est itaque aliud peccare quam non reddere deo debitum.
BOSO. Quod est debitum quod deo debemus?
ANSELMUS. Omnis uoluntas rationalis creaturae subiecta debet esse uoluntati dei.
BOSO. Nihil uerius.
ANSELMUS. Hoc est debitum quod debet angelus et homo deo, quod soluendo nullus peccat, et quod omnis qui non soluit peccat. Haec est iustitia siue rectitudo uoluntatis, quae iustos facit siue rectos corde, id est uoluntate. Hic est solus et totus honor, quem debemus deo et a nobis exigit deus. Sola namque talis uoluntas opera facit placita deo, cum potest operari; et cum non potest, ipsa sola per se places, quia nullum opus sine illa places. Hunc honorem debitum qui deo non reddit, aulert deo quod suum est, et deum exhonorat; et hoc est peccare. Quamdiu autem non soluit quod rapuit, manes in culpa. Nec sufficit solummodo reddere quod ablatum est, sed pro contumelia illata plus debet reddere quam abstulit. Sicut enim qui laedit salutem alterius, non sufficit si salutem restituit, nisi pro illata doloris iniuria recompenset aliquid: ita qui honorem alicuius uiolat non sufficit honorem reddere, si non secundum exhonorationis factam molestiam aliquid, quod placeat illi quem exhonorauit, restituit. Hoc quoque attendendum quia, cum aliquis quod iniuste abstulit soluit, hoc debet dare, quod ab illo non pos set exigi, si alienum non rapuisset. Sic ergo debet omnis qui peccat, honorem /69/ deo quem rapuit soluere; et haec est satisfactio, quam omnis peccator deo debet facere.
BOSO. In his omnibus, quoniam rationem sequi proposuimus, quamuis aliquantulum me terreas, nihil habeo quod dicere possim contra.
1.12 UTRUM SOLA MISERICORDIA SINE OMNI DEBITI SOLUTIONE DECEAT DEUM PECCATUM DIMITTERE.
ANSELMUS. Redeamus et uideamus utrum sola misericordia, sine omni solutione ablati sibi honoris deceat deum peccatum dimittere.
BOSO. Non uideo cur non deceat.
ANSELMUS. Sic dimittere peccatum non est aliud quam non punire. Et quoniam recte ordinare peccatum sine satisfactione non est nisi punire: si non punitur, inordinatum dimittitur.
BOSO. Rationabile est quod dicis.
ANSELMUS. Deum uero non decet aliquid inordinatum in suo regno dimittere. BOSO. Si aliud uolo dicere, timeo peccare.
ANSELMUS. Non ergo decet deum peccatum sic impunitum dimittere.
BOSO. Ita sequitur.
ANSELMUS. Est et aliud quod sequitur, si peccatum sic impunitum dimittitur: quia similiter erit apud deum peccanti et non peccanti; quod deo non conuenit.
BOSO. Non possum negare.
ANSELMUS. Vide et hoc. Iustitiam hominum nemo nescit esse sub lege, ut secundum eius quantitatem mensura retributionis a deo recompensetur.
BOSO. Ita credimus.
ANSELMUS. Si autem peccatum nec soluitur nec punitur, nulli legi subiacet.
BOSO. Non possum aliter intelligere.
ANSELMUS. Liberior igitur est iniustitia, si sola misericordia dimittitur, quam iustitia; quod ualde inconueniens uidetur. Ad hoc etiam extenditur haec inconuenientia, ut iniustitiam deo similem facial; quia sicut deus nullius legi subiacet, ita et iniustitia.
BOSO. Resistere nequeo rationi tuae. Sed cum deus nobis praecipiat omnino dimittere peccantibus in nos, uidetur repugnare, ut hoc nobis praecipiat quod ipsum facere non decet. /70/
ANSELMUS. Nulla in hoc est repugnantia, quia deus hoc nobis praecipit, ut non praesumamus quod solius dei est. Ad nullum enim pertinet uindictam facere, nisi ad illum qui dominus est omnium. Nam cum terrenae potestates hoc recte faciunt, ipse facit, a quo ad hoc ipsum sunt ordinatae.
BOSO. Remouisti repugnantiam quam putabam inesse; sed est aliud ad quod tuum habere uolo responsum. Nam cum deus sic sit liber ut nulli legi, nullius subiaceat iudicio, et ita sit benignus, ut nihil benignius cogitari queat, et nihil sit rectum aut decens nisi quod ipse uult: mirum uidetur si dicimus quia nullatenus uult aut non ei licet suam iniuriam dimittere, a quo etiam de iis quas aliis facimus solemus indulgentiam petere.
ANSELMUS. Verum est quod dicis de libertate et uoluntate et benignitate illius; sed sic eas debemus rationabiliter intelligere, ut dignitati eius non uideamur repugnare. Libertas enim non est nisi ad hoc quod espedit aut quod decet, nec benignitas dicenda est quae aliquid deo indecens operatur. Quod autem dicitur quia quod uult iustum est, et quod non uult non est iustum, non ita intelligendum est ut, si deus uelit quodlibet inconueniens, iustum sit, quia ipse uult. Non enim sequitur: si deus uult mentiri, iustum esse mentiri; sed potius deum illum non esse. Nam nequaquam potest uelle mentiri uoluntas, nisi in qua corrupta est ueritas, immo quae deserendo ueritatem corrupta est. Cum ergo dicitur: si deus uult mentiri, non est aliud quam: si deus est talis natura quae uelit mentiri; et idcirco non sequitur iustum esse mendacium. Nisi ita intelligatur, sicut cum de duobus impossibilibus dicimus: si hoc est, illud est; quia nec hoc nec illud est. Ut si quis dicat: si aqua est sicca, et ignis est humidus; neutrum enim uerum est. Itaque de illis tantum uerum est dicere: si deus hoc uult, iustum est, quae deum uelle non est inconueniens. Si enim deus uult ut pluat, iustum est ut pluat; et si uult ut homo aliquis occidatur, iustum est ut occidatur. Quapropter si non decet deum aliquid iniuste aut inordinate facere, non pertinet ad eius libertatem aut benignitatem aut uoluntatem, peccantem qui non soluit deo quod abstulit impunitum dimittere. /71/
BOSO. Omnia mihi aufers quae putabam tibi obici posse.
ANSELMUS. Vide adhuc cur deum hoc facere non deceat.
BOSO. Libenter ausculto quidquid dicis.
1.13 QUOD NIHIL MINUS SIT TOLERANDUM IN RERUM ORDINE, QUAM UT CREATURA CREATORI DEBITUM HONOREM AUFERAT ET NON SOLVAT QUOD AUFERT.
ANSELMUS. Nihil minus tolerandum in rerum ordine, quam ut creatura creatori debitum honorem auferat et non soluat quod aufert.
BOSO. Hoc nihil clarius.
ANSELMUS. Nihil autem iniustius toleratur, quam quo nihil est minus tolerandum.
BOSO. Nec hoc est obscurum.
ANSELMUS. Puto ergo quia non dices deum debere tolerare quo nihil toleratur iniustius, ut creatura non reddat deo quod aulert.
BOSO. Immo penitus negandum esse uideo.
ANSELMUS. Item. Si deo nihil maius aut melius, nihil iustius quam honorem illius seruat in rerum dispositione summa iustitia, quae non est aliud quam ipse deus.
BOSO. Hoc quoque nil apertius.
ANSELMUS. Nihil ergo senat deus iustius quam suae dignitatis honorem.
BOSO. Concedere me oportet.
ANSELMUS. Videtur tibi quod eum integre serues, si sic auferri sibi permittit, ut nec soluatur nec ipse auferentem puniat?
BOSO. Non audeo dicere.
ANSELMUS. Necesse est ergo, ut aut ablatus honor soluatur aut poena sequatur. Alioquin aut sibi deus ipsi iustus non erit aut ad utrumpue impo. tens erit; quod nefas est uel cogitare. /72/
14. CUIUSMODI HONOR DEI SIT POENA PECCANTIS.
BOSO. Nihil rationabilius dici posse intelligo. Sed uolo a te audire, si poena peccantis sit illi honor, aut cuiusmodi honor sit. Si enim poena peccantis non est eius honor, cum peccator non soluit quod abstulit, sed punitur, sic perdit deus honorem saum ut non recuperet; quod iis quae dicta sunt repugnare uidetur.
ANSELMUS. Deum impossibile est honorem suum perdere. Aut enim peccator sponte soluit quod debet, aut deus ab inuito accipit. Nam aut homo debitam subiectionem deo siue non peccando siue quod peccat soluendo, uoluntate spontanea exhibet, aut deus eum inuitum sibi torquendo subicit et sic se dominum eius esse ostendit, quod ipse homo uoluntate fateri recusat. In quo considerandum quia, sicut homo peccando rapit quod dei est, ita deus puniendo aufert quod hominis est. Quippe non solum id suum alicuius esse dicitur quod iam possidet, sed quod in eius potestate est ut habeat. Quoniam ergo homo ita factus est, ut beatitudinem habere posset, si non peccaret: cum propter peccatum beatitudine et omni bono priuatur, de suo quamuis inuitus soluit quod rapait; quia licet deus hoc ad usum sui commodi non transferat quod autert -- sicut homo pecuniam quam alii autert in suam conuertit utilitatem -- hoc tamen quod aulert utitur ad suum honorem, per hoc guia aufert. Auferendo enim peccatorem et quae illius sunt, sibi subiecta esse probat.
1.15 SI DEUS UEL AD MODICUM PATIATUR HONOREM SUUM VIOLARI.
BOSO. Placet quod dicis. Sed est et aliud ad quod tuam responsionem postulo. Nam si deus ita sicut probas suum debet honorem seruare: cur uel ad modicum patitur illum uiolari? Quod enim aliquo modo laedi sinitur, non integre nec perfecte custoditur.
ANSELMUS. Dei honori nequit aliquid, quantum ad illum pertinet, addi uel minui. Idem namque ipse sibi est honor incorruptibilis et nullo modo mutabilis. Verum quando unaquaeque creatura suum et quasi sibi praeceptum /73/ ordinem siue naturaliter siue rationabiliter seruat, deo oboedire et eum honorare dicitur, et hoc maxime rationalis natura, cui datum est intelligere quid debeat. Quae cum uult quod debet, deum honorat; non quia illi aliquid confert, sed quia sponte se eius uoluntati et dispositioni subdit, et in rerum uniuersitate ordinem suum et eiusdem uniuersitatis pulchritudinem, quantum in ipsa est, seruat. Cum uero non uult quod debet, deum, quantum ad illam pertinet, inhonorat, quoniam non se sponte subdit illius dispositioni, et uniuersitatis ordinem et pulchritudinem, quantum in se est, perturbat, licet potestatem aut dignitatem dei nullatenus laedat aut decoloret.
Si enim ea quae caeli ambitu continentur, uellent non esse sub caelo aut elongari a caelo, nullatenus possent nisi sub caelo esse nec fugere caelum nisi appropinquando caelo. Nam et unde et quo et qua irent, sub caelo essent; et quanto magis a qualibet caeli parte elongarentur, tanto magis oppositae parti propinquarent. Ita quamuis homo uel malus angelus diuinae uoluntati et ordinationi subiacere nolit, non tamen eam fugere ualet, quia si uult fugere de sub uoluntate iubente, currit sub uoluntatem punientem; et si quaeris qua transit: non nisi sub uoluntate permittente; et hoc ipsum quod peruerse uult aut agit, in uniuersitatis praefatae ordinem et pulchritudinem summa sapientia conuertit. Ipsa namque per uersitatis spontanea satisfactio uel a non satisfaciente poenae exactio -- excepto hoc quia deus de malis multis modis bona facit -- in eadem uniuersitate suum tenent locum et ordinis pulchritudinem. Quas si diuina sapientia, ubi peruersitas rectum ordinem perturbare nititur, non adderet, fieret in ipsa uniuersitate quam deus debet ordinare, quaedam ex uiolate ordinis pulchritudine deformitas, et deus in sue dispositione uideretur deficere. Quae duo quoniam sicut sunt /74/ inconuenientia, ita sunt impossibilia, necesse est ut omne peccatum satisfactio aut poena sequatur.
BOSO. Satisfecisti obiectioni meae.
ANSELMUS. Palam igitur est quia deum, quantum in ipso est, nullus potest ho- norare uel exhonorare; sed quantum in se est, hoc aliquis facere uidetur, cum uoluntatem suam uoluntati eius subicit aut subtrahit.
BOSO. Nescio quid contra queam dicere.
1.16 RATIO QUOD NUMERUS ANGELORUM QUI CECIDERUNT RESTITUENDUS SIT DE HOMINIBUS.
ANSELMUS. Adhuc addam aliquid.
BOSO. Tamdiu dic, donec me taedeat audire.
ANSELMUS. Deum constat proposuisse, ut de humana natura quam fecit sine peccato, numerum angelorum qui ceciderant restitueret.
BOSO. Hoc credimus, sed uellem aliquam huius rei rationem habere.
ANSELMUS. Fallis me. Non enim proposuimus tractare nisi de sola incarnatione dei, et tu mihi interseris alias quaestiones.
BOSO. Ne irascaris, "hilarem datorem diligit deus". Nam nemo magis probat se hilariter dare quod promittit, quam qui plus dat quam promittit. Dic ergo libenter quod quaero.
ANSELMUS. Rationalem naturam, quae dei contemplatione beata uel est uel futura est, in quodam rationabili et perfecto numero praescitam esse a deo, ita ut nec maiorem nec minorem illum esse deceat, non est dubitandum. /75/ Aut enim nescit deus in quo numero melius eam deceat constitui, quod falsum est; aut si scit, in eo illam constituet, quem ad hoc decentiorem intelliget. Quapropter aut angeli illi qui ceciderunt, facti erant ad hoc ut essent intra illum numerum; aut quia extra illum permanere non potuerunt, ex necessitate ceciderunt, quod absurdum est opinari.
BOSO. Veritas est aperta quod dicis.
ANSELMUS. Quoniam ergo de illo numero esse debuerunt: aut restaurandus est ex necessitate numerus eorum, aut in imperfecto remanebit numero rationalis natura, quae in numero perfecto praescita est; quod esse non potest.
BOSO. Restaurandi procul dubio sunt.
ANSELMUS. Necesse est ergo eos de humana, quoniam non est alia de qua possint, natura restaurari.
1.17 QUOD ALII ANGELI PRO ILLIS NON POSSINT RESTITUI.
BOSO. Cur non aut ipsi aut alii angeli pro illis possunt restitui?
ANSELMUS. Cum uidebis nostrae restaurationis difficultatem, intelliges eorum reconciliationis impossibilitatem. Alii autem angeli pro illis restitui non possunt ideo -- ut taceam quomodo hoc repugnare uideatur primae creationis perfectioni -- quia non debent, nisi tales esse possint, quales illi fuissent, 5i non peccassent, cum illi nulla uisa uindicta peccati perseuerassent; quod post illorum casum aliis, qui pro illis restituerentur, esset impossibile. Non enim pariter laudabiles sunt, si stant in ueritate: et qui nullam nouit peccati poenam, et qui eam semper aspicit aeternam. Nam nequaquam putandum est bonos angelos esse confirmatos casu malorum, sed suo merito. Sicut namque, si boni cum malis peccassent, simul damnati essent, ita iniusti, si cum iustis stetissent, pariter confirmati essent. Quippe si aliqui eorum non nisi aliorum casu confirmandi erant, aut nullus umquam confirmaretur, aut necesse erat aliquem casurum, qui ad alios confirmandos puniretur; quae utraque absurda sunt. 76/ Illo itaque modo confirmati sunt illi qui steterunt, quo pariter confirmati essent omnes, si stetissent. Quem modum ostendi, sicut potui, ubi tractaui cur deus diabolo perseuerantiam non dedit.
BOSO. Probasti malos angelos de humana natura restaurandos; et pates ex hac ratione quia non in minori numero erunt homines electi, quam sunt angeli reprobi. Sed utrum plures futuri sint, si potes ostende.
1.18 UTRUM PLURES FUTURI SINT SANCTI HOMINES QUAM SINT MALI ANGELI.
ANSELMUS. Si angeli, antequam quidam illorum caderent, erant in illo perfecto de quo diximus numero, non sunt homines facti nisi pro restauratione ange- lorum perditorum, et palam est quia non erunt plures illis. Si autem ille numerus non erat in illis omnibus angelis, complendum est de hominibus et quod periit et quod prius deerat, et erunt electi homines plures reprobis angelis; et sic dicemus quia non fuerunt homines facti tantum ad restaurandum numerum imminutum, sed etiam ad perficiendum nondum perfectum.
BOSO. Quid potius tenendum est: an angeli prius facti sint in numero perfecto, an non?
ANSELMUS. Quod mihi uidetur dicam.
BOSO. Non possum a te plus exigere.
ANSELMUS. Si homo factus est post casum malorum angelorum, sicut quidam intelligunt in Genesi, non uideo posse me per hoc probare alterum horum determinate. Potest enim, ut puto, esse quod angeli prius fuerint in numero perfecto, et postea factus sit homo propter restaurandum imminutum eorum numerum; et potest esse quod non fuerint in numero perfecto, quia differebat; deus -- sicut adhuc differs -- illum implere numerum, facturus huma nam naturam suo tempore; unde aut solummodo numerum nondum integrum perficeret, aut etiam, si minueretur, restitueret. Si autem tote creatura simul facta est, et dies illi in quibus Moyses istum mundum non simul esse factum /77/ uidetur dicere, aliter sunt intelligendi, quam sicut uidemus istos dies in quibus uiuimus: intelligere nequeo quomodo facti sint angeli in illo integro numero. Quippe si ita esset, uidetur mihi quia ex necessitate aut aliqui angeli uel homines casuri erant, aut plures essent in illa caelesti ciuitate, quam illa perfecti numeri conuenientia exigeret. Si ergo omnia simul facta sunt, sic uidentur angeli et duo primi homines in numero imperfecto fuisse, ut de hominibus, si nullus angelus caderet, quod deerat solum perficeretur, et si aliquis periret, hoc quoque quod caderet restitueretur, et hominis natura, quae infirmior erat, quasi deum excusaret atque diabolum confunderet, si ille casum suum infirmitati suae imputaret, cum ipsa infirmior staret; ac si et eadem ipsa caderet, multo magis deum defenderet contra diabolum et contra se ipsam, cum ipsa facta ualde infirmior et mortalis in electis de tanta infirmitate tanto altius ascenderet, quam unde diabolus cecidisset, quanto boni angeli, quorum acqualitas ei debetur, profecerunt post ruinam malorum, quia perseuerauerunt.
Ex iis rationibus potius mihi uidetur quia in angelis non fuit ille perfectus numerus, quo ciuitas illa superna perficietur, quoniam si homo simul cum angelis factus non est, sic possibile est esse; et si simul facti sunt -- quod magis putant multi, quoniam legitur: "qui uiuit in aeternum, creauit omnia simul" -- uidetur necesse esse. Sed et si perfectio mundanae creaturae /78/ non tantum est intelligenda in numero indiuiduorum quantum in numerona- turarum, necesse est humanam naturam aut ad complementum eiusdem perfectionis esse factam, aut illi superabundare, quod de minimi uermiculi natura dicere non audemus. Quare pro se ipsa ibi facta est, et non solum pro restaurandis indiuiduis alterius naturae. Unde palam est quia, etiam si angelus nullus perisset, homines tamen in caelesti ciuitate suum locum habuissent. Sequitur itaque quia in angelis, antequam quidam illorum caderent, non erat ille perfectus numerus. Alioquin necesse erat, ut aut homines aut angeli aliqui caderent, quoniam extra numerum perfectum ibi nullus manere poterat.
BOSO. Non nihil effecisti.
ANSELMUS. Est et alia ratio, ut mihi uidetur, quae non parum suffragatur illi sententiae, quae angelos non esse factos in perfecto numero existimat.
BOSO. Dic illam.
ANSELMUS. Si angeli in illo numero perfecto facti sunt, et nullatenus facti sunt homines nisi pro restauratione perditorum angelorum: palam est quia, nisi angeli ab illa beatitudine cecidissent, homines ad illam non ascenderent.
BOSO. Hoc constat.
ANSELMUS. Si quis ergo dixerit quia tantum laetabuntur electi homines de angelorum perditione, quantum gaudebunt de sua assumptione, quoniam absque dubio haec non esset, nisi illa fuisset: quomodo poterunt ab hac peruersa gratulatione defendi? Aut quamodo dicemus angelos qui ceciderunt in homini bus restauratos, si illi sine hoc uitio permansuri erant, si non cecidissent, id est sine gratulatione de casu aliorum, isti uero sine illo esse non poterunt? Immo qualiter cum hoc uitio beati esse debebunt? Deinde qua audacia dicemus deum non uelle aut non posse hanc restaurationem sine hoc uitio facere?
BOSO. Nonne similiter est in gentibus quae ad fidem uocatae sunt, quia illam Iudaei reppulerunt?
ANSELMUS. Non! Nam si Iudaei omnes credidissent, gentes tamen uocarentur, quia "in omni gente qui timet deum et operatur iustitiam, acceptus est illi". Sed quoniam Iudaei apostolos contempserunt, ea tunc fuit occasio, ut ad gentes illi conuerterentur. /79/
BOSO. Nullo modo uideo quid contra haec dicere possim.
ANSELMUS. Unde tibi uidetur accidere singulis illa laetitia de alieno casu?
BOSO. Unde, nisi quia certus erit unusquisque quoniam, ubi erit nullatenus esset, nisi alius inde cecidisset?
ANSELMUS. Si ergo nullus hanc certitudinem haberet, non esset unde ullus de alieno damno gauderet.
BOSO. Ita uidetur.
ANSELMUS. Putasne illorum aliquem habiturum hanc certitudinem, si multo plures erunt quam qui ceciderunt?
BOSO. Nequaquam possum opinari quod eam habeas aut habere debeat. Quomodo namque poterit quis scire, utrum pro restaurando quod imminutum erat, aut pro complendo quod nondum perfectum erat de illo numero constituendae ciuitatis, sit factus? Sed omnes certi erunt se factos esse ad perficiendam illam ciuitatem.
ANSELMUS. Ergo si plures erunt quam reprobi angeli, nullus poterit aut de- bebit scire se non esse ibi assumptum nisi pro alieno casu.
BOSO. Verum est.
ANSELMUS. Non igitur habebit aliquis cur gaudere debeat de alterius perditione.
BOSO. Ita sequitur.
ANSELMUS. Cum itaque uideamus quia, si plures erunt homines electi quam sint reprobi angeli, illa non sequatur inconuenientia, quam sequi est necesse, si plures non erunt; et cum impossibile sit ullum in illa ciuitate futurum inconueniens: uidetur necesse esse, ut angeli non sint facti in illo perfecto numero, et plures futuri sint beati homines, quam sint miseri angeli.
BOSO. Non uideo qua ratione hoc negari queat. ANSELMUS. Aliam adhuc eiusdem sententiae posse dici puto rationem.
BOSO. Hanc quoque proferre debes.
ANSELMUS. Credimus hanc mundi molem corpoream in melius renouandam, nec hoc futurum esse, donec impleatur numerus electorum hominum et illa beata perficiatur ciuitas, nec post eius perfectionem differendum. Unde colligi potest /80/ deum ab initio proposuisse, ut utrumque simul perficeret: quatenus et minor quae deum non sentiret natura ante maiorem quae deo frui deberet, nequaquam perficeretur, et in maioris perfectione mutata in melius suo quodam modo quasi congratularetur; immo omnis creatura de tam gloriosa et tam admirabili sui consummatione ipsi creatori et sibi et inuicem quaeque suo modo aeterne congaudendo iucundaretur. Quatenus quod uoluntas in rationali natura sponte facit, hoc etiam insensibilis creatura per dei dispositionem naturaliter exhiberet. Solemus namque in maiorum nostrorum exaltatione congaudere, ut cum in nataliciis sanctorum festiua exultatione iucundamur, de gloria illorum laetantes. Quam sententiam illud adiuuare uidetur quia, si Adam non peccasset, differret tamen deus illam ciuitatem perficere, donec completo ex hominibus quem expectabat numero, ipsi quoque homines in corporum -- ut ita dicam -- immortalem immortalitatem transmutarentur. Habebant enim in paradiso quandam immortalitatem, id est potestatem non moriendi; sed non erat immortalis haec potestas, quia poterat mori, ut scilicet ipsi non possent non mori.
Quod si ita est, ut uidelicet rationalem illam et beatam ciuitatem et hanc mundanam insensibilemque naturam deus ab initio proposuerit simul perficere, uidetur quia aut illa ciuitas non erat completa in numero angelorum ante malorum ruinam, sed expectabat deus ut eam de hominibus com pleret, /81/ quando corpoream mundi naturam in melius mutaret; aut si perfecta erat in numero, non erat perfecta in confirmatione, et differenda erat eius confirmatio, etiam si nullus in ea peccasset, usque ad eandem mundi quam expectamus renouationem; aut si non dintius illa confirmatio differenda erat, acceleranda erat mundane renouatio, ut cum eadem confirmatione fieret. Sed quod mundum nouiter factum statim deus renouare, et eas res quae post renouationem illam non erunt, in ipso initio, antequam appareret cur factae essent destruere instituerit, omni caret ratione. Sequitur igitur quia angeli non ita fuerunt in numero perfecto, ut eorum confirmatio diu non differretur, propterea quia mundi noui renouationem mox oporteret fieri; quod non conuenit. Quod autem eandem confirmationem usque ad mundi futuram renouationem differre deus uoluerit inconueniens uidetur, praesertim cum illam in aliquibus tam cito perfecerit, et cum intelligi possit quia in primis hominibus, quando peccauerunt, illam fecisset, si non peccassent, sicut fecit in perseuerantibus angelis. Quamuis enim nondum proueherentur ad illam aequalitatem angelorum, ad quam peruenturi erant homines, cum perfectus esset numerus de illis assumendus: in illa tamen iustitia in qua erant uidetur quia, si uicissent, ut tentati non peccarent, ita confirmarentur cum omni propagine sua, ut ultra peccare non possent; quemadmodum, quia uicti peccauerunt, sic infirmati sunt, ut quantum in ipsis est, sine peccato esse non possint. Quis enim audeat dicere plus ualere iniustitiam ad alligandum in seruitute hominem in prima suasione sibi consentientem, quam ualeret iustitia ad confirmandum eum in libertate sibi in eadem prima tentatione adhaerentem? Nam quemadmodum, quoniam humana natura tote erat in primis parentibus, tota in illis uicta est ut peccaret -- excepto illo solo homine, quem deus sicut sine semine uiri de uirgine facere, sic sciuit a peccato Adae secernere -- ita in eisdem tote uicisset, si non peccassent. Restat ergo ut non complete in illo primo angelorum numero superna ciuitas, sed de hominibus complenda feisse dicatur. Quae si rata sunt, plures erunt electi homines, quam sint angeli reprobi.
BOSO. Rationabilia mihi ualde uidentur quae dicis.
Sed quid dicemus quia legitur de deo: "constituit terminos populorum iuxta numerum filiorum Israel"? Quod quidam, quia pro "filiorum Israel" inuenitur "angelorum dei", sic exponunt, ut secundum numerum bonorum angelorum assumendus intelligatur numerus hominum electorum. /82/
ANSELMUS. Hoc non repugnat praedictae sententiae, si certum non est quod totidem angeli cecidissent quot remanserunt. Nam si plures sunt electi angeli quam reprobi: et necesse est ut reprobos electi homines restaurent, et potest fieri ut beatorum numero coaequentur; et sic plures erunt homines iusti quam angeli iniusti. Sed memento quo pacto incepi respondere quaestioni tuae: uidelicet ut si quid dixero quod maior non confirmet auctoritas -- quamuis illud ratione probare uidear -- non alia certitudine accipiatur, nisi quia interim ita mihi uidetur, donec deus mihi melius aliquo modo reuelet. Certus enim sum, si quid dico quod sacrae scripturae absque dubio con tradicat, quia falsum est; nec illud tenere uolo si cognouero. Sed si in illis rebus de quibus di uersa sentiri possunt sine periculo, sicuti est istud unde nunc agimus -- si enim nescimus utrum plures homines eligendi sint quam sint angeli perditi an non, et alterum horum magis aestimamus quam alterum, nullum puto esse animae periculum -- si, inquam, in huiusmodi rebus sic exponimus diuina dicta, ut diuersis sententiis fauere uideantur, nec alicubi inuenitur ubi quid indubitanter tenendum sit determinent, non arbitror reprehendi debere.
Illud autem quod dixisti: "constituit terminos populorum" seu gentium "iuxta numerum angelorum dei", quod in alia translatione legitur: "iuxta numerum filiorum Israel": quoniam ambae translationes aut idem significant aut diuersa sine repugnantia, ita intelligendum est, ut et per angelos dei et per filios Israel significentur angeli boni tantummodo, aut soli homines electi, aut simul angeli et homines electi, tota scilicet illa ciuitas superna; aut per angelos dei sancti angeli tantum et per filios Israel soli iusti homines, aut soli angeli per filios Israel et iusti homines per angelos dei. Si boni angeli tantum designantur per utrumque, idem est quod si solum per angelos dei; si uero tota caelestis ciuitas, hic est sensus quia tam diu assumentur populi, id est multitudines electorum hominum, aut tam diu erunt /83/ in hoc saeculo populi, donec de hominibus praedestinatus numerus illius ciuitatis nondum perfectus compleatur.
Sed non uideo nunc, quomodo soli angeli aut simul et angeli et homines sancti per filios Israel intelligantur. Sanctos autem homines "filios Isreal" sicut "filios Abrahae" uocari non est alienum. Qui angeli quoque dei per hoc recte possunt uocari, quia uitam angelicam imitantur atque similitudo et aequalitas illis angelorum promittitur in caelo, et quia omnes iuste uiuentes angeli sunt dei; unde ipsi "confessores" aut "martyres" dicuntur. Qui enim confitetur et testatur ueritatem dei, nuntius, id est angelus eius est. Et si malus homo dicitur diabolus, sicut de Iuda dicit dominus, propter similitudinem malitiae: cur non et bonus homo dicetur angelus propter imitationem iustitiae? Quare possumus -- ut puto -- dicere deum constituisse "terminos populorum iuxta numerum" electorum hominum, quia tam diu erunt populi et erit hominum in hoc mundo procreatio, donec numerus eorundem electorum compleatur; et eo completo cessabit esse hominum generatio, quae fit in hac uita.
At si per angelos dei intelligimus sanctos angelos tantum, et per filios Israel solummodo iustos homines, duabus modis intelligi potest quia "constituit deus terminos populorum iuxta numerum angelorum dei": aut quia tantus populus, id est tot homines assumentur quot sunt sancti angeli dei; aut quia tam diu erunt populi, donec numerus angelorum dei compleatur ex hominibus; et uno solo modo exponi posse uideo "constituit terminos populorum iuxta numerum filiorum Israel", id est quia, sicut supra dictum est, tam diu erunt populi in hoc saeculo, donec numerus hominum sanctorum assumatur; et colligetur ex utraque translatione, quia tot assumentur homines quot remanserunt angeli. Unde tamen non sequetur, quamuis perditi angeli ex hominibus restaurandi sint, tot angelos cecidisse quot perseuerauerunt. Quod tamen si dicitur, inueniendum erit quomodo ratae non sint suprapositae rationes, quae uidentur ostendere non foisse in angelis, priusquam quidam illorum caderent, illum perfectum numerum, quem supra dixi, et plures homines /84/ electos futuros quam sint angeli mali.
BOSO. Non me paenitet quia coegi te, ut de angelis haec diceres. Nam non frustra hctum est. Nunc redi ad id unde digressi sumus.
1.19 QUOD HOMO NON POSSIT SALVARI SINE PECCATI SATISFACTIONE.
ANSELMUS. Constat deum proposuisse, ut de hominibus angelos qui ceciderant restauraret.
BOSO. Certum est.
ANSELMUS. Tales ergo oportet esse homines in illa ciuitate superna qui pro angelis in illam assumentur, quales ibi futuri erant illi pro quibus ibidem erunt, id est quales nunc sunt boni angeli. Alioquin non erunt restaurati qui ceciderunt, et sequetur quia deus aut non poterit perficere bonum quod incepit, aut paenitebit eum tantum bonum incepisse; quae duo absurda sunt.
BOSO. Vere oportet ut aequales sint homines bonis angelis.
ANSELMUS. Angeli boni umquamne peccauerunt?
BOSO. Non.
ANSELMUS. Potesne cogitare quod homo, qui aliquando peccauit nec umquam deo pro peccato satisfecit, sed tantum impunitus dimittitur, aequalis sit angelo qui numquam peccauit?
BOSO. Verba ista cogitare et dicere possum, sed sensum eorum ita cogitare nequeo, sicut falsitatem non possum intelligere ueritatem esse.
ANSELMUS. Non ergo decet deum hominem peccantem sine satisfactione ad restaurationem angelorum assumere perditorum, quoniam ueritas non patitur eum leuari ad aequalitatem beatorum. /85/
BOSO. Sic ostendit ratio.
ANSELMUS. Considera etiam in solo homine, sine hoc quia debet angelis aequari, utrum eum taliter deus ad beatitudinem ullam, uel talem qualem habebat, antequam peccaret, debeat prouehere.
BOSO. Dic tu quod cogitas, et ego considerabo prout potero.
ANSELMUS. Ponamus diuitem aliquem in menu tenere margaritam pretiosam quam nulla umquam pollutio tetigit, et quam nullus possit alius amouere de menu eius nisi ipso permittente, et eam disponat recondere in thesaurum suum, ubi sint carissima et pretiosissima quae possidet.
BOSO. Cogito hoc, uelut ante nos sit.
ANSELMUS. Quid si ipse permittat eandem margaritam ab aliquo inuido excuti de manu sua in caenum, cum prohibere possit, ac postea eam de caeno sumens pollutam et non lotam in aliquem suum mundum et carum locum, deinceps illam sic seruaturus, recondat? Putabisne illum sapientem?
BOSO. Quomodo hoc possum? Nam nonne melius esset satis, ut margari- tam suam mundam teneret et seruaret quam pollutam?
ANSELMUS. Nonne similiter faceret deus, qui hominem angelis sociandum sine peccato quasi in menu sue tenebat in paradiso et permisit, ut accensus inuidia diabolus eum in lutum peccati quamuis consentientem deiceret -- si enim prohibere uellet diabolum, non posses tentare hominem -- nonne, inquam, similiter faceret, si hominem peccati sorde maculatum sine omni lauatione, id est absque omni satisfactione, talem semper mansurum saltem in paradisum, de quo eiectus fuerat, reduceret?
BOSO. Similitudinem si deus hoc faceret, negare non audeo, et idcirco eum hoc facere posse non annuo. Videretur enim aut quod proposuerat peragere non potuisse, aut bond propositi eum paenituisse; quae in deum cadere nequeunt.
ANSELMUS. Tene igitur certissime quia sine satisfactione, id est sine debiti solutione spontanea, nec deus potest peccatum impunitum dimittere, nec peccator ad beatitudinem, uel talem qualem habebat, antequam peccaret, peruenire. Non enim hoc modo repararetur homo, uel talis qualis fuerat ante peccatum.
BOSO. Rationibus tuis omnino contradicere non possum. /86/
Sed quid est quod dicimus deo: "dimitte nobis debita nostra", et omnis gens orat deum quem credit, ut dimittat sibi peccata? Si enim soluimus quod debemus: cur oramus ut dimittat? Numquid deus iniustus est, ut iterum exigat quod solutum est? Si autem non soluimus: cur frustra oramus ut facial, quod, quia non conuenit, facere non potest?
ANSELMUS. Qui non soluit, frustra dicit: "dimitte". Qui autem soluit, supplicat, quoniam hoc ipsum pertinet ad solutionem ut supplicet. Nam deus nulli quicquam debet, sed omnis creatura illi debet; et ideo non expedit homini ut agat cum deo, quemadmodum par cum part. Sed de hoc non opus est tibi nunc respondere. Cum enim cognosces cur Christus est mortuus, forsitan per te uidebis quod quaeris.
BOSO. Sufficit ergo nunc mihi quod de hac quaestione respondes. Quod autem nullus homo ad beatitudinem peruenire queat cum peccato aut solui a peccato, nisi soluat quod rapuit peccando, sic aperte monstrasti ut, etiam si uelim, non possim dubitare. 1.20 QUOD SECUNDUM MENSURAM PECCATI OPORTEAT ESSE SATISFACTIONEM, NEC HOMO EAM PER SE FACERE POSSIT.
ANSELMUS. Hoc quoque non dubitabis, ut puto, quia secundum mensuram peccati oportet satisfactionem esse.
BOSO. Aliter aliquatenus inordinatum maneret peccatum, quod esse non potest, si deus nihil relinquit inordinatum in regno quo. Sed hoc est prae. stitutum quia quamlibet paruum inconueniens impossibile est in deo.
ANSELMUS. Dic ergo: quid solues deo pro peccato tuo?
BOSO. Paenitentiam, cor contritum et humiliatum, abstinentias et multimodos labores corporis, et misericordiam dandi et dimittendi, et oboedientiam.
ANSELMUS. Quid in omnibus his das deo?
BOSO. An non honoro deum, quando propter timorem eius et amorem in cordis contritione laetitiam temporalem abicio, in abstinentiis et laboribus delectationes /87/ et quietem huius uitae calco, in dando et dimittendo quae mea sunt largior, in oboedientia me ipsum illi subicio?
ANSELMUS. Cum reddis aliquid quod debes deo, etiam si non peccasti, non debes hoc computare pro debito quod debes pro peccato. Omnia autem ista debes deo quae dicis. Tantus namque debet esse in hac mortali uita amor, et -- adquod pertinet oratio -- desiderium perueniendi ad id ad quod factus es, et dolor quia nondum ibi es, et timor ne non peruenias, ut nullam laetitiam sentire debeas, nisi de iis quae tibi aut auxillum aut spem dant perueniendi. Non enim mereris habere quod non, secundum quod est, amas et desideras, et de quo, quia nondum haloes et adhuc utrum habiturus sis an non in tanto es periculo, non doles. Ad quod etiam pertinet quietem et delectationes mundanas, quae animum ab illa uera quiete et delectatione reuocant, fugere, nisi quantum ad intentionem illuc perueniendi cognoscis aufficere. Dationem uero ita considerare debes te facere ex debito, sicut intelligis quia quod das non a te haloes, sed ab illo, cuius seruus es tu et ille cui das. Et natura te docet, ut conseruo tuo, id est homo homini, facias, quod tibi ab illo uis fieri; et quia qui non uult dare quod habet, non debet accipere quod non habet. De dimissione uero breuiter dico quia nullatenus pertinet ad te uindicta, sicut supra diximus; quoniam nec tu tuus es, nec ille tuus aut suus qui tibi fecit iniuriam, sed unius domini serui facti ab illo de nihilo estis; et si de conseruo tuo te uindicas, iudicium quod proprium domini et iudicis omnium est, super illum superbe praesumis. In oboedientia uero quid das deo quod non debes, cui inbenti totum quod es et quod haloes et quod poses debes?
BOSO. Nihil iam audeo in omnibus his dicere me dare deo quod non debeo.
ANSELMUS. Quid ergo solues deo pro peccato tuo?
BOSO. Si me ipsum et quidquid possum, etiam quando non pecco, illi debeo ne peccem, nihil habeo quod pro peccato reddam.
ANSELMUS. Quid ergo erit de te? Quomodo poteris saluus eue?
BOSO. Si rationes tuas considero, non uideo quamodo. Si autem ad fidem meam recurro: in fide Christiana, "quae per dilectionem operatur", spero /88/ me posse saluari, et quia legimus: "si iniustus conuersus fuerit ab iniustitia et fecerit iustitiam", omnes iniustitias eius tradi obliuioni.
ANSELMUS. Hoc non dicitur nisi illis, qui aut expectauerunt Christum antequam ueniret, aut credunt in eum postquam uenit. Sed Christum et Christianam fidem quasi numquam fuisset posui mus, quando sola ratione, utrum aduentus eius ad saluationem hominum esset necessarius, quaerere proposuimus.
BOSO. Ita fecimus.
ANSELMUS. Sola igitur ratione procedamus.
BOSO. Quamuis me in angustias quasdam ducas, desidero tamen multum ut, sicut incepisti, progrediaris.
1.21 QUANTI PONDERIS SIT PECCATUM.
ANSELMUS. Ponamus omnia illa quae modo posuisti te pro peccato posse soluere, te non debere, et uideamus utrum possint sufficere ad satisfactionem unius tam parui peccati, sicuti est unus aspectus contra uoluntatem dei.
BOSO. Nisi quia audio te hoc ponere in quaestionem, putarem me hoc peccatum una sola compunctione delere.
ANSELMUS. Nondum considerasti, quanti ponderis sit peccatum.
BOSO. Nunc ostende mihi.
ANSELMUS. Si uideres te in conspectu dei, et aliquis tibi diceret: aspice illuc; et deus econtra: nullatenus uolo ut aspicias: quaere tu ipse in corde tuo quid sit in omnibus quae sunt, pro quo contra uoluntatem dei deberes illum aspectum facere.
BOSO. Nihil inuenio propter quod hoc debeam, nisi forte sim in ea necessitate positus, ut sit necesse me aut hoc aut maius facere peccatum.
ANSELMUS. Remoue hanc necessitatem et de solo hoc peccato considera, si possis illud facere pro te ipso redimendo.
BOSO. Aperte uideo quia non possum. /89/
ANSELMUS. Ne te diutius protraham: quid si necesse esset aut totum mundum et quidquid deus non est perire et in nihilum redigi, aut te facere tam paruam rem contra uoluntatem dei?
BOSO. Cum considero actionem ipsam, leuissimum quiddam uideo esse; sed cum intueor quid sit contra uoluntatem dei, grauissimum quiddam et nulli damno comparabile intelligo. Sed solemus aliquando facere contra uoluntatem alicuius non reprehensibiliter, ut res eius seruentur, quod postea illi places contra cuius uoluntatem facimus.
ANSELMUS. Hoc fit homini qui aliquando non intelligit quid sibi sit utile, aut non potest quod perdit restaurare; sed deus nullo indiget et omnia si perirent posses, sicut ea fecit, restituere.
BOSO. Fateri me necesse est quia pro conseruanda tota creatura nihil deberem facere contra uoluntatem dei.
ANSELMUS. Quid si plures essent mundi pleni creaturis, sicut iste est?
BOSO. Si infinito numero multiplicarentur et similiter mihi obtenderentur, id ipsum responderem.
ANSELMUS. Nihil rectius poses.
Sed considera etiam, si contingeret, ut contra uoluntatem dei illum aspectum faceres, quid posses pro hoc peccato soluere.
BOSO. Non habeo aliquid maius quam quod supra dixi.
ANSELMUS. Sic grauiter peccamus, quotienscumque scienter aliquid quamlibet paruum contra uoluntatem dei facimus, quoniam semper sumus in conspectu eius, et semper ipse praecipit nobis ne peccemus.
BOSO. Ut audio, nimis periculose uiuimus.
ANSELMUS. Patet quia secundum quantitatem peccati exigit deus satisfactionem.
BOSO. Non possum negare.
ANSELMUS. Non ergo satisfacis, si non reddis aliquid maius, quam sit id pro quo peccatum facere non debueras.
BOSO. Et rationem uideo sic exigere, et omnino esse impossibile.
ANSELMUS. Nec deus ullum obligatum aliquatenus debito peccati assumere potest ad beatitudinem, quia non debet.
BOSO. Nimis est grauis haec sententia. /90/
1.22 QUAM CONTUMELIAM FECIT HOMO DEO, CUM SE PERMISIT VINCI A DIABOLO, PRO QUA SATISFACERE NON POTEST.
ANSELMUS. Audi adhuc aliud, cur non minus sit diflicile horninem reconciliari
dio.
BOSO. Nisi fides me consolaretur, hoc solum me cogeret desperare.
ANSELMUS. Audi tamen.
BOSO. Dic.
ANSELMUS. Homo in paradiso sine peccato factus quasi positus est pro deo inter deum et diabolum, ut uinceret diabolum non consentiendo suadenti peccatum, ad excusationem et honorem dei et ad confusionem diaboli, cum ille infirmior in terra non peccaret eodem diabolo suadente, qui fortior peccauit in caelo nullo suadente. Et cum hoc facile posses efficere, nulla ui coactus sola se suasione sponte uinci permisit ad uoluntatem diaboli et contra uoluntatem et honorem dei.
BOSO. Ad quid uis tendere?
ANSELMUS. Iudica tu ipse, si non est contra honorem dei, ut homo reconcilietur illi cum calumnia huius contumeliae deo irrogatae, nisi prius honorauerit deum uincendo diabolum, sicut illum inhonorauit uictus a diabolo. Victoria uero talis debet esse, ut sicut fortis ac potestate immortalis consensit facile diabolo ut peccaret, unde iuste incurrit poenam mortalitatis, ita infirmus et mortalis, qualem ipse se fecit, per mortis difficultatem uincat diabolum ut nullo modo peccet. Quod facere non potest, quamdiu ex uulnere primi peccati concipitur et nascitur in peccato.
BOSO. Iterum dico quia et ratio probat quod dicis, et impossibile est.
1.23 QUID ABSTULIT DEO CUM PECCAVIT, QUOD REDDERE NEQUIT.
ANSELMUS. Adhuc accipe unum sine quo iuste non reconciliatur homo, nec minus impossibile. /91/
BOSO. Tot iam proposuisti nobis quae facere debemus, ut quidquid superaddas non me magis terrere possit.
ANSELMUS. Audi tamen.
BOSO. Audio.
ANSELMUS. Quid abstulit homo deo, cum uinci se permisit a diabolo?
BOSO. Dic tu, ut incepisti, quia ego nescio quid super haec male quae ostendisti potuit addere.
ANSELMUS. Nonne abstulit deo, quidquid de humana natura facere proposuerat?
BOSO. Non potest negari.
ANSELMUS. Intende in districtam iustitiam, et iudica secundum illam, utrum ad aequalitatem peccati homo satisfaciat deo, nisi id ipsum quod permittendo se uinci a diabolo deo abstulit, diabolum uincendo restituat; ut quemadmodum per hoc quod uictus est, rapuit diabolus quod dei erat et deus perdidit, ita per hoc quod uincat, perdat diabolus et deus recuperet.
BOSO. Nec districtius nec iustius potest aliquid cogitari.
ANSELMUS. Putasne summam iustitiam hanc iustitiam posse uiolare?
BOSO. Non audeo cogitare.
ANSELMUS. Nullatenus ergo debet aut potest accipere homo a deo quod deusilli dare proposuit, si non reddit deo totum quod illi abstulit; ut sicut per illum deus perdidit, ita per illum recuperet. Quod non aliter fieri ualet nisiut, quemadmodum per uictum tote humana corrupta et quasi fermentata est peccato, cum quo nullum deus assumit ad perficiendam illam ciuitatem caelestem, ita per uincentem iustificentur a peccato tot homines quot illum numerum completuri erant, ad quem complendum factus est homo. Sed hoc facere nullatenus potest peccator homo, quia peccator peccatorem iustificare nequit.
BOSO. Et nihil iustius et nihil impossibilius. Sed ex his omnibus uidetur misericordia dei et spes hominis perire, quantum ad beatitudinem spectat, ad quam factus est homo. /92/
1.24 QUOD QUAMDIU NON REDDIT DEO QUOD DEBET, NON POSSIT ESSE BEATUS NEC EXCUSETUR IMPOTENTIA.
ANSELMUS. Expecta adhuc parum.
BOSO. Quid habes amplius?
ANSELMUS. Si homo dicitur iniustus, qui homini non reddit quod debet: multo magis iniustus est, qui deo quod debet non reddit.
BOSO. Si potest et non reddit, uere iniustus est. Si uero non potest: quomodo iniustus est?
ANSELMUS. Forsitan si nulla est in illo causa impotentiae, aliquatenus excusari potest. Sed si in ipsa impotentia culpa est: sicut non leuigat peccatum, ita non excusat non reddentem debitum. Nam si quis ininngat opus aliquod seruo suo, et praecipiat illi ne se deiciat in faueam quam illi monstrat, unde nullatenus exire possit, et seruus ille contemnens mandatum et monitionem domini sui sponte se in monstratam mittat foueam, ut nullatenus possit opus ininnctum edicere: putasne illi aliquatenus impotentiam istam ad excusationem ualere, cur opus in inactum non faciat?
BOSO. Nullo modo, sed potius ad augmentum culpae, quoniam ipse impotentiam illam sibi fecit. Dupliciter namque peccauit, quia et quod iussus est facere non fecit, et quod praeceptum est ne faceret fecit.
ANSELMUS. Ita homo, qui se sponte obligauit illo debito qund soluere non potest, et sua culpa deiecit se in hanc impotentiam, ut nec illud possit soluere quod debebat ante peccatum, id est ne peccaret, nec hoc quod debet, quia peccauit, inexcusabilis est. Ipsa namque impotentia culpa est, quia non debet eam habere, immo debet eam non habere. Nam sicut culpa est non habere quod habere debet, ita culpa est habere quod debet non habere. Sicut igitur culpa est homini non habere postestatem illam, quam accepit ut posset cauere peccatum, sic culpa est illi habere impotentiam, qua nec iustitiam tenere et peccatum cauere, nec quod pro peccato debet reddere potest. Sponte namque fecit, unde perdidit illam potestatem et deuenit in hanc impotentiam. Idem enim est non habere potestatem quam debet habere, et habere impotentiam quam debet non habere. Quapropter impotentia reddendi /93/ deo quod debet, quae facit ut non reddat, non excusat hominem, sinon reddit; quoniam effectum peccati non excusat peccatum quod facit.
BOSO. Et graue nimis est, et ita esse necesse est.
ANSELMUS. Iniustus ergo est homo, qui non reddit deo quod debet.
BOSO. Nimis est uerum. Nam iniustus est, quia non reddit, et iniustus est,quia reddere nequit.
ANSELMUS. Nullus autem iniustus admittetur ad beatitudinem, quoniam quemadmodum beatitudo est sufficientia in qua nulla est indigentia, sic nulli conuenit, nisi in quo ita pura est iustitia, ut nulla in eo sit iniustitia.
BOSO. Non audeo aliter credere.
ANSELMUS. Qui ergo non soluit deo quod debet, non poterit esse beatus.
BOSO. Nec hoc consequi negare possum.
ANSELMUS. Quod si uis dicere: misericors deus dimittit supplicanti quod debet, idcirco quia reddere nequit: non potest dici dimittere, nisi aut hoc quod homo sponte reddere debet nec potest, id est quod recompensari possit peccato, quod fieri non deberet pro conseruatione omnis rei quae deus non est; aut hoc quod puniendo ablaturus erat inuito, sicut supra dixi, id est beatitudinem. Sed si dimittit quod sponte reddere debet homo, ideo quia reddere non potest, quid est aliud quam: dimittit deus quod habere non potest? Sed derisio est, ut talis misericordia deo attribuatur. At si dimittit quod inuito erat ablaturus, propter impotentiam reddendi quod sponte reddere debet: relaxat deus poenam et facit beatum hominem propter peccatum, quia habet quod debet non habere. Nam ipsam impotentiam debet non habere, et idcirco, quamdiu illam habet sine satisfactione, peccatum est illi. Verum huiusmodi misericordia dei nimis est contraria iustitiae illius, quae non nisi poenam permittit reddi propter peccatum. Quapropter quemadmodum deum sibi esse contrarium, ita hoc modo illum esse miseri cordem impossibile est.
BOSO. Aliam misericordiam dei uideo esse quaerendam quam istam.
ANSELMUS. Verum esto: dimittit deus ei, qui non soluit quod debet, idcirco, quoniam non potest. /94/
BOSO. Ita uellem.
ANSELMUS. At quamdiu non reddet, aut uoles reddere aut non uoles. Sed si uoles quod non poterit, indigens erit. Si uero non uoles, iniustus erit.
BOSO. Hoc nihil clarius.
ANSELMUS. Siue autem indigens siue iniustus sit, beatus non erit.
BOSO. Et hoc apertum.
ANSELMUS. Quamdiu ergo non reddet, beatus esse non poterit.
BOSO. Si rationem sequitur deus iustitiae, non est qua euadat miser homuncio, et misericordia dei perire uidetur.
ANSELMUS. Rationem postulasti, rationem accipe. Misericordem deum esse non nego, qui "homines et iumenta" saluat, "quemadmodum" multiplicauit "misericordiam" suam. Nos autem loquimur de illa ultima misericordia, qua post hanc uitam beatum facit hominem. Hanc beatitudinem nulli dari debere nisi illi, cui penitus dimissa sunt peccata, nec hanc dimissionem fieri nisi debito reddito, quod debetur pro peccato secundum magnitudinem peccati, supra positis rationibus puto me sufficienter ostendisse. Quibus si quid tibi uidetur posse rationibus obici, dicere debes.
BOSO. Ego utique nullam tuarum ratiomlm aliquatenus infirmari posse uideo.
ANSELMUS. Neque ego, si bene considerentur, existimo. Verumtamen, si uel una de omnibus quas posui inexpugnabili ueritate roboratur, sufficere debet. Siue namque uno siue pluribus argumentis ueritas inexpugnabiliter monstretur, aequaliter ab omni dubitatione defenditur.
BOSO. Ecce ita est.
1.25 QUOD EX NECESSITATE PER CHRISTUM SALVETUR HOMO.
Quomodo ergo saluus erit homo, si ipse nec soluit quod debet, nec saluari, si non soluit, debet? Aut qua fronte asseremus deum in misericordia diuitem supra intellectum humanum, hanc misericordiam facere non posse? /95/
ANSELMUS. Hoc debes ab illis nunc exigere, qui Christum non esse credunt necessarium ad illam salutem hominis, quorum uice loqueris, ut dicant qualiter homo saluari possit sine Christo. Quod si non possunt ullo modo, desinant nos irridere, et accedant et iungant se nobis, qui non dubitamus hominem per Christum posse saluari, aut desperent hoc ullo modo fieri posse. Quodsi horrent, credant nobiscum in Christum, ut possint saluari.
BOSO. A te quaeram, sicut incepi, ut ostendas mihi qua ratione saluetur homo per Christum.
ANSELMUS. Nonne sufficienter probatur per Christum hominem posse saluari, cum etiam infideles non negent hominem ullo modo fieri posse beatum, et satis ostensum sit quia, si ponimus Christum non esse, nullo modo potest inueniri salus hominis? Aut enim per Christum, aut alio aliquo, aut nullomodo poterit homo saluus esse. Quapropter si falsum est quia nullo aut alio aliquo modo potest hoc esse, necesse est fieri per Christum.
BOSO. Si quis uidens rationem, quia alio modo non potest esse, et non intelligens qua ratione per Christum esse ualeat, asserere uelit quia nec per Christum nec ullo modo queat hoc esse: quid huic respondebimus?
ANSELMUS. Quid respondendum est illi, qui idcirco astruit esse impossibile quod necesse est esse, quia nescit quamodo sit?
BOSO. Quia insipiens est.
ANSELMUS. Ergo contemnendum est quod dicit.
BOSO. Verum est. Sed hoc ipsum est illi ostendendum, qua ratione sit quod putat impossibile.
ANSELMUS. An non intelligis ex iis quae supra diximus, quia necesse est aliquos homines ad beatitudinem peruenire? Nam si deo inconueniens est hominem cum aliqua macula perducere ad hoc, ad quod illum sine omni macula fecit, ne aut boni incepti paenitere aut propositum implere non posse uideatur: multo magis propter eandem inconuenientiam impossibile est nullum hominem ad hoc prouehi ad quod factus est. Quapropter aut extra fidem Christianam inuenienda est peccati satisfactio, qualem supra esse debere /96/ ostendimus -- quod ratio nulla potest ostendere -- aut indubitanter in illa esse credenda est. Quod enim necessaria ratione ueraciter esse colligitur, id in nullam deduci debet dubitationem, etiam si ratio quomodo sit non percipitur.
BOSO. Verum est quod dicis.
ANSELMUS. Quid ergo quaeris amplius?
BOSO. Non ad hoc ueni ut auferas mihi fidei dubitationem, sed ut ostendas mihi certitudinis meae rationem. Quapropter sicut me rationabiliter deduxisti ad hoc, ut uideam peccatorem hominem hoc debere deo pro peccato quod et reddere nequit, et nisi reddiderit saluari non ualet: ita me uolo perducas illuc, ut rationabili necessitate intelligam esse oportere omnia illa, quae nobis fides catholica de Christo credere praecipit, si saluari uolumus; et quomodo ualeant ad salutem hominis; et qualiter deus misericordia salues hominem, cum peccatum non dimittat illi, nisi reddiderit quod propter illud debet. Et ut certiores sint argumentationes tuae, sic a longe incipe, ut eas super firmum fundamentum constituas.
ANSELMUS. Adinuet me nunc deus, quia tu nullatenus mihi parcis nec consideras imbecillitatem scientiae meae, cui tam magnum opus iniungis. Tentabo tamen, quandoquidem incepi, non in me sed in deo confidens, et faciam quod ipso adiuuante potero. Sed ne fastidium haec uolenti legere nimis longa continuatione generetur, a dictis dicenda alio exordio distinguamus. /97/
- ↑ commendarem Aa B.
- ↑ Cfr. 1. Petr. 3, 15: ἔτοιμοι ἀεὶ πρὸς ἀπολογίαν παντὶ τῷ αἰτοῦντι ὑμᾶς λόγον περὶ τῆς ἐν ὑμῖν ἐλπίδος.
- ↑ Cfr. Proslogium c. 1: „Non tento, Domine, penetrare altitudinem tuam, quia nullatenus comparo illi intellectum meum; sed desidero aliquatenus intelligere veritatem tuam, quam credit et amat cor meum. Neque enim quaero intelligere, ut credam; sed cred, ut intelligam. Nam et hoc credo, quia nisi credidero, non intelligam.“ — Qualem S. Anselmus rationem fidei cum intellectu mutuam defenderit, accurate et subtiliter edisseruit F. R. Hasse in libro: Anselm von Canterbury. 3, 2. („Die allgemeinen Principien A.'s.“)
- ↑ potestatis et necessitatis et voluntatis A a b c B C.
- ↑ specioso forma A b c C E F a.
- ↑ Cfr. Monologium c. 1: „In quo si quid dixero, quod maior non monstret auctoritas, sic volo accipi, ut quamvis ex rationibus quae mihi videbuntur, quasi necessarium concludatur, non ob hoc tamen omnino necessarium, sed tantum sic interim videri posse dicatur.“
- ↑ Reperitur haec lectio in omnibus Codicibus.
- ↑ Dedi Virginis c. Cod. B pro mulieris vulg.
- ↑ Sic nostrae iustitiae et salutis auctor A a b c B C E F a.
- ↑ nisi quomodo dicitis A a b c C D.
- ↑ Ita Cod. B. Al. hab. „Dei omnipotentia.“
- ↑ Cfr. Dialogus de Veritate c. 8: „Multis modis eadem res suscipit diversis considerationibus contraria; quod in actione saepe contingit, ut in percussione. Percussio namque et agentis est patientis; unde et actio dici et passio potest; quamvis secundum ipsum nomen actio vel percussio, et quae similiter dicta a passivis in activa significatione dicuntur, magis videantur esse patientis quam agentis. — Cum et qui percutit, recte percutit; et qui percutitur, recte percutitur; ut cum peccans ab eo ad quem pertinet, corrigitur: ex utraque parte recta est, quia ex utraque parte debet esse, percussio. E contrario, quando ab inique iustus percutitur, quia nec iste percuti nec ille percutere debet; ex utraque parte non recta est, quia ex neutra parte debet esse, percussio. Cum vero peccans ab eo ad quem non pertinet, percutitur; quoniam et iste debet percuti et ille non debet percutere: debet et non debet esse percussio, et ideo recta et non recta negari non potest.“
- ↑ Coloss. 2, 14: ἐξαλείψας τὸ καθ’ ἡμῶν χειρόγραφον τοῖς δόγμασιν ὃ ἦν ὑπεναντίον ἡμῖν. Vulg.: „delens quod adversus nos erat chirographum decreti.“ — Vid. Bengelii Gnomon N. T. a. h. l.
- ↑ Cfr. Psalm. 77 [78], 39.
- ↑ Ioann. 8, 34.
- ↑ Cfr. Liber de Voluntate Dei c. 1: „Voluntas Dei est (ut breviter dicam) quicquid fit, ut fieri invenitur in creaturis.“
- ↑ ergo in incarnatione A a b c C.
- ↑ Cfr. Matth. 3, 17.
- ↑ Omnes codd. omitt. „enim“ s. „ergo.“
- ↑ Philipp. 2, 8. 9.
- ↑ Ebr. 5, 8.
- ↑ Rom. 8, 32.
- ↑ Ioann. 6, 38.
- ↑ Ioann. 14, 31.
- ↑ Ioann. 18, 11.
- ↑ Matth. 26, 39.
- ↑ Matth. 26, 42.
- ↑ Philipp. 2, 9.
- ↑ Psalm 109 [110], 7.
- ↑ Luc. 10, 22: Πάντα μοι παρεδόθη ὑπὸ τοῦ πατρός μου.
- ↑ Ioann. 16, 15: Πάντα ὃσα ἔχει ὁ πατὴρ ἐμά ἐστιν.
| Praefatio S. Anselmi |
Liber Secundus |