Liber IV
(136) 5
[1] Partitio est nostrarum aut adversarii propositionum aut utrarumque ordine collocata enumeratio. Hac quidam utendum semper putant, quod ea fiat causa lucidior et iudex attentior ac docilior, si scierit et de quo dicamus et de quo dicturi postea simus. [2] Rursus quidam periculosum id oratori arbitrantur duabus ex causis: quod nonnunquam et excidere soleant quae promisimus et, si qua in partiendo praeterimus, occurrere; quod quidem nemini accidet, nisi qui plane vel nullo fuerit ingenio vel ad agendum nihil cogitati praemeditatique detulerit.
[3] Alioqui quae tam manifesta et lucida est ratio quam rectae partitionis? Sequitur enim naturam ducem adeo ut memoriae id maximum sit auxilium via dicendi non decedere. Quapropter ne illos quidem probaverim, qui partitionem vetant ultra tres propositiones extendere. Quae sine dubio, si nimium sit multiplex, (138) fugiet memoriam iudicis et turbabit intentionem; hoc tamen numero velut lege non est alliganda, cum possit causa plures desiderare.
[4] Alia sunt magis, propter quae partitione non semper sit utendum: primum, quia pleraque gratiora sunt, si inventa subito nec domo adlata, sed inter dicendum ex re ipsa nata videantur, unde illa non iniucunda schemata, Paene excidit mihi, et Fugerat me, et Recte admones. Propositis enim probationibus omnis in reliquum gratia novitatis praecerpitur. [5] Interim vero etiam fallendus est iudex et variis artibus subeundus, ut aliud agi quam quod petimus putet. Nam est nonnunquam dura propositio, quod iudex si providit, non aliter praeformidat quam qui ferrum medici priusquam curetur aspexit; at si re non ante proposita securum ac nulla denuntiatione in se conversum intrarit oratio, efficiet, quod promittenti non crederetur.
[6] Interim refugienda non modo distinctio quaestionum est, sed omnino tractatio; adfectibus turbandus et ab intentione auferendus auditor. Non enim solum oratoris (140) est docere, sed plus eloquentia circa movendum valet. Cui rei contraria est maxime tenuis illa et scrupulose in partes secta divisionis diligentia eo tempore quo cognoscenti iudicium conamur auferre. [7] Quid quod interim, quae per se levia sunt et infirma, turba valent? Ideoque congerenda sunt potius et velut eruptione pugnandum; quod tamen rarum esse debet et ex necessitate demum, cum hoc ipsum quod dissimile rationi est coegerit ratio. [8] Praeter haec in omni partitione est utique aliquid potentissimum, quod cum audivit iudex cetera tanquam supervacua gravari solet. Itaque si plura vel obiicienda sunt vel diluenda, et utilis et iucunda partitio est ut, quid quaque de re dicturi simus, ordine appareat; at si unum crimen varie defendemus, supervacua.
[9] Ut si illa partiamur, Dicam non talem esse hunc quem tueor reum, ut in eo credibile videri possit homicidium; dicam occidendi causam huic non fuisse; dicam hunc eo tempore quo homo occisus est trans mare fuisse, omnia, quae ante id quod ultimum est exsequeris, inania videri necesse est. [10] Festinat enim iudex ad id quod potentissimum est. et velut obligatum promisso patronum, si est (142) patientior, tacitus appellat; si vel occupatus vel in aliqua potestate vel etiam si moribus incompositus, cum convicio efflagitat.
[11] Itaque non defuerunt, qui Ciceronis illam pro Cluentio partitionem improbarent, qua se dicturum esse promisit primum, neminem maioribus criminibus, gravioribus testibus, in iudicium vocatum quam Oppianicum; deinde praeiudicia esse facta ab ipsis iudicibus, a quibus condemnatus sit; postremo, iudicium pecunia temptatum non a Cluentio, sed contra Cluentium; quia, si probari posset, quod est tertium, [12] nihil necesse fuerit dicere priora. Rursus nemo tam erit iniustus aut stultus, quin eum fateatur optime pro Murena esse partitum: Intelligo, indices, tris totius accusationis fuisse partis, et earum unam in reprehensione vitae, alteram in contentione dignitatis, tertiam in criminibus ambitus esse versatam. Nam sic et ostendit lucidissime causam et nihil fecit altero supervacuum.
[13] De illo quoque genere defensionis plerique dubitant: Si occidi, recte feci; sed non occidi; quo enim prius pertinere, si sequens firmum sit? haec invicem obstare, et utroque utentibus in neutro haberi fidem. Quod sane in parte verum est, et illo sequenti, si (144) modo indubitabile est, [14] sit solo utendum. At si quid in eo, quod est fortius, timebimus, utraque probatione nitemur. Alius enim alio moveri solet, et qui factum putavit, iustum credere potest; qui tanquam iusto non movebitur, factum fortasse non credet. Ut certa manus uno telo possit esse contenta, incerta plura spargenda sunt, [15] ut sit et fortunate locus. Egregie vero Cicero pro Milone insidiatorem primum Clodium ostendit, tum addidit ex abundanti, etiamsi id non fuisset, talem tamen civem cum summa virtute interfectoris et gloria necari potuisse.
[16] Neque illum tamen ordinem, de quo prius dixi, damnaverim; quia quaedam, etiamsi ipsa sunt dura, in id tamen valent, ut ea molliant quae sequuntur. Nec omnino sine ratione est quod vulgo dicitur: Iniquum petendum, ut aequum feras. [17] Quod tamen nemo sic accipiat ut omnia credat audenda. Recte enim Graeci praecipiunt, Non temptanda, quae effici omnino non possint. Sed quotiens hac, de qua loquor, duplici defensione utemur, id laborandum est, ut in illam partem sequentem fides ex priore ducatur. Potest enim videri, qui tuto etiam confessurus fuit, mentiendi causam in negando non habere. (146)
[18] Et illud utique faciendum est, ut, quotiens suspicabimur a iudice aliam probationem desiderari quam de qua loquimur, promittamus nos plene et statim de eo satis esse facturos, praecipueque si de pudore agetur.
[19] Frequenter autem accidit, ut causa parum verecunda iure tuta sit; de quo ne inviti iudices audiant et aversi, frequentius sunt admonendi, secuturam defensionem probitatis et dignitatis; exspectent paulum et agi ordine sinant. [20] Quaedam interim nos invitis litigatoribus simulandum est dicere, quod Cicero pro Cluentio facit circa iudiciariam legem; nonnunquam, quasi interpellemur ab iis, subsistere; saepe convertenda ad ipsos oratio; hortandi ut sinant nos uti nostro consilio. Ita surrepetur animo iudicis et, dum sperat probationem pudoris, asperioribus illis minus repugnabit. [21] Quae cum receperit, etiam verecundiae defensioni facilior erit. Sic utraque res invicem iuvabit, eritque iudex circa ius nostrum spe modestiae attentior, circa modestiam iuris probatione proclivior.
[22] Sed ut non semper necessaria aut utilis est partitio,* ita opportune adhibita plurimum orationi (148) lucis et gratiae confert. Neque enim solum id efficit, ut clariora fiant, quae dicuntur, rebus velut ex turba extractis et in conspectu iudicum positis; sed reficit quoque audientem certo singularum partium fine, non aliter quam facientibus iter multum detrahunt fatigationis notata inscriptis lapidibus spatia.
[23] Nam et exhausti laboris nosse mensuram voluptati est, et hortatur ad reliqua fortius exsequenda scire quantum supersit. Nihil enim longum videri necesse est, in quo, quid ultimum sit, certum est. [24] Nec immerito multum ex diligentia partiendi tulit laudis Q. Hortensius, cuius tamen divisionem in digitos diductam nonnunquam Cicero leviter eludit. Nam est suus et in gestu modus, et vitanda, utique maxime, concisa nimium et velut articulosa partitio. [25] Nam et auctoritati plurimum detrahunt minuta illa nec iam membra sed frusta, et huius gloriae cupidi, quo subtilius et copiosius divisisse videantur, et supervacua adsumunt et quae natura singularia sunt secant, nec tam plura faciunt quam minora; deinde cum fecerunt mille particulas, in eandem incidunt obscuritatem, contra quam partitio inventa est. (150)
[26] Et divisa autem et simplex propositio, quotiens utiliter adhiberi potest, primum debet esse aperta atque lucida (nam quid sit turpius, quam id esse obscurum ipsum, quod in eum solum adhibetur usum, ne sint cetera obscura? ), tum brevis nec ullo supervacuo onerata verbo. Non enim, quid dicamus, sed de quo dicturi simus ostendimus. [27] Obtinendum etiam, ne quid in ea desit, ne quid supersit. Superest autem sic fere, cum aut in species partimur, quod in genera partiri sit satis, aut genere posito subiicitur species, ut dicam de virtute, iustitia, continentia, cum iustitia atque continentia virtutis sint species. [28] Partitio prima est, quid sit de quo conveniat, quid de quo ambigatur. In eo, quod convenit, quid adversarius fateatur, quid nos; in eo, de quo ambigitur, quae nostrae propositiones, quae partis adversae. Pessimum vero, non eodem ordine exsequi, quo quidque proposueris.