Liber V
(348) 14
[1] Igitur enthymema et argumentum ipsum, id est rem, quae probationi alterius adhibetur, appellant et argumenti elocutionem, eam vero, ut dixi, duplicem: ex consequentibus, quod habet propositionem coniunctamque ei protinus probationem, quale pro Ligario, Causa tum dubia, quod erat aliquid in utraque parte, quod probari posset; nunc melior ea iudicanda est, quam etiam dii adiuverunt; habet enim rationem et propositionem, non habet conclusionem. [2] Ita est ille imperfectus syllogismus. Ex pugnantibus vero, quod etiam solum enthymema quidam vocant, fortior multo probatio est. Tale est Ciceronis pro Milone: Eius igitur mortis sedetis ultores, cuius vitam si pletis per vos restitui posse, nolitis.
[3] Quod quidem etiam aliquando multiplicari solet, ut est ab eodem et pro endem reo factum: Quem igitur cum omnium gratia noluit, hunc voluit cum aliquorum querela? quem iure, quemn loco, (350) quem tempore, quem impune non est ausus, hunc iniuria, iniquo loco, alieno tempore, cum periculo capitis non dubitavit occidere?
[4] Optimum autem videtur enthymematis genus, cum propositio dissimili vel contraria ratio subiungitur, quale est Demosthenis: Non enim, si quid unquam contra leges actum est, idque tu es imitatus, idcirco te convenit poena liberari; quin e contrario damnari multo magis. Nam ut, si quis eorum damnatus esse, tu haec non scripsisses, ita, damnatus tu si fueris, non scribet alius.
[5] Epichirematos et quattuor et quinque et sex etiam factae sunt partes a quibusdam. Cicero maxime quinque defendit, ut sit propositio, deinde ratio eius, tum adsumptio et eius probatio, quinta complexio; quia vero interim et propositio non egeat rationis et adsumptio probationis, nonnunquam etiam complexione opus non sit, et quadripertitam et tripertitam et bipertitam quoque fieri posse ratiocinationem. [6] Mihi et pluribus nihilominus auctoribus tres summum videntur. Nam ita se habet ipsa natura, ut sit, de quo quaeratur et per quod probetur; tertium adiici potest velut ex consensu duorum antecedentium. Ita erit (352) prima intentio, secunda adsumptio, tertia connexio. Nam confirmatio primae ac secundae partis et exornatio eisdem cedere possunt, [7] quibus subiiciuntur. Sumamus enim ex Cicerone quinque partium exemplum: Melius gubernantur ea, quae consilio reguntur quam quae sine consilio administrantur. Hanc primam partem numerant; eam deinceps rationibus variis et quam copiosissimis verbis approbari putant oportere. Hoc ego totum cum sua ratione unum puto; alioqui si ratio pars est, est autem varia ratio, plures partes esse dicantur.
[8] Adsumptionem deinde ponit: Nihil autem omnium rerum melius quam omnis mundus administratur. Huius adsumptionis quarto in loco iam porro inducunt approbationem; de quo idem quod supra dico. [9] Quinto inducunt loco complexionem, quae aut id infert solum quod ex omnibus partibus cogitur, hoc modo, Consilio igitur mundus administratur; aut, unum in locum cum conduxit breviter propositionem et adsumptionem, adiungit quid ex his conficiatur, ad hunc inodum: Quodsi melius geruntur, quae consilio quam quae sine consilio administrantur, nihil autem omnium rerum melius quam omnis mundus administratur, consilio igitur mundus administratur. Cui parti consentio.
[10] In tribus autem, quas fecimus, partibus non est (354) forma semper eadem, sed una, in qua idem concluditur quod intenditur: Anima immortalis est. Nam quidquid ex se ipso movetur, immortale est; anima autem ex se ipsa movetur, immortalis igitur est anima. Hoc fit non solum in singulis argumentis sed in totis causis, quae sunt simplices, et in quaestionibus.
[11] Nam et hae primam habent propositionem: Sacrilegium commisisti; Non, quisquis hominem occidit, caedis tenetur, deinde rationem; (sed haec est in causis et quaestione longior quam in singulis argumentis) et plerumque summa complexione, vel per enumerationem vel per brevem conclusionem, testantur, quid effecerint. In hoc genere propositio dubia est, de hac enim quaeritur.
[12] Altera est complexio non par intentioni sed vim habens parem: Mors nihil ad nos, nam quod est dissolutum, senisu caret; quod autem sensu caret, nihil ad nos. In alio genere non eadem propositio est quae connexio: Omnia animalia meliora sunt quam inanima, nihil autent melius est mundo, mundus igitur animal. Hic potest videri deesse intentio. * Potuit enim sic constitui ratiocinatio: Animal est mundus, omnia enim animalia meliora sunt quam inanima et cetera. [13] Haec propositio aut confessa est ut (356) proxima, aut probanda ut, Qui beatam vitam vivere volet, philosophetur oportet, non enim conceditur; cetera sequi nisi confirmata prima parte non possunt. Item adsumptio interim confessa est ut, Omnes autem volunt beatam vitam vivere; interim probanda ut illa, Quod est dissolutum, sensu caret; cum, soluta corpore anima an sit immortalis vel ad tempus certe maneat, sit in dubio. Quam adsumptionem alii, rationem alii vocant.
[14] Epichirema autem nullo differt a syllogismis, nisi quod illi et plures habent species et vera colligunt veris, epichirematis frequentior circa credibilia est usus. Nam si contingeret semper controversa confessis probare, vix esset in hoc genere usus oratoris. Nam quo ingenio est opus, ut dicas: [15] Bona ad me pertinent, solus enim sum filius defuncti, vel solus heres, cum iure bonorum possessio testati secundum tabulas testamenti detur, [16] ad me igitur pertinet. Sed cum ipsa ratio in quaestionem venit, efficiendum est certum id quo probaturi sumus quod incertum est: ut si ipsa forte intentione dicatur aut filius non es aut non es legitimus aut non es solus, itemque aut non es heres, aut non iustum testamentum est, aut capere non potes, aut habes coheredes, efficiendum est iustum, propter quod (358) nobis bona adiudicari debeant.
[17] Sed tum est necessaria illa summa connexio, cum intervenit ratio longior; alioqui sufficient intentio ac ratio: Silent enim leges inter arma nec se expectari iubent, cum ei, qui exspectare velit, ante iniusta poena luenda sit quam iusta repetenda. Ideoque id enthymema, quod est ex consequentibus, rationi simile dixerunt. Sed et singula, interimque recte, ponuntur, ut ipsum illud Silent leges inter arma; [18] et a ratione incipere fas est, deinde concludere, ut ibidem: Quodsi duodecim tabulae nocturnum furem quoquo modo, diurnum autem, si se telo defenderet, interfici impune voluerunt, quis est qui, quoquo modo quis interfectus sit, puniendum putet? Variavit hic adhuc et rursus rationem tertio loco posuit, cum videat aliquando gladium nobis ab ipsis porrigi legibus. [19] Per constantem* partis duxit ordinem: Insidiatori vero et latroni quae potest inferri iniusta nex? hoc intentio; Quid comitatus nostri, quid gladii volunt? hoc ratio; Quos habere certe non liceret, si uti illis nullo pacto liceret, hoc ex ratione et intentione connexio. (360)
[20] Huic generi probationis tribus occurritur modis, id est per omnes partes. Aut enim expugnatur intentio aut adsumptio aut conclusio, nonnunquam omnia. Intentio expugnatur: Iure occidi eum, qui insidiatus sit. Nam prima statim quaestio pro Milone est, an ei fas sit lucem intueri qui a se hominem necatum esse fateatur. [21] Expugnatur adsumptio omnibus iis quae de refutatione diximus. Et ratio quidem nonnunquam* est vera, cum eius propositio vera non sit; interim verae propositionis falsa ratio est. Virtus bonum est, verum est; si quis rationem subiiciat, quod ea locupletes faciat, verae intentionis falsa sit ratio. Conclusio autem aut vera negatur,
[22] cum aliud colligit quam id quod ex prioribus efficitur, aut nihil ad quaestionem dicitur pertinere. Non est vera sic: Insidiator iure occiditur; nam cum vitae vim adferat ut hostis, debet etiam repelli ut hostis; recte igitur Clodius ut hostis occiditur est; non utique, nondum enim Clodium insidiatorem ostendimus. Sed fit vera connexio, Recte igitur insidiator ut hostis occiditur; nihil ad nos, nondum enim Clodius insidiator apparet. [23] Sed ut potest vera esse intentio et ratio et tamen falsa (362) connexio, ita, si illa falsa sunt, nunquam est vera connexio.
[24] Enthymema ab aliis oratorius syllogismus, ab aliis pars dicitur syllogismi, propterea quod syllogismus utique conclusionem et propositionem habet et per omnes partes efficit, quod proposuit, enthymema tantum intelligi contentum sit.
[25] Syllogismus talis: Solum bonum virtus, nam id demum bonum est, quo nemo male uti potest; virtute nemo male uti potest, bonum est ergo virtus. Enthymema ex consequentibus: Bonum est virtus, qua nemo male uti potest. Et contra, Non est bonum pecunia; non enim bonum, quo quis male uti potest; pecunia potest quis male uti, non igitur bonum est pecunia. Enthymema ex pugnantibus: An bonum est pecunia, [26] qua quis male uti potest? — Si pecunia, quae est in argento signato, argentum est, qui argentum omne legavit, et pecuniam, quae est in argento signato, legavit; argentum autem omne legavit, igitur et pecuniam, quae est in argento, legavit, habet formam syllogismi. Oratori satis est dicere, Cum argentum legaverit omne, pecuniam quoque legavit, quae est in argento.
[27] Peregisse mihi videor sacra tradentium artes, sed consilio locus superest. Namque ego, ut in oratione (364) syllogismo quidem aliquando uti nefas non duco, ita constare totam aut certe confertam esse aggressionum et enthymematum stipatione minime velim. Dialogis enim et dialecticis disputationibus erit similior quam nostri operis actionibus, quae quidem inter se plurimum differunt. [28] Namque in illis homines docti et inter doctos verum quaerentes minutius et scrupulosius scrutantur omnia, et ad liquidum confessumque perducunt, ut qui sibi et inveniendi et iudicandi vindicent partes, quarum alteram τοπικήν alteram κριτικήν vocant.
[29] Nobis ad aliorum iudicia componenda est oratio, et saepius apud omnino imperitos atque illarum certe ignaros litterarum loquendum est, quos nisi et delectatione allicimus et viribus trahimus et nonnunquam turbamus adfectibus, ipsa, quae iusta ac vera sunt, tenere non possumus. [30] Locuples et speciosa et imperiosa vult esse eloquentia; quorum nihil consequetur, si conclusionibus certis et in unam prope formam cadentibus concisa et contemptum ex humilitate et odium ex quadam severitate et ex copia satietatem et ex similitudine fastidium attulerit.
[31] Feratur ergo non semitis sed campis, non uti fontes angustis fistulis colliguntur (366) sed ut beatissimi amnes totis vallibus fluunt, ac sibi viam, si quando non acceperit, faciat. Nam quid illa miserius lege velut praeformatas infantibus litteras persequentium et, ut Graeci dicere solent, quem mater amictum dedit, sollicite custodientium: propositio ac conclusio ex consequentibus et repugnantibus?
[32] Non inspiret? non augeat? non mille figuris variet ac verset? ut ea nasci et ipsa provenire natura, non manu facta et arte suspecta magistrum fateri ubique videantur? Quis unquam sic dixit orator? Nonne apud ipsum Demosthenen paucissima huius generis* reperiuntur? Quae apprehensa Graeci magis (nam hoc solum peius faciunt) in catenas ligant et inexplicabili serie connectunt, et indubitata colligunt et probant confessa et se antiquis per hoc similes vocant, deinde interrogati nunquam respondebunt, quem imitentur. Sed de figuris alio loco.
[33] Nunc illud adiiciendum, ne iis quidem consentire me, qui semper argumenta sermone puro et dilucido et distincto ceterum minime elato ornatoque putant esse dicenda. Namque ea distincta quidem ac (368) perspicua debere esse confiteor, in rebus vero minoribus etiam sermone ac verbis quam maxime propriis et ex usu;
[34] at si maior erit materia, nullum iis ornatum, qui modo non obscuret, subtrahendum puto. Nam et saepe plurimum lucis adfert ipsa translatio, cum etiam iuris consulti, quorum summus circa verborum proprietatem labor est, litus esse audeant dicere, qua fluctus eludit. * [35] Quoque quid est natura magis asperum, hoc pluribus condiendum est voluptatibus; et minus suspecta argumentatio dissimulatione, et multum ad fidem adiuvat audientis voluptas. Nisi forte existimamus Ciceronem haec ipsa mala in argumentatione dixisse, silere leges inter arma, et gladium nobis interim ab ipsis porrigi legibus. Hic tamen habendus istis modus, ut sint ornamento non impedimento.