LIBER PRIMUS
De moribus Ecclesiae catholicae
Quomodo detecturus sit fucos Manichaeorum.
1. 1. In aliis libris satis opinor egisse nos, quemadmodum Manichaeorum invectionibus, quibus in Legem quod Vetus Testamentum vocatur, imperite atque impie feruntur, seseque inter imperitorum plausus, inani iactatione ventilant, possimus occurrere; quod breviter etiam hic commemorari a me potest. Quis enim mediocriter sanus non facile intelligat, Scripturarum expositionem ab his petendam esse, qui earum doctores se esse profitentur; fierique posse, immo id semper accidere, ut multa indoctis videantur absurda, quae cum a doctoribus exponuntur, eo laudanda videantur elatius quo abiectius aspernanda videbantur et eo accipiantur aperta dulcius quo clausa difficilius aperiebantur? Hoc fere in sanctis Veteris Testamenti libris evenit, si modo ille qui eis offenditur, doctorem potius eorum pium quam impium laceratorem requirat priusque studio quaerentis quam temeritate reprehendentis imbuatur. Nec si ea discere cupiens in aliquos forte inciderit vel episcopos vel presbyteros vel cuiuscemodi Ecclesiae catholicae antistites et ministros, qui aut passim caveant nudare mysteria aut contenti simplici fide altiora cognoscere non curarint, desperet ibi esse scientiam veritatis, ubi neque omnes a quibus quaeritur docere possunt neque omnes qui quaerunt discere digni sunt. Et diligentia igitur et pietas adhibenda est; altero fiet ut scientes inveniamus; altero ut scire mereamur.
Duo quibus fallunt Manichei.
1. 2. Sed quoniam duae maxime illecebrae sunt Manichaeorum, quibus decipiuntur incauti, ut eos velint habere doctores; una cum Scripturas reprehendunt vel quas male intelligunt vel quas male intelligi volunt; altera cum vitae castae et memorabilis continentiae imaginem praeferunt: hic liber congruentem catholicae disciplinae sententiam nostram de vita et moribus continebit, in quo fortasse intelligetur et quam sit facile simulare et quam difficile habere virtutem. Eum sane modum tenebo, si potero, ut neque in illorum morbos, qui mihi sunt notissimi, tam graviter invehar quam illi in ea quae ignorant; sanari enim eos potius, si fieri potest, quam oppugnari volo. Et ea de Scripturis assumam testimonia, quibus eos necesse sit credere de Novo scilicet Testamento, de quo tamen nihil proferam eorum quae solent immissa esse dicere, cum magnis angustiis coartantur; sed ea dicam, quae et approbare et laudare coguntur. Nec omnino ullam relinquam testem sententiam productam de apostolica disciplina, cui non de Veteri Testamento similem comparem, ut si evigilare tandem deposita pertinacia somniorum suorum et in christianae fidei lucem aspirare voluerint, animadvertant et quam non sit christiana vita quam ostentant et quam sit Christi Scriptura quam lacerant.
Rationibus prius agit, obsequens vitiosae Manichaeorum consuetudini.
2. 3. Unde igitur ordiar? Ab auctoritate an a ratione? Naturae quidem ordo ita se habet, ut cum aliquid discimus, rationem praecedat auctoritas. Nam infirma ratio videri potest, quae cum reddita fuerit, auctoritatem postea per quam firmetur assumit. Sed quia caligantes hominum mentes consuetudine tenebrarum, quibus in nocte peccatorum vitiorumque velantur, perspicuitati sinceritatique rationis aspectum idoneum intendere nequeunt, saluberrime comparatum est, ut in lucem veritatis aciem titubantem veluti ramis humanitatis opacata inducat auctoritas. Sed quoniam cum his nobis res est, qui omnia contra ordinem et sentiunt et loquuntur et gerunt, nihilque aliud maxime dicunt nisi rationem prius esse reddendam, morem illis geram et quod fateor in disputando vitiosum esse, suscipiam. Delectat enim me imitari, quantum valeo, mansuetudinem Domini mei Iesu Christi, qui etiam ipsius mortis malo quo nos exuere vellet, indutus est.
Beatus qui eo fruitur quod hominis optimum est.
3. 4. Ratione igitur quaeramus, quemadmodum sit homini vivendum. Beate certe omnes vivere volumus neque quisquam est in hominum genere, qui non huic sententiae, antequam plane sit emissa, consentiat. Beatus autem, quantum existimo, neque ille dici potest, qui non habet quod amat, qualecumque sit, neque qui habet quod amat, si noxium sit, neque qui non amat quod habet, etiamsi optimum sit. Nam et qui appetit quod adipisci non potest, cruciatur et qui adeptus est quod appetendum non esse, fallitur et qui non appetit quod adipiscendum esset, aegrotat. Nihil autem istorum animo contingit sine miseria; nec miseria et beatitudo in homine uno simul habitare consueverunt; nullus igitur illorum beatus est. Quartum restat, ut video, ubi beata vita inveniri queat, cum id quod est hominis optimum, et amatur et habetur. Quid est enim aliud quod dicimus frui, nisi praesto habere quod diligis? Neque quisquam beatus est, qui non fruitur eo quod est hominis optimum nec quisquam, qui eo fruitur, non beatus. Praesto ergo esse nobis debet optimum nostrum, si beate vivere cogitamus.
Hominis optimum quid. Duae conditiones summi boni: 1) ut nihil eo melius sit; 2) ut tale sit quod non amittat invitus.
3. 5. Sequitur ut quaeramus quid sit hominis optimum, quod profecto deterius esse quam ipse homo non potest. Quisquis enim quod seipso est deterius, sequitur, fit et ipse deterior. Oportet autem omnem hominem id quod optimum est sequi. Non est igitur homine deterius hominis optimum. Fortasse tale aliquid erit, quale ipse homo est? Ita sit sane, si nihil est homine melius quo perfrui possit. Si autem invenimus aliquid quod et homine sit excellentius et praesto esse amanti sese homini possit, quis dubitaverit homini ad id nitendum esse ut beatus sit, quod eo ipso qui nititur manifestum est esse praestantius? Nam si id est beatum esse, ad tale bonum pervenisse quo amplius non potest, id est autem quod dicimus optimum; quo tandem pacto potest in ea definitione includi, qui ad summum bonum suum nondum pervenerit? Aut quomodo summum est, si est aliquid melius quo pervenire possimus? Hoc igitur si est, tale esse debet quod non amittat invitus. Quippe nemo potest confidere de tali bono, quod sibi eripi posse sentit, etiamsi retinere id amplectique voluerit. Quisquis autem de bono quo fruitur non confidit, in tanto timore amittendi beatus esse qui potest?
Homo quid.
4. 6. Quaeramus igitur quid sit homine melius. Quod profecto invenire difficile est, nisi prius considerato atque discusso quid sit ipse homo. Nec nunc definitionem hominis a me postulandam puto. Illud est magis quod mihi hoc loco quaerendum videtur, cum inter omnes paene constet, aut certe, id quod satis est, inter me atque illos cum quibus nunc agitur hoc conveniat, ex anima et corpore nos esse compositos, quid est ipse homo utrumque horum quae nominavi, an corpus tantummodo an tantummodo anima. Quamquam enim duo sint anima et corpus et neutrum homo vocaretur, si non esset alterum - nam neque corpus homo esset, si anima non esset nec rursus anima homo, si ea corpus non animaretur - fieri tamen potest ut unum horum et habeatur homo et vocetur. Quid ergo hominem dicimus? Animam et corpus tamquam bigas vel centaurum? An corpus tantum, quod sit in usu animae se regentis, tamquam lucernam non ignem simul et testam sed testam solam tamen propter ignem appellamus? An nihil aliud hominem quam animam dicimus, sed propter corpus quod regit, veluti equitem non simul equum et hominem sed hominem solum, ex eo tamen quod regendo equo sit accommodatus, vocamus? Difficile est istam controversiam diiudicare, aut si ratione facile, oratione longum est; quem laborem ac moram suscipere ac subire non opus est. Sive enim utrumque sive corpus solum sive anima sola nomen hominis teneat, non est hominis optimum quod optimum est corporis, sed quod aut corpori simul et animae aut soli animae optimum est, id est hominis optimum.
Hominis optimum non quod solius corporis, sed quod animae optimum est.
5. 7. Corporis autem si quaerimus quid optimum sit, id certa ratio cogit fateri, per quod fit ut sese corpus quam optime habeat. Nihil est autem omnium quae vegetant corpus anima melius atque praestantius. Est ergo summum corporis bonum, non voluptas eius, non indoloria, non vires, non pulchritudo, non velocitas et si quid aliud in bonis corporis numerari solet sed omnino anima. Nam et ista quae commemorata sunt, praesentia sui exhibet corpori et quod antecellit omnibus vitam. Quamobrem non mihi videtur anima esse summum hominis bonum, sive animam simul et corpus, sive animam solam hominem dicimus. Ut enim corporis summum bonum id invenit ratio, quod est corpore melius et quo ei vigor et vita praebetur, ita sive corpus et anima sive anima ipsa per se homo sit, inveniendum est, si quid animam praecedit ipsam, quod cum anima sequitur, fit in suo genere quam potest optima. Quod si reperire poterimus, id erit profecto quod ambagibus remotis omnibus summum hominis bonum iure meritoque nominandum est.
5. 8. At si corpus est homo, quin hominis optimum anima ipsa sit, recusare non possum. Sed certe cum de moribus agitur, cum quaerimus quinam vitae modus tenendus sit ut beatitudinem possimus adipisci, non corpori praecepta dantur, non corporis investiganda est disciplina. Postremo bonos mores ea nostra pars actura est, quae inquirit et discit et haec animae sunt propria; non igitur de corpore, cum de virtute obtinenda satagimus, quaestio est. Quod si est consequens sicuti est, ut ipsum corpus cum ab anima regitur, quae virtutis compos est, multo et melius regatur et honestius eoque optime sese habeat quo est optima illa, quae sibi iusta lege dominatur, id erit hominis optimum quod animam optimam facit, etiamsi hominem corpus vocemus. An vero, si mihi auriga obtemperans equos quibus praeest alit ac regit commodissime atque ipse quo mihi est oboedientior, mea liberalitate perfruitur, negare quisquam potest non solum quod auriga, verum etiam quod equi sese optime habent, mihi deberi? Itaque sive corpus tantum sive tantum anima sive utrumque homo sit, non mihi maxime quaerendum videtur, nisi quid animam faciat optimam; nam eo percepto non potest homo non aut optime aut certe multo melius sese habere, quam si hoc unum defuisset.
Virtus animam optimam efficit; virtutem anima comparat sequendo Deum; Dei autem consecutio vita beata.
6. 9. Nemo autem dubitaverit quod virtus animam faciat optimam. Sed rectissime quaeri potest utrum ista virtus etiam per sese an nisi in anima esse non possit. Oboritur iterum altissima et longissimi sermonis indigens quaestio, sed hoc bene utar fortasse compendio; spero Deum adfuturum, ut quantum imbecillitas nostra patitur, de tantis rebus non modo dilucide sed etiam breviter doceamus. Quodlibet enim eorum sit, sive etiam per sese esse possit virtus sine anima, sive nisi animae inesse non possit, procul dubio aliquid anima sequitur ut virtutem assequatur; id erit aut ipsa anima aut virtus aut aliquid tertium. At si seipsam sequitur ut virtutem adipiscatur, stultum nescio quid sequitur; stulta est enim ante adeptam virtutem. Summa sunt autem vota sequentium, ut id quod sequimur, assequamur. Aut igitur optabit non assequi quod sequitur anima, quo nihil absurdius et perversius dici potest: aut cum se sequitur stulta, eamdem stultitiam quam vitat assequitur. Si autem virtutem sequitur hanc assequi cupiens, quomodo sequitur id quod non est? Aut quomodo assequi cupit quod habet? Aut igitur virtus est praeter animam, aut si non placet vocare virtutem, nisi habitum ipsum et quasi sapientis animae qualitatem, quae nisi in anima esse non potest, oportet aliquid aliud sequatur anima, ut ei virtus possit innasci, quia neque nihil sequendo neque stultitiam sequendo potest, quantum ratio mea fert, ad sapientiam pervenire.
6. 10. Hoc igitur aliud, quod sequendo anima virtutis atque sapientiae compos fit, aut homo sapiens est, aut Deus. Sed supra dictum est, tale quiddam esse debere quod inviti amittere nequeamus. Quis vero cunctandum putet, hominem sapientem, si eum sequi satis putaverimus, auferri nobis non modo recusantibus sed etiam repugnantibus posse? Deus igitur restat quem si sequimur, bene, si assequimur, non tantum bene sed etiam beate vivimus. Quem si qui esse negant, quid ego cogitem quo illis sermone suadendum sit, cum quibus utrum omnino sermocinandum sit, nescio? Quod tamen si videbitur, longe aliud principium, alia ratio, alius ingressus ineundus est quam impraesentiarum suscepimus. Nunc itaque cum illis mihi res est, qui Deum esse non negant, neque id tantum sed etiam non ab eo negligi res humanas fatentur. Nullum enim arbitror aliquo religionis nomine teneri, qui non saltem animis nostris divina providentia consuli existimet.
Deus auctoritate Scripturarum vestigandus. Economiae divinae erga nostram salutem ratio et praecipua mysteria.
7. 11. Sed quo pacto sequimur quem non videmus, aut quomodo videmus, qui non solum homines sed etiam insipientes homines sumus? Quamquam enim non oculis sed mente cernatur, quae tandem mens idonea reperiri potest, quae cum stultitiae nube obtegatur, valeat illam lucem vel etiam conetur haurire? Confugiendum est igitur ad eorum praecepta, quos sapientes fuisse probabile est. Hactenus potuit ratio perduci. Versabatur namque non veritate certior sed consuetudine securior in rebus humanis. At ubi ad divina perventum est, avertit sese; intueri non potest, palpitat, aestuat, inhiat amore, reverberatur luce veritatis et ad familiaritatem tenebrarum suarum non electione sed fatigatione convertitur. Quam hic formidandum est, quam tremendum, ne maiorem inde concipiat anima imbecillitatem, ubi quietem fessa conquirit. Ergo refugere in tenebrosa cupientibus per dispensationem ineffabilis sapientiae nobis illa opacitas auctoritatis occurrat et mirabilibus rerum vocibusque librorum velut signis temperatioribus veritatis umbrisque blandiatur.
Summa fidei.
7. 12. Quid potuit pro salute nostra fieri amplius? Quid beneficentius, quid liberalius divina providentia dici potest, quae a legibus suis hominem lapsum et propter cupiditatem rerum mortalium iure ac merito mortalem sobolem propagantem non omnino deseruit? Habet enim potestas illa iustissima miris et incomprehensibilibus modis per quasdam secretissimas successiones rerum sibi servientium quas creavit et severitatem vindicandi et clementiam liberandi. Quod quidem quam sit pulchrum, quam magnum, quam Deo dignum, quam postremo id quod quaeritur verum, nequaquam intelligere poterimus nisi ab humanis et proximis incipientes. Verae religionis fide praeceptisque servatis non deseruerimus viam quam nobis Deus et Patriarcharum segregatione et Legis vinculo et Prophetarum praesagio et suscepti Hominis sacramento et Apostolorum testimonio et martyrum sanguine et gentium occupatione munivit. Quare deinceps nemo ex me quaerat sententiam meam, sed potius audiamus oracula nostrasque ratiunculas divinis submittamus affatibus.
Deus summum bonum, quo summo amore tendere iubemur.
8. 13. Videamus, quemadmodum ipse Dominus in evangelio nobis praeceperit esse vivendum, quomodo etiam Paulus apostolus; has enim Scripturas illi condemnare non audent. Audiamus ergo quem finem bonorum nobis, Christe, praescribas; nec dubium est quin is erit finis, quo nos summo amore tendere iubes. Diliges, inquit, Dominum Deum tuum 1. Dic mihi etiam, quaeso te, qui sit diligendi modus, vereor enim ne plus minusve quam oportet inflammer desiderio et amore Domini mei. Ex toto, inquit, corde tuo. Non est satis. Ex tota anima tua. Ne id quidem satis est. Ex tota mente tua. Quid vis amplius? Vellem fortasse, si viderem quid posset esse amplius. Quid ad haec Paulus? Scimus, inquit, quoniam diligentibus Deum omnia procedunt in bonum 2. Dicat etiam ipse dilectionis modum. Quis ergo, inquit, nos separabit a caritate Christi? tribulatio? an angustia? an persecutio? an fames? an nuditas? an periculum? an gladius? 3 Audivimus quid diligere et quantum diligere debeamus; eo est omnino tendendum, ad id omnia consilia nostra referenda. Bonorum summa Deus nobis est. Deus nobis est summum bonum. Neque infra remanendum nobis est neque ultra quaerendum; alterum enim periculosum, alterum nullum est.
Concentus Veteris et Novi Testamenti de praeceptis caritatis.
9. 14. Age nunc investigemus vel potius attendamus, praesto enim est et facillime videtur, utrum his sententiis ex Evangelio atque Apostolo prolatis etiam Testamenti Veteris auctoritas congruat. Quid dicam de superiore sententia, cum manifestum sit omnibus, eam de lege quae per Moysen data est esse depromptam? Ibi enim scriptum est: Diliges Dominum Deum tuum, ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex tota mente tua 4. Quid autem illi quod ab Apostolo dictum est comparare de Veteri Testamento possim, ne diutius quaererem ipse subiecit. Cum enim dixisset nulla tribulatione, nulla angustia, nulla persecutione, nulla necessitate inopiae corporalis, nullo periculo, nullo gladio nos a caritate Christi separari, statim subiunxit: Sicut scriptum est, quia propter te afficimur tota die, aestimati sumus ut oves occisionis 5. Haec illi solent a corruptoribus Scripturarum immissa esse dicere; usque adeo nihil habent quod contradicant, ut haec miseri respondere cogantur. Sed quis non intelligat convictorum hominum aliam non esse potuisse ultimam vocem?
In libris V. Testamenti omnia christianae fidei concinere video.
9. 15. A quibus tamen quaero, utrum istam sententiam in Veteri Testamento esse negent, an non congruere sententiae apostolicae affirment? At illud primum libris docebo; in hoc autem altero tergiversantes homines et per abrupta fugientes aut in pacem revocabo, si voluerint respicere aliquantum et considerare quid dictum sit, aut eos intelligentia ceterorum, qui sine cupiditate iudicant, insectabor. Quid enim potest amicius quam istae sibi consonare sententiae? Nam tribulatio, angustia, persecutio, fames, nuditas, periculum, hominem in hac vita constitutum graviter afficiunt. Haec itaque omnia verba illo uno concluduntur testimonio veteris legis quo dictum est: Propter te afficimur. Gladius restabat, qui non aerumnosam vitam affert, sed quam invenerit adimit. Huic ergo respondet: Aestimati sumus ut oves occisionis 6. Caritas vero ipsa non potuit significari expressius quam quo dictum est: Propter te. Fac ergo non in Paulo apostolo illud testimonium compertum, sed a me esse prolatum. Numquidnam tibi demonstrandum est, haeretice, nisi aut scriptum in vetere lege non esse aut Apostolo non convenire? Quorum si nihil dicere audes - urgeris enim cum et codex legitur, quo planum sit scriptum esse, et homines intelligunt ad id quod Apostolus dixit, nihil posse aptius convenire -, cur ergo valere aliquid putas, quod Scripturas corruptas esse insimulare audes? Postremo quid responsurus es ei qui tibi dicat: Ego sic intelligo, ego sic accipio, sic credo nec ob aliud lego illos libros, nisi quod ibi omnia christianae fidei concinere video. Illud potius dic, si audes et adversus me dicere cogitas, non esse credendum quod Apostoli et martyres propter Christum affecti gravibus aerumnis dicuntur, quod a persecutoribus ut oves occisionis aestimati sunt. Quod si non potes dicere, quid calumniaris in quo libro credam, quod me oportere credere confiteris?
De Deo quid doceat Ecclesia. Duo dii Manichaeorum.
10. 16. An illud dicis, concedere te quidem Deum esse diligendum, sed non illum Deum quem colunt hi qui Testamenti Veteris auctoritatem recipiunt? Non ergo illum Deum colendum esse dicitis, qui fecit caelum et terram. Iste namque per omnes partes illorum voluminum praedicatur; vos autem fatemini universum istum mundum, qui nomine caeli et terrae significatur, habere auctorem et fabricatorem Deum et Deum bonum. Cum exceptione quippe vobiscum loquendum est, quando Deus nominatur. Duos enim deos, unum bonum, alterum malum esse perhibetis. Quod si dicitis colere vos et colendum arbitrari Deum a quo factus est mundus, non tamen eum esse quem Veteris Testamenti commendat auctoritas, impudenter facitis, qui alienum animum atque sententiam quam bene atque utiliter acceperimus, male interpretari conamini, frustra omnino. Neque enim vestrae stultae atque impiae disputationes ullo modo cum piorum doctissimorumque hominum sermonibus, per quos in Ecclesia catholica Scripturae illae volentibus dignisque aperiuntur, comparari queunt. Longe prorsus aliter longe quam putatis Lex et Prophetae intelliguntur a nobis. Desinite errare; non colimus poenitentem Deum, non invidum, non indigum, non crudelem, non quaerentem de hominum vel pecorum sanguine voluptatem, non cui flagitia et scelera placeant, non possessionem suam terrae quadam particula terminantem. In has enim atque huiusmodi nugas graviter copioseque invehi soletis. Quare nos invectio vestra non tangit; sed aniles quasdam vel etiam pueriles opiniones eo ineptiore quo vehementiore oratione pervellitis. Qua quisquis movetur et ad vos transit, non Ecclesiae nostrae damnat disciplinam, sed eam se ignorare demonstrat.
10. 17. Quamobrem si quid humani corde geritis, si curae vobis vosmetipsi estis, quaerite potius diligenter et pie quomodo illa dicantur. Quaerite, miseri; nam talem fidem, qua Deo inconveniens aliquid creditur, nos vehementius et uberius accusamus; nam et in illis quae dicta sunt, cum sic intelliguntur ut littera sonat, et simplicitatem corrigimus et pertinaciam deridemus. Et alia multa, quae vos intelligere non potestis, vetat eos credere catholica disciplina, qui non annis sed studio atque intellectu excedentes quamdam mentis pueritiam in canos sapientiae promoventur; nam et credere Deum loco aliquo quamvis infinito per quantitatis quaecumque spatia contineri, quam sit stultum docetur; et de loco in locum vel ipsum vel aliquam eius partem moveri atque transire, arbitrari nefas habetur. Iam vero aliquid eius substantiae atque naturae commutationem vel conversionem quolibet modo pati posse si quis opinetur, mirae dementiae impietatisque damnabitur. Ita fit ut apud nos inveniantur pueri quidam, qui humana forma Deum cogitent atque ita se habere suspicentur, qua opinione nihil est abiectius; sed inveniuntur item multi senes, qui eius maiestatem non solum super humanum corpus, sed etiam super ipsam mentem manere inviolabilem atque incommutabilem eadem ipsa mente conspiciant. Quas aetates non tempore sed virtute atque prudentia discernendas esse iam dictum est. Apud vos autem nemo quidem reperitur qui Dei substantiam humani corporis figuratione describat, sed rursus nemo qui ab humani erroris labe seiungat. Itaque illi quos quasi vagientes Catholicae ubera sustentant, si ab haereticis non fuerint depraedati, pro suo quisque captu viribusque nutriuntur perducunturque alius sic, alius autem sic, primum in virum perfectum 7, deinde ad maturitatem canitiemque sapientiae 8 perveniunt, ut eis quantum volunt, vivere ac beatissime vivere liceat.
Deus unice diligendus, ideoque summum hominis bonum. Deo nil melius.
11. 18. Secutio igitur Dei, beatitatis appetitus est, assecutio autem ipsa beatitas. Sed eum sequimur diligendo, consequimur vero, non cum hoc omnino efficimur quod est ipse, sed ei proximi eumque mirifico et intelligibili modo contingentes eiusque veritate et sanctitate penitus illustrati atque comprehensi. Ille namque ipsum lumen est, nobis autem ab eodem illuminari licet. Maximum ergo quod ad beatam vitam ducit, primumque mandatum est: diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo et anima et mente. Diligentibus enim Deum omnia procedunt in bonum 9. Quamobrem paulo post idem Paulus: Certus sum, inquit, quod neque mors neque vita neque angelus neque virtus neque instantia neque futura neque altitudo neque profundum neque creatura alia poterit nos separare a caritate Dei, quae est in Christo Iesu Domino nostro 10. Si igitur diligentibus Deum omnia procedunt in bonum, et summum bonum, quod etiam optimum dicitur, non modo diligendum esse nemo ambigit, sed ita diligendum ut nihil amplius diligere debeamus idque significatur et exprimitur quod dictum est: Ex toto corde et ex tota anima et ex tota mente, quis quaeso dubitaverit, his omnibus constitutis et firmissime creditis, nihil nobis aliud optimum, ad quod adipiscendum postpositis ceteris oporteat festinare quam Deum? Item si nulla res ab eius caritate nos separat, quid esse non solum melius, sed etiam certius hoc bono potest?
Deum nemo amittit invitus; quae sunt duae conditiones summi boni.
11. 19. Sed singula breviter attendamus. Nemo nos inde separat minando mortem. Id ipsum enim quo diligimus Deum, mori non potest, nisi dum non diligit Deum; cum mors ipsa sit non diligere Deum, quod nihil est aliud quam ei quidquam in diligendo atque sequendo praeponere. Nemo inde separat pollicendo vitam; nemo enim ab ipso fonte separat aquam pollicendo. Non separat angelus; non enim est angelus, cum inhaeremus Deo, nostra mente potentior. Non separat virtus; nam si virtus hic illa nominata est, quae aliquam potestatem in hoc mundo habet, toto mundo est omnino sublimior mens inhaerens Deo. Sin illa virtus dicta est, quae ipsius animi nostri rectissima affectio est, si in alio est, favet ut coniungamur Deo, si in nobis est, ipsa coniungit. Non separant instantes molestiae; hoc enim leviores eas sentimus, quo ei unde nos separare moliuntur, artius inhaeremus. Non separat promissio futurorum; nam et quidquid boni futurum est, certius promittit Deus, et nihil est ipso Deo melius, qui iam profecto bene sibi haerentibus praesens est. Non separat altitudo neque profundum; etenim si haec verba scientiae forte altitudinem vel profundum significant, non ero curiosus, ne seiungar a Deo, nec cuiusquam doctrina me ab eo separat, ut quasi depellat errorem, a quo prorsus nemo nisi separatus erraret. Si vero altitudine et profundo supera et infera huius mundi significantur, quis mihi caelum polliceatur, ut a caeli fabricatore seiungar? Aut quis terreat infernus, ut Deum deseram, quem si numquam deseruissem, inferna nescirem? Postremo quis me locus ab eius caritate divellet, qui non ubique totus esset, si ullo contineretur loco?
Caritate Deo connectimur, dum illi subicimur.
12. 20. Non, inquit, separat alia creatura 11. O altissimorum mysteriorum virum. Non fuit contentus dicere creatura, sed alia, inquit, creatura, admonens etiam idipsum quo diligimus Deum et quo inhaeremus Deo, id est animum atque mentem creaturam esse. Alia ergo creatura corpus est; et si animus res quaedam est intelligibilis, id est quae tantum intelligendo innotescit, alia creatura est omne sensibile, id est quod per oculos vel aures vel olfactum vel gustum vel tactum quasi quamdam notitiam sui praebet atque id deterius sit necesse est, quam quod intelligentia sola capitur. Ergo cum etiam Deus dignis animis notus non nisi per intelligentiam possit esse, cum tamen sit ipsa qua intelligitur mente praestantior, quippe creator eius atque auctor est, verendum erat ne animus humanus, eo quod inter invisibilia et intelligibilia numeratur, eiusdem se naturae arbitraretur esse, cuius est ipse qui creavit et sic ab eo superbia decideret, cui caritate iungendus est. Fit enim Deo similis quantum datum est, dum illustrandum illi atque illuminandum se subicit. Et si ei maxime propinquat subiectio ne ista qua similis fit, longe ab eo fiat necesse est audacia qua vult esse similior. Ipsa est qua legibus Dei obtemperare detrectat, dum suae potestatis esse cupit ut Deus est.
12. 21. Quanto ergo magis longe discedit a Deo non loco sed affectione atque cupiditate ad inferiora quam est ipse, tanto stultitia miseriaque completur. Dilectione igitur redit in Deum, qua se illi non componere, sed supponere affectat. Quod quanto fecerit instantius ac studiosius, tanto erit beatior atque sublimior et illo solo dominante liberrimus. Quamobrem nosse debet se esse creaturam. Debet enim creatorem suum credere sicuti est inviolabili et incommutabili semper manere natura veritatis atque sapientiae, in se autem cadere posse stultitiam atque fallaciam vel propter errores quibus exui desiderat, confiteri. Sed rursus cavere debet, ne ab ipsius Dei caritate, qua sanctificatur ut beatissimus maneat, alterius creaturae, id est huius sensibilis mundi amore separetur. Non igitur separat nos alia creatura, siquidem et nos ipsi creatura sumus, a caritate Dei, quae est in Christo Iesu Domino nostro.
Per Christum et eius Spiritum iungimur inseparabiliter Deo.
13. 22. Dicat nobis Paulus idem, quis iste sit Christus Iesus Dominus noster: Vocatis, inquit, praedicamus Christum Dei virtutem et Dei sapientiam 12. Quid? Ipse Christus nonne inquit: Ego sum veritas13? Si ergo quaerimus quid sit bene vivere, id est ad beatitudinem vivendo tendere, id erit profecto amare virtutem, amare sapientiam, amare veritatem et amare ex toto corde et ex tota anima et ex tota mente virtutem quae inviolabilis et invicta est, sapientiam cui stultitia non succedit, veritatem quae converti atque aliter quam semper est sese habere non novit. Per hanc ipse cernitur Pater; dictum est enim: Nemo venit ad Patrem nisi per me 14. Huic haeremus per sanctificationem. Sanctificati enim plena et integra caritate flagramus, qua sola efficitur ut a Deo non avertamur eique potius quam huic mundo conformemur. Praedestinavit enim, ut ait idem Apostolus, conformes nos fieri imaginis Filii eius 15.
13. 23. Fiet ergo per caritatem ut conformemur Deo et ex eo conformati atque figurati et circumcisi ab hoc mundo non confundamur cum his quae nobis debent esse subiecta. Fit autem hoc per Spiritum Sanctum. Spes enim, inquit, non confundit, quoniam caritas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum Sanctum qui datus est nobis 16. Nullo modo autem redintegrari per Spiritum Sanctum possemus, nisi et ipse semper integer et incommutabilis permaneret. Quod profecto non posset, nisi Dei naturae esset ac substantiae, cui soli incommutabilitas atque ut ita dicam, inconvertibilitas semper est. Creatura enim, neque hoc ego sed idem Paulus clamat, vanitati subiecta est 17. Neque nos potest a vanitate separare veritatique connectere, quod subiectum est vanitati. Et hoc nobis Spiritus Sanctus praestat; creatura igitur non est, quia omne quod est, aut Deus, aut creatura est.
Trinitati summo bono dilectione haeremus.
14. 24. Deum ergo diligere debemus trinam quamdam unitatem, Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, quod nihil aliud dicam esse nisi idipsum esse. Est enim vere summeque Deus, ex quo omnia, per quem omnia, in quo omnia; haec verba Pauli sunt. Quid deinde subiecit ? Ipsi gloria 18. Sincerissime omnino. Neque enim ait: ipsis, nam unus est Deus. Quid est autem ipsi gloria nisi ipsi optima et summa et late patens fama? Quanto enim melius atque diffusius diffamatur, tanto diligitur et amatur ardentius. Quod cum fit, nihil aliud ab humano genere quam certo et constanti gradu in optimam vitam et beatissimam pergitur. Non arbitror cum de moribus et vita fit quaestio, amplius esse requirendum, quod sit hominis summum bonum quo referenda sunt omnia. Id enim esse patuit et ratione quantum valuimus et ea quae nostrae rationi antecellit auctoritate divina nihil aliud quam ipsum Deum. Nam quid erit aliud optimum hominis, nisi cui est haerere beatissimum? Id autem est solus Deus, cui haerere certe non valemus nisi dilectione, amore, caritate.
Quattuor virtutes definit christiane.
15. 25. Quod si virtus ad beatam vitam nos ducit, nihil omnino esse virtutem affirmaverim nisi summum amorem Dei. Namque illud quod quadripartita dicitur virtus, ex ipsius amoris vario quodam affectu, quantum intelligo, dicitur. Itaque illas quattuor virtutes, quarum utinam ita in mentibus vis ut nomina in ore sunt omnium, sic etiam definire non dubitem, ut temperantia sit amor integrum se praebens ei quod amatur, fortitudo amor facile tolerans omnia propter quod amatur, iustitia amor soli amato serviens et propterea recte dominans, prudentia amor ea quibus adiuvatur ab eis quibus impeditur sagaciter seligens. Sed hunc amorem non cuiuslibet sed Dei esse diximus, id est summi boni, summae sapientiae summaeque concordiae. Quare definire etiam sic licet, ut temperantiam dicamus esse amorem Deo sese integrum incorruptumque servantem, fortitudinem amorem omnia propter Deum facile perferentem, iustitiam amorem Deo tantum servientem et ob hoc bene imperantem ceteris quae homini subiecta sunt, prudentiam amorem bene discernentem ea quibus adiuvetur in Deum ab his quibus impediri potest.
Testamenti Veteris et Novi concentus.
16. 26. His de singulis virtutibus quinam vivendi modus ducatur, paucis explicabo, si prius testimoniis Novi Testamenti, quibus utor iam diu, etiam de Veteri paria, ut pollicitus sum, comparavero. Num enim Paulus tantum dicit, Deo nos esse debere subiunctos, ita ut in medio quod separet nihil sit 19? Nonne et propheta commodissime hoc et brevissime significat, cum dicit: Mihi autem inhaerere Deo bonum est 20? Nonne quod ibi latissime de caritate dictum est, hic uno verbo continetur quod ait: Inhaerere? Item quod addidit: Bonum est, nonne ad illud respicit, quod ibi positum est: Diligentibus Deum omnia procedunt in bonum 21? Ita ut una sententiola duobusque verbis propheta et vim et fructum caritatis ostendat.
16. 27. Cumque ibi dictum sit, Dei Filium, Dei Virtutem esse atque Sapientiam 22, cumque virtus ad operationem, sapientia vero ad disciplinam pertinere intelligatur - unde in Evangelio duo ipsa signantur, cum dicitur: Omnia per ipsum facta sunt 23, nam hoc operationis atque virtutis est, deinde quod ad disciplinam verique cognitionem attinet, et vita, inquit, erat lux hominum 24 -, potuitne quidquam magis concinere his testimoniis Novi Testamenti quam illud quod in Veteri dictum est de sapientia: Attingit autem a fine usque ad finem fortiter, et disponit omnia suaviter 25? Namque attingere fortiter magis virtutem significat, disponere autem suaviter quasi artem ipsam atque rationem. Sed si hoc videtur obscurum, vide quae sequuntur: Et omnium, inquit, Dominus dilexit illam: doctrix est enim disciplinae Dei, et electrix operum illius 26. Videtur hic nihil adhuc de operatione dictum; non enim hoc est eligere opera quod operari; ergo haec ad disciplinam pertinent; opus virtutis debetur, ut sit plena quam volumus demonstrare sententia. Lege igitur deinceps quod annexum est: Quod si honesta est, inquit, possessio quae concupiscitur in vita, quid sapientia est honestius, quae omnia operatur? 27 Potestne quidquam praeclarius aut manifestius aut vero etiam uberius proferri? Audi aliud, si parum putas, quod idem sonet: Sobrietatem sapientia enim, inquit, docet et iustitiam et virtutem28. Sobrietas mihi ad ipsam cognitionem veri videtur pertinere, id est ad disciplinam, iustitia vero et virtus ad actionem atque operationem. Quibus duobus, id est agendi efficacia et sobrietate contemplandi, quae Dei Virtus et Dei Sapientia, id est Dei Filius, dilectoribus suis donat, quid comparandum sit nescio, cum ipse propheta statim dicat quanti sint ista pendenda, nam ita positum est: Sobrietatem enim sapientia docet et iustitiam et virtutem, quibus utilius nihil est in vita hominibus 29.
16. 28. Haec fortasse quispiam non de Filio Dei dicta esse arbitretur. Quid ergo aliud ostendit quod dictum est: Generositatem magnificat contubernium habens Dei 30? An vero generositas solet significare aliud quam parentes? Contubernium vero nonne cum ipso patre aequalitatem clamat atque asserit? Deinde cum Paulus dicat Filium Dei esse Dei Sapientiam 31, et ipse Dominus: Nemo novit Patrem, nisi unigenitus Filius 32, quid potuit a propheta congruentius dici quam illud quod dictum est: Et tecum Sapientia quae novit opera tua, quae adfuit tunc cum orbem terrarum faceres, et sciebat quid placiturum esset oculis tuis 33? Quod autem Christus est veritas, quod idem ostenditur cum splendor Patris 34 nuncupatur, nunc est quidquam in circuitu solis nisi splendor ipse quem gignit? Quid ergo potuit apertius et clarius e Veteri Testamento huic sententiae consonare quam illud quod dictum est: Veritas tua in circuitu tuo 35? Postremo dicit ipsa sapientia in Evangelio: Nemo venit ad Patrem nisi per me 36; dicit propheta: Sensum tuum ergo quis scit, nisi tu dederis sapientiam? Et paulo post: Et quae tibi placent, didicerunt homines et sanati sunt 37.
16. 29. Dicit Paulus: Caritas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum Sanctum qui datus est nobis 38; dicit propheta: Sanctus enim Spiritus disciplinae effugiet dolum 39. Ubi enim dolus, caritas nulla est. Dicit Paulus: Conformes nos fieri imaginis Filii Dei 40; dicit propheta: Signatum est super nos lumen vultus tui, Domine 41. Ostendit Paulus Deum esse Spiritum Sanctum et ideo non esse creaturam; dicit propheta: Et miseris Spiritum Sanctum de altissimis 42. Solus enim Deus altissimus, quo nihil est altius. Ostendit Paulus Trinitatem istam unum Deum esse, cum dicit: Ipsi gloria 43; dicitur in Veteri Testamento: Audi Israel, Dominus Deus tuus, Deus unus est 44.
Apostrophe ad Manichaeos, ut resipiscant.
17. 30. Quid vultis amplius? Quid imperite atque impie saevitis? Quid indoctas animas noxia suasione pervertitis? Utriusque Testamenti Deus unus est. Nam ut ista sibi congruunt, quae de utroque posuimus, ita etiam cetera, si diligenter et aequo iudicio velitis attendere. Sed quia multa dicuntur submissius et humi repentibus animis accommodatius, ut per humana in divina consurgant, multa etiam figurate, ut studiosa mens et quaesitis exerceatur utilius et uberius laetetur inventis, vos mirifica dispositione Spiritus Sancti ad decipiendos vestros auditores et illaqueandos abutimini. Quod ipsum cur divina providentia vos facere sinat, quamque verissime Apostolus dixerit: Oportet multas haereses esse, ut probati manifesti fiant inter vos 45, longum est disputare, et quod dicendum vobis est, non est vestrum ista intelligere. Non parum mihi cogniti estis. Crassas omnino mentes et corporeorum simulacrorum pestifero pastu morbidas ad divina iudicanda defertis, quae multo altiora sunt quam putatis.
17. 31. Quare vobiscum modo non sic agendum est, ut ea iam intelligatis, quod fieri non potest; sed ut intelligere aliquando cupiatis. Facit enim hoc simplex et pura caritas Dei, quae maxime spectatur in moribus, de qua iam multa diximus, quae inspirata Spiritu Sancto perducit ad Filium, id est ad Sapientiam Dei, per quam Pater ipse cognoscitur. Nam si sapientia et veritas non totis animi viribus concupiscatur, inveniri nullo pacto potest. At si ita quaeratur, ut dignum est, subtrahere sese atque abscondere a suis dilectoribus non potest. Hinc est illud, quod in ore habere etiam vos soletis, quod ait: Petite et accipietis, quaerite et invenietis, pulsate et aperietur vobis 46. Nihil est occultum, quod non reveletur 47. Amore petitur, amore quaeritur, amore pulsatur, amore revelatur, amore denique in eo quod revelatum fuerit permanetur. Ab hoc amore sapientiae diligentiaque quaerendi non deterremur Veteri Testamento, quod semper mendacissime dicitis, sed ad haec vehementissime concitamur.
17. 32. Audite itaque aliquando et advertite quaeso sine pertinacia quid per prophetam dicatur: Clara est, inquit, et quae numquam marcescat sapientia et facile videtur ab his qui diligunt illam et invenitur ab his qui quaerunt illam; praeoccupat qui se concupiscunt, ut illis se ostendat. Qui vigilaverit ad illam, non laborabit, assidentem enim illam inveniet foribus suis. Cogitare enim de illa sensus est consummatus, et qui vigilaverit propter illam, cito erit securus: quia dignos seipsa circuit quaerens et in viis ostendit se illis hilariter, et omni providentia occurrit illis. Initium enim illius verissimum disciplinae concupiscentia est. Cura ergo disciplinae dilectio est et dilectio custoditio legum illius, custoditio autem legum confirmatio incorruptionis est, incorruptio autem facit proximum Deo. Concupiscentia itaque sapientiae deducit ad regnum 48. Itane tandem adhuc adversum ista latrabitis? Nonne ita posita et nondum intellecta cuivis significant altum se quiddam et ineffabile continere? O utinam possetis intelligere quae dicta sunt. Confestim abiceretis omnes ineptias fabellarum et vanissimas imaginationes corporum totosque vos magna alacritate, sincero amore, firmissima fide, sanctissimo Ecclesiae catholicae gremio conderetis.
In catholica sola perfecta veritas ex utriusque Testamenti consensu.
18. 33. Poteram pro mea mediocritate discutere singula et eruere ac demonstrare quae accepi, in quorum excellentia et altitudine plerumque verba deficiunt, sed quamdiu latratis, non est faciendum. Non enim frustra dictum est: Nolite sanctum dare canibus 49. Ne succenseatis. Et ego latravi et canis fui, quando mecum iure non docendi cibo sed refellendi fustibus agebatur. Si autem in vobis esset caritas, de qua nunc agitur, vel si etiam fuerit aliquando, quantam cognoscendae veritatis magnitudo desiderat, aderit Deus qui ostendat vobis neque apud Manichaeos esse christianam fidem, quae ad summum apicem sapientiae veritatisque perducit, qua perfrui nihil est aliud nisi beatissime vivere neque esse uspiam nisi in catholica disciplina. Quid enim aliud videtur apostolus Paulus optare, cum dicit: Huius rei gratia flecto genua mea ad Patrem Domini nostri Iesu Christi, a quo omnis paternitas in caelis et in terra nominatur, ut det vobis secundam divitias gloriae suae fortitudinem, corroborari per spiritum in interiore homine, habitare Christum per fidem in cordibus vestris, ut in caritate radicati et fundati possitis comprehendere cum omnibus sanctis, quae sit altitudo et longitudo et latitudo et profundum, cognoscere etiam supereminentem scientiae caritatem Christi, ut impleamini in omnem plenitudinem Dei 50? Potestne quidquam dici manifestius?
18. 34. Obsecro, vigilate paululum, videte Testamenti utriusque concordiam, qui sit in moribus vitae modus et quo sint referenda omnia, satis aperientem et docentem. Amorem Dei concitant evangelia, cum dicitur: Petite, quaerite, pulsate 51; concitat Paulus dicendo: Ut in caritate radicati et fundati possitis comprehendere 52; concitat etiam propheta, cum dicit, facile sapientiam ab his qui eam diligunt, quaerunt, concupiscunt, vigilant, cogitant, curant, posse cognosci. Salus animi et via beatitudinis utrarumque Scripturarum pace monstratur, et vos latrare potius adversus haec quam his obtemperare diligitis. Brevi dicam quod sentio: audite doctos Ecclesiae catholicae viros tanta pace animi et eo voto quo vos ego audivi; nihil opus erit novem annis quibus me ludificastis. Longe omnino longe breviore tempore quid intersit inter veritatem vanitatemque cernetis.
Temperantiae officia ex sacris Litteris describit.
19. 35. Sed tempus est ad illas virtutes quattuor reverti et ex his singulis eruere ac ducere vivendi modum. Itaque prius temperantiam videamus, quae nobis amoris illius quo innectimur Deo integritatem quamdam et incorruptionem pollicetur. Munus enim eius est in coercendis sedandisque cupiditatibus, quibus inhiamus in ea quae nos avertunt a legibus Dei et a fructu bonitatis eius, quod est, ut brevi explicem, beata vita. Ibi enim est fides veri, cuius contemplatione perfruentes eique penitus adhaerentes procul dubio beati sumus; inde autem decidentes magnis erroribus doloribusque implicantur. Namque, ut ait Apostolus, radix est omnium malorum cupiditas, quam quidam sequentes, naufragaverunt a fide et inseruerunt se doloribus multis 53. Quod peccatum animae in Veteri Testamento satis aperte bene intelligentibus, in ipsius hominis qui erat in paradiso praevaricatione signatur. In Adam quippe omnes morimur, ut ait idem, et in Christo omnes resurgemus 54. O alta mysteria! Sed reprimam me; non enim modo suscepi docere vos recta sed dedocere prava, si potero, id est, si Deus annuerit proposito in vos meo.
19. 36. Dicit ergo Paulus radicem omnium malorum esse cupiditatem, per quam etiam lex vetus primum hominem lapsum significat. Monet Paulus, ut exuamus nos veterem hominem et induamus novum 55. Vult autem intelligi Adam qui peccavit veterem hominem, illum autem quem suscepit in sacramento Dei Filius ad nos liberandos, novum. Dicit namque alio loco: Primus homo de terra terrenus, secundus homo de caelo caelestis. Qualis terrenus, tales et terreni; qualis caelestis, tales et caelestes. Sicut portavimus imaginem terreni, portemus et imaginem caelestis 56; hoc est: exuite veterem et induite novum. Omne igitur officium temperantiae est exuere veterem hominem, et in Deo renovari; id est contemnere omnes corporeas illecebras laudemque popularem totumque amorem ad invisibilia et divina conferre. Unde illud sequitur quod mirifice dictum est: Et si exterior homo noster corrumpitur, sed interior renovatur de die in diem57. Audi et prophetam canentem: Cor mundum crea in me, Deus, et spiritum rectum innova in visceribus meis 58. Quid contra istam convenientiam dici nisi a caecis latratoribus potest?
Sensibilia omnia contemnere, et solum Deum amare iubemur.
20. 37. Illecebrae autem corporis sitae sunt in his omnibus quae corporeus sensus attingit, quae a nonnullis etiam sensibilia nominantur, in quibus maxime lux ista vulgaris excellit, quia et ipsis sensibus nostris, quibus anima per corpus utitur, nihil est oculis praeferendum; et ideo in Scripturis sanctis visibilium nomine sensibilia cuncta denotantur. Itaque in Novo Testamento sic ab istorum amore prohibemur: Non respicientes, inquit, quae videntur, sed quae non videntur. Quae enim videntur, temporalia sunt, quae autem non videntur, aeterna 59. Ex quo intelligi potest, quam christiani non sint qui solem et lunam non modo diligendos sed etiam colendos putant. Quid enim videmus, si solem et lunam non videmus? Vetiti autem sumus converti ad ea quae videntur. Non sunt igitur etiam ista diligenda ei, qui amorem illum incorruptum Deo cogitat exhibere. Sed erit mihi alius locus, quo de istis diligentius requiretur. Non enim nunc de fide sed de vita dicere institui, per quam meremur scire quod credimus. Amandus igitur solus Deus est; omnis vero iste mundus, id est omnia sensibilia contemnenda; utendum autem his ad huius vitae necessitatem.
Gloria popularis et curiositas sacris Litteris damnata.
21. 38. Gloria vero popularis sic in Novo Testamento abicitur atque contemnitur: Si hominibus, inquit, placere vellem, Christi servus non essem 60. Est item aliud quod de corporibus per imaginationes quasdam concipit anima, et eam vocat rerum scientiam. Quamobrem recte etiam curiosi esse prohibemur, quod magnum temperantiae munus est. Hinc illud est: Cavete ne quis vos seducat per philosophiam. Et quia ipsum nomen philosophiae si consideretur, rem magnam totoque animo appetendam significat, siquidem philosophia est amor studiumque sapientiae, cautissime Apostolus, ne ab amore sapientiae deterrere videretur, subiecit: Et elementa huius mundi 61. Sunt enim qui desertis virtutibus et nescientes quid sit Deus et quanta maiestas semper eodem modo manentis naturae, magnum aliquid se agere putant, si universam istam corporis molem quam mundum nuncupamus curiosissime intentissimeque perquirant. Unde tanta etiam superbia gignitur, ut in ipso caelo, de quo saepe disputant, sibimet habitare videantur. Reprimat igitur se anima ab huiusmodi vanae cogitationis cupiditate, si se castam Deo servare disposuit. Tali enim amore plerumque decipitur, ut aut nihil putet esse nisi corpus, aut etiamsi auctoritate commota fateatur aliquid esse incorporeum, de illo tamen nisi per imagines corporeas cogitare non possit et tale aliquid esse credere, quale fallax corporis sensus infligit. Ad hoc etiam valet quod praecipitur cavendum esse a simulacris.
21. 39. Huic ergo auctoritati Novi Testamenti, qua iubemur nihil mundi huius 62 diligere, illa maxime sententia qua dictum est: Nolite conformari huic mundo 63; simul enim demonstrandum est ei rei quemque conformari quam diligit; huic ergo auctoritati, si de Veteri Testamento quaeram quid comparem, plura quidem invenio, sed unus Salomonis liber, Ecclesiastes qui dicitur, copiosissime in summum contemptum omnia ista perducit. Incipit enim sic: Vanitas vanitantium, dixit Ecclesiastes, vanitas vanitantium et omnia vanitas. Quae abundantia homini in omni labore suo, quem ipse laborat sub sole?64 Haec verba omnia si attendantur, si perpendantur, si discutiantur, multa inveniuntur pernecessaria his qui hunc mundum fugere et refugere in Deum desiderant; sed longum est, ad alia festinat oratio. Tali tamen principio constituto exsequitur omnia, vanitantes esse eos qui rebus huiusmodi falluntur; idipsum autem quo falluntur vanitatem vocans, non quod Deus ista non creaverit, sed quia subicere se homines volunt his rebus per peccata, quae illis per recte facta divina lege subiecta sunt. Quid est enim aliud falsis bonis illudi atque decipi quam teipso inferiora miranda et appetenda arbitrari? Habet igitur vir temperans in huiuscemodi rebus mortalibus et fluentibus vitae regulam utroque Testamento firmatam, ut eorum nihil diligat, nihil per se appetendum putet, sed ad vitae huius atque officiorum necessitatem quantum sat est usurpet utentis modestia, non amantis affectu. Haec dicta sunt de temperantia pro rerum magnitudine breviter, pro instituto tamen opere fortasse copiosius quam oportebat.
Fortitudinem praestat amor Dei.
22. 40. De fortitudine vero non multa dicenda sunt. Amor namque ille de quo loquimur, quem tota sanctitate inflammatum esse oportet in Deum, in non appetendis istis temperans, in amittendis fortis vocatur. Sed inter omnia quae in hac vita possidentur, corpus homini gravissimum est vinculum iustissimis Dei legibus propter antiquum peccatum, quo nihil est ad praedicandum notius, nihil ad intelligendum secretius. Hoc ergo vinculum ne concutiatur atque vexetur, laboris et doloris, ne auferatur autem atque perimatur, mortis terrore animam quatit. Amat enim illud vi consuetudinis, non intelligens, si eo bene atque scienter utatur, resurrectionem reformationemque eius ope ac lege divina sine ulla molestia iuri suo subditam fore; sed cum hoc amore totum in Deum converterit, his cognitis mortem non modo contemnet, verum etiam desiderabit.
22. 41. Sed restat cum dolore magna conflictio. Nihil est tamen tam durum atque ferreum, quod non amoris igne vincatur. Quo cum se anima rapiet in Deum, super omnem carnificinam libera et admiranda volitabit pennis pulcherrimis et integerrimis, quibus ad Dei amplexum amor castus innititur, nisi vero amatores auri, amatores laudis, amatores feminarum amatoribus suis Deus sinet esse fortiores, cum ille non amor sed congruentius cupiditas vel libido nominetur. In qua tamen apparet, quantus sit impetus animi ad ea quae diliguntur deflexo cursu per immania quaeque tendentis argumentoque nobis est, quam sint omnia perferenda, ne deseramus Deum, si tanta illi ut deserant perferunt.
Fortitudinis monita et exempla ex Scripturis.
23. 42. Quid ergo hic Novi Testamenti auctoritates colligam, ubi dictum est: Tribulatio patientiam operatur, patientia probationem, probatio spem 65: et non solum dictum, sed etiam exemplis eorum qui dixerunt, probatum atque firmatum? De Veteri potius Testamento, in quod illi rabide saeviunt, excitabo exemplum patientiae. Neque illum memorabo virum, a quo in magnis cruciatibus corporis et horribili tabe membrorum, non modo sustinentur humana, sed divina etiam disputantur. In cuius singulis vocibus satis elucet, si quis aequo animo attendat, quanti pendenda sint ista, quae cum volunt homines per dominationem tenere, ab his ipsis potius per cupiditatem tenentur, et rerum mortalium servi fiunt, cum imperite domini esse desiderant 66. Amisit namque ille omnes divitias et factus repente pauperrimus tam inconcussum animum tenuit et infixum Deo, ut satis demonstraret, non illas sibi fuisse magnas, sed se illis, sibi autem Deum. Quo animo si esse possent nostri temporis homines, non magnopere in Novo Testamento ab istorum possessione prohiberemur, ut perfecti esse possemus. Multo est enim mirabilius non inhaerere istis, quamvis possideas, quam omnino ea non possidere.
23. 43. Sed quoniam de dolore atque cruciatibus corporis tolerandis nunc agitur, relinquo istum virum, licet magnum, licet invictum, virum tamen. Offerunt enim mihi Scripturae illae stupendae fortitudinis feminam et ad eam iam me transire compellunt. Quae cum septem liberis tyranno atque carnifici prius viscera omnia quam unum verbum sacrilegum impendit, cum eius hortatione filii roborarentur, in quorum membris ipsa torquebatur, latura tamen etiam proprio munere, quod eos ferre praeceperat 67. Quid ad tantam patientiam quaeso addi poterit ? Quid tamen mirum si omnibus medullis conceptus Dei amor et tyranno et carnifici et dolori et corpori et sexui et affectui resistebat? An non audierat: Pretiosa in conspectu Domini mors sanctorum eius 68? Non audierat: Melior vir patiens fortissimo 69? Non audierat: Omne quod tibi applicitum fuerit, accipe et in dolore sustine et in humilitate tua habe patientiam, quoniam in igne probatur aurum et argentum 70? Non audierat: Vasa figuli probat fornax et homines iustos temptatio tribulationis 71? Immo vero et haec et alia plura perceperat, quae uno Sancto Dei Spiritu ut in istis Novi Testamenti sic in illis, qui soli adhuc erant, libris divina fortitudinis praecepta conscripta sunt.
De iustitia et prudentia.
24. 44. Quid de iustitia quae ad Deum pertinet? Nonne cum et Dominus dicat: Non potestis duobus dominis servire 72, et Apostolus redarguat eos qui creaturae potius quam Creatori 73 serviunt, in Veteri Testamento prius dictum est: Dominum Deum tuum adorabis, et illi soli servies 74? Sed quid opus est hinc plura dicere, cum sententiis talibus ibi plena sint omnia? Hanc ergo iustitia vitae regulam dabit huic amatori de quo sermo est, ut Deo quem diligit, id est summo bono, summae sapientiae, summae paci libentissime serviat ceteraque omnia partim subiecta sibi regat, partim subicienda praesumat. Quae norma vivendi, ut docuimus, utriusque Testamenti auctoritate roboratur.
24. 45. Nec de prudentia diutius disserendum est, ad quam dignoscentia pertinet appetendorum et vitandorum. Quae si desit, nihil eorum de quibus iam dictum est effici potest. Huius autem sunt excubiae atque diligentissima vigilantia, ne subrepente paulatim mala suasione fallamur, unde saepe Dominus: Vigilate 75, clamat et: Ambulate, inquit, ne vos tenebrae comprehendant 76. Itemque dicitur: Nescitis quia modicum fermentum totam massam corrumpit? 77 Quid autem proferri manifestius de Veteri Testamento contra istam dormitationem animi potest, per quam fit ut non sentiamus quasi minutatim serpentem perniciem, quam illud quod a propheta dictum est: Qui spernit modica, paulatim decidet 78? De qua sententia, si opportunum esset festinantibus copiosissime disputarem atque id a nobis nunc susceptum munus flagitaret, fortasse demonstraremus quam sint alta mysteria, quae imperitissimi et sacrilegi homines deridendo, non illi quidem paulatim iam decidunt, sed magno lapsu praecipites eunt.
Officia quattuor virtutum circa Dei amorem...
25. 46. Quid amplius de moribus disputem? Si enim Deus est summum hominis bonum, quod negare non potestis, sequitur profecto, quoniam summum bonum appetere est bene vivere, ut nihil sit aliud bene vivere quam toto corde, tota anima, tota mente diligere Deum, a quo existit, ut incorruptus in eo amor atque integer custodiatur, quod est temperantiae, ut nullis frangatur incommodis, quod est fortitudinis, nulli alii serviat, quod est iustitiae, vigilet in discernendis rebus, ne fallacia paulatim dolusve subrepat, quod est prudentiae. Haec est hominis una perfectio, qua sola impetrat ut veritatis sinceritate perfruatur, haec nobis Testamento utroque concinitur; haec nobis hinc atque inde suadetur. Quid adhuc Scripturis, quas ignoratis, calumniam innectitis ? Quanta imperitia lacessitis libros, quos et soli reprehendunt qui non intelligunt et soli intelligere nequeunt qui reprehendunt. Non enim eos aut ullus inimicus cognoscere sinitur aut esse nisi amicus cognitis potest.
...cuius amoris praemium est aeterna vita et cognitio veritatis.
25. 47. Diligamus igitur Deum ex toto corde, ex tota anima, ex tota mente, quicumque ad vitam aeternam pervenire proposuimus. Vita enim aeterna est totum praemium, cuius promissione gaudemus, nec praemium potest praecedere merita priusque homini dari quam dignus est. Quid enim hoc iniustius et quid iustius Deo? Non ergo debemus poscere praemium antequam mereamur accipere. Hic fortasse non incongrue quaeritur, aeterna ipsa vita quid sit. Sed eius largitorem potius audiamus: Haec est, inquit, vita aeterna, ut cognoscant te verum Deum, et quem misisti Iesum Christum 79. Aeterna igitur vita est ipsa cognitio veritatis. Quamobrem videte quam sint perversi atque praeposteri, qui sese arbitrantur Dei cognitionem tradere, ut perfecti simus, cum perfectorum ipsa sit praemium. Quid ergo agendum est, quid quaeso nisi ut eum ipsum quem cognoscere volumus, prius plena caritate diligamus? Unde illud exoritur, quod ab initio satis egimus, nihil in Ecclesia catholica salubrius fieri, quam ut rationem praecedat auctoritas.
Dilectio sui et proximi.
26. 48. Sed cetera videamus, videtur enim de homine ipso, id est de amatore ipso nihil actum; sed parum dilucide qui hoc arbitratur intelligit. Non enim fieri potest ut seipsum non diligat qui diligit Deum, immo vero solus se novit diligere qui Deum diligit. Siquidem ille se satis diligit qui sedulo agit, ut summo et vero perfruatur bono; quod si nihil est aliud quam Deus, ut ea quae dicta sunt docuerunt, quis cunctari potest, quin sese amet, qui amator est Dei? Quid? Inter ipsos homines nullumne esse amoris vinculum debet? Immo vero ita debet, ut nullus certior gradus ad amorem Dei fieri posse credatur quam hominis erga hominem caritas.
26. 49. Promat nobis ergo alterum praeceptum ipse Dominus de vitae praeceptis interrogatus; non enim contentus fuit uno, qui sciret aliud Deum esse aliud hominem; atque interesse tantum, quantum inter eum qui creavit et id quod ad Creatoris similitudinem creatum est. Dicit ergo secundum praeceptum esse: Diliges proximum tuum tamquam teipsum 80. Te autem ipsum salubriter diligis, si plus quam te diligis Deum. Quod igitur agis tecum, id agendum cum proximo est; hoc est, ut etiam ipse perfecto amore Deum diligat. Non enim eum diligis tamquam teipsum, si non ad id bonum ad quod ipse tendis, adducis. Illud enim est unum bonum, quod omnibus tecum tendentibus non fit angustum. Ex hoc praecepto nascuntur officia societatis humanae, in quibus non errare difficile est. Agendum autem in primis est, ut benevoli simus, id est, ut nulla malitia, nullo dolo malo adversus hominem utamur. Quid enim homini homine propinquius?
26. 50. Accipe etiam quid Paulus dicat: Dilectio, inquit, proximi malum non operatur 81. Brevissimis utor testimoniis sed, nisi fallor, idoneis et quibus susceptae rei satis fiat; nam quis ignorat quam multa et quanti ponderis verba in illis libris de caritate proximi usquequaque diffusa sint? Sed cum duobus modis peccetur in homine, uno si laedatur, alio si cum potest non adiuvetur eaque ipsa sint quibus mali homines esse dicantur, quorum neutrum qui diligit facit, satis, opinor, quod volumus demonstrat ista sententia: Dilectio proximi malum non operatur 82. Et si ad bona pervenire non possumus, nisi mala operari destiterimus, ista sunt quasi cunabula caritatis Dei, quibus diligimus proximum, ut quoniam dilectio proximi malum non operatur, hinc ad illud ascendamus quod dictum est: Scimus quoniam diligentibus Deum omnia procedunt in bonum 83.
26. 51. Sed nescio quomodo aut pariter ista in plenitudinem perfectionemque consurgunt aut inchoatur prius Dei amor et prius perficitur proximi. Ad incipiendum enim citius nos fortasse in se divina caritas rapit, sed facilius minora perficimus. Quoquo modo autem sese res habeat, illud maxime tenendum est, ne se quisquam credat contempto proximo ad beatitudinem et ad Deum quem diligit esse venturum 84. Atque utinam, ut facile est bene instituto et benigno diligere proximum, ita facile esset vel consulere vel nihil nocere. Non enim ad haec satis est voluntas bona, sed opus est magna quadam ratione atque prudentia, qua nemo uti potest, nisi Deus ille fons omnium bonorum id tribuerit. De qua re, quantum arbitror, difficillima temptavimus dicere pro suscepto opere pauca quaedam, spem totam constituentes in eo cuius solius ista dona sunt.
Beneficentia in corpus proximi.
27. 52. Homo igitur, ut homini apparet, anima rationalis est mortali atque terreno utens corpore. Partim ergo corpori, partim vero animae hominis benefacit qui proximum diligit. Ad corpus quod pertinet, medicina nominata est, ad animam autem disciplina. Sed medicinam nunc voco, quidquid omnino corporis vel tuetur vel instaurat salutem. Ad hanc itaque pertinent non ea tantum quae ars eorum exhibet, qui proprie medici nominantur, sed etiam cibus et potus, tegmen et tectum, defensio denique omnis atque munitio, qua nostrum corpus adversus etiam externos ictus casusque servatur; nam et fames et sitis et frigus et aestus et quidquid extrinsecus graviter infligitur salutem, de qua nunc agitur, manere non sinunt.
27. 53. Quare illa omnia, quibus huiuscemodi malis incommodisve resistitur, qui officiose atque humiliter praebent, misericordes vocantur, etiamsi sapientes usque adeo sint, ut iam nullo animi dolore turbentur; nam quis ignoret ex eo appellatam esse misericordiam, quod miserum cor faciat condolescentis alieno malo? Et quis non concedat ab omni miseria liberum esse debere sapientem, cum subvenit inopi, cum esurienti cibum praestat potumque sitienti, cum vestit nudum, cum peregrinum tecto recipit, cum oppressum liberat, cum denique humanitatem suam usque ad sepulturam porrigit mortuorum? Etiamsi id faciat mente tranquilla, nullis aculeis doloris instinctus, sed adductus officio bonitatis, misericors tamen vocandus est. Huic enim nihil obest nomen, cum absit miseria.
27. 54. Stulti vero cum misericordiam quasi vitium devitant, quia officio satis moveri nequeunt, si nec perturbatione commonentur, congelascunt potius rigore inhumanitatis quam rationis tranquillitate serenantur. Itaque multo prudentius etiam Deus ipse misericors dicitur 85, qui quemadmodum dicatur, restat intelligere his qui sese idoneos religione studioque praestiterint, ne eum verbis doctorum inepte utimur, indoctorum animas prius durescere vitando misericordiam quam benignitatem appetendo mitescere faciamus. Atque ut misericordia iubet ista nos ab homine pellere incommoda, sic innocentia prohibet inferre.
Beneficentia in animam proximi. Disciplinae partes duae: coercitio et instructio. Per bonos mores nobis provenit agnitio veritatis.
28. 55. Quod autem attinet ad disciplinam, per quam ipsi animo sanitas instauratur, quae si absit, nihil ad depellendas miserias salus illa corporis valet, difficillima omnino res est. Atque ut in corpore dicebamus aliud esse morbos et vulnera curare, quod pauci homines bene facere possunt, aliud autem famem sitimque sopire et cetera in quibus subvenire hominem homini vulgo passimque conceditur, sic in animo sunt quaedam, in quibus excellentia illa et rara magisteria non admodum desiderantur, ut cum hortamur et monemus, ut haec ipsa indigentibus exhibeantur quae corpori exhibenda esse diximus. Cum enim haec facimus, ope corpori, cum autem docemus ut fiant, disciplina animo subvenimus. Sunt vero alia, quibus multimodi variique morbi animorum magna quadam et prorsus ineffabili ratione sanantur; quae medicina nisi divinitus populis mitteretur, nulla spes salutis esset tam immoderata progressione peccantibus, quamquam et illa corporis, si altius rerum originem repetas, non invenitur unde ad homines manare potuerit, nisi a Deo, cui rerum omnium status salusque tribuenda est.
28. 56. Haec tamen disciplina de qua nunc agimus, quae animi medicina est, quantum Scripturis ipsis divinis colligi licet, in duo distribuitur, coercitionem et instructionem. Coercitio timore, instructio vero amore perficitur eius dico cui per disciplinam subvenitur, nam qui subvenit, nihil horum duorum habet nisi amare. In his duobus Deus ipse cuius bonitate atque clementia fit omnino ut aliquid simus duobus Testamentis, Veteri et Novo, disciplinae nobis regulam dedit. Quamquam enim utrumque in utroque sit, praevalet tamen in Veteri timor, amor in Novo; quae ibi servitus hic libertas ab Apostolis praedicatur. De quorum Testamentorum admirabili quodam ordine divinoque concentu longissimum est dicere et multi religiosi doctique dixerunt. Multos libros res ista flagitat, ut pro merito, quantum ab homine potest, explicari et praedicari queat. Qui ergo diligit proximum, agit quantum potest ut salvus corpore salvusque animo sit, sed cura corporis ad sanitatem animi referenda est. Agit ergo his gradibus, quod ad animum pertinet, ut primo timeat deinde diligat Deum. Hi mores sunt optimi, per quos nobis etiam ipsa provenit, ad quam omni studio rapimur, agnitio veritatis.
Praecepta caritatis.
28. 57. Atque in his duobus convenit mihi cum Manichaeis, id est, ut Deum et proximum diligamus, sed hoc Veteri Testamento negant contineri; in quo quantum errent, satis, ut opinor, apparet ex his quas superius protulimus de utroque sententiis. Verumtamen ut breve aliquid dicam, sed tale cui resistere sit mirae dementiae, nonne animadvertunt haec ipsa duo, quae laudare coguntur, quamquam opportunissime a Domino in Evangelio de Veteri Testamento esse prolata negent, ibi esse scriptum: Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex tota mente tua 86 vel illud alterum: Diliges proximum tuum tamquam te ipsum 87? Aut si haec negare non audent, premuntur enim luce veritatis, illud negare audeant, salubria esse ista praecepta, his mores optimos contineri negent si possunt et dicant non oportere Deum diligi, non oportere proximum diligi neque diligentibus Deum omnia procedere in bonum 88 neque dilectionem proximi malum non operari 89; quibus duobus saluberrime atque optime humana vita disponitur. Quae si dicunt, non solum illis cum christianis, sed nec cum hominibus quidem ratio est. Sin haec dicere non audent cogunturque confiteri esse divina, quid eos libros unde ista prolata sunt impietate nefaria lacessere atque improbare non desinunt?
28. 58. An illud dicturi sunt, non esse consequens ut omnia ibi bona sint, ubi haec invenire potuimus? Nam hoc solent dicere. Cui ego tergiversationi quid respondeam, quemadmodum occurram, non facile video. Discutiamne verba singula Veteris Testamenti ut in his summam cum Evangelio esse concordiam pervicacibus indoctisque demonstrem? Sed quando istud erit? Quando aut ego sufficiam aut ipsi patientur? Quid ergo faciam? Deseramne causam et eos in sententia quamvis improba et falsa tamen difficili ad dissolvendum delitescere sinam? Non faciam; aderit de proximo Deus ipse, cuius illa praecepta sunt nec me in tantis angustiis inopem ac desertum esse patietur.
De Scripturarum auctoritate.
29. 59. Quamobrem adeste animis, Manichaei, si qui forte illa superstitione ita tenemini, ut evadere aliquando possitis. Adeste, inquam, et sine pertinacia, sine studio resistendi; namque aliter vobis perniciosissimum est iudicare. Certe enim nemini dubium est, nec aversi vos ita estis a vero, ut non intelligatis, si diligere Deum et proximum bonum est, quod negare nemo potest, quidquid in his duobus praeceptis pendet, vituperari iure non posse. Quid ergo in his pendet, ridiculum est si a me quaerendum putas; ipsum Christum audi, audi, inquam, Christum, audi Dei Sapientiam: In his, inquit, duobus praeceptis tota lex pendet et omnes prophetae 90.
29. 60. Quid hoc loco potes dicere impudentissima pertinacia? Non hoc Christum dixisse? In Evangelio verba eius ista conscripta sunt. Falsum esse scriptum? Quid hoc sacrilegio magis impium reperiri potest? Quid ista voce impudentius? Quid audacius? Quid sceleratius? Simulacrorum cultores, qui Christi etiam nomen oderunt, numquam hoc adversus Scripturas illas ausi sunt dicere. Consequetur namque omnium litterarum summa perversio et omnium qui memoriae mandati sunt librorum abolitio, si quod tanta populorum religione roboratum est, tanta hominum et temporum consensione firmatum, in hanc dubitationem adducitur, ut ne historiae quidem vulgaris fidem possit gravitatemque obtinere. Postremo quid de Scripturis ullis proferre poteris, ubi mihi uti hac voce non liceat, si contra meam rationem intentionemque proferatur?
29. 61. Illud vero quis ferre possit, quod nos notissimis ac iam in manibus omnium libris constitutis credere vetant et his quae ipsi proferunt imperant ut credamus? Si de scriptura dubitandum est, de qua magis quam quae diffamari non meruit, quae vere potuit sub nomine alio tota mentiri? Si istam obdis invito, et auctoritatis exaggeratae ratione cogis in fidem, egone de illa, quam constanter latissime divulgatam video et Ecclesiarum per totum orbem dispersarum contestatione munitam, dubitabo miser et, quod est miserius, te auctore dubitabo? Cum si exemplaria proferres altera, tenere non deberem nisi ea quae plurium consensione commendarentur, nunc nihil te proferente quod conferas praeter inanissimam vocem temeritatisque plenissimam, putabis usque adeo genus humanum esse perversum et divinae providentiae ope desertum, ut illis Scripturis non a te prolatas alias quibus redarguantur, sed tua tantum verba praeponat? Proferendus namque tibi est alius codex eadem continens, sed tamen incorruptus et verior, ubi sola desint ea quae hic immissa esse criminaris. Ut si verbi causa Pauli epistolam, quae ad Romanos scripta est, corruptam esse contendis, aliam proferas incorruptam vel alium codicem potius, in quo eiusdem Apostoli eadem epistola sincera et incorrupta conscripta sit. Non faciam, inquis, ne ipse corrupisse credar; hoc enim soletis dicere et verum dicitis. Nihil prorsus aliud suspicabuntur vel mediocriter cordati homines, si hoc feceris. Vide ergo tu ipse quid de auctoritate tua iudicaveris et intellige utrum tuis verbis contra illas Scripturas credere debeant, si codici ob hoc solum quod abs te profertur, magnae temeritatis est credere.
Apostrophe ad Ecclesiam totius sapientiae magistram. Doctrina catholicae Ecclesiae.
30. 62. Sed quid hinc plura? Quis enim non videat eos qui contra Scripturas christianas haec audent dicere, ut illud non sint quod homines suspicantur, certe tamen non esse christianos? Nam christianis haec data est forma vivendi, ut diligamus Dominum Deum nostrum ex toto corde, ex tota anima, ex tota mente 91, deinde proximum nostrum tamquam nosmetipsos 92. In his enim duobus praeceptis tota lex pendet, et omnes prophetae 93. Merito, Ecclesia catholica, mater christianorum verissima, non solum ipsum Deum cuius adeptio vita beatissima est, purissime atque castissime colendum praedicas, nullam nobis adorandam creaturam inducens, cui servire iubeamur et ab illa incorrupta et inviolabili aeternitate, cui soli homo subiciendus est, cui soli rationalis anima cohaerendo non misera est, excludens omne quod factum est, quod obnoxium commutationi, quod subditum tempori neque confundens quod aeternitas, quod veritas, quod denique pax ipsa distinguit nec rursum separans quod maiestas una coniungit, sed etiam proximi dilectionem atque caritatem ita complecteris, ut variorum morborum, quibus pro peccatis suis animae aegrotant, omnis apud te medicina praepolleat.
30. 63. Tu pueriliter pueros, fortiter iuvenes, quiete senes, prout cuiusque non corporis tantum sed animi aetas est, exerces et doces. Tu feminas viris suis non ad explendam libidinem sed ad propagandam prolem et ad rei familiaris societatem casta et fideli oboedientia subicis. Tu viros coniugibus non ad illudendum imbecilliorem sexum sinceri amoris legibus praeficis 94. Tu parentibus filios libera quadam servitute subiungis, parentes filiis pia dominatione praeponis. Tu fratribus fratres religionis vinculo firmiore atque artiore quam sanguinis nectis. Tu omnem generis propinquitatem et affinitatis necessitudinem, servatis naturae voluntatisque nexibus, mutua caritate constringis. Tu dominis servos non tam conditionis necessitate quam officii delectatione doces adhaerere. Tu dominos servis summi Dei communis Domini consideratione placabiles et ad consulendum quam coercendum propensiores facis. Tu cives civibus, gentes gentibus et prorsus hominibus homines primorum parentum recordatione, non societate tantum sed quadam etiam fraternitate coniungis. Doces reges prospicere populis; mones populos se subdere regibus. Quibus honor debeatur, quibus affectus, quibus reverentia, quibus timor, quibus consolatio, quibus admonitio, quibus cohortatio, quibus disciplina, quibus obiurgatio, quibus supplicium, sedulo doces ostendens quemadmodum et non omnibus omnia et omnibus caritas et nulli debeatur iniuria.
30. 64. Iam vero cum haec humana dilectio inhaerentem uberibus tuis nutriverit et roboraverit animum, sequendo Deo factus idoneus, ubi eius maiestas ex tanta parte quanta homini, dum terrae huius inhabitator est, sufficit, aperire se coeperit, tantus caritatis ardor innascitur et tantum divini amoris consurgit incendium, ut exustis omnibus vitiis et homine purgato atque sanctificato satis appareat quam divine dictum sit: Ego sum ignis consumens, et: Ignem veni mittere in mundum 95. Quae duae voces unius Dei in duobus Testamentis signatae sanctificationem animae concordi attestatione declarant, ut fiat aliquando illud quod item in Novam Scripturam de Veteri assumptum est: Absorta est mors in victoriam. Ubi est, mors, aculeus tuus? Ubi est, mors, contentio tua? 96 Quod unum isti haeretici intelligere si valerent, nusquam profecto Deum nisi apud te atque in tuo gremio minime superbi et bene pacati venerarentur. Merito apud te divina praecepta late diffuseque servantur. Merito apud te bene intelligitur, quam sit gravius cognita quam incognita lege peccare. Aculeus enim mortis peccatum, virtus autem peccati lex97, quam gravius feriat et interimat contempti praecepti conscientia. Merito apud te visum est, quam sit sub lege operatio vana, cum libido animum vastat et cohibetur poenae metu, non amore virtutis obruitur. Merito tibi tam multi hospitales, multi misericordes, multi officiosi, multi docti, multi casti, multi sancti, multi usque adeo Dei amore flagrantes, ut eos in summa continentia atque mundi huius incredibili contemptu etiam solitudo delectet.
Manichaeorum continentiae opponit anachoretarum et coenobitarum vitam.
31. 65. Quid est quaeso quod vident qui non possunt hominem non diligere et tamen possunt hominem non videre? Profecto quidquid illud est, praestantius est rebus humanis, cuius contemplatione potest homo sine homine vivere. Iam enim accipite, Manichaei, perfectorum christianorum, quibus summa castitas non laudanda tantum sed etiam capessenda visa est, mores et continentiam singularem, ne vos impudenter iactare apud animos imperitorum quasi difficillima rerum abstinentia, si quid in vobis pudoris est, audeatis. Nec ea dicam quae vos ignoratis, sed quae nobis occultatis. Quis enim nescit summae continentiae hominum christianorum multitudinem per totum orbem in dies magis magisque diffundi et in oriente maxime atque Aegypto, quod vos nullo modo potest latere?
Anachoretae.
31. 66. Nihil de his dicam quos paulo ante commemoravi, qui secretissimi penitus ab omni hominum conspectu, pane solo, qui eis per digesta intervalla temporum affertur, et aqua contenti, desertissimas terras incolunt perfruentes colloquio Dei, cui puris mentibus inhaeserunt et eius pulchritudinis contemplatione beatissimi, quae nisi sanctorum intellectu percipi non potest. Nihil, inquam, de his loquar, videntur enim nonnullis res humanas plus quam oporteret deseruisse, non intelligentibus quantum nobis eorum animus in orationibus prosit et vita ad exemplum, quorum corpora videre non sinimur. Sed hinc disputare longum et supervacaneum puto; nam hoc tam excellens fastigium sanctitatis, cui non sua sponte mirandum et honorandum videtur, oratione nostra videri qui potest? Tantum isti admonendi sunt, qui sese inaniter iactant, in tantum processisse temperantiam et continentiam sanctissimorum catholicae fidei christianorum, ut restringenda nonnullis et quasi ad humanos fines revocanda videatur; usque adeo supra homines illorum animos evasisse ab his etiam quibus id displicet iudicatur.
Coenobitae.
31. 67. Sed si hoc excedit nostram tolerantiam, quis non illos miretur et praedicet, qui contemptis atque desertis mundi huius illecebris, in communem vitam sanctissimam et castissimam congregati, simul aetatem agunt, viventes in orationibus, in lectionibus, in disputationibus, nulla superbia tumidi, nulla pervicacia turbulenti, nulla invidentia lividi, sed modesti, verecundi, placati concordissimam vitam et intentissimam in Deum, gratissimum munus ipsi offerunt, a quo ista posse meruerunt? Nemo quidquam possidet proprium, nemo cuiquam onerosus est. Operantur manibus ea quibus et corpus pasci possit et a Deo mens impediri non possit. Opus autem suum tradunt eis quos decanos vocant, eo quod sint denis praepositi, ut neminem illorum cura sui corporis tangat neque in cibo neque in vestimento neque si quid aliud opus est vel quotidianae necessitati vel mutatae, ut assolet, valetudini. Illi autem decani cum magna sollicitudine omnia disponentes et praesto facientes quidquid illa vita propter imbecillitatem corporis postulat, rationem tamen etiam ipsi reddunt uni, quem patrem vocant. Hi vero patres non solum sanctissimi moribus sed etiam divina doctrina excellentissimi, omnibus rebus excelsi, nulla superbia consulunt iis quos filios appellant, magna sua in iubendo auctoritate, magna illorum in obtemperando voluntate. Conveniunt autem diei tempore extremo de suis quisque habitaculis, dum adhuc ieiuni sunt, ad audiendum illum patrem et conveniunt ad singulos patres terna ut minimum hominum millia, nam etiam multo numerosiores sub uno agunt. Audiunt autem incredibili studio, summo silentio, affectiones animorum suorum, prout eos pepulerit disserentis oratio, vel gemitu vel fletu vel modesto et omni clamore vacuo gaudio significantes. Corpus deinde reficitur, quantum saluti et salubritati satis est, coercente unoquoque concupiscentiam, ne profundat vel in ea ipsa quae praesto sunt parce et vilissima. Ita non solum a carnibus et a vino abstinent pro sufficientia domandarum libidinum, sed ab his etiam quae tanto concitatius ventris et gutturis provocant appetitum, quanto quasi mundiora nonnullis videntur; quo nomine solet turpe desiderium exquisitorum ciborum, quod a carnibus alienum est, ridicule turpiterque defendi. Sane quidquid necessario victui redundat - nam redundat plurimum ex operibus manuum, et epularum restrictione -, tanta cura egentibus distribuitur, quanta non ab ipsis qui distribuunt comparatum est. Nullo modo namque satagunt, ut haec sibi abundent, sed omni modo agunt ut non apud se re maneat quod abundaverit usque adeo, ut oneratas etiam naves in ea loca mittant, quae inopes incolunt. Non opus est plura de re notissima dicere.
Sanctimoniales.
31. 68. Haec etiam vita feminarum Deo sollicite casteque servientium, quae habitaculis segregatae ac remotae a viris quam longissime decet; pia tantum illis caritate iunguntur et imitatione virtutis; ad quas iuvenum nullus accessus est neque ipsorum quamvis gravissimorum et probatissimorum senum nisi usque ad vestibulum necessaria praebendi quibus indigent gratia. Lanificio namque corpus exercent atque sustentant vestesque ipsas fratribus tradunt, ab his invicem quod victui opus est praesumentes. Hos mores, hanc vitam, hunc ordinem, hoc institutum si laudare velim, neque digne valeo, et vereor ne iudicare videar per seipsum tantummodo expositum placere non posse, si super narratoris simplicitatem cothurnum etiam laudatoris addendum putavero. Haec, Manichaei, reprehendite, si potestis. Nolite caecis hominibus et discernere invalidis ostentare nostra zizania.
Clericorum laus.
32. 69. Neque tamen ita sese anguste habent Ecclesiae catholicae mores optimi, ut eorum tantum vita, quos commemoravi, arbitrer esse laudandos. Quam enim multos episcopos optimos viros sanctissimosque cognovi, quam multos presbyteros, quam multos diaconos et cuiuscemodi ministros divinorum sacramentorum, quorum virtus eo mihi mirabilior et maiore praedicatione dignior videtur, quo difficilius est eam in multiplici hominum genere et in ista vita turbulentiore servare. Non enim sanatis magis quam sanandis hominibus praesunt. Perpetienda sunt vitia multitudinis ut curentur, et prius toleranda quam sedanda est pestilentia. Difficillimum est hic tenere optimum vitae modum et animum pacatum atque tranquillum. Quippe, ut brevi explicem, hi agunt ubi vivere discitur, illi ubi vivitur.
Aliud genus in civitate simul viventium. Ieiunia triduana.
33. 70. Nec ideo tamen laudabile christianorum genus contempserim eorum scilicet qui in civitatibus degunt a vulgari vita remotissimi. Vidi ego sanctorum diversorium Mediolani non paucorum hominum, quibus unus presbyter praeerat vir optimus et doctissimus. Romae etiam plura cognovi, in quibus singuli gravitate atque prudentia et divina scientia praepollentes ceteris secum habitantibus praesunt christiana caritate, sanctitate, libertate viventibus; ne ipsi quidem cuiquam onerosi sunt, sed orientis more et Pauli apostoli auctoritate manibus suis se transigunt. Ieiunia etiam prorsus incredibilia multos exercere didici, non quotidie semel sub noctem reficiendo corpus, quod est usquequaque usitatissimum, sed continuum triduum vel amplius saepissime sine cibo ac potu ducere. Neque hoc in viris tantum sed etiam in feminis; quibus item multis viduis et virginibus simul habitantibus et lana ac tela victum quaeritantibus praesunt singulae gravissimae ac probatissimae, non tantum in instituendis componendisque moribus sed etiam instruendis mentibus peritae ac paratae.
33. 71. Atque inter haec nemo urgetur in aspera quae ferre non potest, nulli quod recusat imponitur nec ideo condemnatur a ceteris, quod in eis imitandis se fatetur invalidum; meminerunt enim quantopere Scripturis omnibus commendata sit caritas; meminerunt: Omnia munda mundis 98 et: Non quod intrat in os vestrum vos coinquinat, sed quod exit 99. Itaque non reiciendis generibus ciborum quasi pollutis sed concupiscentiae perdomandae et dilectioni fratrum retinendae invigilat omnis industria. Meminerunt: Esca ventri et venter escis; Deus autem et hunc et has destruet 100; et alibi: Neque si manducaverimus, abundabimus neque si non manducaverimus, egebimus 101; et illud prae ceteris: Bonum est, fratres, non manducare carnes neque bibere vinum neque in quo frater tuus offenditur 102. Hic enim ostendit quam sint ad finem caritatis haec omnia dirigenda. Alius enim credit manducare omnia; qui autem infirmus est, olus, inquit, manducet. Qui manducat, non manducantem non spernat; et qui non manducat, manducantem non iudicet; Deus enim illum assumit. Tu quis es, qui iudices alienum servum? Suo Domino stat aut cadit; stabit autem, potens est enim Deus statuere eum 103. Et paulo post: Qui manducat, Domino manducat et gratias agit Deo; et qui non manducat, Domino non manducat, et gratias agit Deo 104. Et item inconsequentibus: Itaque unusquisque nostrum pro se rationem reddet. Non ergo amplius iudicemus invicem; sed hoc iudicate magis, ne ponatis offensionem fratri vel scandalum. Scio et confido in Domino Iesu, quia nihil commune per ipsum, nisi ei qui existimat quid commune esse, illi commune est 105. Potuitne magis ostendere, non in ipsis rebus quibus vescimur, sed in animo esse vim quamdam, quae ad eum valeat maculandum; et propterea his etiam qui ad haec contemnenda sunt idonei certoque sciunt non se pollui, si quid ciborum sine turpi cupiditate altitudine mentis assumpserint, caritatem tamen esse intuendam? Vide quid sequatur: Nam si propter escam frater tuus contristatur, iam non secundum caritatem ambulas 106.
33. 72. Lege cetera, nam longum est omnia interponere, et invenies praeceptum his qui possunt ista contemnere, id est firmioribus et securioribus, ideo tamen esse temperandum, ne offendantur illi quibus adhuc pro sua imbecillitate huiuscemodi opus est temperantia. Haec illi de quibus agebam norunt et tenent, christiani sunt enim, non haeretici; intelligunt Scripturas secundum apostolicam disciplinam, non secundum superbum et commentitium nomen apostoli. Non manducantem nemo spernit, manducantem nemo iudicat; qui infirmus est, olus manducat. Multi tamen firmi propter infirmos idem faciunt; multis non est causa ista faciendi, sed quod viliore victu vivere placet minimeque sumptuoso corporis sustentaculo aetatem tranquillissimam ducere. Omnia enim mihi licita sunt, sed ego non redigar sub potestatem ullius 107. Ita multi neque vescuntur carnibus neque tamen eas immundas superstitiose putant. Itaque iidem ipsi qui salvi temperant, si ratio valetudinis cogat, aegroti sine ulla formidine accipiunt. Multi vinum non bibunt nec tamen eo se coinquinari arbitrantur, nam et quibusdam languidioribus et prorsus omnibus qui sine illo nequeunt salutem corporis obtinere, humanissime ac modestissime praeberi faciunt. Et stulte nonnullos recusantes fraterne admonent, ne vana superstitione debiliores citius quam sanctiores fiant. Legunt eis Apostolum discipulo praecipientem, ut aliquantum vini sumat propter varias infirmitates suas 108. Ita pietatem sedulo exercent, corporis vero exercitationem, ut ait idem Apostolus, ad exiguum tempus pertinere noverunt 109.
33. 73. Continent se igitur hi qui possunt, qui tamen sunt innumerabiles, et a carnibus et a vino duas ob causas, vel propter fratrum imbecillitatem vel propter libertatem suam. Caritas praecipue custoditur; caritati victus, caritati sermo, caritati habitus, caritati vultus aptatur; coitur in unam conspiraturque caritatem, hanc violare tamquam Deum nefas ducitur; huic si quid resistit, expugnatur atque eicitur; hanc si quid offendit, unum diem durare non sinitur. Sciunt hanc commendatam esse a Christo et Apostolis, ut si haec una desit, inania, si haec adsit, plena sint omnia.
Ex malorum christianorum moribus non vituperandam Ecclesiam.
34. 74. Istis, Manichaei, si potestis, obsistite; istos intuemini, istos sine mendacio, si audetis, et eum contumelia nominate; istorum ieiuniis vestra ieiunia, castitati castitatem, vestitum vestitui, epulas epulis, modestiam modestiae, caritatem denique caritati et, quod res maxime postulat, praeceptis praecepta conferte. Iam videbitis quid inter ostentationem et sinceritatem, inter viam rectam et errorem, inter fidem atque fallaciam, inter robur et tumorem, inter beatitatem et miseriam, inter unitatem et conscissionem, postremo quid inter superstitionis sirenas et portum religionis intersit.
Sepulcrorum et picturarum adoratores.
34. 75. Nolite mihi colligere professores nominis christiani neque professionis suae vim aut scientes aut exhibentes. Nolite consectari turbas imperitorum, qui vel in ipsa vera religione superstitiosi sunt vel ita libidinibus dediti, ut obliti sint quid promiserint Deo. Novi multos esse sepulcrorum et picturarum adoratores. Novi multos esse qui cum luxuriosissime super mortuos bibant et epulas cadaveribus exhibentes super sepultos seipsos sepeliant et voracitates ebrietatesque suas deputent religioni. Novi multos esse qui renuntiaverunt verbis huic saeculo et se omnibus huius saeculi molibus opprimi velint oppressosque laetentur. Nec mirum est in tanta copia populorum, quod non vobis desunt, quorum vita vituperata decipiatis incautos et a catholica salute avertatis, cum in vestra paucitate magnas patiamini angustias, dum a vobis exigitur vel unus ex his quos electos vocatis, qui praecepta illa ipsa custodiat, quae irrationabili superstitione defenditis. Sed et illa quam vana sint, quam noxia, quam sacrilega et quemadmodum a magna parte vestrum atque adeo paene ab omnibus vobis non observentur, alio volumine ostendere institui.
34. 76. Nunc vos illud admoneo, ut aliquando Ecclesiae catholicae maledicere desinatis vituperando mores hominum quos et ipsa condemnat et quos quotidie tamquam malos filios corrigere studet. Sed quicumque illorum bona voluntate Deique auxilio corriguntur, quod amiserant peccando, poenitendo recuperant. Qui autem voluntate mala in pristinis vitiis perseverant aut etiam addunt graviora prioribus, in agro quidem Domini sinuntur esse et cum bonis seminibus crescere, sed veniet tempus quo zizania separentur. Aut si iam propter ipsum christianum nomen magis in palea quam in spinis esse arbitrandi sunt, veniet etiam qui aream purget, et a frumentis paleam separet et singulis partibus pro suo cuiusque merito quod oportet summa aequitate distribuat 110.
Coniugium et possessiones baptizatis etiam concessa per Apostolum.
35. 77. Vos interea quid saevitis, quid excaecamini studio partium? Quid tanti erroris longa defensione implicamini? Fruges in agro, frumenta in area quaerite, apparebunt facile seseque offerent ipsa quaerentibus. Quid nimis in purgamenta oculum intenditis? Quid ab opimi horti ubertate imperitos homines sepium asperitate terretis? Est certus aditus, quamvis paucioribus notus, qua possit intrari, quem vos aut esse non creditis aut invenire non vultis. Sunt in Ecclesia catholica innumerabiles fideles qui hoc mundo non utuntur, sunt qui utuntur tamquam non utentes 111, ut ab Apostolo dicitur; et quod illis temporibus iam probatum est, quibus ad idolorum cultum christiani cogebantur. Quot enim tunc pecuniosi homines, quot patresfamilias rusticani, quot negotiatores, quot militares, quot primates urbium suarum, quot denique senatores, utriusque sexus, haec omnia vana et temporalia relinquentes, quibus utique quamvis uterentur, non detinebantur, mortem pro salubri fide ac religione subierunt demonstraruntque infidelibus a se potius illa omnia quam se ab eis esse possessos.
35. 78. Quid calumniamini, quod fideles iam baptismate renovati procreare filios et agros ac domos pecuniamque ullam possidere non debeant? Permittit hoc Paulus. Nam quod negari non potest, fidelibus scripsit post multorum quippe vitiosorum enumerationem, qui regnum Dei non possidebunt: Et haec, inquit, quidem fuistis, sed abluti estis, sed sanctificati estis, sed iustificati estis in nomine Domini Iesu Christi et in Spiritu Dei nostri 112. Ablutos procul dubio et sanctificatos nemo nisi fideles et eos qui huic mundo renuntiaverint, intelligere audebit. Sed quoniam ostendit quibus scripserit, videamus utrum his illa permittat. Ita enim sequitur: Omnia mihi licita sunt, sed non omnia expediunt, omnia mihi licita sunt, sed ego sub nullius redigar potestatem. Esca ventri et venter escis; Deus autem et has et hanc destruet. Corpus autem non fornicationi sed Domino et Dominus corpori. Deus vero suscitavit Dominum et nos quoque suscitabit per virtutem suam. An nescitis quoniam corpora vestra membra Christi sunt? Tollens ergo membra Christi efficiam membra meretricis? Absit. An nescitis quoniam qui adhaeret meretrici, unum corpus efficitur? Erunt enim, inquit, duo in carne una. Qui autem adhaeret Domino, unus spiritus est. Fugite fornicationem. Omne peccatum quodcumque fecerit homo, extra corpus est, qui autem fornicatur, in corpus suum peccat. An nescitis quoniam membra vestra templum est Spiritus Sancti, qui in vobis est, quem habetis a Deo, et non estis vestri? Empti enim estis pretio magno. Glorificate et portate Deum in corpore vestro 113. De quibus autem scripsistis mihi: bonum est homini mulierem non tangere, propter incontinentiam autem unusquisque suam uxorem habeat, et unaquaeque suum virum habeat. Uxori vir debitum reddat, similiter autem et uxor viro. Mulier sui corporis potestatem non habet, sed vir. Similiter autem et vir sui corporis potestatem non habet, sed mulier. Nolite fraudare invicem nisi forte ex consensu ad tempus, ut vacetis orationi: et iterum revertimini in idipsum, ne vos temptet satanas propter incontinentiam vestram. Hoc autem dico secundum indulgentiam, non secundum imperium. Volo autem omnes homines esse sicut meipsum: sed unusquisque proprium habet donum ex Deo, alius quidem sic, alius vero sic 114.
35. 79. Satisne vobis videtur Apostolus, et fortibus demonstrasse quid summum sit et imbecillioribus permisisse quod proximum est? Nam non attingere mulierem, summum ostendit esse, cum ait: Vellem omnes homines esse sicut meipsum. Huic autem summo coniugalis castitas proxima est, ne homo fornicatione vastetur. Numquid propterea istos dixit adhuc fideles non esse, quia utuntur coniugibus? Quandoquidem hac castitate coniugii et ex se invicem ipsos qui coniuncti sunt, si alter eorum fuerit infidelis et eam quae inde nascitur prolem sanctificari dicit : Sanctificatus est enim, inquit, vir infidelis in muliere fideli, et sanctificata est mulier infidelis per virum fidelem; alioquin filii vestri immundi essent; nunc autem sancti sunt115. Quid obstrepitis pertinacia tantae veritati? Quid lucem Scripturarum vanis umbris obnubilare conamini?
35. 80. Nolite iam dicere, catechumenis licere uti coniugibus, fidelibus autem non licere; catechumenis licere habere pecuniam, fidelibus autem non licere. Nam et multi sunt qui utuntur tamquam non utentes. Et illo sacrosancto lavacro inchoatur innovatio novi hominis, ut proficiendo perficiatur in aliis citius, in aliis tardius; a multis tamen proceditur in novam vitam, si quisquam non inimice sed diligenter intendat. Ipse quippe sic ait Apostolus: Etsi exterior homo noster corrumpitur, sed interior renovatur de die in diem 116. Apostolus de die in diem interiorem hominem renovari dicit ut perficiatur, et vos a perfectione vultis incipiat. Quod utinam velitis, sed quaeritis potius, non unde erigatis invalidos, sed unde fallatis incautos. Hoc enim non debuistis tanta dicere audacia nec si vos in eis ipsis nugatoriis mandatis vestris perfectos esse constaret. Cum vero noverit vestra conscientia eos quos in sectam vestram introducitis, cum vobis familiarius iungi coeperint, multa inventuros quae in vobis esse, cum alios accusaretis, nemo suspicabatur; quae tanta impudentia est, perfectionem in catholicis imbecillioribus quaerere, ut inde imperitos avertas, et eam nullo modo apud te his quos averteris exhibere? Sed ne quid in vos temere iam videamur effundere iste sit huius voluminis modus, ut ad demonstranda praecepta vitae vestrae moresque memorabiles aliquando veniamus.
LIBER SECUNDUS
De moribus Manichaeorum
Summum bonum est id cui competit summe esse.
1. 1. Nulli esse arbitror dubium cum de bonis et malis quaeritur, hoc genus quaestionis ad moralem pertinere disciplinam, in qua isto sermone versamur. Quamobrem vellem quidem, ut tam serenam mentis aciem homines ad haec investiganda deferrent, ut possent videre illud summum bonum, quo non est quidquam melius et superius, cui rationalis anima pura et perfecta subiungitur. Hoc enim intellecto atque perspecto simul viderent id esse quod summe ac primitus esse rectissime dicitur. Hoc enim maxime esse dicendum est, quod semper eodem modo sese habet, quod omnimodo sui simile est, quod nulla ex parte corrumpi ac mutari potest, quod non subiacet tempori, quod aliter nunc se habere quam habebat antea non potest. Id enim est quod esse verissime dicitur. Subest enim huic verbo manentis in se atque incommutabiliter sese habentis naturae significatio. Hanc nihil aliud quam Deum possumus dicere, cui si contrarium recte quaeras, nihil omnino est. Esse enim contrarium non habet nisi non esse. Nulla est ergo Deo natura contraria. Sed quoniam ad haec contemplanda sauciam et hebetem nugatoriis opinionibus et pravitate voluntatis aciem mentis afferimus, conemur quantum possumus ad qualemcumque tantae rei notitiam pervenire pedetemptim atque caute, non ut videntes sed ut palpantes solent quaerere.
Malum esse id quod est contra naturam dicunt verissime Manichaei...
2. 2. Saepe atque adeo paene semper, Manichaei, ab his quibus haeresim vestram persuadere molimini, requiritis unde sit malum. Putate me nunc primitus in vos incidisse; impetrem aliquid a vobis, si placet, ut etiam vos deposita paulisper opinione, qua vos ista scire opinamini, rem tantam mecum tamquam rudes indagare tentetis. Percunctamini me unde sit malum; at ego vicissim percunctor vos quid sit malum. Cuius est iustior inquisitio? Eorumne qui quaerunt unde sit, quod quid sit ignorant, an eius qui prius putat esse quaerendum quid sit, ut non ignotae rei - quod absurdum. est - origo quaeratur? Verissime, dicitis, quis enim est ita mente caecus, qui non videat id cuique generi malum esse, quod contra eius naturam est? Sed hoc constituto evertitur haeresis vestra, nulla enim natura malum, si quod contra naturam est, id erit malum. Vos autem asseritis quamdam naturam atque substantiam malum esse. Accedit etiam illud, quod contra naturam quidquid est, utique naturae adversatur et eam perimere nititur. Tendit ergo id quod est facere, ut non sit. Nam et ipsa natura nihil est aliud quam id quod intelligitur in suo genere aliquid esse. Itaque ut nos iam novo nomine ab eo quod est esse, vocamus essentiam, quam plerumque etiam substantiam nominamus ita veteres qui haec nomina non habebant, pro essentia et substantia naturam vocabant. Idipsum ergo malum est, si praeter pertinaciam velitis attendere, deficere ab essentia et ad id tendere ut non sit.
... sed hinc subvertitur eorum haeresis.
2. 3. Quocirca cum in Catholica dicitur omnium naturarum atque substantiarum esse auctorem Deum, simul intelligitur ab eis qui haec possunt intelligere, non esse Deum auctorem mali. Qui. enim potest ille, qui omnium quae sunt causa est ut sint, causa esse rursus, ut non sint id est, ut ab essentia deficiant et ad non esse tendant? Quod malum generale esse clamat verissima ratio. At vero illa vestra gens mali, quam vultis esse summum malum, quomodo erit contra naturam id est contra substantiam, cum eam naturam atque substantiam esse dicatis? Si enim contra se facit, ipsum esse sibi adimit; quod si perfecerit, tunc demum perveniet ad summum malum. Non autem perficiet, quia eam non modo esse verum etiam sempiternam esse vultis. Non potest igitur esse summum malum, quod perhibetur esse substantia.
2. 4. Sed quid faciam? Scio plures esse in vobis, qui haec intelligere omnino nequeant. Scio rursus esse quosdam, qui quamquam bono ingenio utcumque ista videant, mala tamen voluntate qua ipsum quoque ingenium sunt amissuri, pertinaciter agant et quaerant potius quid adversus ista dicant, quod tardis et imbecillis facile persuadeatur, quam vera esse consentiant. Non me tamen scripsisse poenitebit quod aut quisquam in vobis tandem non iniquo iudicio consideret vestrumque relinquat errorem, aut quod ingeniosi et Deo subditi atque adhuc ab studio vestro integri cum legerint, non possint vestris sermonibus decipi.
Malum si definitur id esse quod nocet, ex hoc rursus Manichaei revincuntur.
3. 5. Quaeramus ergo ista diligentius et quantum fieri potest, planius. Percunctor vos iterum quid sit malum. Si dixeritis id quod nocet, neque hic mentiemini. Sed quaeso animadvertite, quaeso vigilate, quaeso deponite studia partium, et verum non vincendi sed inveniendi gratia quaerite. Quidquid enim nocet, bono aliquo privat eam rem cui nocet, nam si nullum bonum adimit, nihil prorsus nocet. Quid hoc apertius, obsecro vos? Quid planius? Quid tam expositum cuivis mediocri intellectori, modo non pertinaci? Hoc autem posito videtur iam, ut opinor, quid sequatur. In illa quippe gente quam summum malum esse suspicamini, noceri cuiquam rei non potest, ubi nihil est boni. Quod si duae naturae sunt, ut affirmatis, regnum lucis et regnum tenebrarum, quoniam regnum lucis Deum esse fatemini, cui simplicem quamdam naturam conceditis, ita ut ibi non sit aliud alio deterius, confiteamini necesse est, quod vehementer quidem est adversum vos, sed tamen necesse est confiteamini, istam naturam, quam summum bonum non modo non negatis, sed etiam vehementer persuadere conamini, esse incommutabilem et impenetrabilem et incorruptibilem et inviolabilem; non enim aliter erit summum bonum, id est enim quo nihil sit. melius; tali autem naturae noceri nullo pacto potest. At si nocere bono privare est, sicut ostendi, noceri non potest regno tenebrarum, quia nihil ibi boni est; noceri non potest regno lucis, quia inviolabile est; cui nocebit igitur quod dicitis malum?
Boni per se et participatione differentia.
4. 6. Quamobrem cum vos expedire nequeatis, videte quam expedita sit sententia catholicae disciplinae, quae aliud dicit bonum quod summe ac per se bonum est, non. participatione alicuius boni, sed propria natura et essentia; aliud quod participando bonum est. et habendo; habet autem de illo summo bono ut bonum sit, in se tamen manente illo nihilque amittente. Hoc autem bonum quod postea diximus, creaturam vocat, cui noceri per defectum potest; cuius defectus auctor Deus non est, quia existendi et ut ita dicam essendi auctor est. Ita et malum ostenditur quomodo dicatur, non enim secundum essentiam, sed secundum privationem verissime dicitur; et natura cui noceri possit apparet. Non enim ipsa est summum malum, cui bonum adimitur dum. nocetur neque summum bonum, quae propterea deficere a bono potest, quia non existendo bonum, sed bonum habendo dicitur bona. Neque naturaliter bona res est, quae cum facta dicitur, utique ut bona esset accepit. Ita et Deus summum bonum est, et ea quae fecit bona sunt omnia, quamvis non sint tam bona, quam est ille ipse qui fecit. Quis enim hoc tam insanus audet exigere, ut aequalia sint artifici opera et condita conditori? Quid amplius desideratis? An aliquid vultis etiam planius?
Malum si definitur esse corruptio, inde etiam funditus evertitur illorum haeresis.
5. 7. Quaeram ergo tertio quid sit malum. Respondebitis fortasse: corruptio. Quis et hoc negaverit, generale malum esse? Nam hoc est contra naturam, hoc est quod nocet. Sed corruptio non est in seipsa sed in aliqua substantia quam corrumpit; non enim substantia est ipsa corruptio. Ea res igitur quam corrumpit corruptio non est malum.; quod enim corrumpitur, integritate et sinceritate privatur. Quod ergo non habet ullam sinceritatem qua privetur, corrumpi non potest; quod autem habet, profecto bonum est participatione sinceritatis. Item quod corrumpitur, profecto pervertitur; quod autem pervertitur, privatur ordine; ordo autem bonum est. Non igitur quod corrumpitur, bono caret, eo namque ipso quo non caret, viduari dum corrumpitur potest. Gens ergo illa tenebrarum, si omni bono carebat, ut dicitis, corrumpi non poterat; non enim habebat quod ei posset auferre corruptio, quae si nihil auferat, non corrumpit. Audete iam dicere, si potestis, Deum et Dei regnum potuisse corrumpi, si diaboli regnum quale describitis, quomodo corrumpi posset non invenitis.
Corruptio quam rem afficiat, et quid sit.
6. 8. Quid ergo hinc lux catholica dicit? Quid putatis, nisi id quod veritas habet, corrumpi posse faciam substantiam, nam et illam non factam quae summum bonum est esse incorruptibilem, et ipsam corruptionem, quae summum malum est non posse corrumpi, sed hanc non esse substantiam? Si autem quaeritis quid sit, videte quo conetur perducere quae corrumpit? Ex seipsa enim afficit ea quae corrumpuntur. Deficiunt autem omnia per corruptionem ab eo quod erant et non permanere coguntur, non esse coguntur. Esse enim ad manendum refertur. Itaque quod summe et maxime esse dicitur, permanendo in se dicitur. Nam quod mutatur in melius, non quia manebat mutatur, sed quia pervertebatur in peius, id est ab essentia deficiebat; cuius defectionis auctor non est qui est auctor essentiae. Mutantur ergo quaedam in meliora et propterea tendunt esse nec dicuntur ista mutatione perverti sed reverti atque converti. Perversio enim contraria est ordinationi. Haec vero quae tendunt esse, ad ordinem tendunt; quem cum fuerint consecuta, ipsum esse consequuntur, quantum id creatura consequi potest. Ordo enim ad convenientiam quamdam quod ordinat redigit. Nihil est autem esse, quam unum esse. Itaque in quantum quidque unitatem adipiscitur, in tantum est. Unitatis est enim operatio, convenientia et concordia, qua sunt in quantum sunt ea quae composita sunt, nam simplicia per se sunt, quia una sunt; quae autem non sunt simplicia, concordia partium imitantur unitatem et in tantum sunt in quantum assequuntur. Quare ordinatio esse cogit, inordinatio ergo non esse; quae perversio etiam nominatur atque corruptio. Quidquid itaque corrumpitur, eo tendit, ut non sit. Iam vestrum est considerare quo cogat corruptio, ut possitis invenire summum malum; nam id est quo perducere corruptio nititur.
Dei bonitas non sinit rem ullam corruptione eo perduci ut non sit. Creare et condere quo differant.
7. 9. Sed Dei bonitas eo rem perduci non sinit et omnia deficientia sic ordinat, ut ibi sint ubi congruentissime possint esse, donec ordinatis motibus ad id recurrant unde defecerunt. Itaque etiam animas rationales, in quibus potentissimum est liberum arbitrium, deficientes a se in inferioribus creaturae gradibus ordinat, ubi esse tales decet. Fiunt ergo miserae divino iudicio, dum convenienter pro meritis ordinantur. Ex quo illud optime dictum est, quod insectari maxime soletis: Ego facio bona et creo mala 1. Creare namque dicitur condere et ordinare. Itaque in plerisque exemplaribus sic scriptum est: Ego facio bona et condo mala. Facere enim est, omnino quod non erat; condere autem, ordinare quod utcumque iam erat, ut melius magisque sit. Ea namque condit Deus, id est ordinat, cum dicit: Condo mala quae deficiunt, id est ad non esse tendunt, non ea quae ad id quo tendunt, pervenerunt. Dictum est enim: Nihil per divinam providentiam ad id ut non sit pervenire permittitur.
7. 10. Tractantur haec latius et uberius, sed dum vobiscum agitur, satis est. Ostendenda enim vobis ianua fuit, quam desperatis et desperandam facitis imperitis. Nam vos introducit nemo nisi voluntas bona, quam pacatam efficit divina clementia, sicut in Evangelio canitur: Gloria in excelsis Deo et in terra pax hominibus bonae voluntatis 2. Satis est, inquam, ut videatis nullum esse de bono et malo religiosae disputationis exitum, nisi quidquid est, in quantum est, ex Deo sit, in quantum autem ab essentia deficit, non sit ex Deo, sed tamen divina providentia semper, sicut universitati congruit, ordinetur. Quod si nondum videtis, quid amplius nunc faciam nescio, nisi ut minutius etiam tractem ista quae dicta sunt. Non enim ad maiora nisi pietas mentem puritasque perducit.
Malum est, non substantia ulla, sed substantiae inimica inconvenientia.
8. 11. Quid enim aliud, cum quaero quid sit malum, responsuri estis nisi aut quod contra naturam est, aut quod noceat aut corruptionem aut aliquid huiusmodi? At in his ostendi vestra naufragia, nisi forte ut soletis cum pueris pueriliter agere, respondebitis malum esse ignem, venenum, feram et cetera huiusmodi. Nam etiam de quodam dicente nullam substantiam malum esse, unus e primatibus huius haeresis, quem familiarius et crebrius audiebamus, dicebat: Vellem scorpionem in manu hominis ponere, ac videre utrum non subtraheret manum; quod si faceret, non verbis sed re ipsa convinceretur aliquam substantiam malum esse, quando quidem illud animal esse substantiam non negaret. Et dicebat haec non coram illo, sed cum ad eum nos commoti referremus quae ille dixisset; respondebat ergo, ut dixi, pueriliter pueris. Quis enim meliuscule imbutus et eruditus non videat per inconvenientiam corporalis temperationis haec laedere, ac rursus per convenientiam non laedere saepe etiam commoda non parva conferre? Nam si illud venenum per seipsum malum esset, eumdem scorpionem magis priusque perimeret. At contra si ei penitus aliquo pacto detrahatur, sine dubitatione interiret. Ergo illius corpori malum est amittere quod nostro recipere; item illi bonum est habere id quo nobis carere. Erit igitur eadem res et bonum et malum? Nullo modo, sed malum est quod contra naturam est; hoc enim et bestiae illi et nobis malum est, id est ipsa inconvenientia, quae sine dubio non est substantia, immo est inimica substantiae. Unde est igitur? Attende quo cogat et disces, si tamen in te aliquid interioris luminis vivit. Non esse enim cogit omne quod perimit. Deus vero auctor essentiae est, nec aliqua essentia potest videri esse, quod in qua fuerit cogit non esse. Dicitur ergo aliquid unde non sit inconvenientia, nam unde sit nihil dici potest.
8. 12. Quaedam facinorosa mulier Atheniensis, ut prodit historia, venenum quod certo modulo damnati ut morerentur hauriebant, paulatim bibendo sine ullo vel levi incommodo valetudinis effecit ut biberet. Itaque cum esset aliquando damnata, legitimam illam quantitatem veneni quam consuetudine vicerat accepit ut ceteri nec ut ceteri exstincta est. Quod cum esset magno miraculo, missa est in exilium. Quid putamus, si venenum malum est, istam fecisse ut sibi malum non esset? Quid hoc absurdius? Sed quia inconvenientia malum est, fecit potius ut per moderatam consuetudinem illud corpus suo corpori conveniret. Nam quando illa qualibet calliditate posset efficere, ut sibi inconvenientia non noceret? Quid ita? Quia quod vere et generaliter malum est et semper et omnibus nocet. Oleum nostris corporibus commodum est, animalium autem multorum, quae sex pedes habent, vehementer adversum. Helleborum nonne alio modo cibus est, alio medicamentum, alio venenum? Salem immoderatius acceptum quis non venenum esse clamaverit? Quot autem et quantae corporis commoditates ex eo sint, numerare quis potest? Aqua maris terrenis animalibus cum bibitur, noxia est, multorum autem corporibus, dum illa humectantur, ac commodatissima et utilis, in utroque autem piscibus saluti et voluptati est. Panis hominem alit, accipitrem necat. Caenum ipsum, quod et haustum et olfactum graviter offendit et laedit, nonne et aestate tactum refrigerat et vulneribus quae ab igne acciderunt medicamentum est? Quid stercore aspernabilius? Quid cinere abiectius? At haec tantas agris utilitates afferunt, ut earum inventori, a quo etiam stercus nomen accepit, Stercutio divinos honores Romani deferendos putarent.
8. 13. Sed quid parva colligam, quae sunt innumerabilia? Quattuor ipsa quae in promptu sunt elementa quis dubitet prodesse per convenientiam, inconvenienter autem adhibita vehementer adversa esse naturae? Nos qui aere vivimus, et terra et aqua obrutos necant, innumerabilia vero animalia per arenam laxioremque terram repunt vitaliter, pisces autem in hoc aere moriuntur. Ignis corpora nostra corrumpit, sed convenienter adhibitus et resumit a frigore et morbos innumerabiles pellit. Sol iste cui genu flectitis, quo vere nihil inter visibilia pulchrius invenitur, aquilarum oculos vegetat, nostros sauciat inspectus et tenebrat, sed fit per consuetudinem ut nos quoque in eo sine incommodo aciem figamus. Num ergo sinitis ut illi veneno eum comparemus, quod mulieri Atheniensi consuetudo fecit innoxium? Respicite igitur aliquando et advertite, si substantia ulla malum est ideo quod aliquem laedit, lucem quam colitis ab hoc crimine non posse defendi. Considerate potius hanc inconvenientiam universale malum esse, per quam solis radius tenebrescere oculos facit, cum eis nihil sit luce iucundius.
Ne consistere quidem Manichaeorum fabulas de bonis et malis.
9. 14. Haec dixi, ut si fieri potest tandem dicere desinatis malum esse terram per immensum profundam et longam, malum esse mentem per terram vagantem, malum esse quinque antra elementorum, aliud tenebris, aliud aquis, aliud ventis, aliud igni, aliud fumo plenum, malum esse animalia in illis singulis nata elementis, serpentia in tenebris, natantia in aquis, volatilia in ventis, quadrupedia in igne, bipedia in fumo. Haec enim sicut a vobis describuntur, nullo modo esse poterunt; quoniam quidquid tale est in quantum est a summo Deo sit necesse est, quoniam in quantum est, utique bonum est. Si enim dolor et imbecillitas malum est, erant ibi animalia in tanta corporis firmitate, ut eorum abortivos fetus, postquam de his secundum vestram sectam fabricatus est mundus, de caelo in terram cecidisse et mori non potuisse dicatis. Si caecitas malum est, videbant, si surditas, audiebant. Si obmutescere aut mutum esse malum est, usque adeo signatae atque distinctae ibi voces erant, ut adversum Deum bellum gerere, sicut asseritis, eis in concione uno persuadente placuerit. Si sterilitas malum est, erat ibi filios procreandi magna fecunditas. Si exilium malum est, in sua terra erant suasque regiones incolebant. Si servitus malum est, erant ibi etiam qui regnabant. Si mors malum est, vivebant et ita vivebant, ut mentem ipsam prorsus nec post victoriam Dei ullo modo umquam mori posse praedicetis.
9. 15. Cur quaeso in summo malo invenio tanta bona his malis quae commemoravi contraria? Aut si haec non sunt mala, ullane tandem substantia in quantum substantia est, malum erit? Si malum imbecillitas non est, malumne erit corpus infirmum? Si malum caecitas non est, malumne erunt tenebrae? Si malum surditas non est, malumne erit surdus? Si malum non est mutum esse, malumne erit piscis? Si sterilitas malum non est, quomodo malum est animal sterile? Si exilium malum non est, quomodo malum est animal exulans, vel animal in exilium aliquem mittens? Si servitus malum non est, quomodo malum est animal serviens vel servire quempiam cogens? Si mors malum non est, quomodo malum est animal mortale vel inferens mortem? Si vero haec mala sunt, quomodo non erunt bona firmitas corporis, visus, auditus, locutio persuadens, fecunditas, solum genitale, libertas, vita, quae omnia in illo mali regno fuisse perhibetis et summum malum audetis asserere?
9. 16. Postremo si - quod omnino nemo umquam negavit - inconvenientia malum est, quid convenientius quam illa suis quibusque animalibus elementa, tenebrae serpentibus, aquae natantibus, venti volantibus, ignis edacioribus, fumus elatioribus? Tanta enim a vobis in discordiae gente concordia et tantus in perversitatis sede ordo describitur. Si quod nocet malum est, omitto illud valentissimum quod supra dictum est, noceri non potuisse, ubi nullum erat bonum; sed si hoc obscurum est, illud certe omnibus eminet et apparet, quia sicut dixi et ut omnes consentiunt, quod nocet est malum; fumus in illa gente bipedibus animalibus non nocebat, genuit ea et aluit atque sustinuit sine labe nascentia, crescentia, regnantia. Nunc vero postquam mixtum est bonum malo, nocentior fumus effectus est, sustineri a nobis qui certe bipedes sumus, non potest, excaecat, opprimit, necat. Tantane malis elementis commixtione boni accessit immanitas? Tanta Deo regnante perversitas?
9. 17. Certe cur in ceteris videmus istam congruentiam, quae auctorem vestrum decepit atque illexit ad componenda mendacia? Cur, inquam, tenebrae serpentibus, aquae natantibus, venti volantibus congruunt, quadrupedem vero ignis incendit, et nos fumus suffocat? Quid quod etiam serpentes acutissime vident et praesentia solis exsultant ibique sunt abundantiores, ubi aer serenior difficilius et rarius nubem contrahit? Quid absurdius, quam ibi esse accommodatius et aptius incolas amatoresque tenebrarum, ubi lucis perspicuitate gaudetur? Quod si eos dicitis delectari potius calore quam lumine, multo congruentius in igne serpentes alacres natos quam tardum asinum diceretis; et tamen luci huic amicum quis aspidem neget, cum eius oculi aquilae oculis comparentur? Sed de bestiis videro. Nos ipsos consideremus, obsecro, sine pertinacia et tandem fabulis vanis et perniciosis animum exuamus. Quis enim tantam perversitatem ferat, qua dicitur in tenebrarum gente, cui nihil admixtum erat luminis, animalia bipedia tam firmam, tam vegetam, tam denique incredibilem vim habuisse in oculorum acie, ut et in tenebris suis viderent et purissimam, quae a vobis commendatur, regnorum Dei lucem - siquidem illam etiam talibus fuisse visibilem vultis- et aspicerent et considerarent et delectarentur et appeterent, nostros autem oculos commixtione lucis, commixtione summi boni, commixtione denique Dei tam infirmos et imbecillos esse redditos, ut neque quidquam videamus in tenebris et solis aspectum nullo modo ferre possimus atque inde conversi etiam quae a nobis videbantur quaeramus?
9. 18. Haec dici possunt, etiam si corruptio malum est, quod aeque nemo ambigit, non enim tunc fumus corrumpebat genus animalium, quod modo corrumpit. Et ne pergam per singula, quod longum est et non necessarium, usque adeo minus erant corruptioni obnoxia, quae ibi animantia fuisse confingitis, ut abortivi eorum fetus nondum ad nascendum idonei de caelo in terram praecipitati et vivere et gignere, et rursus coniurare potuerint, habentes utique pristinam firmitatem, quia iam erant concepti ante commixtionem boni et mali; nam post istam concretionem quae de his nata sunt, ea dicitis esse animalia, quae nunc infirmissima et facile corruptioni cedentia videmus. Quis hunc diutius tolerare possit errorem, nisi qui aut ista non videt, aut nescio qua incredibili consuetudine ac familiaritate vobiscum contra omnes moles rationis obduruit?
Tria signacula morum a Manichaeis perperam excogitata.
10. 19. Sed quoniam ostendi, ut arbitror, de bonis et malis generalibus in quantis tenebris et in quanta falsitate versemini, nunc videamus tria illa signacula, quae in vestris moribus magna laude ac praedicatione iactatis. Quae sunt tandem ista signacula? Oris certe et manuum et sinus. Quid est hoc? Ut ore, inquit, et manibus et sinu castus et innocens homo sit. Quid si oculis, auribus, naribus peccet? Quid si calcibus hominem affligat vel etiam necet? Quomodo istum tenebimus reum, qui nec ore nec manibus nec sinu peccavit? Sed cum os, inquit, nomino, omnes sensus qui sunt in capite intelligi volo, cum autem manum, omnem operationem, cum sinum, omnem libidinem seminalem. Quo ergo vultis pertinere blasphemias? Ad os an ad manum? Est enim operatio ista per linguam. Itaque si uno genere operationem omnem concluditis, cur operationem pedum coniungitis manibus, linguae separatis? An quia lingua verbis significat aliquid, eam vultis seiungere ab ea operatione quae non significandi gratia fit, ut ita definiatur signaculum manuum ab operatione mala, quae non significandi causa est, continentia? Sed quid facturi estis, si quis peccet significando aliquid manibus, ut fit cum scribimus, vel gestu aliquid quod intelligitur ostendimus? Hoc enim ori atque linguae tribuere non potestis, quia manibus fit. Quid enim absurdius, quam ut cum tria dicantur signacula, oris, manuum et sinus, quaedam peccata deprehensa in manibus ori tribuantur? Si autem operatio generalis manibus datur, quae tandem ratio est pedum operationem huic addere, linguae non addere? Videtisne quomodo novitatis appetitio comite errore in magnas deducatur angustias? Tribus namque istis signaculis, quae nova quadam divisione praedicatis, quomodo includatis omnium peccatorum purgationem non invenitis.
Signaculum oris quale apud Manichaeos, qui blasphemiae in Deum rei esse convincuntur.
11. 20. Sed dividite ut vultis, praetermittite quidquid vultis; ea quae maxime soletis commendare, tractemus. Ad oris enim signaculum dicitis pertinere ab omni continere blasphemia. Est autem blasphemia, cum aliqua mala dicuntur de bonis. Itaque iam vulgo blasphemia non accipitur nisi mala verba de Deo dicere, de hominibus namque dubitari potest, Deus vero sine controversia bonus est. Si ergo ratio convicerit, neminem de Deo peiora dicere quam vos, ubi erit memorabile oris signaculum? Docet enim ratio nec sane recondita, sed in promptu sita et exposita omnium intellectui, sed invicta et eo invictior quod eam nemo ignorare permittitur, Deum esse incorruptibilem, incommutabilem, inviolabilem, in quem nulla indigentia, nulla imbecillitas, nulla miseria cadere possit. Usque adeo autem ista omnis anima rationalis communiter sentit, ut etiam vos cum dicuntur annuatis.
11. 21. Sed cum fabulas vestras narrare coeperitis et corrupti bilem et commutabilem et violabilem et indigentiae obnoxium et imbecillitatem admittentem et a miseria non tutum Deum mira caecitate possessi suadetis et mira caecitate possessis etiam persuadetis. Atque hoc parum est, non enim corruptibilem tantum Deum dicitis sed corruptum nec et commutabilem sed commutatum nec violabilem sed violatum nec qui possit indigentiam pati sed indigentem nec in quem casura sit, sed in quem ceciderit imbecillitas nec qui miser possit esse sed miserum. Animam quippe Deum esse dicitis vel partem Dei. Nec video quomodo Deus non sit, quae pars dicitur Dei, nam et auri pars aurum et argenti argentum et lapidis lapis; et ut ad haec maiora veniamus, pars terrae terra est et aquae pars aqua et aeris aer et si quid de igne detraxeris, ignem esse non negabis, et quaelibet pars lucis nihil aliud potest esse quam lux. Cur ergo Dei pars non erit Deus? An articulata Dei forma est sicut hominis reliquorumque animantium? Nam pars hominis non est homo.
11. 22. Sed ad quamlibet istarum opinionum descendo et singillatim utramque considero. Nam si Deum ita esse vultis ut lucem, recusare non potestis Deum esse partem aliquam Dei. Quamobrem cum partem Dei esse animam dicitis, quam non negatis et corruptam esse, quae stolta est et commutatam, quae sapiens fuit et violatam, quod propriam perfectionem non habet et indigentem, quae poscit auxilium; et imbecillam, quae medicina eget et miseram, quae beata esse desiderat; haec omnia in Deum sacrilega opinione confertis. Aut si non conceditis haec de anima nec apostolus est necessarius, qui animam in veritatem inducat, quia stulta non est; nec renovatur anima per veram religionem, quia mutata non est nec signaculis vestris perficitur, quia perfecta est nec ei Deus fert opem, quia non indiget nec medicus est Christus, quia sana est nec beata ei recte vita promittitur. Quid quod liberator Iesus dicitur, quod et ipse in Evangelio clamat: Si vos Filius liberaverit, tunc vere liberi eritis 3? Et apostolus Paulus ait: Vos in libertatem vocati estis 4. Servit ergo anima quae istam libertatem nondum est assecuta. Deus igitur vobis auctoribus, siquidem pars Dei Deus est et stultitia corrumpitur et cadendo mutatus est et amissa perfectione violatus et opis indiget et debilis morbo et oppressus miseria et servitute turpatus est.
11. 23. Quod si Dei pars Deus non est nec incorruptus potest esse, in cuius parte corruptio est nec incommutatus, qui ex aliqua parte mutatus est nec inviolatus, qui non ex omni parte perfectus est neque non indigens, qui sedulo agit ut sibi restituat partem suam nec omnino sanus, qui aliqua parte imbecillus est neque beatissimus, qui habet aliquam partem subiectam miseriae neque omnino liber, cuius pars aliqua premitur servitute. Haec omnia cogimini dicere, cum animam quam tantis obrutam calamitatibus cernitis, partem Dei esse perhibetis. Haec et multa huiuscemodi de secta vestra si potestis auferte, tunc demum dicite os vestrum carere blasphemiis. Immo sectam illam deserite, nam si hoc quod ille scripsit destiteritis credere ac dicere, Manichaei utique non eritis.
11. 24. Summum bonum omnino et quo esse aut cogitari melius nihil possit, aut intelligendus aut credendus est Deus, si blasphemiis carere cogitamus. Ratio aliqua numerorum violari et commutari nullo pacto potest nec ulla natura qua libet violentia effecerit, ut post unum qui sequitur numerus non duplo ei concinat. Hoc commutari nullo pacto potest, et Deus vobis commutabilis dicitur. Tenet ista ratio inviolabilem integritatem suam, et ei saltem parem Deum esse non vultis. Faciat quaelibet gens tenebrarum, ut ternarius intelligibilis numerus, in quo ita unum est quod unum est, ut partibus careat, faciat ergo gens ista tenebrarum, ut numerus iste ternarius in duas aequales partes dividatur. Videt certe mens vestra nullius malevolentia id posse contingere. Quae igitur rationem numeri violare non poterat, poterat Deum? Si autem non poterat, quae, obsecro, necessitas fuit, ut pars eius misceretur malo et in tantas miserias truderetur?
Excludit Manichaeorum suffugia.
12. 25. Hinc enim illud exortum est, quod etiam cum studiose vos audiremus, magnis nos premebat angustiis nec ullum exitum reperiebamus, quaerentes quid factura erat Deo gens tenebrarum, si cum ea nollet cum tanta suae partis calamitate pugnare. Si enim non erat nocitura quiescenti, crudeliter nobiscum actum querebamur, qui ad istas aerumnas missi sumus, si autem nocitura erat, non esse illam naturam incorruptibilem, qualis Dei natura esse debebat. In hac quaestione non defuit qui diceret, non Deum malo carere voluisse, aut ne sibi noceretur cavisse, sed propter naturalem bonitatem suam inquietae perversaeque naturae, ut ordinata esset prodesse voluisse. Non hoc sonant libri Manichaei; cavisse Deum ne invaderetur ab hostibus, saepissime ibi significatur, saepissime dicitur. Sed concedamus ista Manichaeum sensisse, ut ille dicebat, qui non inveniebat aliud quod diceret, num ista ratione Deus a crudelitate aut infirmitate defenditur? Haec enim eius in adversam gentem bonitas, in suos exstitit magna pernicies. Huc accedit, quia si natura illius corrumpi commutarique non posset, nec nos ulla pestis commutaret atque corrumperet; et ille ordo qui naturae alienae praestandus fuit, posset sine nostra perversitate praestari.
12. 26. Ilud vero nondum dictum erat, quod nuper apud Carthaginem audivi. Cum enim quidam quem maxime illo errore cupio liberari, hac quaestione in easdem compingeretur angustias, ausus est dicere, scilicet regnum habuisse quosdam fines suos, qui possent invadi a gente contraria, nam ipsum Deum nullo modo potuisse violari. Sed dixit quod neque auctor ille vester ullo modo dicere cogeretur, videret enim fortasse consequentes ruinas suae sectae multo per hanc sententiam quam per aliam faciliores. Et revera ita se hoc habet, ut si quisquam mediocris cordis audierit in natura illa fuisse aliud violabile, aliud inviolabile, facile intelligat non iam duas sed tres esse naturas, unam inviolabilem, alteram violabilem, tertiam violatricem.
Non ex rebus, sed ex intentione facta aestimantur: hinc de Manichaeorum abstinentia ferendum iudicium.
13. 27. Hae igitur blasphemiae cum a corde profectae quotidie in ore vestro habitent, desinite aliquando signaculum oris vestri ad imperitorum illecebram quasi magnum aliquid praedicare. Nisi forte quod non vescimini carnibus et vinum non bibitis, signaculum oris mirandum et laudandum putatis. Quod quaero a vobis quo fine faciatis. Finis enim quo referuntur ea quae facimus, id est propter quem facimus quidquid facimus, si non solum inculpabilis sed etiam laudabilis fuerit, tunc demum etiam facta nostra laude aliqua digna sunt; sin ille iure meritoque culpatur, quem spectamus et intuemur, cum in aliquo versamur officio, id quoque officium nemo improbandum vituperandumque dubitaverit.
13. 28. De Catilina memoriae proditum est quod frigus, sitim, famem ferre poterat 5. Haec erant illi etiam cum Apostolis nostris spurco sacrilegoque communia. Unde igitur discernitur parricida iste ab Apostolis, nisi fine illo quem diversissimum sequebatur? Namque ille ista tolerabat, ut immoderatissimas et immanissimas expleret cupiditates, illi contra, ut eas premerent et dominanti rationi servire cogerent. Soletis et vos, cum catholicarum vobis virginum multitudo praedicatur, dicere: Etiam mula virgo est. Temere id quidem propter imperitiam catholicae disciplinae, sed tamen significantes vanam esse istam continentiam, nisi ad aliquem rectissimum finem certa ratione referatur. Possunt et catholici christiani vestram a vino et carnibus abstinentiam 6 iumentis et multis passeribus 7, postremo etiam innumerabilibus generibus vermium 8 comparare. Sed ne in vestram temeritatem incidam, non id praepropere faciam, sed discutiam primo quo ista fine faciatis. Iam enim constat, ut opinor, inter nos huiuscemodi moribus nihil aliud esse quaerendum. Si ergo parsimoniae gratia et coercendae libidinis, qua escis talibus et potu delectamur et capimur, audio et probo, sed non ita est.
13. 29. Nam quaero a vobis, si quis existat, quod fieri potest, ita homo parcus et frugi, ut appetitum ventris et gutturis moderans non epuletur bis per unum diem et huic coenanti oluscula cum exiguo lardo apponantur eodem lardo uncta atque condita, quantum fami comprimendae sat est sitimque irriget propter diligentiam valetudinis duabus aut tribus minime meracis potionibus isque illi victus sit quotidianus; alius vero ex alia parte nihil gustans carnium, nihil vini, exquisitas et peregrinas fruges multis ferculis variatas et largo pipere aspersas nona hora libenter assumat, noctis etiam principio talia coenaturus, bibat autem mulsum, caroenum passum et nonnullorum pomorum expressorum succos vini speciem satis imitantes atque id etiam suavitate vincentes et bibat non quantum sitit, sed quantum libet idque sibi exhibendum curet quotidie talique victu deliciisque perfruatur, nulla necessitate, magna voluptate. Quem tandem horum duorum, quod ad cibandum potandumque attinet, abstinentius vitam ducere iudicatis? Non opinor usque adeo vos esse caecos, ut non illum de parco lardo et vino huic gurgiti praeferatis.
13. 30. Ita quidem veritas cogit, sed vester error longe aliter canit. Electus enim vester tribus signaculis praedicatus, si quotidie ita vivat, ut hic quem posterius descripsimus, ab uno et duobus fortasse gravioribus reprehendi potest, damnari autem tamquam signaculi dissignator omnino non potest. Si autem semel cum illo priore coenaverit frustoque pernae vel rancido labra unxerit et vappa udaverit, solutor signaculi et gehennae illico destinatus, vestri auctoris sententia, mirantibus vobis sed tamen consentientibus iudicabitur. Quaeso relinquite errorem; quaeso advertite rationem; quaeso aliquantum consuetudini obsistite. Quid enim est ista pravitate perversius? Quid magis delirum? Quid porro insanius dici aut cogitari potest, hominem boletos, orizam, tubera, placentas, caroenum, piper, laser distento ventre cum gratulatione ructantem et quotidie talia requirentem non inveniri quemadmodum a tribus signaculis, id est a regula sanctitatis excidisse videatur; alium vero fruges vilissimas fumoso obsonio condientem tantumque hinc assumentem, quantum refectioni corporis sufficit, et tres cyathos vini sustentandae valetudinis gratia sorbentem et ab illo victu ad istum transeuntem certo supplicio praeparari?
Tribus causis abstinetur laudabiliter a certis ciborum generibus.
14. 31. At enim ait Apostolus: Bonum est, fratres, non manducare carnem neque bibere vinum 9. Quasi vero quisquam nostrum id bonum neget, sed aut eo fine quem superius commemoravi, secundum quem dicitur: Et carnis curam ne feceritis in concupiscentiis 10, aut eis quos rursus idem Paulus ostendit, id est aut refrenandae gulae causa, quae his rebus solet rabidius immoderatiusque raptari, aut ne frater offendatur, aut ab infirmis idolio communicetur. Eo enim tempore quo haec scribebat Apostolus, multa immolatitia caro in macello vendebatur. Et quia vino etiam libabatur diis gentium, multi fratres infirmiores, qui etiam rebus his venalibus utebantur, penitus se a carnibus et vino cohibere maluerunt quam vel nescientes incidere in eam quam putabant cum idolis communicationem. Propter hos autem etiam hi qui firmiores erant et haec maiori fide contemnenda iudicarant, scientes nihil immundum esse nisi per malam conscientiam tenentesque illam Domini sententiam: Non quod intrat in os vestrum, vos coinquinat, sed quod exit 11, tamen propter hos infirmiores, ne offenderentur, ab his rebus abstinere debebant. Neque hoc suspicione colligitur, sed in ipsis Apostoli epistolis manifeste invenitur. Vos enim hoc solum nobis dicere soletis: Bonum est, fratres, non manducare carnem, neque bibere vinum, non autem subiungere illud quod sequitur: Neque in quo frater tuus offenditur aut scandalizatur aut infirmatur. Hinc enim elucet quo fine Apostolus haec praecipiebat.
14. 32. Planius hoc indicant superiora et sequentia, quae commemorare longum est quidem, sed propter eos qui ad divinas Scripturas legendas et pertractandas pigri sunt, totum istum locum retexere cogimur. Infirmum autem in fide assumite, inquit, non in disceptationibus cogitationum. Alius enim credit manducare omnia; qui autem infirmus est, olus manducet. Is qui manducat, non manducantem non spernat, et qui non manducat, manducantem non iudicet; Deus enim illum assumpsit. Tu quis es qui iudices alienum servum? Suo Domino stat aut cadit, stabit autem; potens est enim Deus statuere illum. Nam alius iudicat diem inter diem, alius iudicat omnem diem, unusquisque in suo sensu abundet. Qui sapit diem, Domino sapit, et qui manducat, Domino manducat; gratias enim agit Deo. Et qui non manducat, Domino non manducat et gratias agit Deo. Nemo enim nostrum sibi vivit, et nemo sibi moritur. Sive enim vivimus, Domino vivimus, sive morimur, Domino morimur. Sive enim vivimus, sive morimur, Domini sumus. In hoc enim Christus et vixit et mortuus est et resurrexit, ut et vivorum et mortuorum dominetur. Tu autem quid iudicas fratrem tuum? Aut tu quare spernis fratrem tuum? Omnes enim stabimus ante tribunal Dei. Scriptum est enim: " Vivo ego, dicit Dominus, quoniam mihi flectetur omne genu et confitebitur omnis lingua Deo " 12. Itaque unusquisque nostrum pro se rationem reddet Deo. Non ergo amplius invicem iudicemus, sed hoc iudicate magis, ne ponatis offendiculum fratri vel scandalum. Scio et confido in Domino Iesu, quia nihil commune per ipsum, nisi ei qui existimat quid commune esse, illi commune est. Si enim propter cibum frater tuus contristatur, non iam secundum caritatem ambulas. Noli cibo tuo illum perdere, pro quo Christus mortuus est. Non ergo blasphemetur bonum nostrum. Non est regnum Dei esca et potus sed iustitia et pax et gaudium in Spiritu Sancto. Qui enim in hoc servit Christo, placet Deo et probatus est hominibus. Itaque quae pacis sunt sectemur et quae aedificationis sunt in invicem. Nolite propter escam destruere opus Dei. Omnia quidem munda sunt, sed malum est homini qui per offensionem manducat. Bonum est non manducare carnem et non bibere vinum neque in quo frater tuus offenditur aut scandalizatur, aut infirmatur. Tu fidem habes penes temetipsum, habe coram Deo. Beatus qui non iudicat semetipsum in eo quod probat. Qui autem discernit, si manducaverit damnatus est, quia non ex fide. Omne autem quod non ex fide, peccatum est. Debemus autem nos firmiores imbecillitates infirmorum sustinere et non nobis placere. Unusquisque nostrum proximo placeat ad bonam aedificationem. Etenim Christus non sibi placuit 13.
14. 33. Satisne apparet Apostolum eis praecepisse ut carnes non manducarent neque vinum biberent quicumque firmiores essent, quia offendebant infirmos non eis congruendo et faciebant ut putarent eos qui fide omnia munda iudicabant, in obsequium idolorum a talibus epulis et potu nolle abstinere? Hoc significat et ad Corinthios hoc modo scribens: De escis autem sacrificiorum quae idolis immolantur scimus quia nihil est idolum in mundo, et quod nullus Deus nisi unus. Nam etsi sunt qui dicantur dii sine in caelo, sine in terra, nobis tamen unus Deus Pater, ex quo omnia et nos in illo, et unus Dominus Iesus Christus, per quem omnia et nos per ipsum. Sed non in omnibus est scientia. Quidam autem in conscientia sua usque adhuc in idolio quasi idolothytum manducant, et conscientia ipsorum cum sit infirma, inquinatur. Esca autem nos non commendat Deo. Neque enim si manducaverimus, abundabimus neque si non manducaverimus, deficiemus. Videte autem ne forte haec licentia vestra offendiculum fiat infirmis. Si enim quis viderit eum qui habet scientiam, in idolio recumbentem, nonne conscientia eius cum sit infirma, aedificabitur ad manducandum idolothyta, et peribit infirmus in tua scientia frater propter quem Christus mortuus est? Sic autem peccantes in fratres et percutientes conscientiam ipsorum infirmam in Christum peccatis. Quapropter si esca scandalizat fratrem, non manducabo carnem in aeternum ne fratrem scandalizem 14.
14. 34. Item alio loco: Quid ergo? Quod idolis immolatum sit aliquid? Non quod idolum sit aliquid? Sed quae immolant gentes, daemoniis immolant et non Deo. Nolo autem vos socios fieri daemoniorum. Non potestis calicem Domini bibere et calicem daemoniorum; non potestis mensae Domini participare et mensae daemoniorum. An aemulamur Dominum? Numquid fortiores illo sumus? Omnia mihi licita sunt, sed non omnia expediunt; omnia mihi licita sunt, sed non omnia aedificant. Nemo quod suum est quaerat, sed quod alterius. Omne quod in macello venit manducate nihil interrogantes propter conscientiam. Si quis autem dixerit: hoc immolatum est idolis, nolite manducare propter illum qui indicat et propter conscientiam; conscientiam autem dico non tuam, sed alterius. Ut quid enim libertas mea iudicatur ab alia conscientia? Si ego cum gratia participo, quid blasphemor pro quo gratias ago? Sive ergo manducatis sive bibitis vel aliquid facitis, omnia in gloriam Dei facite. Sine offensione estote Iudaeis et Graecis et Ecclesiae Dei, sicut et ego omnibus per omnia placeo non quaerens quod mihi utile est, sed quod multis, ut salvi fiant. Imitatores mei estote, sicut et ego Christi 15.
14. 35. Apparet igitur, ut opinor, quo fine a carnibus et a vino sit abstinendum. Is finis est triplex. Ad comprimendam delectationem, quae in his maxime cibis haberi solet atque in tali potu usque ad ebriositatem pervenire. Ad tuendam infirmitatem, propter illa quae sacrificantur atque libantur. Et quod maxime commendandum est, propter caritatem, ne imbecilliorum ab his continentium offendatur infirmitas. Vos autem immunda esse obsonia dicitis, cum dicat Apostolus omnia munda esse, sed ei malum esse qui per offensionem manducat 16. Et prorsus credo vos istis epulis inquinari eo ipso quo immunda esse arbitramini. Ait enim: Credo et confido in Domino Iesu, quia nihil commune per ipsum, nisi ei qui existimat aliquid commune esse, illi commune est 17. Cui autem dubium est, commune illum immundum et inquinatum vocasse? Sed stultum est vobiscum agere de Scripturis, cum et rationem pollicendo decipiatis et eos libros, in quibus magna est religionis auctoritas, falsis capitibus immissis corruptos esse dicatis. Ratione igitur mihi persuadete quomodo vescentem carnes coinquinent, si sine ulla offensione, sine ulla infirma opinione, sine ulla libidine sumantur ?
Esum carnium cur interdicant Manichaei.
15. 36. Operae pretium est totam superstitiosae huius abstinentiae rationem cognoscere, quae ita redditur: quoniam, inquit, membrum Dei malorum substantiae commixtum est, ut eam refrenaret atque a summo furore comprimeret - sic enim dicitis -, de commixta utraque natura, id est boni et mali, mundus est fabricatus. Pars autem illa divina ex omni parte mundi quotidie purgatur et in sua regna resumitur, sed haec per terram exhalans, et ad caelum tendens incurrit in stirpes, quoniam radicibus terrae affiguntur atque ita omnes herbas et arbusta omnia fecundat et vegetat. Hinc animalia cibum capiunt, quae si concumbunt, ligant in carne divinum illud membrum et a suo certo itinere aversum atque impeditum erroribus aerumnisque implicant. Itaque cibi qui de frugibus et pomis parantur, si ad sanctos veniant, id est ad Manichaeos per eorum castitatem et orationes et psalmos, quidquid in eis est luculentum et divinum purgatur, id est omni ex parte perficitur, ut ad regna propria sine ulla sordium difficultate referatur. Hinc est quod mendicanti homini, qui Manichaeus non sit, panem vel aliquid frugum vel aquam ipsam, quae omnibus vilis est, dare prohibetis, ne membrum Dei, quod his rebus admixtum est, suis peccatis sordidatum a reditu impediat.
15. 37. Carnes autem iam de ipsis sordibus dicitis esse concretas. Fugit enim aliquid partis illius divinae, ut perhibetis, dum fruges et poma carpuntur; fugit cum affliguntur vel terendo vel molendo vel coquendo vel etiam mordendo atque mandendo. Fugit etiam in omnibus motibus animalium, vel cum gestiunt, vel cum exercentur, vel cum laborant, vel cum omnino aliquid operantur. Fugit etiam in ipsa quiete nostra, dum in corpore illa quae appellatur digestio interiore calore conficitur. Atque ita tot occasionibus divina fugiente natura quiddam sordidissimum remanet, unde per concubitum caro formetur, cum anima tamen boni generis, quoniam quamvis plurimum, non tamen totum bonum, memoratis illis motibus evolat. Quocirca, cum anima etiam carnem deseruerit, nimias sordes reliquas fieri, et ideo eorum qui vescuntur carnibus animam coinquinari.
Aperit portentosa Manichaeorum mysteria.
16. 38. O rerum naturae obscuritas quantum tegmen est falsitatis? Quis non haec audiens, qui rerum causas non didicit, qui nondum veritatis quantulocumque lumine aspersus corporeis imaginibus fallitur, eo ipso quo haec minime apparent et per quaedam simulacra rerum visibilium cogitantur et diserte dici possunt, vera esse arbitretur? Talium autem hominum magnae turbae atque greges vagantur, quos religiosus timor ab his fallaciis potius quam ratio tutos facit. Quamobrem ita ego ista conabor refellere, quantum me Deus adiuvare dignabitur, ut non solum prudentium iudicio, quo simul ac dicta fuerint improbentur, sed ipsi etiam vulgari intelligentiae quam sint falsa et absurda satis eluceat.
16. 39. Primo enim quaero, unde doceatis in frumentis et legumine et oleribus et floribus et pomis inesse istam nescio quam partem Dei. Ex ipso coloris nitore, inquiunt, et odoris iucunditate et saporis suavitate manifestum est; quae dum non habent putria, eodem bono sese deserta esse significant. Non pudet Deum naso et palato inventum putare? Sed hoc omitto. Latine enim vobis dicam et, ut dici assolet, multum est ad vos. Illud potius qualicumque mente intelligendum fuit, si colore apparet in corporibus boni praesentia, fimum animalium, quod ipsarum etiam carnium purgamentum est, diversis nitere coloribus, alias candido, plerumque aureolo et aliis huiuscemodi, quos in pomis et floribus velut testes Dei praesentis atque inhaerentis accipitis. Quid tandem causae est, quod ruborem in rosa indicem abundantis boni esse perhibetis et eumdem damnatis in sanguine? Cur in viola eumdem colorem amplectimini quem in choleribus, in morbo istericorum, in infantis denique fimo aspernamini? Cur nitorem atque fulgorem olei clamare copiam coadmixti boni arbitramini et ad id purgandum fauces et ventrem paratis, de pingui autem carne simillimi fulgoris destillantibus guttis labra contingere formidatis? Cur de thesauris Dei melonem putatis esse aureum et pernae adipem rancidam vel ovi medium non putatis? Cur vobis candor in lactucis praedicat Deum, in lacte non praedicat? De coloribus enim adhuc loquor, in quibus - ut omittam cetera -, unius pavonis pennis et plumis, quae certe de concubitu et carne nascuntur, nulla potestis vestita floribus prata conferre.
16. 40. Nam si et odore invenitur hoc bonum, nonnullorum animalium carnibus miri odoris conficiuntur unguenta. Cibi denique ipsi, qui cum carnibus meliusculis concoqui solent, multo iucundius olent quam si eis caro defuisset. Postremo si suavius olentia mundiora iudicatis, quodam luto vesci avidius, quam cisterninam aquam bibere debuistis; quia perfusa imbri terra siccior nares miro odore permulcet meliusque olet tale lutum, quam si exciperetur pluvia purior. Quod si saporem opus est attestari, ut cognoscamus habitare in corpore aliquid Dei, magis habitat in dactylis et melle quam in carne porcina, sed magis in carne porcina quam in faba, magis in fico quam in ficato, ecce concedo; sed et vos concedite, magis in ficato quam in beta. Quid quod ista ratione cogimini confiteri quasdam stirpes, quas certe omnes mundiores vultis quam carnem, ex ipsa carne accipere Deum, si sapore Deus immixtus agnoscitur? Nam et olera sapidiora fiunt cocta cum carnibus, et herbas quibus pecora pascuntur, gustare non possumus; conversas autem in succum lactis et colore praestantiores, et sapore commodissimas iudicamus.
16. 41. An bona tria simul ubi fuerint, id est color bonus et odor et sapor, ibi esse maiorem boni partem putatis? Nolite ergo tantopere flores mirari atque laudare, quos iudicandos ad tribunal palati non potestis admittere. Nolite portulacam saltem carnibus anteponere, quae ab his coctis et colore et odore et sapore superatur. Porcellus assus - hoc enim cogitis, ut de bono et de malo non scriptoribus et librariis sed coquis et dulciariis ministris vobiscum potius disseramus -, porcellus ergo assus et colore nitidus, et odore blandus, et sapore iucundus est; habetis perfectum divinae substantiae in habitantis indicium; trino testimonio vos invitat et purgari vestra sanctitate desiderat. Invadite, quid cunctamini? Quid contradicere praeparatis ? Colore solo lenticulam fimus vincit infantis, odore solo assa offella superat mitem ac viridem ficum, sapore solo haedus occisus herbam quam vivus pascitur vincit; inventa est etiam caro, cuius causa his simul tribus testibus adiuvetur. Quid quaeritis amplius? Aut quid dicturi estis? Cur vos epulantes immundos faciant pulpa menta et disputantes haec portenta non faciant, praesertim cum solis istius radius, quem vos certe et carnibus omnibus et frugibus anteponitis, nec oleat nec sapiat, sed tantummodo inter cetera corpora praestantia fulgentissimi coloris emineat; qui vos magnopere hortatur, atque adeo cogit invitos, ut inter documenta commixti boni nihil coloris nitori praeferatis?
16. 42. Ad illas igitur reducemini angustias, ut magis in sanguine et in his quae animalium carnibus foetidissima sed nitide colorata in vicis egeruntur, quam in olivae foliis pallentibus partem Dei habitare fateamini. Quod si dicitis, nam etiam hoc dicitis, olivae folia cum incenduntur ignem emittere, in quo praesentia lucis apparet, carnes autem cum incenduntur non idem facere, quid de adipe respondebitis, qui prope omnes Italas lucernas illuminat? Quid de fimo bubulo, qui est certe bovis carne sordidior, quo siccato rustici sic utuntur ad focum, ut eius igne facilius nihil sit fumoque purgatius? Quid quod si nitor et fulgor maiorem praesentiam divinae partis ostendit, eam vos non purgatis, non consignatis, non liberatis? Siquidem est maxime in floribus, ut omittam sanguinem et innumerabilia in carne vel ex carne simillima, quos certe flores habere in epulis non potestis qui si etiam carnibus vesceremini, squamas certe piscium et quosdam vermiculos atque muscas, quae omnia etiam in tenebris luce propria coruscant, pulmentis vestris non adhiberetis.
16. 43. Quid igitur restat, nisi ut dicere desinatis habere vos idoneos indices oculos, nares, palatum, quibus divinae partis praesentiam in corporibus approbetis? His autem remotis, unde docebitis non modo maiorem Dei partem in stirpibus esse quam in carnibus, sed omnino esse aliquid eius in stirpibus? An pulchritudo vos movet, non quae in suavitate coloris est, sed quae in partium congruentia? Utinam hoc esset. Quando enim corporibus animantium, in quorum forma paria paribus membra respondeant, auderetis distorta ligna conferre? Sed si corporalium sensuum testimoniis delectamini, quod necesse est his qui vim essentiae mente videre non possunt, quomodo probatis per moram temporis et per obtritiones quasdam fugere de corporibus substantiam boni, nisi quia inde discedit Deus, ut asseritis, et de loco in locum migrat? Plenum est dementiae. Verumtamen signa vos ad istam sententiam et indicia, quantum existimare possum, nulla duxerunt. Multa enim carpta de arboribus vel evulsa de terra, antequam ad cibum nostrum veniant, interpositione aliqua temporis meliora redduntur, ut porri et intiba, lactucae, uvae, mala, ficus et quaedam pira et multa praeterea quae et colorantur melius, dum non statim ut decerpta fuerint, absumuntur et corpore capiuntur salubrius et sapiunt in ore conditius; quae tanta commoditas et suavitas inesse his rebus minime deberent secundum vestram sententiam, si tanto desertiora bono fierent, quanto diuturnius reponuntur, postquam a terra quasi a matre separata sunt. Caro ipsa pridie occisorum animalium profecto est iucundior atque commodior; non autem ita esse oportebat, si, ut asseritis, plus haberet boni eo die recens animante interempto quam postpridie, cum divinae substantiae maior fuga facta esset.
16. 44. Vinum vero vetustate purius meliusque fieri quis ignoret? Nec ad pervertendos sensus redolentius, ut putatis, sed ad vegetandum corpus utilius tantum adsit modus, quem in omni re dominari decet. Nam musto recentiore perversitas sensuum citius solet accidere, ita ut si aliquando in lacu remanserit aliquantumque ferbuerit, intuentes desuper percusso cerebro praecipites agat et nisi aliquo modo subveniatur, exstinguat. Iam quod ad valetudinem attinet, inflari eo corpora pernicioseque distendi quis abnuat? Num ideo tanta incommoda insunt, quia plus habet bonum, propterea ista in vini vetustate non sunt, quia divinae substantiae pars magna discessit? Absurdum est dicere vobis praesertim qui praesentiam partis Dei oculis, naribus, palato, cum hi sensus bene afficiuntur, indicatis. Iam vero quae tanta perversio est, vinum putare fel principum tenebrarum et uvis comedendis non parcere? Magisne inerit illud fel cum in cupa, quam cum in acinis fuerit? Quod si bono discedente quasi meracius remanet malum et id temporis mora contingit, non oportebat easdem uvas suspensas atque servatas fieri mitiores, dulciores, salubriores neque ipsum vinum quod supra dictum est, et amissa luce liquidius atque luculentius, et salutifera substantia discedente salubrius.
16. 45. Quid dicam de lignis et frondibus, quae tempore arescunt nec ex eo a vobis dici possunt deteriora fieri? Id enim amittunt quo fumus gignitur, id autem retinent unde lucida flamma consurgit, et ea claritate quam multum diligitis, purius bonum in aridioribus, quam in viridioribus esse testatur. Ex quo fit, ut aut negetis Dei partem in luce pura quam in fumosa esse maiorem et ita omnia vestra documenta turbetis, aut fateamini fieri posse ut de stirpibus amputatis vel evulsis, si diuturniore tempore ponantur, copiosius fugiat mali natura quam boni. Quo confesso tenebimus de frugibus carptis maius malum posse abire atque ita in carnibus maius bonum posse remanere. Et hoc quidem de tempore dictum sit.
16. 46. Nam si commotione et subactione et attritione harum rerum fugae occasionem invenit divina illa natura, multa vos similia redarguunt quae fiunt movendo meliora. Hordei quidam succo vinum imitantur, quod movendo fit optimum. Sane, quod minime praetereundum est, hoc genus potus citissime inebriat nec tamen umquam succum hordei fel principum esse dixistis. Farina parciore aqua perite contrahitur paulo durius, ut subigendo fiat melior, et quo dici perversius nihil potest, luce fugiente candidior. Pastillarius mella diu subigit, ut ad illum candorem perveniant et minus noxiam mitioremque dulcedinem; hoc quomodo eveniat bono discedente, disserite. Quod si non visu et odoratu et gustu sed auditu etiam delectato praesentiam Dei placet probare, caro citharis nervos et tibiis ossa largitur, quae siccata et attrita et torta sonora redduntur. Ita dulcedo musica, quam de divinis regnis venisse contenditis, nobis mortuarum carnium sordibus exhibetur et tempore arefactis et attritione tenuatis et tortione distentis, quibus afflictationibus etiam de rebus viventibus divinam substantiam fugere praedicatis, quod etiam decoctione earum accidere dicitis. Cur ergo elixati cardui minime obsunt valetudini? Utrum igitur ab eis dum ita coquuntur, Deum an pestem discedere existimandum est?
16. 47. Quid cetera persequar, quae omnia dici nec facile est nec necessarium? Cui enim non occurrit, quam multa cocta suaviora et salubriora sint? Quod non deberent, si, ut opinamini, huiuscemodi commotionibus deseruntur bono. Nihil vos prorsus invenire arbitror, unde istis corporis sensibus approbetis ideo carnes immundas esse atque animas inquinare vescentium, quod carptae fruges post multas commotiones vertantur in carnem; praesertim cum et vetustatem corruptionemque aceti putetis vino esse mundiorem, et caroenum quod bibitis, nihil aliud quam coctum vinum esse videamus, quod vino deberet esse sordidius, si motibus et coctionibus de rebus corporeis membra divina discedunt. Si autem non ita est, non est cur arbitremini fruges, cum carpuntur, reponuntur, tractantur, coquuntur, digeruntur, fugiente bono deseri et propterea sordidissimam creandis corporibus praebere materiam.
16. 48. Quod si non colore et forma et odore et sapore ducimini, ut bonum his rebus inesse iudicetis, quid aliud potestis afferre? An argumento vobis est firmitas quaedam atque valentia, quae istis rebus detrahi videtur, dum a terra separantur atque tractantur? Sed si hoc vos moneret - quamquam falsum id esse cito animadverti potest propter nonnullorum auctam postquam terrae detracta sunt, firmitatem, ut iam de vino commemoratum est, quod fit robustius vetustate - tamen si haec firmitas vos moveret, ut dixi, in nullo magis cibo quam in carnibus copiosiorem partem Dei esse probaretis. Non enim athletae, quibus illud robur et valentia maxime necessaria est, olere ac pomis et non carne vescuntur.
16. 49. An quia carnes aluntur arboribus, arbores autem carnibus non aluntur, idcirco arbitramini illarum quam nostra corpora esse meliora? Non consideratis rem tam in promptu sitam, arbusta laetiora et fecundiora segetesque pinguiores alimento stercorum fieri, cum vos in accusatione carnis nihil gravius vobis dicere videamini, quam cum dicitis esse stercorum domum. Hinc igitur aluntur ea quae vobis munda sunt, quod in ea re quae vobis immunda est, multo esse immundius praedicatis. Quod si carnem ob hoc aspernamini, quod post concubitum nascitur, vermium vos caro delectet, qui in pomis, lignis, in terra ipsa denique sine ullo concubitu tam multi magnique nascuntur. Sed nescio quae ista simulatio est. Nam si vobis propterea displiceret caro, quae patris atque matris commixtione formatur, non illos principes tenebrarum de fructibus arborum suarum natos fuisse diceretis, quos certe amplius aspernamini quam carnes quas gustare non vultis.
16. 50. Nam quod opinamini omnes quidem animas animalium de parentum cibis venire, a quibus carceribus vos liberare gloriamini divinam substantiam, quae in vestris tenetur alimentis, nimium contra vos et ad carnes edendas vos instantissime impellit. Cur enim animas, quas illigaturi sunt corpori qui carnibus epulantur, non praeoccupando et vescendo liberatis? Sed, inquit, non de carnibus aliquid ab eis bonae partis illigatur, sed de frugibus quas cum carnibus sumunt. Quid ergo de animis leonum, quorum cibus sola caro est, respondendum videtur? Bibunt, inquit, et ideo anima illa de aqua tracta carnique implicata est. Quid de innumerabilibus avibus? Quid de ipsis aquilis dici potest, quae neque nisi carne pascuntur nec ullo potu indigent? Certe hic deficitur et quid responderi possit non invenitur. Si enim anima de cibis venit, et sunt animalia fetum gignentia, quorum et nullus potus et sola sit caro cibus, est in carne anima, cui purgandae more vestro subvenire deberetis vescendo carnem. Nisi forte porcum, quod et frugibus alitur et aquam bibit, animam lucis habere arbitramini, aquilae vero, cui sol maxime congruit, tenebrarum animam, quia sola carne vivit, inesse defenditis.
16. 51. O rerum angustias, o incredibiles absurditates! In quas profecto non incidissetis, si a vanissimis fabulis alieni hoc ad continentiam ciborum sequeremini quod veritas probat, ut concupiscentiae coercendae gratia, non vitandae immunditiae quae nulla est, deliciosas escas respuendas iudicaretis. Nam si quis etiam rerum naturam vimque animae et corporis minus intuens vobis concedat animam coinquinari de obsonio, multo magis eam tamen immundam fieri cupiditate conceditis. Quae igitur ratio est vel potius amentia, de numero electorum hominem pellere, qui forte carnem valetudinis causa, nulla cupiditate gustaverit, si autem piperata tubera voraciter edere concupierit, immodestiae tantum sit forte deprehendere, non autem ut corruptorem damnare signaculi? Ita fit ut in electis vestris esse non possit, qui proditus fuerit, non concupiscendo sed medendo partem aliquam coenasse gallinae, esse autem in his possit qui vehementer ciniphas et alia placenta carne carentia desiderasse se ipse prodiderit. Tenetis igitur eum quem cupiditas sordibus mergit, quem vero ipse cibus, ut arbitramini, maculat non tenetis, cum inquinationem de concupiscentia quam de obsonio longe maiorem fieri fateamini, plectentes tamen eum qui conditis suavissime frugibus imminet inhians seseque non tenet, excludentes eum qui quaslibet epulas hominum comprimendae famis causa sine ulla cupiditate paratus sumere et paratus amittere indifferenter capit. En miri mores, en egregia disciplina, en memorabilis temperantia!
16. 52. Iam quod ea quae vobis quasi purganda offeruntur ad epulas, nefas putatis si quis alius praeter electos ad cibandum tetigerit, quantae turpitudinis et aliquando sceleris plenum est? Siquidem saepe tam multa dantur, ut consumi facile a paucis non possint. Et quoniam sacrilegium putatur vel aliis dare quod redundat vel certe abicere, in magnas contrudimini cruditates totum quod datum est quasi purgare cupientes. Iam vero distenti et prope crepantes, eos qui sub vestra disciplina sunt pueros ad devoranda reliqua crudeli dominatio ne compellitis, ita ut cuidam sit Romae obiectum, quod miseros parvulos cogendo ad vescendum tali superstitione necaverit. Quod non crederem, nisi scirem quantum nefas esse arbitremini vel aliis haec dare qui electi non sunt vel certe proicienda curare. Unde illa vescendi necessitas restat, quae ad turpissimam cruditatem paene quotidie, aliquando tamen potest et usque ad homicidium pervenire.
16. 53. Quae cum ita sint, etiam panem mendicanti dare prohibetis, censetis tamen propter misericordiam vel potius propter invidiam nummos dari. Quid hic prius arguam, crudelitatem an vecordiam? Quid si enim eo loco res agatur, ubi venalis cibus inveniri non potest? Homo egens ille fame moriturus est, dum tu vir sapiens et benignus magis cucumerem quam hominem miseraris. Haec est profecto - quid enim dicam congruentius et planius? - falsa misericordia et vera crudelitas. Nunc vecordiam videamus. Quid enim si nummis illis quos dederis panem sibi emat? Nonne hoc in illo pars illa vestra divina, qui hanc sumit a venditore, passura est, quod passura erat, si te dante sumpsisset? Involuit igitur sordibus peccator ille mendicus partem Dei revolare cupientem tuis nummis ad tantum scelus adiutus; et tamen vos homines prudentissimi interesse arbitramini, si homicidium facturo non detis hominem quem occidat, sed scientes pecuniam unde occidendum comparet, detis. Quid ad hanc insaniam addi potest? Ita enim fit ut aut homo moriatur, si venalem non invenerit cibum, aut cibus ipse, si invenerit; quorum alterum est verum homicidium, alterum vestrum, vobis tamen ita tribuendum, tamquam utrumque sit verum. Nam quod auditores vestros non prohibetis carnibus vesci, sed occidere animalia prohibetis, quid stultius et perversius fieri potest? Nam si talis non contaminat cibus, vos quoque sumite; si contaminat, quae tandem dementia est maius nefas putare, animam porcinam de corpore solvere quam humanam porcino corpore maculare?
Manuum signaculum apud Manichaeos quale sit aperitur.
17. 54. Sed iam ad manuum signaculum considerandum tractandumque veniamus. Ac primum quidem quod ab animalium nece et ab stirpium laceratione vos temperatis, superstitiosissimum Christus ostendit, qui nullam nobis cum belluis et arboribus societatem iuris esse indicans et in gregem porcorum daemones misit 18 et arborem in qua fructum non invenerat, maledicto aridam fecit 19. Nihil certe porci, nihil arbor illa peccaverat. Neque enim usque eo dementes sumus, ut arbitremur sua sponte arborem vel frugiferam esse vel sterilem. Neque illud hic vobis dicendum est, his factis Dominum nostrum alia quaedam significare voluisse, quis enim nesciat? Sed certe Filio Dei non per homicidium signum dandum fuit, si arborem necare, ut vos dicitis, homicidium est, vel necare animalia. Nam et de hominibus, cum quibus utique sumus iuris societate coniuncti, signa quaedam dedit, sed sanando homines non necando 20. Quod et de belluis et de arboribus faceret, si eadem nos cum illis societate, qua vos opinamini, coniunctos esse iudicaret.
17. 55. Quo loco mihi auctoritas interponenda visa est propterea, quia de pecorum anima et de quadam vita qua dicuntur arbores vivere, non potest vobiscum subtiliter disputari. Sed quoniam privilegio quodam vos tuemini, ut de Scripturis opprimi nequeatis, dicendo eas esse falsatas; quamquam ea quae commemoravi de arbore 21 et de grege porcorum 22, numquam a corruptoribus immissa esse dixistis, tamen ne considerantes quantum vobis adversetur, hoc idem etiam de his aliquando dicere velitis, teneam propositum meum, ut a vobis, magnis omnino pollicitatoribus rationis atque veritatis, quaeram primum quid obsit arbori, non dico si pomum inde foliumve decerpas, quod quidem apud vos, si quis non imprudentia sed sciens fecerit, signaculi corruptor sine ulla dubitatione damnabitur, sed omnino si eam radicitus eruas. Anima namque illa quam rationalem inesse arboribus arbitramini, arbore excisa vinculo solvitur, vos enim hoc dicitis, et eo quidem vinculo in quo magna miseria, nulla utilitate tenebatur. Nam et revolutionem hominis in arborem, notum est vobis, auctorem ipsum vestrum, pro ingenti poena, non tamen pro summa, solere minitari; et non potest in arbore anima fieri, ut in homine, sapientior. Non necandi hominis quippe certissima ratio est, ne aut eum neces cuius sapientia et virtus aliis plurimum prodest, aut eum qui forte poterat ad sapientiam pervenire sive extrinsecus ab aliquo admonitus, sive interioribus cogitationibus divinitus illustratus. Animam autem hominis, quanto sapientior corpore excesserit, tanto utilius excedere veritas docet et ratione subtilissima et auctoritate latissime pervagata. Quamobrem qui arborem deicit, animam nihil in sapientia proficientem de illo corpore liberat. Itaque vos homines sancti, vos, inquam, potissimum excidere arbores deberetis et earum animas ab illo vinculo exutas orationibus et psalmis ad meliora perducere. An de his animis hoc fieri potest, non quas mente adiuveritis, sed quas ventre receperitis?
17. 56. Quamvis idipsum animas arborum, quamdiu sunt in arboribus, ad sapientiam non proficere, summae angustiae, quantum arbitror, vos compellunt fateri, cum a vobis quaeritur cur et arboribus non mittatur praeceptor apostolus, aut cur ille qui hominibus mittitur, non et arboribus praedicet veritatem. Hic cogimini respondere, illas animas percipere in talibus corporibus praecepta divina non posse. Sed vehementius ab alio latere urgemini, quandoquidem illas perhibetis et audire voces nostras et verba intelligere et corpora motusque corporum intueri, cogitationes denique ipsas perspicere. Quae si vera sunt, cur nihil possunt a lucis apostolo discere? Vel cur non etiam multo facilius possunt quam nos, cum interiora etiam mentis aspiciant? Ita enim magister ille, qui vos loquendo vix docet, ut dicitis, cogitando eas posset erudire, quae sententias eius ante sermonem in animo cernerent. Si vero haec falsa sunt, videte tandem in quo errore iaceatis.
17. 57. Iam quod poma ipsi non decerpitis herbamque non vellitis, sed tamen ab auditoribus vestris decerpi et evelli atque offerri vobis iubetis, non ut his qui afferunt tantum sed ut iis etiam quae afferuntur, prodesse possitis, quis bene considerans ullo modo toleraverit? Primo quia nihil interest utrum ipse scelus admittas, an propter te ab alio admitti velis. Nolle te dicis. Quomodo ergo subvenitur illi divinae parti, quae in lactucis et in porris iacet, si nemo haec evellat et ad sanctos purganda deferat? Deinde tu ipse transiens per eum agrum, in quo tibi iure amicitiae decerpendi quod libet potestas datur, si fico videris corvum imminentem, quid facies? Nonne ex opinione tua ficus ipsa tecum loqui et deprecari miserabiliter videtur, ut eam ipse decerpas et sancto ventre purificandam resuscitandamque sepelias potius, quam corvus ille devoratam funesto corpori misceat atque in alias formas illigandam cruciandamque transmittat? Quid te crudelius, si verum est? Quid ineptius, si falsum est? Quid magis contrarium disciplinae vestrae, si signaculum solveris? Quid te inimicius Dei membro, si custodieris?
17. 58. Sed hoc ex vestra opinione falsa et nugatoria; nam certa et manifesta crudelitas in vobis esse convincitur ex eodem ipso errore manans. Si quis enim per morbum corpore dissoluto, fessus ab itinere ac peste semianimis in via iaceat, nihil valens amplius quam utcumque verba proferre, cui prosit ad stringendum corpus pirum dari, teque transeuntem ut subvenias oret atque obsecret ut de arbore proxima, a qua nullo humano, nullo denique vero iure prohiberis, pomum afferas homini, post paululum nisi feceris morituro; tu vir christianus et sanctus transibis potius et hominem sic affectum precantemque deseres, ne arbor ploret dum fructus demitur et tu signaculi dissolutor ad poenas manichaeias destineris. O mores et innocentiam singularem!
17. 59. Sed iam de nece animalium requiram quod movet, et multa quidem huiusmodi etiam in hoc genere dici possunt. Nam quid oberit animae lupi, qui lupum interfecerit; cum et lupus ille, quamdiu vivit, lupus futurus sit nec ulli obtemperet praedicatori, ut aliquantum ab ovium sanguine temperet; et ex illo vinculo corporis anima secundum vos rationalis interfecta bellua liberetur? Et ab hac quidem caede auditores etiam vestros prohibetis, maior enim videtur quam in arboribus. Hic vestros sensus, corporeos videlicet, non multum improbo. Videmus enim et vocibus sentimus cum dolore mori animantia, quod quidem homo contemnit in bestia, cum qua scilicet rationalem animam non habente nulla legis societate copulatur. Sed eosdem vestros sensus in intuendis arboribus quaero et vos caecos prorsus invenio. Ut enim omittam quod nullis motibus in ligno sensus doloris apparet, quid manifestius quam tunc se optime habere arborem cum viget, cum frondet, cum floribus laeta, fructibus opulenta est? At hoc ei plerumque ac maxime putatione praestatur. Quod si ferrum sic sentiret, ut vultis, contabesceret potius tot tantisque affecta vulneribus, quam ex illis pullulans locis tam certa exsultatione reviresceret.
17. 60. Verumtamen cur maius nefas putatis animalia quam stirpes caedere, cum illae vobis puriorem animam quam carnes habere videantur? Fit, inquit, compensatio quaedam, cum eorum quae de agris auferuntur pars aliqua datur electis sanctisque purganda. Iam superius ista frustrata sunt satisque demonstratum est, quantum existimo, nulla ratione dici plus esse in frugibus partis illius boni quam in carnibus. Sed si vendendis carnibus victum quisque sustentet atque omne talis negotii lucrum in emendis electorum vestrorum cibis consumat pluresque iste afferat sanctis escas quam agricola et rusticus, nonne eadem compensatione sibi animantia licere perimere clamitabit? Est, inquit, alia quaedam secretissima ratio. Non enim deest homini callido adversus indoctos in naturae obscuritate perfugium. Caelestes enim, ait, principes, qui de gente tenebrarum capti atque vincti, a conditore mundi in illis ordinati sunt locis, sua quisque in terra possidet animalia, de suo scilicet genere ac stirpe venientia; qui peremptores eorum reos tenent nec de hoc mundo exire permittunt poenisque illos quibus possunt et cruciatibus atterunt. Quis imperitorum non haec formidet, et qui in tanta obscuritate nihil videt, hoc ita ut dicitur esse non arbitretur? Sed ego institutum non relinquam meum, cui Deus aderit, ut apertissima veritate obscura mendacia refellantur.
17. 61. Quaero enim, si animalia quae in terris sunt et in aquis, de illo genere principum per successionem prolis et operationem concubitus veniunt, cum ad illos abortivos fetus revocatur origo nascentium; quaero, inquam, si ita est, utrum apes et ranas et alia multa, quae sine concubitu gignuntur, non sit nefas occidere? Nefas esse dicitis. Non ergo propter cognationem principum nescio quorum ab animantium nece auditores vestros prohibetis. Aut si generalem cognationem omnium esse corporum dicitis, arbores quoque ad eamdem principum offensionem procul dubio pertinebunt, quibus parcere non est mandatum auditoribus. Reditur ergo ad illud invalidum, ea quae in stirpibus auditores laedunt, expiari per fructus quos ad ecclesiam vestram ferunt. Dictum est enim hoc modo posse eos qui in macello laniant animalia carnesque venditant, si vestri auditores sint, suaque lucra comparatis frugibus vobis conferant, eaedem illam quotidianam sibi licere contemnere et quidquid in ea peccati est, vestris epulis aboleri.
17. 62. Quod si dicatis, quemadmodum de pomis et de oleribus conferendum fuisse ut illa interfectio veniam mereretur, quod quia fieri non potest - electi enim non edunt carnem -, temperandum esse auditoribus a nece animalium, quid respondebitis de spinis herbisque inutilibus, quas evellendo in agris purgandis agricolae necant nec ex his vobis possunt cibos aliquos exhibere? Quomodo ad veniam pertinebit tanta vastatio, unde nulla est esca sanctorum? An forte quidquid peccatum fuerit ut fruges et poma proficiant, et de ipsis frugibus et pomis aliquid comedendo dissolvitis? Quid si ergo agros locustae aut mures et sorices vastent, quod saepe accidere manifestum est? Impune ab agricola vestro auditore necabuntur, quia ideo peccat ut fructus proficiant? Hic certe coartamini. Aut enim conceditis auditoribus interfectionem animalium quam vester autor concedere noluit, aut eos ab agri etiam cultura prohibebitis quam ille concessit. Quamquam saepe etiam dicere audeatis feneratorem innocentiorem esse quam rusticum, usque adeo melonibus quam hominibus estis amiciores. Si quidem illi ne laedantur, melius iudicatis hominem fenore trucidari. Haeccine est appetenda et praedicanda iustitia, an potius exsecranda et damnanda fallacia? Haeccine est misericordia memorabilis, an exsecrabilis potius immanitas?
17. 63. Quid quod a nece animalium nec vos ipsi in pediculis et pulicibus et cimicibus temperatis? Magnamque huius rei defensionem putatis, quod has esse sordes nostrorum corporum dicitis. Quod primo aperte falsum de pulice et cimice dicitur. Cui enim non manifestum est haec animalia non de nostro corpore existere? Deinde si concubitum vehementius exsecramini, quod nimium videri vultis, cur non vobis mundiora videntur animalia, quae sine concubitu de nostra carne nascuntur? Quamquam enim postea coeundo pariant, non tamen nobis coeuntibus de nostro corpore primo nascuntur. Iam vero, si quaecumque de viventibus gignuntur corporibus, sordidissima sunt putanda, multo magis quaecumque de mortuis. Impunius ergo occiditur vel sorex vel anguis vel scorpio, quos de humanis cadaveribus nasci a vobis potissimum solemus audire. Sed obscura omitto et incerta. De apibus certe est fama celebrior 23, quod de boum cadaveribus oriantur. Ergo occiduntur impune. At si hoc quoque dubium est, nemo fere de scarabeis dubitat, quin de fimo in pilam rotundato ab his atque obruto existant 24. Haec igitur animantia et alia quae persequi longum est, sordidiora certe debetis opinari quam pediculos vestros; et tamen illa occidere nefas vobis videtur, his autem parcere stultum, nisi forte quod sunt haec animalia parva contemnitis. Sane si ita est, ut animal quo brevius est, eo contemptius esse debeat, necesse est camelum homini praeferatis.
17. 64. Huc accedit illa gradatio, quae cum vos audirem, nos saepe turbavit. Nulla enim causa est, cur propter parvum corporis modulum pulex necandus sit, non etiam musca quae in faba gignitur. Et si haec, cur non etiam ista paulo amplior, cuius certe fetus minor est quam illa. Hoc iam sequitur, ut apis quoque sine culpa perimatur, cuius pullus vix huic muscae coaequatur. Inde ad locustae pullum et locustam, inde ad pullum muris et murem. Et ne longum faciam, nonne videtis his gradibus ad elephantum perveniri, ut omnino recusare non possit ingentem illam belluam sine culpa se occidere, quisquis propter parvolum corpus interfectionem pulicis peccatum esse non putat? Sed iam etiam de huiusmodi nugis satis dictum arbitror.
De signaculo sinus et nefandis mysteriis Manichaeorum.
18. 65. Restat signaculum sinus, in quo multum incesta est castitas vestra. Non enim concubitum, sed ut longe antea ab Apostolo dictum est 25, vere nuptias prohibetis, quae talis operis una est honesta defensio. Hic non dubito vos esse clamaturos invidiamque facturos dicendo, castitatem perfectam vos vehementer commendare atque laudare, non tamen nuptias prohibere; quandoquidem auditores vestri, quorum apud vos secundus est gradus, ducere atque habere non prohibeantur uxores. Quae cum magna voce et magna indignatione dixeritis, ego vos lenius interrogabo ad hunc modum: nonne vos estis qui filios gignere, eo quod animae ligentur in carne, gravius putatis esse peccatum quam ipsum concubitum? Nonne vos estis qui nos soletis monere, ut quantum fieri posset, observaremus tempus quo ad conceptum mulier post genitalium viscerum purgationem apta esset eoque tempore a concubitu temperaremus, ne carni anima implicaretur? Ex quo illud sequitur, ut non liberorum procreandorum causa, sed satiandae libidinis habere coniugem censeatis. Nuptiae autem, ut ipsae nuptiales tabulae clamant, liberorum procreandorum causa marem feminamque coniungunt; quisquis ergo procreare liberos quam concumbere gravius dicit esse peccatum, prohibet utique nuptias, et non iam uxorem sed meretricem feminam facit, quae donatis sibi certis rebus viro ad explendam eius libidinem iungitur. Si enim uxor est, matrimonium est. Non autem matrimonium est ubi datur opera ne sit mater; non igitur uxor. Quocirca nuptias prohibetis nec ab hoc crimine, quod olim a Spiritu Sancto de vobis praedictum est, ulla vos ratione defenditis.
18. 66. Iamvero, cum vehementer satagitis ne per concubitum anima ligetur in carne et vehementer asseritis, per sanctorum cibum animam de seminibus liberari, nonne confirmatis, o miseri, quod de vobis homines suspicantur? Cur enim de tritico et de faba et de lenticula aliisque seminibus, cum his vescimini, liberare vos velle animam creditur, de animalium seminibus non credatur? Non enim, ut ipsam carnem mortui animantis immundam esse dicitis, quod animam non habet, hoc ita potestis et de animantis semine dicere, in quo animam quae apparebit in prole colligatam esse censetis et in quo ipsius Manichaei animam implicatam fuisse fatemini. Et quia non possunt ab auditoribus vestris purganda vobis talia semina afferri, quis non suspicetur secretam de vobis ipsis inter vos fieri talem purgationem et ideo illis, ne vos deserant, occultari? Quae si non facitis, quod utinam ita sit, videtis tamen quantae suspicioni vestra superstitio pateat et quam non sit hominibus succensendum id opinantibus, quod de vestra professione colligitur, cum vos animas per escam et potum de corporibus et sensibus liberare praedicatis. Nolo hic diutius immorari; videtis quantus sit invectionis locus. Sed quia et res talis est, ut eam potius reformidet quam insectetur oratio et propositum illud meum per totum sermonem animadverti potest, quo statui nihil exaggerare sed nudis quodammodo rebus et rationibus agere, transeamus ad aliud.
Flagitia Manichaeorum.
19. 67. Iam enim satis apparet qualia sint tria vestra signacula. Hi sunt vestri mores, hic finis admirabilium praeceptorum, ubi nil certum, nihil constans, nihil rationabile, nihil inculpabile, sed omnia dubia, immo vero sine dubitatione falsissima, omnia repugnantia, omnia absurda. Denique tam multa et tam gravia peccata in his moribus deprehenduntur, ut si quis accusare omnia velit, homo alicuius facultatis singula ut minimum singulis voluminibus possit. Haec igitur si custodiretis vestramque impleretis professionem, nihil vobis esset ineptius, nihil stultius, nihil imperitius, cum autem laudatis et docetis ista nec facitis, quid vobis fallacius, quid insidiosius, quid malitiosius dici aut inveniri potest?
Quod audivit et vidit Augustinus in schola Manichaeorum.
19. 68. Novem annos totos magna cura et diligentia vos audivi; nullus mihi electorum innotescere potuit, qui secundum haec praecepta non aut deprehensus in peccato aut certe suspicioni subditus fuerit. Multi in vino et carnibus, multi lavantes in balneis inventi sunt. Sed haec audiebamus. Nonnulli alienas feminas seduxisse approbati sunt, ita ut hinc plane dubitare non possim. Sed sit et haec magis fama quam verum. Vidi ipse non solus sed cum his qui partim iam illa superstitione liberati sunt, partim adhuc opto ut liberentur, vidimus ergo in quadrivio Carthaginis, in platea celeberrima, non unum sed plures quam tres electos simul post transeuntes nescio quas feminas tam petulanti gestu adhinnire, ut omnium trivialium impudicitiam impudentiamque superarent. Quod de magna venire consuetudine atque illos inter se ita vivere satis eminebat, quandoquidem nullus socii praesentiam veritus omnes aut certe paene omnes eadem teneri peste indicabat. Non enim erant hi ex una domo, sed diverse prorsus habitantes, ex eo loco ubi conventus omnium factus erat, pariter forte descenderant. Nos autem graviter commoti, graviter etiam questi sumus. Quis tandem hoc vindicandum, non dicam separatione ab ecclesia, sed pro magnitudine flagitii vehementi saltem obiurgatione arbitratus est?
19. 69. Et haec erat omnis excusatio impunitatis illorum quod eo tempore quo conventicula eorum lege publica prohiberentur, ne quid laesi proderent, metuebatur. Ubi est ergo quod perpetuam sibi persecutionem in hoc mundo futuram praedicant eoque se commendatiores haberi volunt, hinc interpretantes quod hic mundus eos oderit 26 et propterea penes se quaerendam veritatem affirmantes, quia in promissione Spiritus Sancti paracliti dictum est quod eum mundus iste accipere non possit 27. De qua re non iste locus disserendi est. Sed certe si perpetua vobis persecutio futura est, usque in saeculi finem, perpetua erit et haec dissolutio tantaeque turpitudinis impunita contagio, dum tales laedere formidatis.
19. 70. Id etiam nobis responsum est, cum ad ipsos primates detulissemus conquestam nobis esse mulierem quod in conclavi, ubi cum aliis feminis erat, de illorum scilicet sanctitate secura, ingressis electis pluribus et ab uno lucerna exstincta, incertum cuius eorum in tenebris appetita esset amplexu et coacta in flagitium, nisi subsidio clamoris evasisset. Hoc quoque nobis notissimum nefas de quanta consuetudine venisse arbitrandum est? Et hoc factum est ea nocte qua festae apud vos vigiliae celebrantur. Sed revera etiamsi nullus esset proditionis metus, quis posset damnandum episcopo offerre, qui sic praecaverat ne agnosceretur? Quasi vero non omnes idem crimen involutos tenebat, qui simul ingressi erant. Nam omnibus petulanter iocantibus lucerna exstincta placuerat.
19. 71. Suspicionibus vero ianuae quantae aperiebantur, cum eos invidos inveniebamus, cum avaros, cum epularum exquisitarum avidissimos, cum in iurgiis frequentissimos, cum de rebus exiguis mobilissimos? Non utique arbitrabamur eos temperare posse, a quibus se temperare profitebantur, quando latibula et tenebras invenirent. Duo quidam erant existimationis satis bonae, facili ingenio atque in illis suis disputationibus principes, nobis amplius quam ceteri familiariusque coniuncti. Quorum unus qui propter studia etiam liberalia nobis artius adhaerebat, hic nunc ibi esse presbyter dicitur. Hi sibi graviter invidebant et obiciebat alter alteri, non accusatione manifesta sed sermone apud quos poterat et susurris, ab eo violenter attentatam cuiusdam auditoris uxorem. Ille autem se purgans interim apud nos alium eiusdem sceleris electum criminabatur, qui apud eumdem auditorem quasi amicus fidissimus habitabat; quem quoniam subito ingrediens cum muliere deprehenderat, dicebat mulieri et adultero ab illo inimico atque invido consilium datum, ut illa sibi conflaretur calumnia, ne si quid proderet, crederetur. Angebamur nos et molestissime ferebamus, quod etiamsi de appetita muliere incertum erat, livor tamen in illis duobus, quibus meliores ibi non inveniebamus, apparebat acerrimus et talia conicere cogebat.
19. 72. Postremo in theatris electos et aetate et, ut videbantur, moribus graves cum sene presbytero saepissime invenimus. Omitto iuvenes, quos etiam rixantes pro scenicis et aurigis deprehendere solebamus, quae res non mediocri argumento est quomodo se possint continere ab occultis, cum eam cupiditatem superare non possint, quae illos auditorum suorum oculis ostentat et porrigit erubescentes atque fugitantes. An vero illius etiam sancti, ad cuius disputationes in ficariorum vicum ventitabamus, tantum illud flagitium proderetur, si virginem sanctimonialem mulierem tantum, non et praegnantem facere potuisset? Sed occultum et incredibile malum crescens uterus latere non passus est. Quod cum mater fratri iuveni prodidisset acerrime dolens, religionis tamen nomine ab accusatione publica revocatus est; perfecitque ut ille - non enim hoc ferre quisquam posset - de illa ecclesia pelleretur, et ne impunita res omnino esset, cepit consilium, ut adiunctis sibi amicis, hominem pugnis calcibusque concideret. At ille cum graviter caederetur, clamabat, ut sibi ex auctoritate Manichaei parceretur, Adam primum heroem peccavisse et post peccatum fuisse sanctiorem 28.
19. 73. Talis est namque apud vos opinio de Adam et Eva; longa fabula est, sed ex ea id attingam quod in praesentia satis. Adam dicitis sic a parentibus suis genitum abortivis illis principibus tenebrarum, ut maximam partem lucis haberet in animam et perexiguam gentis adversae. Qui cum sancte viveret propter exsuperantem copiam boni, commotam tamen in eo fuisse adversam illam partem, ut ad concubitum declinaretur; ita eum lapsum esse atque peccasse, sed vixisse postea sanctiorem. Hic ego non tam de nequam homine conqueror, qui stupro nefario alienam familiam, sub habitu electi et sancti viri ad tantum dedecus infamiamque perduxit. Non id vobis obicio. Fuerit hoc hominis perditissimi potius quam consuetudinis vestrae. Non ergo tantum flagitium in vobis sed in illo arguo. Ilud tamen in omnibus vobis quemadmodum ferri et tolerari possit ignoro, quod cum animam partem Dei esse dicatis, asseritis tamen etiam exiguo admixto malo maiorem eius copiam ubertatemque superari. Quis enim cum hoc crediderit et eum libido pulsaverit, non ad talem defensionem potius quam eius libidinis refrenationem compressionemque confugiat?
Flagitia eorumdem Romae deprehensa.
20. 74. Quid amplius dicam de moribus vestris? Dixi quae ipse compererim, cum in ea essem civitate ubi ista commissa sunt. Romae autem me absente quid gestum sit, totum longum est explicare. Dicam tamen brevi. Eo enim res erupit, ut occulta esse non posset absentibus; et ego quidem postea Romae cum essem, omnia vera me audisse firmavi; quamvis tam familiaris et mihi probatus, qui praesens erat, ad me rem pertulerat, ut omnino dubitare non possem. Nam quidam vester auditor, in illa memorabili abstinentia nihilo electis cedens, qui et liberaliter institutus esset et vestram sectam copiose vellet et soleret defendere, molestissime ferebat quod ei vage pessimeque habitantium passimque viventium electorum mores perditissimi saepe disputanti obiciebantur. Cupiebat itaque, si fieri posset, omnes qui secundum illa praecepta vitam degere parati essent, congregare in domum suam et suis sumptibus sustinere. Erat enim et non mediocris pecuniae contemptor et non mediocriter pecuniosus. Querebatur autem impediri tantos conatus suos episcoporum dissolutione, quibus adiuvantibus implere debebat. Interea vester episcopus quidam, homo plane, ut ipse expertus sum, rusticanus atque impolitus, sed nescio quomodo ea ipsa duritia severior in custodiendis bonis moribus videbatur. Hunc diutissime desideratum et aliquando praesentem arripit iste, exponit homini voluntatem suam: laudat ille atque consentit, placet ut in domo eius prior ipse incipiat habitare. Quod ubi factum est, eo congregati sunt electi omnes, qui Romae esse potuerunt. Proposita est vivendi regula de Manichaei epistola, multis intolerabile visum est, abscesserunt, remanserunt tamen pudore non pauci. Coepit ita vivi ut placuerat, et ut tanta praescribebat auctoritas, cum interim auditor ille vehementer omnes ad omnia cogeret, neminem tamen ad id quod non prior ipse susciperet. Interea rixae inter electos oriebantur creberrimae, obiciebantur ab invicem crimina, quae ille omnia gemens audiebat, dabatque operam ut seipsos in iurgando incautissime proderent, prodebant nefanda et immania. Ibi cognitum est quales essent, qui tamen inter ceteros vim praeceptorum illorum subeundam sibi esse putaverunt. Iam de ceteris quid suspicandum erat aut quid potius iudicandum? Quid plura? Coacti aliquando murmuraverunt sustineri illa mandata non posse, inde in seditionem. Agebat auditor causam suam complexione brevissima, aut illa omnia esse servanda, aut illum qui talia sub tali conditione praecepisset, quae nullus posset implere, stultissimum existimandum. Vicit tamen, non enim aliter poterat, unius sententiam effrenatissimus plurium strepitus. Post etiam ipse cessit episcopus et cum magno dedecore aufugit; cuius sane cibi praeter regulam clanculo accepti et saepe inventi ferebantur, cum ei de proprio sacculo diligenter occultato pecunia copiosa suppeteret.
20. 75. Haec si falsa esse dicitis, nimis apertis et pervulgatis rebus obsistitis. Sed utinam hoc dicatis. Cum enim sint ista manifesta et his qui scire voluerint cognitu facillima, intelligitur quam vera dicere soleant qui haec vera esse negaverint. Sed aliis defensionibus utimini, quas ego non improbo. Aut enim dicitis aliquos qui vestra praecepta custodiant nec eos aliorum criminibus debere perfundi, aut non oportere omnino quaeri quales sint homines, qui vestram sectam profitentur, sed qualis sit ipsa professio. Quorum ego utrumque cum admisero - quamquam nec illos fidos mandatorum observatores demonstrare neque ipsam haeresim a tot et tantis nugis atque sceleribus purgare possitis -, illud tamen a vobis magnopere requiram, cur maledictis insectemini christianos catholici nominis, quorundam intuentes perditam vitam, cum de vestris hominibus haberi quaestionem aut impudenter recusetis aut impudentius non recusetis velitisque intelligi in tanta vestra paucitate latere nescio quos, qui sua praecepta custodiunt et in tanta catholicae multitudine non velitis?