De Nuptiis Philologiae et Mercurii/VI

LIBER VI

Saeculo V

Liber VI

De geometria

[567]

«Virgo armata decens, rerum sapientia, Pallas, aetherius fomes, mens et sollertia fati, ingenium mundi, prudentia sacra Tonantis, ardor doctificus nostraeque industria sortis, quae facis arbitrium sapientis praeuia curae ac rationis apex diuumque hominumque sacer nus, ultra terga means rapidi ac splendentis Olympi, celsior una Ioue, flammantis circulus aethrae, ἑπτὰς in numeris, prior igni, tertia Lunae, quam docto assimulant habitu qui agalmata firmant: :[568] Hinc nam tergeminae rutilant de uertice cristae, quod dux sanguineo praesulque corusca duello, vel tibi quod fulget rapiturque triangulus ignis. :[569] Hinc tibi dant clipeum, sapientia quod regat orbem, vel rationis opem quod spumea proelia poscant; hasta etiam uibrans penetrabile monstrat acumen, Lymphaseum magis est et scutum circulus ambit. :[570] Hinc nam uernicomae frondent tibi munera olivae, artes cura uigil per te quod discat oliuo: :[571] Glaucam dant uolucrem, quod lumina concolor igni es, tuque ignis flos es cluis et glaucopis Athene. An mage noctiuidae tibi traditur alitis usus, quod uigil insomnes ducat sollertia curas? :[572] Pectore saxificam dicunt horrere Medusam, quod pauidum stupidet sapiens sollertia uulgum. :[573] Arcibus urbanis ueteres tibi templa sacrarunt, quod ratio amplificet, quodque est elatior, urbes. Hinc de patre ferunt sine matris foedere natam, prouida consilium quod nescit curia matrum, consultisque uirum praesis; hinc dieta uirago. :[574] O sacra doctarum prudentia fontigenarum, sola nouem complens, Musis mens omnibus una, deprecor: ad proprium dignata illabere munus inspirans nobis Graias Latiariter artes. :[575] Ago tibi habeoque, diua, persoluensque perpetes debebo grates; optatis fulgida dignaris annuere: nosco uenerorque quod uidi. Parent denique iam ingressurae Artis obsequio electissimae feminarum, quae decentem quandam atque hyalini pulueris respersione coloratam uelut mensulam gestitantes ad medium superi senatus locum fiducia promptiore procedunt. Sed quae istae sint quidue gestitent gerendorum inconscius non aduerto.»

[576]

Hic, ut lepidula est, et quae lotam fabellam ab inchoamentorum motu limineque susceperit, Satura iocabunda, «ni fallor», inquit «Felix meus, plurimum affatimque oliui, quantumque palaestras perluere uel sponsi ipsius posset, superfluo perdidisti, dispendiaque lini perflagrata cassum deuorante Mulcibero qui tot gymnasiorum ac tantorum heroum matrem Philosophiam non agnoscis saltem; cum per eam Iuppiter dudum caelitis consultum senatus tabulamque uulgaret, cumque ad Philologiae concilianda consortia procum affatum conubialiter allegaret, ne tunc eam noscere potuisti?

[577]

Sed quia nunc Arcadicum ac Midinum sapis praesertimque ex illo quo desudatio curaque districtior tibi forensis rabulationis partibus illigata aciem industriae melioris obtudit, amisisse mihi uideris et huius matronae memoriam et iam eiusdem germanam uoluisse nescire.

[578]

Illa namque parili quam accinctam cernis officio Paedia uocitatur, femina admodum locuples et quae illas Croesias Dariasque prae suis opes gazasque despiciat. Haec utpote talentorum conscia, in omnium rara congressus, nec cuiquam facile primorum saltem uultus superba committens; plerumque tamen adhaesit arrisitque pauperibus, magisque illis quos aut pedibus nudos aut intonso crine hispidos aut sordenti-conspexit pallio semitectos. Denique, si Marcum Terentium paucosque Romuleos excipias consulares, nullus prorsus erit cuius ista limen intrarit.

[579]

Vides igitur utrique feminae quam insit fastuosa censura; tamen utraque Mercurialis ministrae quae ueniet officio praeparantur. Illud quippe quod gerulae detulerunt abacus nuncupatur, res depingendis designandisque opportuna formis; quippe ibi uel lineares ductus uel circulares flexus uel triangulares arraduntur anfractus. Hic totem potis est ambitum et circos formare mundi, elementorum facies ipsamque profunditatem adumbrare telluris uidebis istic depingi quicquid uerbis uisum non ualeas explicare.» «Nimirum, inquam, ista quae ueniet Apellen Polyclitumque transcendit; ita quippe memoratur posse omnia effigiare ut labyrintheus Daedalus eam credendus sit genuisse.»

[580]

Et cum dicto prospicio quandam feminam luculentam radium dextera, altera sphaeram solidam gestitantem amictamque laeuorsum peplo in quo siderum magnitudines et meatus, circulorum mensurae conexionesque uel formae, umbra etiam telluris in caelum quoque perueniens uel lunae orbes ac solis auratos caliganti murice decolorans inter sidera uidebatur.

[581]

Ipsum uero uernantis aethrae salo refulgebat, denique etiam in usum germanae ipsius Astronomiae crebrius commodatum, reliqua uero uersis illitum diuersitatibus numerorum, gnomonum stilis, interstitiorum, ponderum mensurarumque formis diuersitate colorum uariegata renidebat. Crepidas peragrandae telluris causa easdemque permenso orbe contritas uiatrix infatigata gestabat.

[582]

Quae quidem ingressa senatum deum licet quot stadia e terris in caelum quotque ulnas, quot denique digitos permensa sit instanter absolueret, tamen Iouiali caelestiumque maiestate contacta, ad illam abaci renudati mensulam, circumspectans camerae exterioris ornatum et laqueata sideribus palatia, properauit.

[583] Consitit attonito spectans stellantia uisu, et decuit crinis puluereique pedes. Ipsa etiam laeua sphaera fulgebat honora, assimilis mundo sideribusque fuit, nam globus et circi zonaque ac fulgida signa nexa, recurrebant, arte locata pari. :[584] Tellus, quae rapidum consistens suscipit orbem, puncti instar medio haeserat ima loco. Hanc tener et uitres circumuolitabilis auris aer complectens imbrificabit aquis. Quae tamen immenso quo cingitur illa profundo interriuata marmore tellus erat. Texerat exterior qui fulget ciculus orbis aetheris astrifico lumina multa peplo. :[585] Hinc nitidus rutilum Titan succenderat orbem Moxque imitata pium lactea Luna diem. :[Sic igitur furuae oculos splendescere noctis] :[cernas ex auro ut sacra flamma micat.] Sic Cypris Oceani perfuso sidere lymphis Lucifero annuerat lumina tota suo. Omina compar habet paribus sub lecibus ordo nec minius haec mira est quam domus alta deum. Hanc mundo assimilem stupuit Trinacria tellus Archimedea astrificante manu. O felix cura et mentis prudentia maior Corpore sub nostro aequiperasse Iouem. :[586]

Tandem igitur reglutinatis ab aethrae interuibrantis admiratione luminibus decenti collustrans diuos conspectansque censura, cum omnibus reuerenda uenerabili dignitate et magistra ceterarum quae notae diuis sunt Artium diceretur, exquisitum est eruditionis arcanum ut ab ipsis praeceptionis cunabulis auspicata depromeret. Tum illa, remoto paululum obstaculo contorti crinis a facie, orisque luculenta maiestate resplendens atque abaci sui superfusum puluerem mouens, sic exorsa:

[587]

«licet Archimedem meum inter philosophos conspicata Euclidemque doctissimum, in astruendae praeceptionis excursus potuerim subrogare, ne impolitum quicquam subsisteret assertorum aut profunditas caligaret, tamen congruentius ipsa uobiscum, quia et Cyllenium excludit ornamen, illi etiam Helladica tantummodo facultate nihil effantes Latiariter atticissant, quae etiam ipsos edocui, quod numquam fere accidit, Romuleis ut potero uocibus intimabo.

[588]

Ac prius uocabuli mei promenda ratio, ne indecenter squalentior peragratrix caelicolarum auratam curiam et interstinctum cylindris gemmantibus pauimentum rurali respersura puluere credar intrasse. Geometria dicor, quod permeatam crebro admensamque tellurem eiusque figuram, magnitudinem, locum, partes et stadia possim cum suis rationibus explicare, neque ulla sit in totius terrae diuersitate partitio quam non memoris cursu descriptionis absoluam».

[589]

Quo dicto quoniam fuerant in deorum senatu quamplures qui neque orti terris essent neque ipsi umquam dicerent se calcasse tellurem, ipse etiam Iuppiter curiosius totius terrae latebras uellet exquirere, credo necubi decentes puellas isto quoque saeculo is uersiformis etiam cupitor audiret, hoc igitur promere Geometria primum iubetur ac demum cetera astruendae praecepta artis aperire. Tum illa:

[590]

«Formam totius terrae non planam, ut aestimant positioni qui eam disci diffusioris assimulant, neque concauam ut alii qui descendere imbrem dixere telluris in gremium, sed rotundam, globosam etiam :[sicut Secundus] Dicaearchus asseuerat.

[591]

Namque ortus obitusque siderum non diuersus pro terrae elatione uel inclinationibus haberetur, si per plana diffusis mundanae constitutionis operibus uno eodemque tempore supra terras et aequora nituissent, aut item si emersi solis exortus concauis subductioris terme latebris abderetur.

[592]

Sed quoniam posterior assertio mage despicabilis opinationis cassae uilitate tenuatur, illam priorem cui etiam physicus Anaxagoras accessit praestat exigere, quamuis nonnullas credatur astruere rationes; quippe dicit planam terram ortu occasuue solis aut lunae perspicue comprobari; qui mox primi luminis fulgor emerserit confestim ad obtutus nostros directis lineis diriguntur, quod magis indubitabilis probamenti fiet, si in litore consistentes obstacula montium relinquamus. Quod si ita esset, cunctis supra terras degentibus eodem tempore emergentia uiderentur occasusque uno obitu condita cunctas ualerent tenebrare terras ac falsa Romulei uatis exploderetur assertio, qua docet:

nosque ubi primus equis Oriens afflauit anhelis, illic sera rubens accendit lumina Vesper. :[593] Quin etiam cunctae noctes ac dies similibus interstitiis horisque semper paribus conuenirent, nullique parti telluris uel apparerent certa uel alia sidera negarentur. At cum Arctoa conuersio supra uerticem uoluatur Hesperiae, apud Trogodytas Aegyptumque confinem ignoto occultoque penitus sidere nescitur, cum Canopum ac Berenices crinem, stellas admodum praenitentes, Scythia Galliaque atque ipsa prorsum non cernat Italia, cum illae antarcticis terris conspicuae ac praenitentes et uelut perpendiculatae capitibus suspectentur, in Alexandria etiam Canopos quarta parte interstitii signilis ultra terras emineat Trionesque geminos ut deuexa non cernat, cum in Arabia Nouembri mense sub noctis auspicio Helice non conspecta secunda uigilia prospectetur, quae in Meroe solstitio tantum exiguaque breuitate conspicitur ubi circa ortum Arcturi cum die nascitur, quae item in India Patalitano portu prima tantum parte noctis aspicitur in qua etiam in Maleo monte quindecim tantum diebus annuis uidetur, quis igitur dubitet et globi deuexioris oppositu alia inconspicua fieri atque alia uelut sphaerae curuationibus eminere?

[594]

Additur ad fidem globi rotundioris ambigentibus asserendam quod solis lunaeque deliquia in occasu facta orientis incolae non uiderunt, itemque in ortu si accidant, a tota Britannia atque occasiuis regionibus ignorantur. Etiam in mediis plerumque regionibus horarum diuersitatibus uariantur, sicut in Magni Alexandri uictoria lunam noctis secunda defecisse Seruius Nobilis in Arabia nuntiauit, quod in Sicilia in exortus primi splendore conspectum. Vipstano et Fonteio consulibus undecimo kalendas Maias defectus solis fuit qui in Campania diei septima uisus in Armenia eiusdem diei undecima comprobatur; quod factum est utique sphaerae circuitu moras per inflexus rotunditatis subinde uariante.

[595]

Denique ipsa uasa quae horispica uel horologia memorantur pro locorum diuersitatibus immutata componunt alioque gnomone ultra quingenta stadia discernuntur, umbris pro locorum aut elationibus celsis aut inclinationibus infimatis. Hinc est quod in Meroe longissimus dies duodecim aequinoctiales horas et alterius bissem secat, Alexandriae quattuordecim, in Italia quindecim, in Britannia decem et septem. Solstitiali uero tempore cum caeli uerticem sol inuectus subiectas deorsum terras perpetui diei continuatione collustrat, itemque brumali descensu semiannuam facit horrere noctem, quod in insula Tyle compertum Pytheas Massiliensis asseruit. His temporum diuersitatibus assertum, ni fallor, globosam rotunditatis flexibus habendam esse tellurem.

[596]

Sequitur ut quem mundi locum quamue granditatem sortita sit approbemus. Circulus quidem terrae ducentis quinquaginta duobus milibus stadiorum, ut ab Eratosthene doctissimo gnomonica supputatione discussum.

[597]

[Quippe scaphia dicuntur rotunda ex aere uasa quae horarum ductus stili in medio fundo siti proceritate discriminant qui stilus gnomon appellatur; cuius umbrae prolixitas aequinoctio centri sui aestimatione dimensa uicies quater complicata circuli duplicis modum reddidit.]

[598]

Eratosthenes uero ab Syene ad Meroen per mensores regios Ptolomaei certus de stadiorum numero redditus quotaque portio telluris esset aduertens, multiplicansque pro partium ratione, circulum mensuramque terme incunctanter, quot milibus stadiorum ambiretur absoluit.

[599]

Comperta est terrae breuitate rationabili magnitudo; locus eiusdem ac positio doceatur. Quam in medio imoque mundi immobilem stare multiplicibus monstratur assertis, quae siue ante constitutionem mundi in eodem loco fuerit, ex quo moueri non potuit, ac dehinc diuulsis a confusione primae commixtionis elementis undarum immensa et uolubilismlatitudo aerisque halitus undiquesecus circa terrae stationem diffusus artarit mediumque fecerit quod teres ac uolubilis circumclusit, siue quod in sphaera efficitur imum omne quod medium est, dum paribus ab extimae rotunditatis ambitu lineis quicquid eas sustinet constipatur.

[600]

Imum uero iam necesse est sui extremitate consistere, quia inferius quo decidat non est. Omnia etiam pondera in eam desuper cadunt, ut imber, grando, nix, fulgura atque ipse qui in eius penita praecipitatur Oceanos et fluenta latentia quae fundo uoluuntur in imo. Vides igitur eam, quae undas cunctaque sustentat artatam ex omnibus nihil subicere quo secedat. Media igitur credenda est, quia postrema, quod praesertim aequinoctialis temporis interstitia manifestant, nam pares horarum metas tam antemeridialium quam etiam postremarum et tam diei quam noctis horologia manifestant.

[601]

Quo documento clarum est tantundem undiquesecus abs terris abesse caelum; quod item duobus circulis edocetur solstitiali et brumali, nam utique quantum interstitii dies habet, cum caeli culmina sol elatus illustrat, tantum spatii longior nox, cum sol in brumam decidens, repraesentat. Itemque quicquid singula signa zodiaci intercapedinis luci contulerint, tantundem sole e contrario rutilante umbris noctis agnoscunt, quod utique undiqueuersum probat tantundem circulos sideraque distare, mediamque esse tellurem. Quod si congrue uidetur assertum, iam partes eius, quas ipsa permensa sum, perhibebo.

[602]

Orbis terrae in quinque zonas, siue melius fasceas dico, pro rerum diuersitate discernitur; quarum tres intemperies multa contrariorum nimietate relegauit, nam duae, quae axi utrique confines, algore immenso et frigoribus occupatae, desertionis causas pruinis ninguentibus praebuere; media nero flammis atque anhelis ardoribus torridata propinquantes animantum amburit accessus. Aliae autem duae uitalis aurae halitu temperatae habitationem animalibus indulserunt. Quae quidem per totius rotunditatem telluris incuruae tam supernum hemisphaerium quam inferius ambierunt.

[603]

Nam utique terra duas sibi partes hemicycliorum quadam diuersitate dispescit; id est, unam habet supernatem, quam nos habitamus et ambit Oceanus, et aliam infernatem. Sed haec superior initium habet a solari ortu, illa inchoat a lucis occaso, ‹:[...]› quem circulum Graeci horizonta perhibent.

[604]

Verum quia illae zonae uolubilitatem utriusque partis includunt, decem utrimque circolo suo faciunt regiones, e quibus haec, quae a nobis habitatur, est una atque ad aquilonem uersus et septemtriones ascendit, altera, quae contrario ad meridiem atque austrum fertur, quam habitare illi aestimantur qui uocantur ἄντοικοι.

[605]

Similiter ex infernatibus duae; sed hi qui nobis obuersi antipodes memorantur, qui contra illos quos ἀντοίκους diximus ἀντίχθονες appellantur. Sed nos cum illis diuersitas temporum uelut quadam contrarietate discriminat. Nam cum aestate torremur, il li frigore contrahuntur; :[nam] cum hic uer pubescit florentibus pratis, illic edomita aestas teporibus autumnascit; hic bruma, solstitium illic apparet; nobis Arctoa lumina spectare permissum, illis penitus denegatum.

[606]

Antipodes autem nostri unum nobiscum tractum perferunt hiemis et flagrantiam communis aestatis, sed noctem diuersam diesque contrarios, scilicet aestate grandes dies prolixasque noctes ‹:[...]› nobisque Septentrio conspicabilis lateat sine fine. Ita etiam his qui ἀντοικοι uocantur antipodes sui quattuor anni tempora nouere communia ac polum qui est ad austrum antipodibus suis nobisque penitus ignoratum soli suspiciunt.

[607]

Qui autem in media fascea sunt, his cotidie ortus occasusque mutantur, et supra quos sol est, his citius exoritur tardiusque mersatur. Aequinoctiali autem tempore et oriens et occidens similiter apparebit, neque ulla astra sunt quae illorum obtutibus denegentur, et quae una illis oriuntur, simul ueniunt in occasum. Hi dies cunctos pares suis noctibus intuentur nec ullas meridiano die metiuntur umbras, eorumque antipodes dies noctesque sub eadem longitudine patiuntur. Cum autem solstitii properantia peragendi per eosdem transeat et iam brumam itidem sol reuertens similiter per illos iter ducat et procul ad his utrimque secedat, dubium non est quin bis hiemen et secundo patiantur aestatem; quibus cum ortus solis est, eorum antipodibus apparet occasus.

[608]

Verum illae duae regiones, quas fasceas item dixi, quarum una ucinantis Plaustri algore crustatur, altera transaustrini halitus desertione contrahiutur, antipodas proprios non habent, sed ipsae sibi inuicem contrarietate fiunt habitationis antipodae, nullosque ortus siderum absque planetis utrimque nouerunt, quae quidem illis non supra caput eunt, sed de medio lateris oriuntur. Stellae etiam fixae caeli sex uidentur mensibus, sex itidem non apparent, ortiuusque circulus aequinoctialis illis est. Senaque ex zodiaco signa conspiciut; denique sex mensibus dies noctesque patiuntur, ut utrisque poli axisque termini supra uerticem uideantur. Sed haec prior Septentrionis, altera Canopi stellae illustrata fulgore cetera non nouerunt.

[609]

Quarum regionum habitus prodidit doctissimus Pytheas, sed ego ipsa peragraui, nequa mihi ignota uideretur portio superesse telluris. Cuius terrae totius ambitus omnis plenusque circuitus, ut Romanorum dimensione percenseam quicquid stadiorum supputatione memoraui, est in milibus passuum trecenties et quindecies centenis. Quo loco non puto transeundam opinationem Ptolemaei in geographico opere memoratam;

[610]

idem quippe zodiaci tractum omnemque complexum trecentis sexaginta caeli partibus secat, quas singulas in telluris centrum ita aestimat peruenire, ut unius partis latitudo istic quingentorum stadiorum mensura tendatur, singula uero stadia centum uiginti quinque passibus explicata, :[quae octo millenos passus absoluunt,] unde quingenta stadia, quae sunt partis unius, milia passuum colligunt sexaginta duo passusque quingentos. Verum illa stadia quingenta trecenties sexagies complicata faciunt semel milies octingentiesque centena; ex quibus milia passuum partitione praedicta collecta faciunt ducenties uicies quinquies centena. Hoc de totius terrae globo oportuit intimari.

[611]

Ceterum eius longitudo ab ortu ad occasum, hoc est ab ipsius Indiae extremitate usque ad Herculis columnas Gadibus sacratas, octuagies quinquies centena septuaginta septem milia sunt, sicut etiam Artemidorus auctor asseruit; nam Isidorus nonagies octies dicit et decem et octo milia. Verum Artemidorus dimensioni praedictae adicit quicquid a Gadibus procurrit; nam per Hispaniae frontem circuitu Sacri promuntorii ad aliud finale promuntorium, quod Artabrum memoratur, procedere dicit terram in nongenta nonaginta unum milia.

[612]

Quae dimensio item fieri compendiosior potest, si per maria quis uectus excurrat, nam a Gange fluuio ostioque eius quo se in Eoum effundit oceanum, per Indiam Parthyenemque ad Myriandrum urbem Syriae in Issico sinu positam quinquagies bis quindecim milia; inde proxima nauigatione Cyprum insulam, Patara Lyciae, Rhodum, Astypalaeam in Carpathio mari item insulam, Taenarum Laconicae, inde Lilybaeum Siciliae et Caralim Sardiniae tricies quater quingenta milia; inde Gades quadragies bis quinquagena milia. Quae mensura uniuersa ab Eoo mari efficit octuagies quinquies septuaginta otto milia.

[613]

Potest item aliud terra marique iter duci per Gangen Euphratenque fluuium, Cappadociam, Phrygiam, per Aegeum pelagus et Laconicum mare itemque per sinus alios usque Peloponnesum, Leucadem, Corcyram, Acroceraunia, Brundisium, Romam, Alpes, et Galliam, per Pyrenaeos etiam montes in Oceanum uespertinum, Hispaniae oram traiectumque per Gades, et omnis mensura, attestante Artemidoro, assertionibus meis, habet milia octogies sexies octoginta quinque. Habetis longitudinem multipliciter memoratam.

[614]

Latitudo autem eius meridiano situ in septentrionis caput plurimum minor est, nam utrimque intemperati aeris nimietate contrahitur. Eo accedit quod a septentrionis plaga Sarmatarum gens copiosaque barbaries accessum indagandae dimensionis excludit. Attamen quicquid intrepida permeare quiuit excursio competenter admensum, repertaque latitudo habitabilis terrae paene dimidio minor quam dicta est collegisse longitudo; nam colligitur in quinquagies quater centena sexaginta duo milia.

[615]

Quippe a litore Aethiopici Oceani, qua habitabilis primum est, ad Meroen, inde Alexandriam, Rhodum, Cnidum, Coum, Samum, Chium, Mytilenen, Tenedum Sigeumque promuntorium, os Ponti, Carambim promuntorium, os Maeotidis, ostium Tanais praedicta dimensio comprobatur. Qui quidem cursus si per mania transeatur, in compendium ducet milia sescenta septuaginta octo.

[616]

Huc usque compertum progressum Artemidorus asseuerat, sed Isidorus adiecit duodecies quinquaginta usque ad Tylen ultimam tendi quae quidem opinatio mihi uidetur incerta, nam ipsi tantundem latitudinis inesse dico, quantum longitudinis comprehensum; neque enim, cum rotundum telluris orbem astructio superior ratioque monstrarit, impar latus globo poterit prouenire. Sed supra ditti scriptores habitabilem dixere tellurem.

[617]

Rotunditatis autem ipsius extima circumfusus ambit Oceanus, sicut nauigatus undique comprobatur; nam a Gadibus per Hispaniae Galliarumque flexum occidentalis plaga omnis hodieque nauigatur.

[618]

Dum autem diuus Augustus classe Germaniam circumiret, septentrionalem totum permeauit Oceanum, nam primum in Cimbricum promuntorium ueniens magno dehinc permenso mari ad Scythicam plagam ac rigentes undas usque penetrauit.

[619]

De confinio item ab orientis principio et Indico mari pars quae uergit in Caspium mare a Macedonum classibus remigata, dum Seleucus et Antiochus regnauissent. Palus uero Maeotica eiusdem sinus habetur Oceani.

[620]

Item laeui lateris circumflua memorentur. Ab ipsis itaque columnis Herculis, quae in Gaditano sunt litore consecratae, usque in Arabicum sinum meridianus omnis permeatur Oceanus, sicut plurimis asseueratur exemplis.

[621]

Nam eius maximam partem Magni Alexandri sulcauere uictoriae; in eodem Arabico sinu constituto Gaio Caesare, Augusti filio, Hispanarum nauium naufragium et eiectae fragmentorum reliquiae paniere; item Hanno, dum Punicum floreret imperium, Mauretaniae circuitu ac dehinc meridiani flexus excursu in Arabiae terminos prolixa admodum nauigatione peruenit; Cornelius auctor affirmat quendam Eudoxum fugientem regis insidias ex Arabia in Gaditana peruenisse refugia; Caelius Antipater se hominem uidisse confirmat qui negotiationis ardore in Aethiopiam ex Hispania nauigasset; idem Cornelius post captos Indos per Germaniam nauigauit.

[622]

Ostensum puto ambitum superioris terrae permenso in circulum mari undiquesecus nauigatum. Nunc ipsius diuisionem terrae, quantum patitur succincta insinuatio, memorabo. Circulus omnis superae habitabilisque telluris, sicut plerique testantur, in tres partes est distributus: Europam, Asiam Africamque. Quarum primam atque ultimam interruptio dispescit Oceani.

[623]

Nam Atlantici profundi ex Gaditano freto uis intersecans profunda telluris Libycum Hibero latus abscidit et confestim se in propinqui macis fluenta diffundit. Quippe a Gaditano ostio in ingressum interioris macis per longitudinem cursus uix quindecim passuum milia numerantur; latitudo uero, ubi angustior, quinque, ubi diffusa, septem, ubi prolixior, decem milibus explicatur. Hinc defluxere per diuersos sinus subsidentesque campos tot maria, tot fragores et quantum per diuersa aequora tumescit undarum.

[624]

Verum illa proruptio interfluentis Oceani laeua Europam facit Libyamque dextra, et montibus utrimque concluditur. Nam ab Europa Calpe, ab Africa Abinna monte dispescitur, qui utrimque prominentes dici columnae Herculis meruerunt, quod testimonio uetustatis laboris Herculei limes in illis sit consecratus; siquidem ultra eum progredì consumptae telluris inuia prohibebant.

[625]

Denique etiam hoc de eius sacrae uirtutis possibilitate persuasum, quod, cum antea natura terris mania dispararet ac tantum iugi circuitu firmaret Oceani, montium praedictorum effossis radicibus diuulsoque confinio camporum deuexis lacunisque terrarum improuisum pelagus in usum impigrae mortalitatis admisit, permutans orbis faciem naturaeque discrimina.

[626]

Hoc igitur freto laeuorsum Europa distenditur usque in Tanais fluminis gurgitem, a quo inchoans Asia Nili itidem alueo limitatur; qui quidem Nilus eandem Africamque disrumpens telluris complexum intersecat multitudine fluuiorum. Europam tamen terminari Propontidis faucibus dixere quam plurimi, quae Propontis post angusta discedens ad Maeotidem usque perfertur.

[627]

Europae tamen principium inchoamentique limen Hispaniae contributum, fertili frugum opimaeque prouinciae, metallorum aurique fetura, minii, marmoris gemmarumque muneribus praedicandae. Quae quidem, quod Hiberi fluminis interrivata tractu, amnis sui meruit cognomentum. Cuius illa portio quae Atlantico confinis Oceano in Gaditani freti litus excurrit Baetica perhibetur, etiam ipsa uocabulum proprii fluminis nuncupatione sortita; quae ab Vrcitano fine, qua citerior meat, Tarraconensis edicitur a Tarracone urbe, quam Scipiones condidere. Nam Poeni fundauere Carthaginem, conditas ubicumque urbes amico sibi nomine praesignantes.

[628]

Sed praedictum latus a Pyrenaei iugis in aliam prouinciam dissecatur, siquidem Baeticae a septentrionali confinio Lusitania sociatur, cui nomen fabula a lusu Liberi patris uel cum eo bacchantium sociauit. Haec quoque cognomini fluuio permeatur, licet eam Tagus quoque harenis illustret auratis.

[629]

Olissipone illic oppidum ab Vlixe conditum ferunt, ex cuius nomine promuntorium quod mania terrasque distinguit. Nam ab eius ambitu inchoat mare Gallicum et facies septentrionalis Oceani, Atlanticus uero et occiduus terminatur Oceanus, qui tum Hispaniae limitatur excursibus. In eius quoque confinio equarum fetura uentis maritantibus inolescit, uolucres proli cursus ipso spirante Fauonio.

[630]

Verum Baetica cunctas ubertate fecunditatis :[santis] anteuenit; quae quidem habet iuridicos conuentus quattuor: Gaditanum, Cordubensem, ‹Astigitanum, Hispalensem›, oppida centum septuaginta quinque habitantium multitudine frequentata.

[631]

Eadem uero longitudinis dimensione distenditur a Castulonis oppidi fine in Gaditanum oppidum ducentis quinquaginta milibus ‹et a Murgi maritima ora uiginti quinque milibus› amplior aestimatur; latitudoque in ducenta uiginti quattuor milia excurrit.

[632]

At uniuersa prouincia habet conuentus septem: Carthaginensem, Tarraconensem, Caesaraugustanum, Cluniensem, Asturum, Lucensem, Bracarum, ciuitates uero, praeter insulas atque aliis contributas, ducentas nonaginta quattuor tota complexiorie dinumerat. Tenditur autem per longitudinem, quantum Agrippa dinumerat, milibus quadringentis septuaginta quinque, latitudine ducentis uiginti quattuor, cum fines Carthaginem usque protenderet. Quae opinio Agrippae non exiguum admittit errorem.

[633]

Nam Hispania omnis citerior a Pyrenaeo in Castulonis finem per sescenta septem milia longitudinem protrahit, cuius ora paulo amplior aestimatur; latitudo autem a Tarracone ad litus Oiarsonis trecentis septem milibus inuenitur a radicibus Pyrenaei, ubi utriusque macis propinquitate concluditur, nam paulatim diffusior ‹tantundem et amplius, qua confinis est Hispania ulterior› adicit in latitudinis excrementum.

[634]

Idem igitur Pyrenaeus ex alio latere Galliarum finibus admouetur, a cuius radicibus quicquid interiacet usque Rhenum et item inter Oceanum et montem Gebennam et Iures Gallicis regionibus attributum. Narbonensis autem prouincia appellatur, quae interno mari alluitur; haec Bracata antea dicebatur, quae ab Italia iugis Alpium atque amne Varo discernitur, cuius longitudo, sicut Agrippa dimensus, trecenta septuaginta milia passuum, latitudo autem ducenta quadraginta octo.

[635]

In hac prouincia Rhodanus fluuius ex Alpibus ueniens per Lemannum lacum meat et causas fertilitatis importat terrae germinibus ac fetubus. Cuius ora diuersis nominibus appellata; nam Hispaniense unum, alterum Metapinum, tertium, quo plenior meat, Massilioticum nuncupatur. Provincia uiris, oppidis, frugibus memoranda unoque transcurrenda piaculo, quod illic fas fuerat hostias humani generis immolare.

[636]

Sed post Alpium montes, qua facies prominentis naturae ortiui solis illuminatione perfunditur, inchoat ac descendit Italia, longe ante alias omnes laudibus ueterum in urbis Romae gratia praedicanda.

[637]

Cuius principium Ligures tenent, dehincque ubertatem soli sacrata occupauit Etruria regio, tam indigetis Aeneae foedere quam remediorum origine atque ipsius Tagetis exaratione celebrata. Vmbri mox Latiumque atque ostia Tiberina, dehincque ipsa caput gentium Roma, armis, uiris, sacrisque, quamdiu uiguit, caeli uestri laudibus conferenda; haec a mari sedecim passuum milibus disparatur. Dehinc litus in Vulscorum nomen sortemque concessit;

[638]

mox Campania Picentesque ac Lucanum latus Bryttiumque coniungitur; cuius promuntorium in meridiem austrumque respectans in mare procurrit laeuaque ala interioris sinus fluenta complectitur, ut, si a primis Alpibus dextrum latus et prolixi montis bracchium contempleris prominentias utrimque componens, theatrum quoddam spectare uidearis undarum. Lunata quippe et quodam hemicyclio in promuntorium memoratum circumfertur Italia; denique ab ipsis Gadibus, qua se fauces freti interfluentis aperiunt, in Bryttium sinum, qui est primus Europae, emissa mania conquiescunt.

[639]

Interior uero tellus, quae in superum mare Boreamque perfertur, Graeciae ora, Sallentinis, Pediculis, Apulis, Paelignis, Istris, Liburnis et ceteris populis obscurioribus habitatur. Laeuorsum quoque se flectit et item duobus promuntoriis peltae Amazonicae formam reddit, dextero cornu Leucopetram tendens, laeuo Lacinium. Vnde cum longa sit ab Alpibus Praetoriae Augustae per urbem, Capuam et Regium oppidum, absque recuruo flexu decies centena et uiginti milia passuum, nusquam uero trecenta milia latitudo eius excedit. A solo igitur Italico Liburnia Istriaque discretae sunt centenis milibus passuum, quod ab Epiro et Illyrico quinquaginta, ab Africa intra ducenta milia, ut Varro commemorat, ab Sardinia centum uiginti, a Sicilia mille quingentis, a Corcyra minus octoginta milia, ab Issa quinquaginta.

[640]

Verum omnis Italiae circuitus tenditur uicies centena quadraginta nouem milia; eius umbiculus in agro dicitur Reatino. Angustior plurimum est ad portum quem Hannibalis castra dicunt, nam uix ibi quadraginta milibus lata est. Verum Italia etiam Pado flumine memoranda, quem Graecia dixit Eridanum. Hunc amnem mons Vesulus inter montes Alpium elatior gignit fonte mirabili, qui in Ligurum finibus flumen creat ac dehinc fluuius mersus in pepita telluris in parte agri Vibonensis emergit. Canis ortu diffusior; nam solutis Alpium niuibus, flagrantia solis aestiui, exuberat ultra gurgitis ripas nullique gloriae nobilium amnium cedens, triginta receptis fluminibus, Adriaticum mare magna opimus granditate perfundit.

[641]

Cetera Italiae memoranda nec poetae tacent, ut Scyllaeum oppidum cum Crateide flumine, quae Scyllae mater fuit, Charybdisque uoraginem ac uertiginem tortuosam, Paestana rosaria, scopulos Sirenarum, hinc Campaniae amoenis‹simae› antiquitus munera, Phlegraei dehinc campi habitatioque Circeia Terracina, prius insula, nunc coniuncta, Reginique ab Sicilia continenti separati, eaque in compensationem conexae telluris in insulam relegata, Formiae etiam Laestrygonum habitatione famosae.

[642]

Hoc loco possem etiam urbium percurrere conditores, ut a Iano Ianiculum, a Saturno Latium, a Danae Ardeam, ab Hercule Pompeios, cum boum pompam duceret Hiberorum. Ex cuius laboribus in Liguria campi Lapidarli sunt appellati, quod eodem dimicante saxis ferunt pluisse caelum. Idem etiam Ionio nomen dedit, nam Ionem, Autocli filiam, obsidentem uias latrocinaliter interemit. Iapygas Iapyx, Daedati filius, condidit, Coram Dardanus, Agyllinam Pelasgi, Tibur Catillus, praefectus classis Euandriae. Parthenope dieta ab Sirenis sepulchro hoc nomine uocitatae, quae nunc Neapolis appellatur. Praeneste ab Vlixis nepote Praeneste, licet alii uelint Caeculum conditorem, quem pignus asserunt fuisse flammarum. Arpos et Beneuentum Diomedes, Patauium Antenor, Pylii Metapontum condidere. Sed nihili mea interest origines urbium perscrutari.

[643]

Nunc quoniam continentis terrae limes interfluentis freti coercitione distinguitur, non alienum est inter fluenta emergentes terras quae, quod in salo sint, insulae uocitantur, praesertimque nobiles commonere, neque enim morosa debet esse percursio. Transeo itaque Pityussas a silua pinea memoratas, quae nunc Ebusus appellatur, in confinio Carthaginis Nouae, Baleares autem duri, Colubrariam et quas Gymnasias Graeci dicunt, uel Caprariam naufragalem. In Galliae quoque ora in Rhodani ostio Metina, mox quae Blascorum uocatur, et tres Stoechades, quarum haec sunt nomina singularum: Prote, Mese, ‹quae et› Pomponiana, tenia Hypaea, ceterasque exiguas aduersum Antipolim.

[644]

In Ligustico autem mari est Corsica, quam Graeci Cyrnon appellauere, longa centum quinquaginta milibus passuum, lata quinquaginta. Circuitus eius omnis distenditur milibus trecentis uiginti quinque; habet ciuitates triginta tres. Citra autem est Oglasa, infra in sexagesimo Corsicae Planasia, fallax nauigantium mentiensque propinquitas; Vrgo item et Capraria, quam Aegilion Graeci dixerunt; item Igilium, Dianium; item Columbaria, Venaria. Item ultra Tiberina ostia in Antiano Palmaria, Sinonia et in Formiano Pontiae, Pandateria, Prochyta, ab ‹Aeneae nauium statione› Aenaria, Inarime a Graecis dicta, Pithecusa et Megaris etiam in Neapolitano. A Surrento in octauo miliario Capreae; item Leucothea.

[645]

Iam Africum mare spectans a Corsica in octauo Sardinia est; in quo angusto freto sunt paruae insulae quae Cuniculariae perhibentur, item Phitonis et Fossae. Verum Sardinia a Sardo filio Herculis appellata habet formam humanae plantae; denique Sandaliotes est appellata et Ichnusa, quod utrumque uestigii formam significat. Verum ab oriente centum octoginta octo milibus patet, ab occidente centum septuaginta quinque, a meridie septuaginta septem, a septentrione centum uiginti quinque :[milia]. Habet a Gorditano promuntorio insulas duas quae Herculis memorantur, a Sulcensi Enosim, a Caralitano Ficariam Galatamque. Quidam item non longe Leberidas dicunt et Callode et Heras Lutra. Contra Paestanum Leucasia est a Sirene ibi sepulta nominata; contra Veliam Oenotrides; contra Vibonem Ithacesiae, ab Vlixis specula dictae.

[646]

Hinc Sicilia memoranda, quae a Thucydide Sicania, a multis Trinacria perhibetur; Sicania a Sicano rege, qui cum Hiberica manu in eandem terram ante bella Troiana peruenit; dehinc Siculus Neptuni filius, a quo nomen eidem commodatum. Nam Trinacria, quod tribus promuntoriis triangula censeatur; quippe unum, quod a Pachyno in Peloponnesum in meridiem uersum spectat, quadringentis quadraginta milibus a Graecia disparatur. Pelorias autem occasum Italiamque inspicit, quae freto mille quingentorum passuum separatur; Lilybaeum Africae fines uidet in centum octoginta milibus. Ipsa autem promuntoria inter se terreno itinere disparantur sic: a Peloro Pachynum milia centum septuaginta sex, inde Lilybaeum ducenta, inde Pelorum centum quadraginta tria.

[647]

Coloniae in Sicilia quinque, urbes sexaginta tres, fluuii fontesque quamplures ac montis Aetnae miracula noctibus totis uomentis incendia, cuius crater stadiis uiginti patens fauilla Tauromenium Catinamque respergit, magno strepitu mugiens et immensos fragores intonans obluctatione flammarum.

[648]

In Siculo etiam freto insulas esse non dubium est; Africam uersus Gaulos, Melita a Camarina in milibus octoginta octo, a Lilybaeo in centum tredecim, Cossyra, Hieronnesos, Caene, Lepadusa, Aethusa, quam alii Aegusam dixere, et ceterae. Sunt aliae citra Siciliam: ex aduerso Metauri amnis in uicesimo quinto ab Italia septem Aeoliae, appellatae a nostris Vulcaniae, cum diuersis nominibus prima dicitur Lipara, secunda Therasia, tertia Strongyle, in qua Aeolus regnasse fertur et e fiamma in proximo prorumpente uel eius fumo qui uentus flaturus esset intellexisse, quod hodieque eius loci incolas certum est praesentire. Quarta uero insula est Didyme, quinta Ericusa, sexta Phoenicusa, ultima Euonymos.

[649]

Hic primus Europae sinus; ‹a Locris uero, unde litus› Ausonii macis patet nonaginta sex milibus inque tres sinus abit, Italiae frons incipit, quae Magna Graecia appellata, ubi amnium et oppidorum copia, ac tunc portus qui Hannibalis Castra dicuntur, ubi latitudo Italiae quadraginta solis milibus aestimatur.

[650]

Dehinc a Lacinio promuntorio secundus incipit sinus Europae magno ambitu flexus et Acroceraunio Epiri terminatur promuntorio, a quo abest octoginta quinque milibus oppidum Crotona. Exhinc praeter oppida sinusque quamplures in mare Italia plurimum pergens in Hydruntum urbem uenit, ubi superum inferumque mare decem nouem milibus disparatur, unde in Graeciam breuissimus transitus. Ac dehinc Italia per populos, sinus, urbes, fluuios, montes barbarosque quamplures ducitur in fines Illyrici, cuius a flurnine Arsia ad flumen Drinium longitudo pergit quingenta quinque milia, a Drinio ad promuntorium Acroceraunium centum septuaginta quinque milia. Ora Illyrici habet insulas ultra mille.

[651]

Tertius autem Europae sinus Acrocerauniis inchoans montibus Hellesponto terminatur ac sinus habet decem nouem prouinciasque quamplures. Nam ibi sunt Epirus, Acarnania, Aetolia, Phocis, Locris, Achaia, Messenia, :[Laconia] Laconica, Argolis, Megaris, Attice, Boeotia. Item ab alio latere alioque mari Phocis et Locris, Doris, Phtiotis, Thessalia, Magnesia, Macedonia, Thracia, Graecia omnis. Epiros autem incipit a Cerauniis montibus, in qua primi Chaones, a quibus dicta Chaonia. Deinde mons Pindus Dryopesque Molossique Dodonaei, Iouis fano inclito celebrati. A tergo inter ceteros populos Ponto iunguntur Moesia ac Maedia; Thraces usque ad Pontum. Rhodopae mox et Haemi uidetur excelsitas. Tunc colonia Buthrotum; Ambracius sinus faucibus angustis aequor accipiens, in quod defertur amnis Acheron infernae fabulae horrore famosus. Post aliquot gentes etiam Actium colonia cum Apollinis tempio, ex quo ipsi quoque deo additum cognomentum, ciuitasque Nicopolitana; egressos sinu Ambracio in Ionium excipit diuersitas populorum Aetolique, apud quos inter ceteras urbes oppidum in confinio maris nomine Calydon, Diomedis Tydeique progeneratione notissimum. Dehinc influens sinus Aetoliam ac Peloponnesum diuidit; mox in Acarnania Aracynthus, in Aetolia ‹:[...]›. Ozolae, apud quos oppidum Œanthe, in quo portus Apollinis. Tunc deinde in Phocidis campis oppidum Cirra, portus Chalaeon, a quo in septem milibus passuum introrsus oppidum Delphos sub monte Parnasso, clarum oraculis Apollinis; fons ibi Castalius, deinde in intimo sinu angulus Boeotiae montem Heliconem iuxta.

[652]

Peloponnesus paene insula inter duo maria Aegaeum et Ionium angulosos recessus obducens, in circuitu habens quingenta sexaginta tria milia passuum et per sinus paene tantundem. Angustiae, unde procedit, Isthmos appellatur. In quinque milibus passuum diuersa maria utrimque collidunt ac latera meatus arradunt. In medio hoc intervallo quod Isthmon appellavi colonia est Corinthus, sexagenis ab utroque litore stadiis, a summa arce quae dicitur Acrocorinthos utrumque mare prospectans. Ab Isthmo autem Achaiae prouinciae nomen incipit, quae ante Aegialos uocabatur propter urbes in litore per ordinem constitutas; ibi quamplures sinus, portus, montes, urbes et populi.

[653]

Ab ipsius Isthmi angustiis Hellas incipit, a nostris Graecia edicta. In ea prima Attice, antiquitus Acte uocata, contingit Isthmum Megaritana sui parte, in ora autem portus Schoenos, Scironia saxa :[uiginti] sex longitudine, ‹Piraeeus et Phalera portus› quinque milium passuum muro recedentibus Athenis ‹iuncti›. Atque Attica ‹:[...]›. Fontes ibi multi, inter quos Callirhoe praedicatur. Nec Athenis cedunt ‹Thebae› Boeotiae, in quis Epicrane, Arethusa, Hippocrene, Aganippe, Gargaphie.

[654]

Post oppida, montes populosque quamplures sequitur Haemonia, cuius a tergo mons Œta, eaque etiam Thessalia nuncupatur. Ibi natus rex nomine Graecus, a quo Graecia dicta; ibi Hellen, a quo Hellenes appellati. In Thessalia montes notissimi Olympus, Pierus, Ossa, cuius ex aduerso Pindus et Othrys, Lapitharum sedes, occasum uerticibus intuentes; nam ortum Pelius uidet. Hi omnes montes theatrali more curuantur, ante quos septuaginta quinque urbes sunt memorandae. Thessaliae uicina Magnesia, cuius fons est Libethris poetici haustus nomine celebratus. Longitudo Thessaliae habet milia quadringenta nonaginta, latitudo ducenta nonaginta septem.

[655]

Macedonia postea centum quinquaginta populorum maximis regibus incita praesertimque Alexandro; qui Philippo cum natus crederetur, eius mater Olympias dracone eum conceptum esse memorabat. Victor orbis, nam easdem peragrationis et uictoriae metas habuit quas Liber et Hercules. Haec tamen Macedonia populos qui Edonii dicebantur totamque Mygdoniam, Pieriam Emathiamque recepit in nomen. Haec in Thracium limitem terminum ducit. Meridiana Epirotis limitatur, a uespera a Dardanis et Illyriis, a septentrione Pelagonia ac Paeonia: inter ipsam et Thraciam amnis Strymon pro limite est, ab Haemi montis uertice defluens. In ea Rhodope, quem Mygdonium asserunt montem, et Athos abscissus a continenti Xerxe uiribus utente Persarum ‹:[...]› et Orestidem terram, ab Orestis et Hermiones filio quam uocitari non dubium est. Ibi Phlegra, nunc ciuitas, tunc Gigantum proeliorumque immanium temeritate famosa; ‹Athamania deinde montium proceritate conspicua,› quae sola etiam diluuio mundi asseritur non operta, quod utique praestitit montium celsitudo.

[656]

Sequitur Thracia, cuius incolae barbari habent appetitum maximum mortis, et qui a dextera parte Strymonis degunt Bessi et Denseletae usque Mestum amnem, qui Pangaeum ambit. Nam Hebrum Odrysiae niues complent, qui inter diuersos barbaros fluens etiam Ciconas perluit, quorum confinio Haemus sex milibus passuum cacumen extollens uicinia perflatur astrorum. Cuius item terga diuersae gentes tenent, inter quas Getae, Sarmatae, Scythae. Dehinc Pontum Sithonia gens habet, quae gloriam Orphei progeniti uatis perfectione sortita est, nam in Spertio promuntorio ille uitam aut sacris impendit aut fidibus.

[657]

Mox regio Maronea ac Tyrida oppidum, in quo equi Diomediaci stabulati. Circa eum ‹locum› Abdera, cui constructae Diomedis soror suum nomen ascripsit, quod oppidum Democriti physici ortu potius decoratum. Eandem Thraciam Polydori sepulchro signatam nec poetae praetereunt. Illic promuntorium Ceras Chryseon Byzantio oppido celebratum, quod a Dyrrachio septingentis undecim milibus distat; eo enim interstitio a se utraque mania recesserunt, id est Adrias et Propontis. Illic Hellespontus angustior per stadia septem ab Europa Asiam diuidit.

[658]

Hic quoque duae ciuitates, quarum una, id est Sestos, Europae est, Abydos Asiae. Deinde promuntoria contraria: ‹Mastusia› Cherronesi, in quo terminatur Europae sinus tertius et Asia Sigeum, in quo Cynossema dicitur locus Hecubae sepulchro tumulatus. In confinio insula Tenedos, a qua usque in Chium diffusior sinus interiacet, cuius dexterior Antandrus. Exiguissima insularum denique nauigantibus caprae similitudine diuulgatur, ab eaque Aegaeum pelagus appellatur. Sed in Corcyrae Phalario promuntorio effigiem nauis scopulus imitatur, in quem Vlixis nauem uersam fabulosa confinxit antiquitas.

[659]

Iam Creta centum urbibus opulenta inter ortum occasumque porrigitur, cui nomen suum Hesperidis filia, nympharum pulchra, concessit aut Curetum rex Cretes, a quo Creta Aeria primo, mox Curetis nuncupata; deinde propter caeli temperiem Macaronesos est appellata. Haec in longitudinem tenditur milibus ducentis septuaginta; latitudo quinquaginta malia non excedit. Circuitus omnis quingentis octoginta octo milibus patet montibus Idaeo et Dictynnaeo sublimibus. Euboea uero a Boeotiae continenti ita modico Euripo interfluente discernitur, ut plerumque ponte iungatur. Duobus promuntoriis, ad Atticam uersum Geraesto et ad Hellespontum Caphereo, decoratur. Huius latitudo ultra secundum miliarium, intra quadragesimum contrahitur; longitudo uero totius :[Boeotiae] ab Attica usque Thessaliam centum quinquaginta milibus numeratur; circumferentia uero trecentis sexaginta quinque milibus explicata. Huius oppidum Chalcida ex aduerso Aulis et Carystos marmore fluctibus concolora.

[660]

In Myrtoo autem mari Cyclades, quarum notiores Delos et Antandros; quae nomina a circulata ordinatione sortitae. Item Sporades, quarum Naxos Homeri sepulchro memoranda, aliaeque quamplures per septingenta longitudinem et per ducenta latitudinem ducunt. Inter Cherronesum et Samothracen quaedam loca uasta nuncque barbarica.

[661]

Quartus uero e magnis Europae sinus ab Hellesponto incipiens Maeotis ostio terminatur, nam uastum mare inter Europam et Asiam in angustias septem stadiorum interfluens coartatur, quas angustias Hellespontum dicunt; hac Xerxes Persidis rex aggregatis nauibus ponteque constructo exercitum duxit. Verum haec angustiora quadam interrivatione per octoginta sex milia distenduntur, ac rursum diffunditur mare latissimum iterumque contrahitur; sed maris illa diffusio Propontis dicitur, secundaeque angustiae Bosporos appellantur, quae quingentis passibus patent. Item hac Darius, Xerxis pater, copias ponte transmisit. Cuius ab Hellesponto longitudo ducentis triginta nouem milibus inuenitur.

[662]

Deinde Scythicus diffusi macis sinus, in quo medio Maeotis ostio iungitur lacus; Cimmerius Bosphoros id os uocatur. Is duobus milibus et quingentis passibus latus; inter duos Bosporos, id est Cimmerium et Thracium :[latus], interpatent milia quingenta. Circuitus uero totius Ponti uicies semel quinquaginta milibus, ut Varro quoque non reticet, qui adicit Europae totius longitudinem habere sexagies ter triginta septem milia passusque quingentos. Hister fluuius, ortus in Germania de cacumine montis Abnouae, sexaginta amnes absumens etiam Danuuius uocitatur.

[663]

Dehinc litus Scythicum confertum multiplici diuersitate barbarica; nam illic Getae, Daci, Sarmatae, Hamaxobii, Trogodytae, Alani, Germani. Omnis tractus ab Histro ad Oceanum bis decies centum milium passuum est, in latitudinem milibus quadringentis usque ad Sarmatiae solitudines. Nec procul fluuius, lacus, oppidum, sub uno cuncta nomine Borysthenes; propter Achillis insula eius sepulchro celebrata. Introrsus degunt Auchetae, apud quos Hypanis nascitur, et Neuri, apud quos Borysthenes, Geloni, Agathyrsi, Anthropophagi et a tergo eorum Arimaspi; tunc Riphaei montes et regio caligantibus tenebris inumbrata.

[664]

Post eosdem montes trans Aquilonem Hyperborei, apud quos mundi axis continua rotatione torquetur, gens moribus, prolixitate uitae, deorum cultu, aeris clementia, semestri die, fine etiam habitationis humanae praedicanda. Verum Sarmatiae, Scythiae, Tauricae tractus in longitudine habet milia nongenta octoginta, latitudine septingenta decem. Iam nihil in Europa aestimo memorandum, quoniam et Hyperboreos sibi Asia uindicauit.

[665]

Si autem laeuorsum post Riphaeos montes redeas per Oceani septentrionalis tractus, te denuo per Germaniae Galliarumque et Hiberos populos in Gaditanum ostium reuocabis. Arimphaei quippe iam in Asia constituti parilem Hyperboreis uitam degunt cunctis gentibus venerandi, ut ad eos uelut ad quoddam asylum confugiant metuentes. Vltra hos Cimmerii et Amazones ad Caspium mare, quod in confinio ortus aestiui Scythicum perrumpit Oceanum. Post prolixa terrarum et Hyrcania reperitur.

[666]

Ceterum in Atlanticum litus Oceani remeantes per Aquitaniam extremam extremaque Europae in Britanniam reuertuntur, quae insula iacet inter septentrionem et occasum longa milibus octingentis, lata trecentis; circuitus tricies octies et uiginti quinque milia tenet. In uicino eius silua Calidonia insulaeque quamplures, inter quas Orcades quadraginta paene iunctae; item Electrides, in quibus electrum gignitur. Sed ultima omnium Tyle, in qua solstitiali tempore continuus dies brumalique nox perennis exigitur, ultra quam nauigatione unius diei mare concretum est. Sed infra confinis est Galliae Hispaniaeque, quibus, nisi Oceani Atlantici prohiberet irruptio, Africa misceretur, nam Baelonensis Baeticae ciuitas triginta tribus milibus a Tingi oppido disparatur, quae colonia est Mauretaniae Caesariensis; huius auctor oppidi Antaeus dicitur.

[667]

Africa uero ac Libya dicta ab Afro, Libyis Herculis filio. In confinio est Lixos colonia, in qua regia Antaei luctamenque cum Hercule celebratur, et Hesperidum horti. Illic aestuarium flexuosum, quem draconem uigilem rumor uetustatis allusit. Nec longe mons Atlas de gremio cacumen proferens harenarum; hunc incolae Addirim uocant. Is usque in confinia lunaris circuli euectus ultra nubium potestatem. Qua ab occasus parte litora prospectat Oceani, nemorosus, fontibus scatens, sed rupibus infecundus; qua uero Africam spectat, opimus omnis. Arbores praeterea gignit cupressi similes, odore tamen graues, quae lanam obducunt instar serici pretiosam. Per diem silet, nocte et ignibus micat et tibiis, fistula, cymbalis tympanisque percrepat Satyris Aegipanisque bacchantibus.

[668]

Vltra ipsum ad occasiuum litus per quadringenta nonaginta sex milia saltus feris Libycis occupati. Nec plurimum distant septem montes qui paritate cacuminis Fratres sunt appellati sed elephantorum pieni ac sunt ultra prouinciam Tingitanam, cuius longitudo centum septuaginta milium est. Item Siga oppidum e regione Malacam urbem Hispaniae contemplatur. In litore quoque Cartenna maiusque oppidum Caesarea; item Icosium aeque colonia; item Rusguniae et Rusuccuru, Saldae etiam ceteraeque ciuitates atque Igilgili, Tubusuptu. Flumen uero Ampsaga abest a Caesarea trecentis uiginti duobus milibus.

[669]

Vtriusque Mauretaniae longitudo decies triginta octo milia, latitudo quadringenta sexaginta septem. Ab Ampsaga Numidia est, ‹Masinissae› nomine celebrata; Numidae Nomades dicti. Cuius in mediterraneis colonia Cirta, interius Sicca atque Bulla Regia; in ora uero litoris Hippos Regius ac Tabraca; interius Zeugitana regio, ‹et› quae proprie uocatur Africa; habet haec tria promuntoria: ‹Candidum›, Apollinis aduersum Sardiniam, Mercurii respectans Siciliam, quae in altum procurrentia duos efficiunt sinus ‹:[...]› ab Hippone Diarrhyto. Deinde promuntorium Apollinis et in alio sinu Utica Catonis morte memoranda, flumen Bagrada ac propinqua Carthago, inclita pridem armis, nunc felicitate reuerenda; demum Maxula, Carpi, Missua Clypeaque in promuntorio Mercurii; item Curubis, Neapolis.

[670]

Mox alia distinctio: Libyphoenices uocantur qui Byzacium incolunt, quae regio ducentis quinquaginta milibus passuum circuitur. Cuius satio centesimo messis incremento feneratur. Hic oppida Pupput, Hadrumetum, Leptis, Ruspae, Thapsus, Thenae, Aues, Macomades, Tacape, Sabrata contingens Syrtim minorem, ad quam Numidiae et Africae ab Ampsaga longitudo fit milia quingenta octoginta, latitudo ducenta.

[671]

Tertius sinus diuiditur in geminos duarum Syrtium recessus, uadoso ac reciproco mari. Sed minor Syrtis a Carthagine abest trecentis milibus; ad maiorem uero per deserta pergitur quae serpentibus diuersis ac feris habitantur. Post haec Garamantes; super hos fuere Psylli; in deflexu ciuitas Œensis et Leptis magna; inde Syrtis maior circuitu sescentorum uiginti quinque milium; tunc Cyrenaica regio.

[672]

Eadem est Pentapolitana Hammonis oraculo memorata, quod a Cyrenis abest quadringenta milia passuum. Vrbes maxime ibi quinque: Berenice, Arsinoe, Ptolomaide, Apollonia ipsaque Cyrene. Berenice autem in extrema Syrtis cornu, ubi Hesperidum horti, fluuius Leton, lucus sacer, abest a Lepti trecentis septuaginta quinque milibus. Ab ea Arsinoe quadraginta tribus milibus, et deinceps Ptolomais uiginti duobus proculque Catabathmon et Marmarides et in ora Syrtis Nasamones. Deinde Mareotis Maretonium. Inde Apis Aegypti locus, a quo Paraetonium in sexaginta duobus milibus; inde Alexandriam ducenta milia. Totius autem Africae a mari Atlantico ‹longitudo› cum inferiore Aegypto tricies quadraginta milia, ab Oceano ad Carthaginem Magnani undecies milies; ab ea Canopum Nili proximum ostium sedecies milies octoginta octo milia.

[673]

Interior autem Africa ad meridiem uersus interuenientibus desertis habet Leucoe Aethiopes, Nigritas et ceteros monstruosae nouitatis, post quos solitudines fugiendae ad orientem uersus; fluuius Niger eius cuius Nilus est prorsus naturae. Inter solitudines degunt Atlantes, qui neque ulla inter se nomina habent et Soli imprecantur, quod eos cum messibus semper amburat; hi numquam somniare uidentur.

[674]

Trogodytae in specubus manent uescunturque serpentibus striduntque potius quam loquuntur. Garamantes uulgo feminis sine matrimonio sociantur; Augilae inferos colunt; Gamphasantes nudi et imbelles externis numquam miscentur. Blemmyae sine capite sunt atque os et oculos in pectore gerunt. Satyri hominum nihil habent nisi faciem; Aegipanes quales pinguntur existunt; Himantopodes debilitate pedum serpunt potius quam incedunt. Pharusi comites Herculis fuere. Post hos finis est Africae.

[675]

Aegyptus dehinc, hoc est Asiae caput. Quae una ab ostio Canopi ad ostium Ponti habet uicies sexies centena triginta octo milia passuum, ab ore autem Ponti ad os Maeotis sedecies centena septuaginta quinque milia passuum. Verum Aegyptus introrsum ad meridiem tendit, donec a tergo Aethiopes obuersentur, cuius inferiorem situm Nilus dextra laeuaque diuisus amplectitur, ut Aegyptum Nili possis insulam uocitare, nam ab ambito circumfluentis amnis etiam deltae litterae figuram creditur detinere. Sed a principio fissurae ipsius fluuialis ad Canopicum ostium milia centum quadraginta sex, ‹ad Pelusiacum centum quinquaginta sex›.

[676]

Summa autem eius pars contermina Aethiopiae multas oppidorum praefecturas habet quas nomus uocant, inter quas Menelaiten, Alexandriae regionem, item Libyae Mareotin. Heracleopolis autem insula Nili est, in qua oppidum Herculis, Arsinoita et Memphita, quae ad summum Delta perueniunt. Nilus autem ipse incertis ortus fontibus creditur, cum Iuba rex eum a monte inferioris Mauretaniae de lacu Nilide oriri significet, quod animalibus isdem et argumentis feturae parilis approbatur. In omni autem Delta Nili oppida ducenta quinquaginta fuisse Artemidorus attestatur. In litore tamen Aegyptii maris praestantior urbium Alexandria constituta, ab Alexandro Magno condita, a Canopico ostio in duodecim milibus passuum, iuxta lacum Mareoticum, qui quamplures insulas habet traiectusque quadringentos, cuius tam longitudo quam etiam latitudo centena quinquagena milia passuum tenent.

[677]

Vnde ultra Pelusiacum ostium Arabia est ad Rubrum pertinens mare, quod Erythraeum ab Erythra rege, Persei et Andromedae filio, uocitatum. A colore etiam dictum Rubrum; nam fons est in litore, quem cum greges biberint, in rubrum colorem incipiunt mutare lanas. Huius maris oppidum Arsinoe.

[678]

Verum Arabia tenditur usque odoriferam ac diuitem terram, sed iuxta est Syria multis distincta nominibus, nam et Palaestina est qua contingit Arabiam et Iudaea et Phoenicia et quantum interior habetur Damascene, in meridiem uergens Babylonia, ex eadem Mesopotamia inter Euphraten et Tigrin, qua transit Taurum montem Sophene, citra uero eam Commagene et ultra Armeniam ‹Adiabene› :[et] Assyria antea dieta, et ubi Ciliciam ‹attingit Antiochia. Longitudo eius inter Ciliciam› et Arabiam quadringenta milia passuum, latitudo autem a Seleucia ad oppidum Euphratis Zeugma centum septuaginta quinque milia.

[679]

Ostracine Arabia finitur, a Pelusio sexaginta sex milibus passuum. Apollonia Palaestina ‹:[...]› per centum octoginta octo milia passuum procedens; supra Idumaeam et Samariam Iudaea longe lateque funditur. Pars eius Syriae iuncta Galilaea uocatur, a ceteris eius partibus Iordane amne discreta, qui fluuius oritur de fonte Paneade ‹:[...]› secunda elatio Iudaeae ab Hierosolymis, in quo latere est fons Callirhoe. Ab occidente Esseni, qui sine concubitu et cunctis cupiditatibus uiuunt. Hinc aliquanto interius Masada castellum, in quo Iudaeae finis est; iungitur Decapolis dicta a numero ciuitatum.

[680]

Redeuntibus ad oram Phoeniciae colonia Ptolemais; a tergo Libanus et Antilibanus montes, et interiacentibus campis Bargylus item mons sedet; item Syria desinente inter oppida Phoeniciae Antiochia, quae Oronte amne diuiditur. Super eam mons nomine Casius, cuius altitudo quarta uigilia solem per tenebras uidet.

[681]

In Syria fluuius Euphrates nascitur a monte qui uocatur Capotes; ibi quoque Marsyas alius amnis. Inter Syriam et Parthiam oppidum Palmyra moxque Euphrates fluuius, cuius decem dierum nauigatione in ipsam Seleuciam, Parthorum urbem maximam, peruenitur. Sed scissus Euphrates laeuorsum in Mesopotamiam uadit et Tigridi infunditur, dextro autem meato Babyloniam petit, quae Chaldaeae caput est.

[682]

Sed redeundum ad oram Syriae, cui confinis est Cilicia, in qua oppidum Veneris et Cypros insula, fluuius Paradisus. Ciliciae Pamphylia sociatur, cuius ultima Phaselis; dehincque Lycaonia in Asiaticam iurisdictionem uersa, quae ab illa parte, qua Galatiae contermina est, habet ciuitates quattuordecim.

[683]

Verum Pamphyliae iuncta Lycia, a qua incipit mons Taurus paene mediatenus orbis conscius, quem peragraret nisi mania restitissent. Quae aliquando flexuosus euadit et in Riphaeorum montium iuga sub nominum diuersitate protenditur, nam inter cetera nomina idem Niphates est, Caucasus et Sarpedon; Portarum etiam nomine censetur et alibi Armeniae, alibi Caspiae; et idem Hyrcanus, Coraxicus, Scythicus, Ceraunius appellatur.

[684]

In Lycia alius mons Chimaera noctibus flagrans. Haec habuit oppida septuaginta, nunc triginta sex sunt. Telmesus oppidum dicitur quo finitur. Hinc Asiaticum siue Carpathium mare et quae proprie uocatur Asia, quae ab ‹Agrippa in duas partes diuisa est; quarum una inclusa ab› oriente Phrygia et Lycaonia, a septentrione Paphlagonia est. Huius longitudo quadringenta septuaginta milia passuum, latitudo trecenta.

[685]

Armenia altera ab oriente, ‹Phrygia ab occidente,› a septentrione Pontica. In proximo Caria est, mox Ionia et ultra Aeolis redi . In Phrygia Celaenae antea, in Apamiam commutatae; illic Marsyas et natus et occidit et fluuio nomen dedit et cum Apolline decertauit. Denique pars eius Aulocrene uocitatur, unde Maeander amnis exoritur.

[686]

Phrygia Troadi imminet; ab aquilone Galatiae, a meridie Lycaoniae, Pisidiae, Mygdoniae confinis est, ab oriente Lyciae, a septentrione Mysiae, Cariae. Dehinc Tmolus croco florens amnisque Pactolus. Ioniae Miletos caput; ibi etiam Colophon oraculo Clarii Apollinis celebrata. Maconiae principium Sipylus, Smyrna etiam Homero notissima, quam circumfluit Meles fluuius; nam Smyrnaeos campos Hermus intersecat, qui ortus Dorylao Phrygiam Cariamque dispescit. Iuxta Ilium sepulchrum Memnonis iacet. Supra Troadem in mediterraneo Teuthrania est, quae regio Moesorum fuit, ciuitas uero Teuthrania Caico flumine alluitur; ibi inter omnes Asiae ciuitates Pergamum clarius.

[687]

Nam Bithynia initium Ponti est et ab ortu Thraciae aduersa a Sagari flumine ‹fines› primos habet. Qui fluuius alii fluuio Gallo miscetur, a quo Galli dicuntur, ministri Matris deum. Haec et Bebrycia et Mygdonia dicta est, a Bithyno rege Bithynia. In ea ciuitas Prusias, quam Hylas inundat lacus, quo puer eiusdem nominis dicitur interceptus. Ibi Libyssa locus, Nicomediae proximus; in eo sepulchrum Hannibalis memoratur.

[688]

Dehinc Ponti ora; post fauces Bospori et amnem Rhesum Sagarimque sinus Mariandyni, in quo Heraclea ciuitas, portus Acone, ubi herba ueneni aconitum procreatur, specus Acherusius, qui mergitur in profunda telluris.

[689]

Inde Paphlagonia, ubi a tergo Galatia est. Sed hic Enetosa etiam ciuitas, a cuius ciuibus in Italia ortos Venetos asserunt. Ibi promuntorium Carambis, quod a Ponti ostio abest milibus passuum ducentis uiginti, tantundem a Cimmeriis. Ibi etiam mons Cytorus et ciuitas Eupatoria, quam Mithridates fecerat, sed eo uicto Pompeiopolis appellata.

[690]

Cappadocia autem introuersus recedit, quae laeuorsum ambas Armenias Commagenenque transcurrit, dextrorsum plurimos Asiae populos ambiens. Ad iuga Tauri succrescit in ortu, praeterit Lycaoniam, Pisidiam, Ciliciam, super tractum Syriae means Antiochiae, panem in Sistiam pertendens. Ab Armenia maiore diuiditur Euphrate fluuio; quae Armenia inchoat a montibus Panedris. In Cappadocia multae urbes eximiae, inter quas Melita, quam Samiramis condidit, et Mazaca, quam dicunt urbium matrem, cui Argaeus mons imminet, qui niues uerticis albicantis ne aestiuis quidem solibus superfundit . In hac Cappadocia longitudo Asiae undecies centena quadraginta.

[691]

Assyrii Adiabene incipiunt, quos excipit Media in prospectu Caspii macis, quae Caucasis montibus cingitur. Sed Caucasus portas habet quas Caspias dicunt, cautium praecisiones etiam ferreis trabibus obseratas ad externorum transitum cohibendum, quamuis uerno etiam serpentibus obcludantur. A quibus ad Pontum ducenta milia passuum esse non dubium est. In Ponto autem sunt insulae Symplegades, mox regio Marciane sola in eo tractu uitifera, inclusa montibus stadiorum mille quingentorum, difficilis aditu propter solitudines harenosas quae sunt per centum uiginti milia passuum. Regionis praedictae amoenitatem Alexander Magnus delegerat et ibi primo nominis sui condiderat ciuitatem, quae excisa est et ab Antiocho Seleuci filio reparata cum nomine patris eiusdem; cuius circuitus habet stadia septuaginta quinque.

[692]

Inde Oxus amnis, qui circa Bactra cum eius nominis oppido fluuioque. Vltra Panda, oppidum Sogdianorum, ubi Alexander tertiam Alexandriam condidit ad contestandam itineris prolixitatem; quippe ibi a Libero, dehinc ab Hercule arae sunt constitutae in testimonium laboris immensi. Illam terrarum partem Laxates fluuius secat, qui Tanais putabatur, quem Demodamas dux transcendit aliumque esse perdocuit et ultra Didymaeo Apollini aras exstruxit.

[693]

Hic Persicus limes Scythis iungitur, sed ‹a› Scythico Oceano et Caspio mari, qua in Oceanum eoum cursus est, profundae in exordio niues dehincque longa desertio, post quam Anthropophagi excursus inuios reddidere. Post quos Seres, qui undis aspergunt arbores suas, ut lanugo, quae sericum creat, possit admitti; aliarum gentium homines aspernantur et appositione mercium sine colloquio gaudent implere contractum. Hinc Attacenus sinus, Hyperboreis beatitate consimilis, quo incolae gratulantur qui circumactu uallium auras nesciunt pestilentes.

[694]

Dehinc India; nam Ciconas in medio error astruxit. Sed a Medis montibus inchoat India; nam in eoum mare a meridiano porrecta, salubris fauonii uegetabilibus flabris, secundo aestate annis singulis uegetatur bisque frugem metit; pro hieme etesias perfert. Quinque milia habuit oppidorum, et mundi pars tenia credebatur. Liber primus ingressus Indiam triumphauit. In ea maximi fluuiorum Indus et ‹Ganges›; sed ab Scythicis montibus Ganges uenit. Et Hypanis ibi amnis immodicus, qui Alexandri Magni iter inclusit, sicut in eius ripa locatae testantur arae. Latitudo Gangis ubi diffusior uiginti milia passuum, ubi angustus octo milia, profundus pedibus centum; ibi reges gentiumque diuersitas tam exercitibus quam elephantis copiosa. Vltra Palibothram urbem mons Maleus, in quo hieme in septentriones umbrae, in austros aestate cadunt, senis alternatae mensibus. In eo loco per annum quindecim diebus tantum septentriones apparent.

[695]

Homines fusciores, nam Pygmaei montibus habitant, et qui confines Oceano sine regibus degunt. Pandaeam gentem feminae tenent, cui prior regina Herculis filia. In eo tractu etiam Nysam urbem esse Libero patii sacram montemque Merum Ioui, unde fabula est eum Iouis femine procreatum. Ibi etiam insulas duas auri argentique metallis ac fetura praedicandas etiam uocabulis approbatur, nam una Chrysea, Argyrea altera nuncupatur.

[696]

Omnes Indi comarum fuco decorantur, alii caeruleis, alii crocinis fulgoribus tincti; gemmis comuntur; funerationes neglegunt elephantisque uehi eximium putant, sed in Taprobane insula maiores elephanti quam Indici, ampliores etiam margaritae sunt. Quae patet in longitudine stadiorum septem milia, in latitudine quinque milia; scinditur fluuio interfluente atque Indiae praetenta est, in quam septem dierum iter, ut Romanis nauibus approbatum. Illic et illud mare absque canalibus profundis senum passuum altitudine deprimitur. Ibi septentriones non apparent, uergiliae numquam; lunam ab octaua in sextam decimam tantum supra terras uident;

[697]

ibi sidus clarissimum Canopos; sol ortiuus in laeua conspicitur. In nauigando nullum sidus obseruant, auium quas uehunt uolatus sequuntur; quaternis per annos mensibus nauigant. Homines ibi corpore grandiores ultra omnium mensuram, rutulis comis, caeruleis oculis, truci oris sono, nullo linguae commercio genti alteri sociantur. Cum negotiatoribus aliis in ripa fluminis merces apponunt ac uix complacitas mutant. Aetas illis ultra humanam fragilitatem prolixa, ut mature pereat qui centenarius moritur; nulli per diem somnus; annona eodem semper tenore; aedificia humilia paruaque; uitem nesciunt; redundant pomis.

[698]

Herculem colunt; regem eum qui mitior, grauior ac sine prole fuerit eligunt, et si in regno prolem susceperit, remouent, hereditarium formidantes imperium. Cum quo tamen alii triginta cognoscunt, et, si fuerit prouocatum, septuaginta iudices fiunt. Rex Liberis patris cultu componitur et, si peccauerit, interdicto omni usu et colloquio iugulatur. Culturas et uenatus amant, uerum tigridum aut elephantorum; piscationibus delectantur praesertimque testudinum, quarum superficie domos familiarum capaces operiunt.

[699]

Dehinc habitant Icthyophagi, quos Alexander uesci piscibus uetuit; nec longe insula Solis quae dicitur et Nympharum cubile rubens, in qua omne animal ui feruoris absumitur. Mox Hyctanis Carmaniae fluuius, a quo primum aspici septentriones incipiunt; deinde tres insulae in quibus hydri marini uicenum sunt cubitorum. In his Rubrum mare litoribus sinu gemino disparatur; uerum ortiuus Persicus dicitur propter habitationem Persarum, qui sinus uicies et sexaginta milia circuito patet; ex aduerso alter Arabicus uocatur.

[700]

Carmaniae quoque Persis adiungitur, quae ab insula Aphrodisia inchoat, quae translata est in Parthicum nomen; litore, quo occasui obiacet, milium est quingentorum quinquaginta. Oppidum ibi nobile Susa, in quo templum Dianae Susae. Iuxta Carbyle siue Barbita in centum triginta milibus, in qua sunt homines, qui aurum in profonda defodiunt, ne cui sit in usu. Parthici uero regni nongenta quadraginta quattuor milia passuum. Verum omnis Media, Parthia et Persida ab oriente flumine Indo, ab occidente Tigri, a septentrione Tauro Caucasio, a meridie Rubro mari terminantur. Quae omnes per longitudinem patent tredecies uiginti milia passuum, per latitudinem octingenta triginta.

[701]

Sed Chaldaeae gentis Babylon caput est; denique Assyria et Mesopotamia propter illius claritatem Babylonia uocatur. Vrbs ipsa sexaginta milia passuum muris amplectitur qui ducentis pedibus alti, quinquagenis lati sunt, nisi quod amplius, nam terni digiti singulis mensurae nostrae pedibus applicantur. Haec interluitur Euphrate; ibi Iouis Beli templum, qui inuentor fuit disciplinae sideralis. Haec nunc ad solitudinem rediit exhausta ‹uicinita›te Seleuciae. Item in hunc usum etiam Ctesiphontem tertio ab ea lapide condidere Parthi ac nunc caput regnorum est.

[702]

Habitantur etiam abdita Aethiopiae et adusta Trogodytarum et Icthyophagorum gentibus; sed primi feras cursu praetereunt, alteri nando marinas beluas uincunt. Sunt et Gorgades insulae obuersae promuntorio, quod uocatur Hesperu ceras; has incoluisse Gorgonas ferunt, in quas a continenti biduo nauigatur. Vltra has Hesperidum insulae, quae in intimo admodum mari sunt. Fortunatas autem insulas in laeua Mauretaniae constitutas inter meridiem occasumque non dubium est; quarum prima Embriona dicitur, secunda Iunonia, tertia Teode, quarta Capraria, alia Niuaria, quae aere nebuloso et concreto est. Mox Canaria, canibus immensae magnitudinis plena; omnes auibus plenae, nemorosae, palmiferae, nuce pinea, mellis copia, amnibus ac siluris piscibus abundantes.

[703]

Percursus breuiter terrarum situs, licet ignobilia quaeque praeteruolans immorari non potui. Tamen ut orbem terrae mariaque admensa cognoscar, mensuram omnem breuiter intimabo. A Gaditano freto per longitudinem directo cursu ad os Maeotis XXXIIII XXXVII passuum. Vniuersus autem circuitus ab eodem exordio per sinus dictos intra Maeotium lacum CLVII, cum ipsa uero Maeotide CLXXXII XC. Europae mensura solius LXXXII XCIIII. Africae longitudo XXXVII XCIIII, latitudo in Cyrenaicam eius partem DCCCCX. Asiae uero longitudo LXIII DCCL; latitudo ab Aethiopico mari ad Alexandriam iuxta Nilum sitam per Meroen et Syenen XVIII XXV. Exposita est terrae, quam ipsa peragraui, aequorumque Mensura; nunc ad artis praecepta, ut iussum est, ueniemus.»

[704] Dixerat; at Paphie paulum contractior ore mora intricante laeditur, Nixaque mox famulis marcentia terga reclinat magis quod lassa pulchrior. Hic dudum roseas inter resoluta puellas uoluptas inquit anxia: «unde haec duris immitis rustica membris peregit orbis circulum et tantos montes, fluuios, freta, competa currens delere uenit taedia? Hanc ego crediderim sentis spinescere membris neque hirta crura uellere, namque ita puluerea est agresti et robore fortis iure ut credatur mascula.» :[705]

Quo dicto Iocus ministris Veneris suscitatur ipsique Cythereae, cui de proximo susurratum; decenter arrisit. Quam Arcas nutu hilaro et quo eam solitus intueri propter diuum reprehensiones circumspectus inhibuit. Verum Pronuba propter assidens «nihil mirum» inquit «si propere Venus cum deliciis famulitioque tam comi appulsa est lasciuire, nam et nuptialiter laeta est et blanda semper arridente Cyllenio». Et cum dicto Geometria praecipitur ad promissa properare, sed ita ut summa quaeque praestringens fastidium non suscitet tarditate. Tum illa:

[706]

«Omnis mea, quae in infinitum propagatur, assertio numeris lineisque discernitur, quae nunc corporea, tum incorporea comprobantur, nam unum est quod animi sola contemplatione conspicimus, aliud quod etiam oculis intuemur. Verum prior pars, quae numerorum regulis rationibusque concipitur, germanae meae Arithmeticae deputatur. Alia est linearis atque optica huius pulueris erudita cognitio, quae quidem ab incorporeis procreata ac sensibus ‹in› multiplices formas effigiata tenui ac uix intellectuali principio in caelum quoque subuehitur.

[707]

Quod quidem incorporeum inuisibileque primordium commune mihi cum Arithmetica reperitur, nam monas eiusdem insecabilis procreatio numerorum est, mihique signum uocatur, quod utpote incomprehensibile parte nulla discernitur; apud illam dyas lineam facit, mihi linea in longitudinem ducta latitudini nihil prorsus acquirit. Superficies item mihi tam longe lateque diffusa sine profunditate censetur, illi numerus, qui cunctis accedere speciebus gregatim singulatimque potest, nisi rebus incidat, incorporeus inuenitur. Ergo incorporea utriusque principia.

[708]

Verum primae apud me formandorum schematum partes duae: una quae dicitur planaris, quam epipedon graece soleo memorare, alia solida, quam stereon dicimus. Et prioris principium est semeion, quod punctum uel signum latiariter appellatur, consequentis superficies quae epiphania dicitur. Punctum uero est, cuius pars nihil est, quae si duo fuerint, linea interiacente iunguntur. Linea uero est, quam grammen uocamus, sine latitudine longitudo.

[709]

Linearum aliae directae sunt quas eytheias dico aliae in gyrum reflexae, quas cyclicas, nonnullas etiam helicoides, alias campulas pro obliquitate discrimino. Quae tamen lineae punctis utrimquesecus includuntur, sicuti ipsae quoque superficiem circumcingunt. Superficies est quae longitudinem et latitudinem tantum habet, profunditate deseritur, ut est color in corpore; hanc epiphaniam Graeci dixere, ut dixi, et eius termini lineae sunt, siue plana sit sine sinuosa.

[710]

Planus autem fit angulus in planitie duabus lineis se inuicem tangentibus et non unam facientibus ad alterutram inclinatione. Quando autem quae intra se tenent angulum lineae :[et] directae fuerint, directilineus dicitur angulus, ut Graece εὐθύγραμμος. Quando autem directa super directam iacentem stans dextra laeuaque angulos aequales fecerit, directus uterque est angulus, et illa superstans perpendicularis dicitur, sed Graece catethos. Angulus maior directo obtusus dicitur, minor directo acutus. Terminus est res quae alicuius est definitio. Forma est res quae ex aliquo uel aliquibus terminis continetur.

[711]

Circulus est figura planaris quae una linea continetur. Haec linea periphereia appellatur, ad quam ex una nota intra circulum polita omnes directae ductae lineae aequales sunt; punctum autem est circuli media nota. Diametros est directa linea quaedam per punctum supra dictum ducta quae orbem aequalibus partibus diuidit. Hemicyclium est figura quae diametro et peripheria media, quam eadem diametros distinguit, continetur. Lineae tres directae diuersa positione faciunt trigonum, quattuor tetragonum, multae polygonum. Et eae planae figurae dicuntur. Quarum sunt genera tria quorum unum directis lineis clauditur, quod Graeci εὐθύγραμμον uocant; aliud quod inflexis, quod καμπυλόγραμμον dicunt; tertium quod directis et simul curuis lineis aptatur, quod μικτόν dicunt.

[712]

Εὐθύγραμμος igitur et tripleuros et tetrapleuros et polypleuros dicitur. Tripleuros tres habet formas, nam trigonus aut isopleuros est, quod latine aequilaterum dicitur, quod tribus paribus lineis lateribusue concurrit; aut ἰσοσκελής, quod ex tribus lineis duas aequales habet, quibus quasi cruribus insistit, denique aequicrurium uocitatur; aut σκαληνόν, quod omnes tres lineas inter se inaequales habet. Euthygrammos item tetrapleuros quinque species habet: primam, quae quattuor aequalibus lineis et directis angulis sustentatur, quod schema tetragonon dicitur; secunda species, quae directiangula est, non aequilatera, et dicitur ἑτερομήκης; tertia aequilatera est, non tamen directiangula, et dicitur ῥόμβος; item quae ex aduerso sibi latera aequalia et contrarios angulos inuicem sibi aequales habeat et neque omnia latera inuicem sibi aequalia neque angulos directos, et dicitur ῥομβοειδής; extra has formas quicquid quadrilaterum est τραπέζιον uocatur. Parallelae sunt directae lineae quae in eadem planitie constitutae atque productae in infinitum nulla parte in se incidunt. Dictum de tetrapleuris, quorum similitudo polypleura schemata potest docere. In his autem pentagona, hexagona et cetera euthygrammi generis continentur.

[713]

Sequitur secundum schematum genus, quod curuis lineis informatur, quod καμπυλόγραμμον appellatur, cuius species duae sunt: una quae integri circuli rationes tenet, nam integer est, cum ad eius circumferentiam ab ‹uno› puncto centrali lineae protentae undique aequales sibi sunt; alia quae obducti circuli diuersitates ostendit.

[714]

Tertium genus est planorum schematum, quod GμικτόνG uocant, quod partim curuis lineis, partim directis includitur, ut est semicirculus, cuius, ut supra dixi, gyrum curua linea facit et alia diretta quae linea, sicut dixi, diametros dicitur, latine distermina, quae si in circulo pieno sit, per centrum eius ad utramque circumferentiam peruenit.

[715]

In his generibus planorum alia schemata dicuntur ergastica, alia apodittica. Ergastica sunt quae faciendae cuiuslibet formae praecepta continent; apodittica quae probandi, quod asseuerant, afferunt documenta. Verum Graecis nominibus sic appellantur: primus systaticus, secundus tmematicus, tertius anagraphos, quartus engraphos, quintus perigraphos, sextus parembolicos, septimus proseureticus. Systaticus est ‹:[...]Tmematicus est› qui docet quibus argumentis lineas praecidamus ad imperatum modum. Anagraphos dicitur quo docetur quibus argumentis propositae lineae adiungi et adscribi possit reliquum schema, quod imperatum est. Engraphos est qui monstrat quibus argumentis dato circulo uerbi gratia imperatum trigonum uel quid aliud in medio possimus conuenienter adscribere. Perigraphos tropus est qui docet quemadmodum datum circulum uerbi gratia quadrato concludamus schemate. Parembolicus est qui docet quemadmodum uerbi gratia dato tetragono immittamus datum trigonum, ut tetragoni spatia crescant, non schema mutetur. Proseureticus tropus est qui docet quemadmodum uerbi gratia inter datas impares lineas inueniamus mediam quae tantum cedat maiori lineae quantum praecedit minorem. Hi sunt tropi generales ergasticorum schematum.

[716]

Apodictici autem tropi ideo transeuntur, cum mihi cum Dialectica, quam audistis, communes sint. Sed omnia schemata quinque partibus :[communes sint] explicantur, quae a Graecis sic appellantur: prima protasis, secunda diorismos, tertia catasceue, quarta apodixis, quinta symperasma. Latine autem sic possumus interpretari: prima schematis propositio, secunda determinatio quaestionis, tertia dispositio argumentorum, quarta demonstratio comprobatioque sententiae, postrema conclusio. Hoc de generibus planorum dictum sit; ad theorematum membra redeamus: nam utique membra sunt linea et angulus.

[717]

Angulorum natura triplex est: nam aut iustus est, aut angustus, aut latus. Iustus est qui directus et semper idem; angustus autem acutus est et semper mobilis; latus uero obtusus mobilisque similiter, nam cum latior fuerit directo siue multum siue exiguum, obtusus tamen erit, et cum moueris, in forma eadem permanebit, quia mobilitas in lineis constat, cum maiores minoresue formantur. Huius autem collationis quattuor sunt species: prima dicitur isotes, secunda omologos, tertia analogos, quarta alogos. Isotes est cum duae lineae pares uni mediae duplo pariliue conferuntur; omologos cum collata consentiunt; analogos cum linea ab alia duplo uicta aliam tantundem superat; alogos uero est quae neque aequalitate uel media tertiaue parte neque duplo triploue alteri ullaue parte consentit.

[718]

Omnis autem linea aut rete dicitur aut alogos. Rete autem illa est quae prior proponitur aut quae propositae lineae communi mensura confertur; reton autem dicitur quicquid conuenit. Proposita autem linea, quamuis collata non sit, tamen quia adhuc non est alogos alii collata, et habet quiddam quod ex se sola perficiat rationabiliter, appellatur rete. Alogos autem iam collata linea efficitur, si dissonare per omnia reperitur.

[719]

Lineas autem quae cibi consentiunt συμμέτρους dicimus, quae non consentiunt ametras. Et non mensura sola, sed et potentia συμμέτρους facit, et dicuntur δυνάμει σύμμετροι; in mensura autem pares μήκει σύμμετροι appellantur. Ergo cum tam mensura quam potentia conferantur, omnes quae uel potentia uel mensura discrepant ἀσύμμετροι sunt.

[720]

Ex his alogae tredecim fiunt, quarum prima dicitur μέση ἄλογος, secunda ἐκ δύο ὀνομάτων ἄλογος huius species sunt sex, quarum prima dicitur prote alogos, secunda similiter deutera, item trite et ceterae deinceps. Item tertium genus dicitur ἐκ δύο πρώτη ἄλογος et similiter ut supra, quartum ἐκ δύο μέσων δευτέρα ἄλογος, quintum genus dicitur μείζων ἄλογος, sextum ῥητὸν καὶ μέσον δυναμέν ἄλογος, septimum δύο μέσα δυναμένη ἄλογος, octauum ἀποτομὴ ἄλογος; huius species sunt sex: prima, secunda, tertia, et deinceps dicuntur ut supra; nonum μέσἥ ἀποτομὴ πρώτη ἄλογος, decimum ‹μέση› ἀποτομὴ Δευτέρα ἄλογος, undecimum ἐλάσσων αλογος, duodecimum μετὰ ῥητοῦ μέσον τὸ ὅλον ποιοῦσα ἄλογος, tertium decimum μετὰ μέσου μέσον ‹τὸ› ὅλον ποιοῦσα ἄλογος. Hae omnes mixtae ceteris lineis, dum aut trahunt suas aut alienas uires accipiunt, diuersis rationibus certos spatiorum modos, quos Graeci χωρία appellant, demonstrant.

[721]

Haec de planis dixisse sufficiat. Nunc de solidis, quae sterea dicimus, uideamus. Stereon schema quod longitudine, latitudine, altitudine constat, cuius extremum superficies est, ut in planis linea. Substitit autem solidum schema planorum schematum superficie nam subiacenti trigono pyramis imponitur, cuculo conus aut cylindros, quadro cybos, et cetera similiter.

[722]

Sphaera, sane intrinsecus capax omnium, circulis substitit in quos resoluitur. Soliditas uero efficit schemata generalia quae dicuntur a Graecis pyramides; item prisma, id est sectio quae instar schematis est; item cybos, item conus, item cylindrus, item sphaera. His adduntur nobilia schemata ex his composita octaedros, item dodecaedros, item icosaedros. Quae cuncta ut ordine suo monstremus in puluere, haec primitus concedenda: fas sit ab omni signo ad omne signum directam lineam ducere, et terminatam directam per continuum in directam emittere, et omni centro et interstitio circulum scribere, et omnes directos angulos inuicem aequales sibi esse, et omnem directam lineam terminatam quantum uidetur producere, et si in duas directas lineas directa linea incidens intus et eadem parte duos angulos duobus rectis minores faciat, ex illa parte qua sunt minores duobus rectis, directas lineas conuenire.

[723]

Communes animi conceptiones sunt tres: quae eidem aequalia sunt et inuicem cibi aequalia sunt; et si aequalibus aequalia addas, tota aequalia esse; et si aequalibus aequalia adimas, aequalia sunt reliqua.»

[724]

Haec cum permissa conspiceret, lineam in abaco rectam ducens sic ait: «Quemadmodum potest super datam directam terminatam lineam trigonum aequilaterum constitui?» Quo dicto cum plures philosophi, qui undiquesecus constipato agmine consistebant, primum Euclidis theorema formare eam uelle cognoscerent, confestim acclamare Euclidi plaudereque coeperunt. Cuius laudibus etiam ipsa Geometria plurimum gratulata, se per sectantis gloriam sublimari prouehique cognoscens, ab eodem libros eius, quos casu apportare conspexerat, festina corripuit atque in ceterae astructionis doctrinaeque documentum Ioui ac senatui caelitum offerens intimauit. Quo facto et doctissima cunctarum et benignissima comprobatur.