 Liber XII |
L. JUNII MODERATI COLUMELLÆ
LIBER
DE ARBORIBUS.I. Quoniam de cultu agrorum abunde primo volumine præcepisse videmur, non intempestiva erit arborum virgultorumque cura, quæ vel maxima pars habetur rei rusticæ. Placet igitur, sicuti Virgilio, nobis quoque duo esse genera surculorum: quorum alterum sua sponte gignitur, alterum cura mortalium procedit. Illud, quod non ope humana provenit, materiæ est magis aptum: hoc, cui labor adhibetur, idoneum fructibus. Unum hoc itaque præcipuum est, atque id ipsum genus tripartito dividitur: nam ex surculo vel arbor procedit, ut olea, ficus; vel frutex, ut rosæ, arundines; vel tertium quiddam, quod neque arborem, neque fruticem proprie dixerimus, sicuti est vitis. Arborum et fruticum docebimus cultum, si prius de vitibus præceperimus. Qui vineam vel arbustum constituere volet, seminaria prius facere debebit; sic enim sciet, cujus generis vitem positurus sit. nam quæ pretio parata disponitur, certam generositatis fidem non habet: quoniam dubium est, an is, qui vendidit, legendis seminibus adhibuerit diligentiam: tum etiam, quod ex longinquo petitur, parum familiariter nostro solo venit, propter quod difficilius convalescit alienum exteræ regionis. Optimum est itaque eodem agro, quo vitem dispositurus es, vel certe vicino, facere seminarium: idque multum refert loci natura. nam si colles vineis vel arbustis occupaturus es, providendum est, ut siccissimo loco fiat seminarium, et iam quasi ab incunabulis vitis exiguo adsuescathumore; aliter cum transtuleris de humido in aridum locum, viduata pristino alimento deficiet. At si campestres et uliginosos agros possidebis, proderit quoque seminarium simili loco facere et vitem largo consuescere humore. Nam quæ ex sicco in aquosum agrum transfertur, utcumque putrescit. Ipsum autem agrum, quem seminario destinaveris planum et sucosum, sat erit bipalio vertere, quod vocant rustici sestertium. Ea repastinatio altitudinis habet plus sesquipedem, minus tamen quam duos pedes. Iugerum agri vertituroperis quinquaginta. Collem autem et clivosum modum iugeri, sed ne minusduobus pedibus alte, repastinaveris operis sexaginta: vel si eodem loco, quo vineam ordinaturus es, facere voles seminarium, tribus pedibus alterepastinabis iugerum operis octoginta; ita tamen si neque lapis neque tophusaut alia materia difficilior intervenit, quæ res quot operas absumat parumcertum est. Nos autem de terreno loquimur.
II. Peracta repastinatione, mense Februario vel prima parte Martii semina legito. Sunt autem optima, quæ de vitibus notatis leguntur. Nam cui cordi est bona seminaria facere, circa vindemiam vites, quae et magnum et incorruptum fructum ad maturitatem perduxerunt, rubrica cum aceto, ne pluviis abluatur, permixta denotat, nec hoc uno tantummodo anno facit, sed continuis tribus vel pluribus vindemiis easdem vites inspicit, an perseverentesse fecundæ; tum enim manifestum est generositatis vitium, non anni ubertatefructum provenire. Si conpluribus vindemiis eundem tenorem servarint, ex eiusmodi vitibus lecta semina multum bonumque vinum præbebunt. Nam qualiscumque generis uvæ, quæ integræ et incorruptæ ad maturitatem perveniunt, longe melioris saporis vinum faciunt quam quæ præcipienturæstu aut alia de causa. III. Semina autem eligito grandi acino, tenui folliculo, paucisminutisque vinaceis, dulci sapore. Optima habentur a lumbis, secunda abhumeris, tertia a summo vertice vitis lecta, quæ celerrime conprehenduntet sunt feraciora, sed æque celeriter senescunt. Pampinaria sarmenta deponinon placet, quia sterilia sunt. Locis pinguibus et planis et humidis præcoquesvites serito, raris acinis, brevibus nodis, inbecillas (nam tali generivitium eiusmodi ager aptus est); locis aridis et macris et siccis vitem sero maturantemet validam crebrisque acinis. Quod si pingui agro validas vites deposueris, pampinis magis eluxuriabuntur, et qualemcumque fructum tulerint, ad maturitatemnon perducent; rursus inbecillæ exili agro celeriter deficient exiguumquefructum dabunt. Unumquodque genus vitium separatim serito; ita suo quodquetempore putabis et vindemiaveris. Semina novella cum vetere sarmento deposita cito conprehendunt, et valenter crescunt, sed celeriter senescunt; at quae vetere sarmentopanguntur, tardius convalescunt, sed tardius deficiunt. Semina quam recentissimaterrae mandare convenit. Si tamen mora intervenerit, quo minus statim serantur, quam diligentissime obrui tota oportet eo loco, unde neque pluvias nequeventos sentire possint. Plantaria facito ab exoriente ad decimam lunamet a vicensima ad tricesimam. [4] Haec vel melior est vitibus satio. Sed cum seras, frigidos ventos vitato. Malleolum sic deponito. Virgam malleolarem non ampliusquam sex gemmarum esse convenit, ita tamen sunt, si brevia internodia habent. Eius imam partem quam in terram demissurus es, acutissima falce iuxta nodum, sic ne gemmam laedas, rotunda plaga amputato et statim fimo bubulo linito:tum in terram bene pastinatam et stercoratam rectum sarmentum defigito, ita ut ne minus quattuor gemmae abscondantur. [5] Pedale quoquoversus spatium sat erit inter seminarelinqui; cum conprehenderint, identidem pampinentur, ne plura sarmenta, quam debent, nutriant. Item quam saepissime fodiantur, ferro ne tangantur. Vicensimo et quarto mense resecentur, post tricesimum et sextum mensemtransferantur. In agro requieto vineam ponito. Nam ubi vinea fuit, quodcitius decimo anno severis, aegrius conprehendet nec umquam roborabitur. [6] Agrum antequam vineis obseras, explorato qualis saporis sit; talemenim etiam gustum vini praebebit. Sapor autem, sicuti primo docuimus volumine, conprehendetur, si terram aqua diluas et, cum consederit, tum demum aquamdegustes. Aptissima vitibus terra est harenosa, sub qua constitit dulcishumor, probus consimilis ager, cui subest tophus, aeque utilis congestaet mota terra. Sabulum quoque, cui subest dulcis argilla, vitibus convenit. Omnis autem, qui per aestatem finditur ager, vitibus arboribusque inutilis. Terra inferior alit vitem et arborem, superior custodit. [7] Saxa summa parte terrae vites et arbores laedunt, ima parte refrigerant, et mediocri raritudine optima est vitibus terra;sed ea, quae transmittit imbres aut rursus in summo diu retinet, vitandaest. Utilissima autem est superior modice rara, circa radices densa. Montibusclivisque difficulter vineae convalescunt, sed firmum probumque saporemvini praebent. Humidis et planis locis robustissimae, sed infirmi saporisvinum nec perenne faciunt. Et quoniam de seminibus atque habitu soli praecepimus, nunc de genere vinearum disputabimus.
IV
[recensere]Vites maxime gaudent arboribus, quia naturaliter in sublimeprocedunt, tunc et materias ampliores creant et fructum aequaliter percoquunt. Hoc genus vitium arbustivum vocamus, de quo pluribus suo loco dicemus. Vinearum autem fere genera in usu tria sunt, iugata, humi proiecta et deindetertia, <quae> est a Poenis usurpata, more arborum in se consistens. Id genus conparatum iugatae quadam parte deficitur, quadam superat. [2] Iugata plus aeris recipit et altius fructum fertet aequalius concoquit, sed difficilior est eius cultus; at haec ita constitutaest, ut etiam arari possit, eoque ubertatem maiorem consequitur, quod saepiuset minore inpensa excolitur. At quae protinus in terram porrecta est, multum, sed non bonae notae vinum facit. Vinea optime repastinato agro ponitur, nonnunquam tamen vel melius quibusdam locis sulcis committitur; interdumetiam scrobibus deponitur. Sed, ut dixi, repastinatur iugerum in altitudinempedum trium operis octoginta; [3] sulcum autem terrenum altum duorum, longum septuagintauna opera effodit; scrobes ternarios, id est quoquoversus pedum trium, una opera facit XVIII. Vel si cui cordi est laxius vites ponere, scrobesquaternarios, id est quoquoversus pedum quaternum, una opera duodecim facit, vel bipedaneos quoquoversus una opera viginti effodit. Curandum autem est, ut locis aridis et clivosis altius vitis deponatur quam si humidis et planis. Item si scrobibus aut sulcis vineam posituri erimus, optimum erit anteannum scrobes vel sulcos facere. [4] Vinea, quae angustissime conseritur, quoquoversusquinque pedum spatio interposito ponitur, inter septem vel octo pedes, quae rarissime, <vel, > ut etiam facile arari possit, inter denos pedesconstituitur. Haec positio vinearum modum sine dubio agri maiorem occupat, sed valentissima et fructuosissima est. Cum semina depones, imum scrobemvel sulcum bidentibus fodito mollemque reddito. Vitem, quam ponis, facut ad Orientem spectet adminiculo religata. In imo scrobe lapides circapondo quina ita ponito, ne vitem premant, sed iuxta radices sint. [5] Praeterea post haec vinaceae heminam uvae albae innigra, uvae nigrae in alba ponito, atque ita scrobem vel sulcum cum instercorataterra ad medium conpleto. Triennio deinde proximo paulatim scrobem velsulcum usque in summum conpleto; sic vites consuescent radices deorsumagere. Spatium autem radicibus, qua repant, lapides praebent et hieme aquamrepellunt, aestate humorem praebent; vinaceae vitis radices agere cogunt. Quoniam praecepimus, quem ad modum vites ponendae sint, nunc culturam earumdocebimus.
V
[recensere]Vineam novellam omnis gemmas agere sinito. Simul atquepampinus instar quattuor digitorum erit, tum demum pampinato et duas materiasrelinquito: alteram quam vitis constituendae causa submittas, alteram subsidiohabeas, si forte illa ordinaria interierit; hanc rustici custodem vocant. Proximo deinde anno, cum putabis vitem, meliorem unam virgam relinquito, alteras tollito. Tertio anno vitem, in quam formam voles, dum tenera est, conponito. [2] Si iugatam eris facturus, unam materiem submittito, ita ut duas gemmas, quae sunt proximae a terra, falce acuta radas, quone iam possint germinare et deinde tres sequentis relinquas, reliquam partemvirgae amputes. Sin autem vitem in se consistere voles, sicut arbori brachiasubmitti patieris et dabis operam, ut in orbem quam rotundissime formetur. Nam praeterquam quod speciem habet sic conposita, tum etiam minus laborat, cum undique velut aequilibrio stabilita in se requiescit. Sat erit autem, cum primo brachia submittuntur, singulas gemmas singulis sarmentis relinqui, ne protinus onere gravetur. [3] Post hanc putationem lectis sarmentis bidentibusalte aequaliter vineam fodito vel, si ita late disposita erit, arato. AbIdibus Octobribus oblaqueare incipito, ante brumam oblaqueatam habeto. Per brumam vitem ne colito, nisi si voles eas radices, quae in oblaqueationeapparebunt, persequi. Tum demum optime amputabis, sed ita ne codicem laedas, sed potius instar digiti unius a matre relinquas et ita radicem reseces. Nam quae protinus abraditur, praeterquam quod vulnus viti praebet eoquenocet, tum etiam de ipsa cicatrice plures radices prorepunt. [4] Itaque optimum est exiguam partem relinqui atqueita summas partes, quas aestivas rustici appellant, resecare; quae sicresectae inarescunt nec ultra vitibus obsunt. Possunt etiam suboles perbrumam caedi, eo magis quod frigoribus exstirpatae minus recreantur. Peractaoblaqueatione ante brumam tertio quoque anno macerati stercoris, ne minussextarios binos ad radices vitium posuisse conveniet, praeterquam columbinum;quod si quo amplius quam heminam posueris, viti nocebit. Post brumam deindeoblaqueationem circumfodito. [5] Ante aequinoctium vernum, quod est octavo Kal. Apriles, oblaqueationem adaequato. Post Idus Apriles terram ad vitem aggerato. Aestatedeinde quam potes saepissime occato. Iugerum vineae quinque operis oblaqueatur, quinque foditur, tribus occatur. Iugerum valentis et iam constitutae vineae, quattuor operis putatur, sex adligatur. [6] Arbusto nihil eiusmodi potest ante finiri, quia inaequalitas arborum non gulipatitur operis iusta conprehendi. Quibusdam placet vitem proximoanno translatam non putare, sequenti deinde anno purgare et unam virgam, quam submittamus, ad tertiam gemmam resecare, tertio deinde si vitis recteconvaluerit, una plus gemma submittere, quarto duas gemmas proximae putationiadicere atque ita quinto demum anno vitem iugare. Hunc eundem ordinem culturaenos quoque experti conprobavimus.
VI
[recensere]Veterem vineam, si in summo radices habebit, resecarenolito; alioquin etiam novellam vineam, quae ex resectione enata fuerit, inutilem habebis, prima parte terrae natantibus radicibus, neque fructumuberem percipies et nihilominus celeriter consenescet. Eiusmodi itaquevinea, si non peraridos habet truncos et flecti potest, factis sulcis optimesternitur atque ita renovellatur. [2] Sin autem usque eo exaruit, ut curuari non possit, primo anno summatim, ita ne radices eruas aut laedas, oblaqueato eam etstercus ad radices addito atque ita putato, ut paucas et certas materiasrelinquas, et fodias diligenter et saepius pampines, ne omnino supervacuasarmenta nutriat. [3] Sic exculta longas et firmas materias creabit, quassequenti anno scrobibus inter ordines factis propaginabis ac deinde triennio, cum convalescat, saepius fodies matremque ipsam onerabis; nihil in posterumprospicies ei, quam sublaturus es. Posterum <in> annum matrem radicitustolles atque ita novellam vineam ordinabis. [4] Sin autem vetus vinea dumtaxat generis boni radices in alto sitas bebit , ita ut ablaqueatae non consspiciantur, eam vineam circa Kalen. Martias, antequam reseces, oblaqueato et protinus, cum alteoblaqueaveris, sic resecato. Quattuor digitos ab radicibus trunci relinquitoet, si fieri poterit, iuxta aliquem nodum serrula desecato et plagam acutissimoferro delevato. Deinde minutam terram mediocriter stercoratam ita superponito, ut adobruto trunco ne minus tres digiti terrae super plaga sint; [5] hoc idcirco, ne sole inarescat et ut melius materiascitet percepto humore, quem terra praebet. At quae mali generis et infructuosavinea est summasque partes eiuncidas et exesas habet, si radices eius satisalte positae sunt, optime inseretur ita, ut oblaqueata et nudata pars imasecundum terram sic amputetur, ne cum aggerata fuerit, supra terram exstet.
VII
[recensere]Propagationum genera tria sunt in usu maxime: unum, quovirga edita a matre sulco committitur, alterum, quo ipsa mater prosternituratque in pluris palos per suas virgas dividitur, tertium, quo vitis finditurin duas vel tres partes, si diversis ordinibus deducenda est. Hoc genustardissime convalescit, quia vitis divisa medullam amittit. Et quoniamgenera proposuimus, unumquodque qualiter faciendum sit, demonstrabimus. [2] Virgam cum a matre in terram deprimere voles, scrobemquoquoversus quattuor pedum facito ita, ut propala non laedatur alteriusradicibus. Deinde quattuor gemmas, quae in imum scrobem perveniunt, relinquito, ut ex his radices citentur. Reliquam partem, quae continens matri est, adradito, ne supervacua sarmenta procreet. [3] Diversae autem, quae supra terram exstare debent, ne passus fueris plus quam duas aut ut maxime tres gemmas habere. Reliquas, quae in terram absconduntur, exceptis quattuor imis fac adradas, ne insummo radices vitis citet. Hoc modo propagata celeriter convalescit ettertio anno a matre separabitur. sin autem ipsam vitem sternere voles, iuxta radicem ita, ne ipsam laedas, curiose fodito et vitem ita subplantato, ne radicem abrumpas. Cum eam statueris et videris, quousque possit pertingere, sulcum facies unum, in quem vitem integram demittas; deinde ex eo sulcoquasi ramos fossarum facies, per quos, uti quaeque virga postulavit, propaletur, atque ita terra adoperies. [4] Sin autem vitis exiguam materiem habebit et in diversosordines deducenda erit neque aliter potuerit palos, ad quos perducitur, pertingere, quam ut diffluvietur, curabis, ut quam acutissima falce abea parte, qua bifurca est, findas eam et item ferro acuto plagam emendes, sicubi inaequaliter findi videbitur; sic deducta poterit in plures ordinesdividi. [5] Non inutilis est etiam illa propagatio, quam nosrepperimus, si quando in ordinem vitis deest neque est tam procera virga, quae cum in imum scrobem demissa fuerit, retorqueri et erigi supra terrampossit. Brevitatem ne reformidaveris, sed qualemcumque virgam, cuius cacumenin imum scrobem pervenit, deprimito et obruito. Deinde gemmas, quae secundumipsam matrem sunt, submittito, ut materias a superiore parte citent. Tumdemum post triennium a matre amputato et ad suum palum eam partem, quama matre praecideris, reducito et caput vitis facito. Propaginis scrobemminime triennio paulatim conpleto. Summas radices praecidito, crebre fodito.
VIII
[recensere]Cum vitem inserere voles, optimi generis sarmenta fructuaria, tum cum gemmas agere incipient, vento austro a matre praecidito. Sarmentum, quod inseris, de summa vite sit rotundum, bonis crebrisque nodis. Tresdeinde nodos integerrimos relinquito; infra tertiam gemmam ex utraque parteduorum digitorum spatium in modum cunei tenuissimo scalpello acuito, itane medullam laedas. [2] Vitem deinde, quam insiturus es, resecato et plagamlevato atque ita findito et paratos surculos in fissuram demittito eatenus, qua adrasi sunt, ita ut cortex surculi corticem vitis aequaliter contingat. Quicquid inserveris, ulmi diligenter libro vel vimine ligato luto subactopaleato oblinito plagam et adligato, ne aqua ventusve penetrare possit;deinde supra lutum muscum inponito et ita deligato. Ea res praebet humoremnec inarescere sinit. [3] Infra insitionem et adligaturam falce acuta levitervitem vulnerato ex utraque parte, ut ex his potius plagis humor defluat, quam ex insitione ipsa abundet; nocet enim nimius humor nec patitur surculosinsertos conprehendere. Quibusdam antiquorum terebrari vitem placet atqueita leviter adrasos surculos demitti, sed nos meliore ratione hoc idemfecimus. Nam antiqua terebra scobem facit et propter hoc urit eam partem, quam perforat; praeusta autem pars raro umquam conprehendit insertos surculos. [4] Nos rursus terebram, quam gallicanam dicimus, huicinsitioni aptavimus; ea excauat nec urit, quia non scobem, sed ramentafacit. Itaque cauatum foramen cum purgavimus, undique adrasos surculosinserimus atque ita circumlinimus. Talis insitio facillime convalescit. Igitur secundum aequinoctium perfectam vitium insitionem habeto; humidaloca de uva alba, sicca de nigra inserito.
Vites, quae exiguum dant fructum, aceto acri cum cinerearrigato ipsumque codicem eodem cinere linito. [5] At si fructum, quem ostendunt, ad maturitatem nonperducunt, sed, priusquam mitescant uvae, inarescunt, hoc modo emendabuntur. Cum instar ad erui amplitudinem acini habuerunt, radice tenus vitem praecidito, plagam acri aceto pariter ac lotio veteri permixta terra linito eodemqueradices rigato, saepe fodito. Materias <sic> citabit eaeque fructumperferunt.
IX
[recensere]Est etiam genus insitionis, quod uvas tales creat, inquibus varii generis ac saporis colorisque reperiuntur acini. Hoc autemratione tali efficitur: quattuor vel quinque, sive etiam plures voles, virgas diversi generis sumito easque diligenter et aequaliter conpositasconligato, deinde in tubulum fictilem vel cornu arte inserito, ita ut aliquantumexstent ab utraque parte easque partes, quae exstabunt, resolvito, in scrobemdeinde ponito et terra stercorata obruito ac rigato, donec gemmas agant. [2] Cum inter se virgae cohaeserint, post biennium aut triennium facta iam unitate dissolves tubulum et circa medium fere crus, ubi maxime videbuntur coisse, vitem serra praecidito et plagam levato terramqueminutam aggerato, ita ut tribus digitis alte plagam operiat; ex eo codicecum egerit coles, duos optimos submittito, reliquos deicito; sic uvae nascentur, quales proposuimus. [3] Ut autem uvae sine vinaceis nascantur, malleolum finditoita, ne gemmae laedantur, medullamque omnem eradito; tum demum in se conpositumconligato, sic ne gemmas adlidas, atque ita terra stercorata deponito etrigato. Cum coles agere coeperit, saepe et alte refodito. Adulta vitistales uvas sine vinaceis creabit.
X
[recensere]Vindemia facta statim putare incipito ferramentis quamoptimis et acutissimis; ita plagae leves fient neque in vite aqua consisterepoterit, quae simulatque inmorata est, corrumpit vitem vermesque et aliacreat animalia, quae materiam exedunt. Plagas autem rotundas facito; namcelerius cicatricem ducunt. [2] Sarmenta lata, vetera, male nata, contorta, omniahaec praecidito; novella et fructuaria et interdum subolem idoneam, siiam superficies parum valebit, submittito brachiaque conservato. Quam celerrimepoteris, putationem perficito. Arida et vetera, falce quae amputari nonpossunt, acuta dolabra abradito. In agro macro et sicco vineam inbecillamante brumam putato; quam partem non deputaveris, circa Kal. Februariasrepetito. Ab Idibus Decembribus ad Idus Ianuarias ferro tangi vitem et arborem non convenit. [3] Cum vitem putabis, inter duas gemmas secato; nam si iuxta ipsam gemmam secueris, laborabit nec materiem citabit. Cicatrixautem semper deorsum spectet; ita neque aqua neque sole laborabit humoremquerecte capiet. In agro crasso validaque vinea plures gemmas et palmas relinquito, in exili pauciores. Sicubi in vite brachium desiderabitur, falce acutasemel aut bis eo loco alte instar digiti mucrone ferito. Brachium quamvislongum cave totum tollas, nisi si totum arverit.
[4] Vineam novellam ante brumam oblaqueatam habeto, utomnes imbres limumque concipiat. Vites arboresque, quo citius ablaqueaveris, erunt valentiores. Sed quaecumque in clivis erunt positae, ita ablaqueandaesunt, ut a superiore parte secundum codicem lacusculi fiant, ab inferioreautem pulvilli altiores excitentur, quo plus aquae [5] limique contineant. Vinea vetus neque oblaqueandaest, ne radices, quas in summo habet, inarescant, neque aranda, ne radicesabrumpantur. Bidentibus saepe et alte fodito aequaliter et stercore velpalea conspargito solum ante brumam vel, cum circum ipsam vitem summatimablaqueaveris, stercorato.
XI
[recensere]Vineam quam putare tam bene pampinare utile est; nam etmateriae, quae fructum habent, melius convalescunt et putatio sequentisanni expeditior, tum etiam vitis minus cicatricosa fit, quoniam quod viride et tenerum decerpitur, protinus convalescit. [2] Super haec quo melius maturescat, ante dies decem, quam vinea florere incipit, pampinatam habeto. Quicquid supervacui enatumfuerit, tollito. Quod in cacumine aut in brachiis natum erit, decerpito, dumtaxat quae uvam non habebunt. Cacumina virgarum, ne luxurientur, demutilato. Uvas, quae meridiem aut occidentem spectabunt, ne praeurantur, suo sibipampino tegito.
XII
[recensere]Simulatque uva variari coeperit, fodito tertiam fossuramet cum iam maturescet, ante meridiem, priusquam calere incipiet, cum desierit, post meridiem fodito pulveremque excitato; ea res et a sole et a nebulamaxime uvam defendit. Lutulentam terram neque arare neque fodere oportet, quia valde durescit et finditur. [2] Bidentibus terram vertere utilius est, quam aratro. Bidens aequaliter totam terram vertit; aratrum praeterquam quod scamnafacit, tum etiam boves, qui arant, aliquantum virgarum et interdum totasvites frangunt. Finis autem fodiendi vineam nullus est; nam quanto saepiusfoderis, tanto uberiorem fructum reperies.
XIII
[recensere]Palearum acervos inter ordines verno tempore positos habetoin vinea. Cum frigus contra temporis consuetudinem intellexeris, omnisacervos incendito. Ita fumus nebulam et rubiginem removebit.
XIV
[recensere]Lupinum terito et cum fracibus misceto eoque imam vineamcircumlinito vel bitumen cum oleo coquito, eo quoque imas vites tangito:formicae non excedent.
XV
[recensere]Vites, quae secundum aedificia sunt, a soricibus aut muribusinfestantur. Id ne fiat, plenam lunam observabimus, cum erit in signo Leonis, vel Scorpionis vel Sagittarii vel Tauri et noctu ad lunam putabimus. Genus est animalis, volucra appellatur; id fere praeroditteneros adhuc pampinos et uvas. Quod ne fiat, falces, quibus vineam putaveris, peracta putatione, sanguine ursino linito; vel si pellem fibri habueris, in ipsa putatione, quotiens falcem acueris, ea pelle aciem detergeto atqueita putare incipito. Quoniam de vineis abunde diximus, de arbustis praecipiamus.
XVI
[recensere]Vitem maxime populus alit, deinde ulmus, deinde fraxinus. Populus, quia non frondem idoneam habet, a plerisque inprobatur. Ulmusautem, quam Atiniam vocant rustici, generosissima est et laetissima multamquefrondem habet, eaque maxime serenda est locis pinguibus vel etiam mediocribus;sed si aspera et siticulosa loca arboribus obserenda erunt, neque populusneque ulmus tam idoneae sunt quam orni; eae autem silvestres fraxini sunt, paulo latioribus tamen foliis quam ceterae fraxini, nec deteriorem frondemquam ulmi praestant. [2] Caprae quidem et oves vel libentius etiam hanc frondemadpetunt. Igitur qui arbustum constituere volet, ante annum quam deponanturarbores, scrobes faciat quattuor quoquo<versus pedum. Postero> annodeinde circa Kal. Martias in eandem scrobem ulmum et populum vel fraxinumdeponat, ut si ulmus defecerit, populus vel fraxinus locum obtineant. Siautem utraque vixerint, altera eximatur et alio loco disponatur. Arbustuminter quadragenos pedes dispositum esse convenit; sic enim et ipsae arbores et adpositae vites melius convalescent fructumque meliorem dabunt. Segetesetiam, quae [3] in eo erunt, minus umbra laborabunt. [4] Arborem, quam deposueris, saepius circumfodito, quocelerius adolescat, et triennium ferro ne tetigeris. Conpletis sex et trigintamensibus, ad recipiendam vitem formaris, supervacuos ramos amputabis, alternabrachia in modum scalarum relinques alternisque annis putabis; sexto anno, si iam firma videbitur, maritabis hoc modo. Ab ipso arboris crure pedalespatium intermittito; dein sulcum in quattuor pedes longum, in tres altum, in dupondium semissem latum cum feceris, patiere minime duobus mensibuseum tempestatibus verberari. [5] Tum demum circa Kal. Martias vitem de seminario neminus decem pedum sternito et adminiculato arborique iungito; eam proximoanno ne putaveris, tertio vere ad unam virgam redigito paucasque gemmasrelinquito, ne, antequam inualverit, in altitudinem repat. Cum deinde amplumincrementum habuerit, per omnia arboris tabulata disponito materias, itatamen ne vitem oneres, sed certa et robustissima flagella submittas. Arbustivamvitem quam putare tam alligare diligenter oportet. Nam in eo fructus maximevis consistit diutiusque perennat, quae firmis toris et idoneis locis religataest. Itaque omnibus annis convenit subsequi putationem, ita ut tori renoventuret vitis per idoneos ramos disponatur.
XVII
[recensere]Olea maxime collibus siccis et argillosis gaudet; at humidiscampis et pinguibus laetam frondem sine fructu adfert. Melius autem truncis quam plantis olivetum constituitur. Magoni placet siccis locis olivam autumnopost aequinoctium seri ante brumam; nostrae aetatis agricolae fere vernumtempus circa Kal. Maias servant. [2] Oportet autem scrobem oleae quoquoversus pedes quaternospatere, in imum scrobem lapidem glareamque abicere, deinde super terramquattuor digitorum inicere, tum arbusculam deponere ita rectam, ut quodscrobe exstiterit, in medio sit, arbusculam autem a tempestatibus tueridiligenter adminiculando et terram, quae in scrobem reponitur, stercoremiscere. [3] Oleam decet inter sexagenos pedes disponi, ut spatiumin latitudinem crescendi habeat; nam quae in proceritatem extenduntur, evanidae fiunt parumque fructus ferunt. Optima est oleo Liciniana, posiasecunda oleo, escae orchites. Sunt et regiae et radii non sine specie nequeoleo neque esui tam gratae quam quas supra diximus. Si oleam posueris eoloco, unde quercus effossa est, emorietur, ideo quod quidam vermes, quiraucae dicuntur, in radice quercus nascuntur eique maxime semina oleaeconsumunt. Si in olea unus ramus aliquanto ceteris laetior est, nisi eumrecideris, arbor tota fiet retorrida. [4] Omnes arbusculas prius quam transferas, rubrica notareconvenit, ut, cum serentur, easdem caeli partes aspiciant, quas etiam inseminario conspexerant; alioquin frigore vel calore laborabunt ab iis partibus, quas contra consuetudinem sub alio aere positas habuerint.
XVIII
[recensere]Priusquam pomarium constituas, quam magnum habere voles, circummunito macerie aut fossa, ita ut non solum pecori, sed nec hominitransitus sit nisi per ostium, dum adolescant semina. Nam si saepius cacuminamanu praefracta aut a pecore praerosa fuerint in perpetuum corrumpuntur. [2] Generatim autem arbores disponere utile est, maximene inbecilla a valentiore prematur, quia nec viribus nec magnitudine suntpares neque pariter crescunt. Terra, quae vitibus apta est, eadem quoqueutilis est arboribus.
XIX
[recensere]Ante annum quam poma disponere voles, scrobes fodito. Ita sole pluviaque macerabuntur et quod posueris cito conprehendet. Sedsi quo anno scrobes feceris, etiam semina ponere voles, minime ante duosmenses fodito scrobes, postea stramentis eos inpleto et incendito. Quolatiores patentioresque scrobes feceris, hoc erunt laetiores uberioresquefructus. [2] Scrobis clibano similis esto, imus quam summus patentior, ut laxius radices vagentur ac minus frigoris minusque aestate vaporis perangustum ostium intret, tum etiam clivosis locis terra, quae in eum congestaest, pluviis non abluatur. [3] Arbores raris intervallis serito, ut cum creverint, spatium habeant, quo ramos extendant. Nam si spisse posueris, neque infraquid serere poteris nec sic ipsae fructuosae erunt, nisi intervulseris. Itaque placet inter ordines quadragenos pedes minimumque trigenos relinqui.
XX
[recensere]Semina lege, ne minus crassa, quam manubrium est bidentis, recta, levia, procera, sine ulceribus, integro libro. Ea bene et celeriter hendunt. Semina si ex arboribus sumes, de iis potissimum sumito, quae omnibus annis bonos et uberes ferunt fructus. Observabis autem abhumeris, qui sunt contra solem orientem, ut eosdem decerpas. Sed si cumradice plantam posueris, incrementum ei <mai>us futurum quam ceterissenties. [2] Arbos insita fructuosior, quam quae insita non est, id est, quam quae ramis aut plantis ponitur. Priusquam arbusculas transferas, rubrica vel alia qualibet re signato, ut isdem ventis, quibus ante steterunt, constituas eas, curamque adhibeto, ut ab superiore et sicciore et exiliorein planiorem, humidiorem, pinguiorem agrum transferas. Semina trifurcamaxime ponito; ea exstent supra terram tribus pedibus. Si in eodem scrobeduas aut tres arbusculas ponere voles, curato, ne inter se contingant;nam ita vermibus interibunt. [3] Cum semina depones, dextra sinistraque usque in imumscrobem fasciculos sarmentorum brachii humani crassitudine deponito, itaut supra terram paululum exstent, per quos aestate paruo labore aquam radicibussubministres. arbores aut semina <cum> radicibus autumno serito circaIdus Octobres. Taleas et ramos vere, antequam germinare arbores incipiunt, deponito. Sed ne tinea molesta sit seminibus ficulneis, in imum scrobemtaleam lentisci, ita ut cacumen eius deorsum spectet, obruito.
XXI
[recensere]Ficum frigoribus ne serito. Loca aprica, calculosa, glareosa, interdum et saxeta amat. Eiusmodi agro cito convalescit, si scrobes amploset idoneos feceris. Ficorum genera, etiam si sapore et habitu differunt, tamen uno modo, sed dispari loco pro differentia agri seruntur. Locis frigidiset autumni temporibus aquosis praecoques serito, ut ante pluviam fructumdeligas; locis calidis hibernas serotinas serito. At si voles ficum quamvisnon natura seram facere, cum grossuli minuti erunt, fructum decutito; itaalterum edet fructum, in hiemem seram differet maturitatem. [2] Nonnunquam etiam, cum frondere coeperint arbores, cacumina fici acutissimo ferramento summa amputare prodest. Sic firmioresarbores et feraciores fiunt. Semper proderit, simul ac folia agere coeperitficus, rubricam amurca diluere et cum stercore humano ad radicem infundere;ea res efficit uberiorem fructum et fartum fici speciosius et plenius.
XXII
[recensere]Nucem Graecam serito Arcturi signo vel circa Kal. Februarias, quia prima gemmascit. Agrum calidum, durum, siccum desiderat. Nam in locisdiversis eiusmodi natura si posueris nucem, protinus putrescet. Ante quamnucem deponas, in aqua mulsa, ne nimis dulci macerato; ita iucundiorissaporis fructum, cum adoleverit, praebebit et interim melius atque celeriusnascetur. [2] Ternas nuces in trigonum statuito, parsque acutiorinferior sit, quia inde radices mittit, nuxque a nuce minime palmo absitet anceps ad Favonium spectet. Omnis nux unam radicem mittit et simplicistilo prorepit. Cum ad scrobis solum radix pervenit, duritia humi coercitarecuruatur et extensa in modum ramorum alias radices emittit. Nucem Graecamet Avellanam Tarentinas hoc modo facere poteris. [3] In quo scrobe destinaveris nuces serere, terram minutamin modum semipedis ponito ibique semen ferulae iacito. Cum ferula fueritenata, eam findito et in medullam eius sine putamine nucem Graecam velAvellanam abscondito et ita adobruito. Hoc ante Kal. Martias facito, veletiam inter Nonas et Idus Martias. Hoc eodem tempore iuglandem et pineamet castaneam serere oportet.
XXIII
[recensere]Malum Punicum vere usque in Kal. Apriles recte seritur. Quod si acidum aut minus dulcem fructum feret, hoc modo emendabitur. Stercoresuillo et humano et lotio humano veteri radices rigato. Ea res et fertilemarborem reddet et primitivos annos fructum vinosum, post vero etiam dulcemet apyrinum facit. Nos exiguum admodum laser cyrenaicum vino diluimus etita cacumina arboris summa oblevimus; ea res emendavit acorem malorum. [2] Mala Punica ne rumpantur in arbore, remedio placuit, lapides tres si, cum seres arborem, ad radicem ipsam conlocaveris. At siiam arborem satam habueris, scillam secundum radicem arboris serito. Aliomodo, cum iam matura mala fuerint, ante quam rumpantur, petiolos, quibuspendent, intorqueto. Eo modo servabuntur etiam anno toto.
XXIV
[recensere]Piros autumno ante brumam serito, ita ut minime dies quinqueet viginti ad brumam supersint. Quae ut sint feraces, cum iam adoleverint, alte ablaqueato et iuxta ipsam radicem truncum findito. In fissuram cuneumpineum tedae adjicito et ibi relinquito; deinde obruta oblaqueatione cineremsupra terram spargito.
XXV
[recensere]Mala aestiva, cydonea, sorba, pruna post mediam hiememusque in Idus Februarias serito. Morum ab Idibus Februariis usque in aequinoctiumvernale recte seres. Siliquam Graecam, quam quidam ceratium vocant, deinde Persicum ante brumam per autumnum serito. Amygdala si parum feracia erunt, per forata arbore lapidem adigito; ita librum arboris inolescere sinito. [2] Omnium autem generum ramos circa Kal. Martias in hortis, ubi et subacta et stercorata terra est, per pulvinos arearum disponereconvenit, deinde cum tenuerint, danda est opera, ut dum teneros ramuloshabent, veluti pampinentur et ad unum stilum primo anno semina redigantur; et cum autumnus incesserit, ante quam frigus cacumina adurat, omnia foliadecerpere expediet et ita crassis harundinibus, quae ab una parte nodosintegros habent, quasi pilleolos induere atque ita a frigore et gelicidiisteneras adhuc virgas tueri. Post quartum et vicesimum deinde mensem, sivetransferre et disponere in ordinem voles seu inserere, satis tuto utrumquefacies.
XXVI
[recensere]Omnis surculus inseri potest, si non est ei arbori, cuiinseritur, dissimilis cortice; si vero fructum etiam eodem tempore fert, sine ullo scrupulo optime inseritur. Tria autem genera insitionum antiquitradiderunt: unum, quod resecta et fissa arbore recipit insertos surculos;alterum, quo resecta inter librum et materiem admittit semina, quae utraquegenera verni temporis sunt; tertium, cum ipsas gemmas cum exigua corticein partem sui delibratam recipit, quam vocant agricolae emplastrationem;hoc genus aestatis est. [2] Quarum insitionum rationem cum tradiderimus, a nobisquoque repertam docebimus. Omnes arbores simulatque gemmas agere coeperint, luna crescente inserito, olivam autem circa aequinoctium vernum usque inIdus Apriles. Ex qua arbore inserere voles et surculos ad insitionem sumpturuses, videto, ut sit tenera et ferax nodisque crebris, et cum primum germinatumebunt, de ramulis anniculis, qui solis ortum spectabunt et integri erunt, eos legito crassitudine minimi digiti; surculi sint bisulci. [3] Arborem, quam inserere voles, serra diligenter exsecatoea parte, quae maxime nitida et sine cicatrice est, dabisque operam, nelibrum laedas. Cum deinde truncam reddideris, acuto ferramento plagam levato;dein quasi cuneum ferreum vel osseum inter corticem et materiem, ne minusdigitos tres, sed lente dimittito, ne laedas aut rumpas corticem. [4] Postea surculos, quos inserere voles, falce acutaab una parte eradito tam alte quam cuneum demisisti, sed ita ne medullamneve alterius partis corticem laedas; ubi surculos paratos habueris, cuneumvellito statimque surculos demittito in ea foramina, quae cuneo adactointer corticem et materiem facta sunt. Ea autem fine, qua adraseris, surculosdemittito ita, ut sex digitis de arbore exstent. In una autem arbore duosaut tres ramulos figito, dum ne minus quaternum digitorum inter eos sitspatium. Pro arboris magnitudine et corticis bonitate haec facito. [5] Cum omnes surculos, quos arbor patietur, demiseris, libro ulmi vel vimine arborem adstringito; postea paleato luto bene subactooblinito totam plagam et spatium, quod est inter surculos usque eo, utduobus digitis insita exstent; supra lutum muscum inponito et ita adligato, ne pluvia dilabatur. [6] Si pusillam arborem inserere voles, iuxta terramabscidito, ita ut sesquipedem a terra exstet. Cum deinde abscideris, plagamdiligenter levato et medium truncum acuto scalpro modice findito, ita utfissura trium digitorum sit. In eam deinde cuneum, quo dispaletur, inseritoet surculos ex utraque parte adrasos demittito, ita ut librum seminis libroarboris aequalem facias. Cum surculos diligenter aptaveris, cuneum vellitoet arborem, ut supra dixi, alligato et oblinito; dein terram circa arboremaggerato usque ad ipsum insitum. Ea res a vento et calore maxime tuebitur. [7] Tertium genus insitionis, cum sit subtilissimum, non omni generi arborum idoneum est, et fere eae recipiunt talem insitionem, quae humidum sucosumque et validum librum habent, sicuti ficus. Nam etlactis plurimum remittit et corticem robustam habet. Optime itaque ea inseriturtali ratione. [8] Ex qua arbore inserere voles, in ea quaerito novelloset nitidos ramos. In his deinde observato gemmam, quae bene apparebit certamquespem germinis habebit; eam duobus digitis quadratis circumsignato, ut gemmamedia sit, et ita acuto scalpello circumcisam diligenter, ne gemmam laedas, delibrato. Item quam arborem inserere voles, in ea nitidissimum mum eligito et eiusdem spatii corticem circumcidito et a materie delibrato. Deindein eam partem, quam nudaveris, gemmam, quam ex altera arbore sumpseras, aptato, ita ut ante emplastrum circumcisae parti conveniat. [9] Ubi haec feceris, circa gemmam bene vincito, itane laedas; deinde conmissuras et vincula luto oblinito, spatio relicto, qua gemma libere germinet. Materiem quam inseveris, si subolem vel supraramum habebit, omnia praecidito, ne quid sit, quo possit avocari aut cuimagis quam insito serviat. Post unum et vicesimum diem solvito emplastrum. Hoc genere optime etiam olea inseritur. Quartum illud genus insitionisiam docuimus, cum de vitibus disputavimus; itaque supervacuum est hoc locorepetere iam traditam rationem terebrationis.
XXVII
[recensere]Sed cum antiqui negaverint posse omne genus surculorumin omnem arborem inseri et illam quasi infinitionem, qua nos paulo anteusi sumus, veluti quandam legem sanxerint, eos tantum surculos posse coalescere, qui sint cortice ac libro et fructu consimiles iis arboribus, quibus inseruntur, existimavimus errorem huius opinionis discutiendum tradendamque posterisrationem, qua possit omne genus surculi omni generi arboris inseri. [2] Quod ne longiori exordio legentes fatigemus, unumquasi exemplum subiciemus, qua similitudine quod quisque genus volet omniarbori poterit inserere. Scrobem quoquoversus pedum quattuor ab arbore olivae tamlonge fodito, ut extremi rami oleae possint eam contingere. In scrobem deinde mufici arbusculam deponito diligentiamque adhibeto, ut robusta etnitida fiat. [3] Post triennium aut quinquennium, cum iam satis amplumincrementum ceperit, ramum olivae, qui videbitur nitidissimus, deflecteet ad crus arboris ficulneae religa atque ita amputatis ceteris ramulisea tantum cacumina, quae inserere voles, relinquito; tum arborem fici detruncatoplagamque levato et mediam cuneo findito. [4] Cacumina deinde olivae, sicuti matri inhaerent, utraqueparte adradito et ita fissurae fici aptato cuneumque eximito et diligenterconligato, ne qua vi revellantur. Sic interposito triennio coalescet ficusolivae, et tum demum quarto anno, cum bene coierit, velut propaginis ramulosolivae ramos a matre resecabis. Hoc modo omne genus in omnem arborem inseritur.
XXVIII
[recensere]Cytisum, quod Graeci aut zeas aut carnicin aut trypherenvocant, quam plurimum habere expedit, quod gallinis, apibus, ovibus, capris, bubus quoque et omni generi pecudum utilissimum est, quod ex eo cito pinguescitet lactis plurimum praebet ovibus, tum etiam octo mensibus viridi eo pabulouti et postea arido possis. Praeterea in quolibet agro quamvis macerrimoceleriter conprehendit omnemque iniuriam sine noxa patitur. [2] Mulieres quidem, si lactis inopia premuntur, cytisumaridum in aqua macerari oportet; cum tota nocte permaduerit, postero dieexpressi suci ternas heminas permisceri modico vino atque ita potandumdare; sic et ipsae valebunt et pueri abundantia lactis confirmabuntur. satio autem cytisi vel autumno circa Idus Octobres vel vere fieri potest. [3] Cum terram bene subegeris, in modum olerum areasfacito ibique velut ocimum semen cytisi autumno serito; plantas deindevere disponito, ita ut inter se quoquoversus quattuor pedum spatio distent. Si semen non habueris, cacumina cytisorum vere disponito, stercoratam terramcirca aggerato. Si pluvia non incesserit, rigato quindecim proximis diebus. Simul ac nouam frondem agere coeperit, sarrito. Post triennium deinde caeditoet pecori praebeto. [4] Equo abunde est viridis pondo quindecim, bovi pondoviginti ceterisque pecudibus pro portione virium. Potest autem etiam circasaepem <agri satis commode ramis cytisus seri, quoniam facile conprehenditet sustinet iniuriam.> Aridum si dabis, exiguius dato, quoniam maioresvires habet, priusque aqua macerato et exemptum paleis permisceto. Cytisum, quod aridum facere voles, circa mensem Septembrem, cum semen eius grandescereincipiet, caedito. Paucis deinde horis, dum flaccescat, in sole habeto. Deinde in umbra adsiccato et ita condito.
XXIX
[recensere]Salicem et genistam crescente luna vere circa Kal. Martiasserito. Salix humida loca desiderat, genista etiam sicca, utraque tamencirca vineam opportune seruntur, quoniam palmitibus idonea praebent vincula. Harundo optime seritur, quos alii bulbos, alii oculosvocant. Simulatque terram bipalio repastinaveris, radicem harundinis acutafalce praesectam inpendenti pluvia disponito. [2] Sunt, qui harundines integras sternant, quoniam exomnibus nodis strata harundines emittat. Sed fere hoc genus evanidam exilemqueet humilem arundinem adfert. Melior itaque satio est ea, quam prius demonstravimus. Placet autem omnibus annis, simul harundinem cecideris, locum alte et aequaliterconfodere atque ita rigare.
XXX
[recensere]Violam, qui facturus est, terram stercoratam et repastinatamne minus alte pedem in pulvinos redigat. Atque ita plantas annotinas scrobiculispedalibus factis ante Kal. Martias dispositas habeat. Semen autem violaesicut olerum in areis duobus temporibus seritur, vere vel autumno. Coliturautem modo eo, quo et cetera olera, ut runcetur, ut sarriatur, ut interdumetiam rigetur. [2] Rosam fructibus ac surculis disponi per sulcos pedalesconvenit per idem tempus quo et viola. Sed omnibus annis fodiri ante Kal. Martias et interputari oportet. Hoc modo culta multis annis perennat.