Liber I
[recensere](v:::1:::p:::364)
Continuant superi pleno Romana favore
gaudia successusque novis successibus augent:
conubii necdum festivos regia cantus
sopierat, cecinit fuso Gildone triumphos,
5et calidis thalami successit laurea sertis,
sumeret ut pariter princeps nomenque mariti
victorisque decus; Libyae post proelia crimen
concidit Eoum, rursusque Oriente subacto
consule defensae surgunt Stilichone secures,
10ordine vota meant, equidem si carmen in unum
tantarum sperem cumulos advolvere rerum,
promptius imponam glaciali Pelion Ossae.
si partem tacuisse velim, quodcumque relinquam
maius erit. veteres actus primamque iuventam
15prosequar? ad sese mentem praesentia ducunt.
narrem iustitiam? resplendet gloria Martis.
armati referam vires? plus egit inermis.
quod floret Latium, Latio quod reddita servit
Africa, vicinum quod nescit Hiberia Maurum, (v.1.p.366)
20tuta quod imbellem miratur Gallia Rhenum,
aut gelidam Thracen decertatosque labores
Hebro teste canam? magnum mihi panditur aequor,
ipsaque Pierios lassant proclivia currus
laudibus innumeris.
Etenim mortalibus ex quo
25tellus coepta coli, numquam sincera bonorum
sors ulli concessa viro. quem vultus honestat,
dedecorant mores; animus quem pulchrior ornat,
corpus destituit. bellis insignior ille,
sed pacem foedat vitiis. hic publica felix,
30sed privata minus, partitum; singula quemque
nobilitant: hunc forma decens, hunc robur in armis,
hunc rigor, hunc pietas, illum sollertia iuris,
hunc suboles castique tori, sparguntur in omnes,
in te mixta fluunt; et quae divisa beatos
35efficiunt, collecta tenes.
Ne facta revolvam
militiamque patris, cuius producere famam,
si nihil egisset clarum nec fida Valenti
dextera duxisset rutilantes crinibus alas,
sufficeret natus Stilicho: mens ardua semper
40a puero, tenerisque etiam fulgebat in annis
fortunae maioris honos. erectus et acer
nil breve moliri, nullis haerere potentum
liminibus fatisque loqui iam digna futuris.
lam tum conspicuus, iam tum venerabilis ibas
45spondebatque ducem celsi nitor igneus oris (v.1.p.368)
membrorumque modus, qualem nec carmina fingunt
semideis. quacumque alte gradereris in urbe,
cedentes spatiis adsurgentesque videbas
quamvis miles adhuc. taciti suffragia vulgi
50iam tibi detulerant, quidquid mox debuit aula.
Vix primaevus eras, pacis cum mitteris auctor
Assyriae; tanta foedus cum gente ferire
commissum iuveni. Tigrim transgressus et altum
Euphraten Babylona petis. stupuere severi
55Parthorum proceres, et plebs pharetrata videndi
flagravit studio, defixaeque hospite pulchro
Persides arcanum suspiravere calorem.
turis odoratae cumulis et messe Sabaea
pacem conciliant arae; penetralibus ignem
60sacratum rapuere adytis rituque iuvencos
Chaldaeo stravere magi, rex ipse micantem
inclinat dextra pateram secretaque Beli
et vaga testatur volventem sidera Mithram.
si quando sociis tecum venatibus ibant,
65quis Stilichone prior ferro penetrare leones
comminus aut longe virgatas figere tigres?
flectenti faciles cessit tibi Medus habenas;
torquebas refugum Parthis mirantibus arcum.
Nubilis interea maturae virginis aetas
70urgebat patrias suspenso principe curas,
quem simul imperioque ducem nataeque maritum
prospiceret; dubius toto quaerebat ab axe
dignum coniugio generum thalamisque Serenae. (v.1.p.370)
iudicium virtutis erat; per castra, per urbes,
75per populos animi cunctantis libra cucurrit.
tu legeris tantosque viros, quos obtulit orbis,
intra consilium vincis sensumque legentis,
et gener Augustis olim socer ipse futurus
accedis. radiis auri Tyriaque superbit
80maiestate torus; comitata parentibus exit
purpureis virgo. stabat pater inde tropaeis
inclitus; inde pium matris regina gerebat
obsequium gravibus subnectens flammea gemmis.
tunc et Solis equos, tunc exultasse choreis
85astra ferunt mellisque lacus et flumina lactis
erupisse solo, cum floribus aequora vernis
Bosphorus indueret roseisque evincta coronis
certantes Asiae taedas Europa levaret.
Felix arbitrii princeps, qui congrua mundo
90iudicat et primus censet, quod cernimus omnes.
talem quippe virum natis adiunxit et aulae,
cui neque luxuries bello nec blanda periclis
otia nec lucis fructus pretiosior umquam
laude fuit. quis enim Visos in plaustra feroces
95reppulit aut saeva Promoti caede tumentes
Bastarnas una potuit delere ruina?
Pallantis iugulum Turno moriente piavit
Aeneas, tractusque rotis ultricibus Hector
irato vindicta fuit vel quaestus Achilli.
100tu neque vesano raptas venalia curru
funera nec vanam corpus meditaris in unum
saevitiam; turmas equitum peditumque catervas (v.1.p.372)
hostilesque globos tumulo prosternis amici;
inferiis gens tota datur. nec Mulciber auctor
105mendacis clipei fabricataque vatibus arma
conatus iuvere tuos: tot barbara solus
milia iam pridem miseram vastantia Thracen
finibus exiguae vallis conclusa tenebas.
nec te terrisonus stridor venientis Alani
110nec vaga Chunorum feritas, non falce Gelonus,
non arcu pepulere Getae, non Sarmata conto.
extinctique forent penitus, ni more maligno
falleret Augustas occultus proditor aures
obstrueretque moras strictumque reconderet ensem,
115solveret obsessos, praeberet foedera captis.
Adsiduus castris aderat, rarissimus urbi,
si quando trepida princeps pietate vocaret;
vixque salutatis Laribus, vix coniuge visa,
deterso necdum repetebat sanguine campum.
120nec stetit Eucherii dum carperet oscula saltem
per galeam. patris stimulos ignisque mariti
vicit cura ducis, quotiens sub pellibus egit
Edonas hiemes et tardi flabra Bootae
sub divo Riphaea tulit! cumque igne propinquo
125frigora vix ferrent alii, tune iste rigentem
Danuvium calcabat eques nivibusque profundum
scandebat cristatus Athon lateque corusco
curvatas glacie silvas umbone ruebat.
nunc prope Cimmerii tendebat litora Ponti, (v.1.p.374)
130nunc dabat hibernum Rhodope nimbosa cubile.
vos Haemi gelidae valles, quas saepe cruentis
stragibus aequavit Stilicho, vos Thracia tester
flumina, quae largo mutastis sanguine fluctus;
dicite, Bisaltae vel qui Pangaea iuvencis
135scinditis, offenso quantae sub vomere putres
dissiliant glaebis galeae vel qualia rastris
ossa peremptorum resonent inmania regum.
Singula complecti cuperem; sed densior instat
gestorum series laudumque sequentibus undis
140obruimur. genitor caesi post bella tyranni
iam tibi commissis conscenderat aethera terris,
ancipites rerum ruituro culmine lapsus
aequali cervice subis: sic Hercule quondam
sustentante polum melius librata pependit
145machina nec dubiis titubavit Signifer astris
perpetuaque senex subductus mole parumper
obstupuit proprii spectator ponderis Atlas.
Nulli barbariae motus; nil turbida rupto
ordine temptavit novitas, tantoque remoto
150principe mutatas orbis non sensit habenas.
nil inter geminas acies, ceu libera frenis,
ausa manus. certe nec tantis dissona linguis
turba nec armorum cultu diversior umquam
confluxit populus: totam pater undique secum
155moverat Auroram; mixtis hic Colchus Hiberis,
hic mitra velatus Arabs, hic crine decorus
Armenius; hic picta Saces fucataque Medus, (v.1.p.376)
hic gemmata niger tentoria fixerat Indus;
hic Rhodani procera cohors, hic miles alumnus
160Oceani. ductor Stilicho tot gentibus unus,
quot vel progrediens vel conspicit occiduus sol.
in quo tam vario vocum generumque tumultu
tanta quies iurisque metus servator honesti
te moderante fuit, nullis ut vinea furtis
165vel seges erepta fraudaret messe colonum,
ut nihil aut saevum rabies aut turpe libido
suaderet, placidi servirent legibus enses.
scilicet in vulgus manant exempla regentum,
utque ducum lituos, sic mores castra sequuntur.
170Denique felices aquilas quocumque moveres,
arebant tantis epoti milibus amnes.
Illyricum peteres: campi montesque latebant.
vexillum navale dares: sub puppibus ibat
Ionium, nullas 1 succincta Ceraunia nimbis
175nec iuga Leucatae feriens spumantia fluctu
deterrebat hiems. tu si glaciale iuberes
vestigare fretum, securo milite ducti
stagna reluctantes quaterent Saturnia remi;
si deserta Noti, fontem si quaerere Nili,
180Aethiopum medios penetrassent vela vapores.
Te memor Eurotas, te rustica Musa Lycaei,
te pastorali modulantur Maenala cantu
Partheniumque nemus, quod te pugnante resurgens
aegra caput mediis erexit Graecia flammis.
185plurima Parrhasius tunc inter corpora Ladon (v.1.p.378)
haesit et Alpheus Geticis angustus acervis
tardior ad Siculos etiamnunc pergit amores.
Miramur rapidis hostem succumbere bellis,
cum solo terrore ruant? non classica Francis
190intulimus: iacuere tamen. non Marte Suebos
contudimus, quis iura damus. quis credere possit?
ante tubam nobis audax Germania servit.
cedant, Druse, tui, cedant, Traiane, labores:
vestra manus dubio quidquid discrimine gessit,
195transcurrens egit Stilicho totidemque diebus
edomuit Rhenum, quot vos potuistis in annis;
quem ferro, adloquiis; quem vos cum milite, solus,
impiger a primo descendens fluminis ortu
ad bifidos tractus et iuncta paludibus ora
200fulmineum perstrinxit iter; ducis impetus undas
vincebat celeres, et pax a fonte profecta
cum Rheni crescebat aquis. ingentia quondam
nomina, crinigero flaventes vertice reges,
qui nec principibus donis precibusque vocati
205paruerant, iussi properant segnique verentur
offendisse mora; transvecti lintribus amnem
occursant ubicumque velit. nec fama fefellit
iustitiae: videre pium, videre fidelem.
quem veniens timuit, rediens Germanus amavit.
210illi terribiles, quibus otia vendere semper
mos erat et foeda requiem mercede pacisci,
natis obsidibus pacem tam supplice vultu (v.1.p.380)
captivoque rogant, quam si post terga revincti
Tarpeias pressis subeant cervicibus arces.
215omne, quod Oceanum fontesque interiacet Histri,
unius incursu tremuit; sine caede subactus
servitio Boreas exarmatique Triones.
Tempore tam parvo tot proelia sanguine nullo
perficis et luna nuper nascente profectus
220ante redis, quam tota fuit, Rhenumque minacem
cornibus infractis adeo mitescere cogis,
ut Salius iam rura colat flexosque Sygambrus
in falcem curvet gladios, geminasque viator
cum videat ripas, quae sit Romana, requirat;
225ut iam trans fluvium non indignante Chauco
pascat Belga pecus, mediumque ingressa per Albim
Gallica Francorum montes armenta pererrent;
ut procul Hercyniae per vasta silentia silvae
venari tuto liceat, lucosque vetusta
230religione truces et robur numinis instar
barbarici nostrae feriant impune bipennes.
Ultro quin etiam devota mente tuentur
victorique favent. quotiens sociare catervas
oravit iungique tuis Alamannia signis!
235nec doluit contempta tamen, spretoque recessit
auxilio laudata fides, provincia missos
expellet citius fasces quam Francia reges,
quos dederis. acie nec iam pulsare rebelles,
sed vinclis punire licet; sub iudice nostro
240regia Romanus disquirit crimina carcer: (v.1.p.382)
Marcomeres Sunnoque docet; quorum alter Etruscum
pertulit exilium; cum se promitteret alter
exulis ultorem, iacuit mucrone suorum:
res avidi concire novas odioque furentes
245pacis et ingenio scelerumque cupidine fratres.
Post domitas Arctos alio prorupit ab axe
tempestas et, ne qua tuis intacta tropaeis
pars foret, Australis sonuit tuba, moverat omnes
Maurorum Gildo populos, quibus inminet Atlas
250et quos interior nimio plaga sole relegat:
quos vagus umectat Cinyps et proximus hortis
Hesperidum Triton et Gir notissimus amnis
Aethiopum, simili mentitus gurgite Nilum;
venerat et parvis redimitus Nuba sagittis
255et velox Garamas, nec quamvis tristibus Hammon
responsis alacrem potuit Nasamona morari.
stipantur Numidae campi, stant pulvere Syrtes
Gaetulae, Poenus iaculis obtexitur aer.
hi virga moderantur equos; his fulva leones
260velamenta dabant ignotarumque ferarum
exuviae, vastis Meroe quas nutrit harenis;
serpentum patulos gestant pro casside rictus;
pendent vipereae squamosa pelle pharetrae.
non sic intremuit Simois, cum montibus Idae
265nigra coloratus produceret agmina Memnon,
non Ganges, cum tela procul vibrantibus Indis
inmanis medium vectaret belua Porum. (v.1.p.384)
Porus Alexandro, Memnon prostratus Achilli,
Gildo nempe tibi.
Nec solum fervidus Austrum,
270sed partes etiam Mavors agitabat Eoas.
quamvis obstreperet pietas, his ille regendae
transtulerat nomen Libyae scelerique profano
fallax legitimam regni praetenderat umbram.
surgebat geminum varia formidine bellum,
275hoc armis, hoc triste dolis. hoc Africa saevis
cinxerat auxiliis, hoc coniuratus alebat
insidiis Oriens. illinc edicta meabant
corruptura duces; hinc frugibus atra negatis
urgebat trepidamque fames obsederat urbem.
280exitiale palam Libycum; civile pudoris
obtentu tacitum.
Tales utrimque procellae
cum fremerent lacerumque alternis ictibus anceps
imperium pulsaret hiems, nil fessa remisit
officii virtus contraque minantia fata
285pervigil eventusque sibi latura secundos
maior in adversis micuit: velut arbiter alni,
nubilus Aegaeo quam turbine vexat Orion,
exiguo clavi flexu declinat aquarum
verbera, nunc recta, nunc obliquante carina
290callidus, et pelagi caelique obnititur irae.
Quid primum,Stilicho,mirer? quod cautus ad omnes
restiteris fraudes, ut te nec noxia furto
littera nec pretio manus inflammata lateret?
quod nihil in tanto circum terrore locutus
295indignum Latio? responsa quod ardua semper
Eois dederis, quae mox effecta probasti — (v.1.p.386)
securus, quamvis et opes et rura tenerent
insignesque domos? levis haec iactura; nec umquam
publica privatae cesserunt commoda causae,
300dividis ingentes curas teque omnibus unum
obicis, inveniens animo quae mente gerenda,
efficiens patranda manu, dictare paratus
quae scriptis peragenda forent. quae brachia centum,
quis Briareus aliis numero crescente lacertis
305tot simul obiectis posset confligere rebus:
evitare dolos; veteres firmare cohortes,
explorare novas; duplices disponere classes,
quae fruges aut bella ferant; aulaeque tumultum
et Romae lenire famem? quot nube soporis
310inmunes oculi per tot discurrere partes,
tot loca sufficerent et tam longinqua tueri?
Argum fama canit centeno lumine cinctum
corporis excubiis unam servasse iuvencam!
Unde tot adlatae segetes? quae silva carinas
315texuit? unde rudis tanto tirone iuventus
emicuit senioque iterum vernante resumpsit
Gallia bis fractas Alpino vulnere vires?
non ego dilectu, Tyrii sed vomere Cadmi
tam subitas acies concepto dente draconis
320exiluisse reor: Dircaeis qualis in arvis
messis cum proprio mox bellatura colono
cognatos strinxit gladios, cum semine iacto
terrigenae galea matrem nascente ferirent (v.1.p.388)
armifer et viridi floreret milite sulcus,
325hoc quoque non parva fas est cum laude relinqui,
quod non ante fretis exercitus adstitit ultor,
ordine quam prisco censeret bella senatus.
neglectum Stilicho per tot iam saecula morem
rettulit, ut ducibus mandarent proelia patres
330decretoque togae felix legionibus iret
tessera. Romuleas leges rediisse fatemur,
cum procerum iussis famulantia cernimus arma.
Tyrrhenum poteras cunctis transmittere signis
et ratibus Syrtes, Libyam complere maniplis;
335consilio stetit ira minor, ne territus ille
te duce suspecto Martis graviore paratu
aut in harenosos aestus zonamque rubentem
tenderet aut solis fugiens transiret in ortus
missurusve sibi certae solacia mortis
340oppida dirueret flammis. res mira relatu:
ne timeare times et, quem vindicta manebat,
desperare vetas. quantum fiducia nobis
profuit! hostilis salvae Carthaginis arces;
inlaesis Tyrii gaudent cultoribus agri,
345quos potuit vastare fuga. spe captus inani
nec se subripuit poenae nostrisque pepercit:
demens, qui numero tantum, non robore mensus
Romanos rapidis ibat ceu protinus omnes
calcaturus equis et, quod iactare solebat,
350solibus effetos mersurus pulvere Gallos. (v.1.p.390)
sed didicit non Aethiopum geminata venenis
vulnera, non fusum crebris hastilibus imbrem,
non equitum nimbos Latiis obsistere pilis.
sternitur ignavus Nasamon, nec spicula supplex
355iam torquet Garamas; repetunt deserta fugaces
Autololes; pavidus proiecit missile Mazax.
cornipedem Maurus nequiquam hortatur anhelum;
praedonem lembo profugum ventisque repulsum
suscepit merito fatalis Tabraca portu
360expertum quod nulla tuis elementa paterent
hostibus, et laetae passurum iurgia plebis
fracturumque reos humili sub iudice vultus.
Nil tribuat Fortuna sibi. sit prospera semper
ilia quidem; sed non uni certamina pugnae
365credidimus totis nec constitit alea castris
nutatura semel; si quid licuisset iniquis
casibus, instabant aliae post terga biremes;
venturus dux maior erat.
Victoria nulla
clarior aut hominum votis optatior umquam
370contigit. an quisquam Tigranen armaque Ponti
vel Pyrrhum Antiochique fugam vel vincla Iugurthae
conferat aut Persen debellatumque Philippum?
hi propagandi ruerant pro limite regni;
hic stabat Romana salus. ibi tempora tuto
375traxerunt dilata moras; hic vincere tarde
vinci paene fuit. discrimine Roma supremo
inter supplicium populi deforme pependit;
et tantum Libyam fructu maiore recepit
quam peperit, quantum graviorem amissa dolorem
380quam necdum quaesita movent, quis Punica gesta, (v.1.p.392)
quis vos, Scipiadae, quis te iam, Regule, nosset,
quis lentum caneret Fabium, si iure perempto
insultaret atrox famula Carthagine Maurus?
haec omnes veterum revocavit adorea lauros;
385restituit Stilicho cunctos tibi, Roma, triumphos.
(v:::2:::p:::2)
Liber II
[recensere]Hactenus armatae laudes: nunc qualibus orbem
moribus et quanto frenet metuendus amore,
quo tandem flexus trabeas auctore rogantes
induerit fastisque suum concesserit annum,
5mitior incipiat fidibus iam Musa remissis.
Principio magni custos Clementia mundi,
quae Iovis incoluit zonam, quae temperat aethram
frigoris et flammae medio, quae maxima natu
caelicolum. nam prima chaos Clementia solvit
10congeriem miserata rudem vultuque sereno
discussis tenebris in lucem saecula fudit.
haec dea pro templis et ture calentibus aris
te fruitur posuitque suas hoc pectore sedes.
haec docet ut poenis hominum vel sanguine pasci
15turpe ferumque putes; ut ferrum, Marte cruentum,
siccum pace feras; ut non infensus alendis (v.2.p.4)
materiem praestes odiis; ut sontibus ultro
ignovisse velis, deponas ocius iram
quam moveas, precibus numquam implacabilis obstes,
20obvia prosternas prostrataque more leonum
despicias, alacres ardent qui frangere tauros,
transiliunt praedas humiles. hac ipse magistra
das veniam victis, hac exorante calores
horrificos et quae, numquam nocitura, timentur
25iurgia contentus solo terrore coerces
aetherii patris exemplo, qui cuncta sonoro
concutiens tonitru Cyclopum spicula differt
in scopulos et monstra maris nostrique cruoris
parcus in Oetaeis exercet fulmina silvis.
30Huic divae germana Fides eademque sorori
corde tuo delubra tenens sese omnibus actis
inserit. haec docuit nullo livescere fuco,
numquam falsa loqui, numquam promissa morari;
invisos odisse palam, non virus in alto
35condere, non laetam speciem praemittere fraudi,
sed certum mentique parem componere vultum;
occulto saevire vetat, prodesse remittit.
haec et amicitias longo plus tempore firmat
mansuroque adamante ligat; nec mobile mutat
40ingenium, parvae strepitu nec vincula noxae
dissolvi patitur, nec fastidire priorem
inlicitur veniente novo, benefacta tenere,
respuere offensas facilis, pariterque minoris
officii magnique memor superare laborat (v.2.p.6)
45utque hostes armis, meritis sic vincit amicos.
haec fovet absentes, hacc longe sola remotis
consulit, haec nullis avidam rumoribus aurem
pandit, ut ignarum numquam laesura clientem
insidiosa tuos alienent murmura sensus.
50Nee vivis adnexus amor meminisse sepultos
desinit; in prolem transcurrit gratia patrum.
hac tu Theodosium, tenuit dum sceptra, colebas,
hac etiam post fata colis; nec pignora curas
plus tua quam natos, dederat quos ille monendos
55tutandosque tibi. iustos nimiumque fideles
fama putat, qui, cum possint commissa negare,
maluerint nullo violati reddere quaestu:
at Stilicho non divitias aurique relictum
pondus, sed geminos axes tantumque reservat
60depositum teneris, quantum sol igneus ambit.
quid non intrepidus credas, cui regia tuto
creditur ?
Hoc clipeo munitus Honorius altum
non gemuit patrem vitaeque et lucis in ipso
limine, contemptus numquam, dat iura subactis
65gentibus et secum sentit crevisse triumphos.
quem tu sic placida formas, sic mente severa,
ut neque desidiae tradas, dum pronus ad omne
quod libet obsequeris, nec contra nixus ovantem
confringas animum: secret© consona regno
70ceu iuvenem doceas, moles quid publica poscat:
ceu sanctum venerere senem patriisque gubernes
imperium monitis; dominum summissus adores;
obsequiis moderere ducem, pietate parentem. (v.2.p.8)
hinc fuit ut primos in coniuge disceret ignes
75ordirique virum non luxuriante iuventa,
sed cum lege tori, casto cum foedere vellet.
principe tu felix genero: felicior ille
te socero.
Fratrem levior nec cura tuetur
Arcadium; nec, si quid iners atque impia turba
80praetendens proprio nomen regale furori
audeat, adscribis iuveni. discordia quippe
cum fremeret, numquam Stilicho sic canduit ira,
saepe lacessitus probris gladiisque petitus,
ut bello furias ultum, quas pertulit, iret
85inlicito causamque daret civilibus armis:
cuius fulta fide mediis dissensibus aulae
intemeratorum stabat reverentia fratrum.
quin et Sidonias chlamydes et cingula bacis
aspera gemmatasque togas viridesque smaragdo
90loricas galeasque redundantes hyacinthis
gestatosque patri capulis radiantibus enses
et vario lapidum distinctas igne coronas
dividis ex aequo, ne non augusta supellex
ornatusque pares geminis heredibus essent.
95mittitur et miles, quamvis certamine partes
iam tumeant. hostem muniri robore mavis
quam peccare fidem: permittis iusta petenti
idque negas solum, cuius mox ipse repulsa
gaudeat et quidquid fuerat deforme mereri.
100Omnes praeterea, puro quae crimina pellunt
ore, deae iunxere choros unoque receptae (v.2.p.10)
pectore diversos tecum cinguntur in usus.
Iustitia utilibus rectum praeponere suadet
communesque sequi leges iniustaque numquam
105largiri sociis. durum Patientia corpus
instruit, ut nulli cupiat cessisse labori;
Temperies, ut casta petas; Prudentia, ne quid
inconsultus agas: Constantia, futtile ne quid
infirmumque geras. procul importuna fugantur
110numina, monstriferis quae Tartarus edidit antris:
ac primam scelerum matrem, quae semper habendo
plus sitiens patulis rimatur faucibus aurum,
trudis Avaritiam; cuius foedissima nutrix
Ambitio, quae vestibulis foribusque potentum
115excubat et pretiis commercia pascit honorum,
pulsa simul. nec te gurges corruptior aevi
traxit ad exemplum, qui iam firmaverat annis
crimen et in legem rapiendi verterat usum.
denique non dives sub te pro rure paterno
120vel laribus pallet; non insidiator oberrat
facturus quemcumque reum. non obruta virtus
paupertate latet. lectos ex omnibus oris
evehis et meritum, non quae cunabula, quaeris,
et qualis non unde satus. sub teste benigno
125vivitur; egregios invitant praemia mores.
hinc priscae redeunt artes; felicibus inde
ingeniis aperitur iter despectaque Musae
colla levant, opibusque fluens et pauper eodem
nititur ad fructum studio, cum cernat uterque
130quod nec inops iaceat probitas nec inertia surgat divitiis.
Nee te iucunda fronte fefellit (v.2.p.12)
luxuries, praedulce malum, quae dedita semper
corporis arbitriis hebetat caligine sensus
membraque Circaeis effeminat acrius herbis,
135blanda quidem vultus, sed qua non taetrior ulla
interius: fucata genas et amicta dolosis
inlecebris torvos auro circumlinit hydros,
ilia voluptatum multos innexuit hamis:
te numquam conata capit. non prava libido
140stupris advigilat; non tempora somnus agendi
frustratur; nullo citharae convivia cantu,
non pueri lasciva sonant, quis cernere curis
te vacuum potuit ? quis tota mente remissum
aut indulgentem dapibus, ni causa iuberet
145laetitiae ? non indecores aeraria lassant
expensae; parvo non improba littera libro
absentum condonat opes, a milite parcus
diligeris; neque enim neglectas pace cohortes
tunc ditas, cum bella fremunt. scis nulla placere
150munera, quae metuens illis, quos spreverat, offert
serus et incassum servati prodigus auri.
antevenis tempus non expectantibus ultro
munificus mensaeque adhibes et nomine quemque
compellas clari, sub te quod gesserat olim,
155admonitum facti, figendaque sensibus addis
verba, quibus magni geminatur gratia nodi. 1
Nee, si quid tribuas, iactatum saepius idem
exprobrare soles nec, quos promoveris, alto
turgidus adloqueris fastu nec prospera flatus (v.2.p.14)
160attollunt nimios. quin ipsa Superbia longe
discessit, vitium rebus sollemne secundis
virtutumque ingrata comes, contingere passim
adfarique licet, non inter pocula sermo
captatur, pura sed libertate loquendi
165seria quisque iocis nulla formidine miscet.
quem videt Augusti socerum regnique parentem,
miratur conviva parem, cum tanta potestas
civem lenis agat. te doctus prisca loquentem,
te matura senex audit, te fortia miles
170adspersis salibus, quibus haud Amphiona quisquam
praeferat Aonios meditantem carmine muros
nec velit Orpheo migrantes pectine silvas.
Hinc amor, hinc veris et non fallacibus omnes
pro te solliciti votis; hinc nomen ubique
175plausibus, auratis celebrant hinc ora figuris.
quae non incudes streperent, quae flamma vacaret
fabrilis, quantis fluerent fornacibus aera
effigies ductura tuas, quis devius esset
angulus aut regio quae non pro numine vultus
180dilectos coleret, talem ni semper honorem
respueres ? decus hoc rapiat, quem falsa timentum
munera decipiunt, qui se diffidit amari.
hoc solus sprevisse potest, qui iure meretur.
Undique legati properant generique sub ore
185in tua centenas optant praeconia voces.
grates Gallus agit, quod limite tutus inermi
et metuens hostile nihil nova culmina totis (v.2.p.16)
aedificat ripis et saevum gentibus amnem
Thybridis in morem domibus praevelat amoenis.
190hinc Poeni cumulant laudes, quod rura tyranno
libera possideant; hinc obsidione solutus
Pannonius potorque Savi, quod clausa tot annis
oppida laxatis ausus iam pandere portis
rursum cote novat nigras rubigine falces
195exesosque situ cogit splendere ligones
agnoscitque casas et collibus oscula notis
figit et impresso glaebis non credit aratro,
exsectis 1 inculta dabant quas saecula, silvis
restituit terras et opacum vitibus Histrum
200conserit et patrium vectigal solvere gaudet,
inmunis qui clade fuit. te sospite fas est
vexatum laceri corpus iuvenescere regni.
sub tot principibus quaecumque amisimus olim,
tu reddis. solo poterit Stilichone medente
205crescere Romanum vulnus tectura cicatrix;
inque suos tandem fines redeunte colono
Illyricis iterum ditabitur aula tributis.
Nec tamen humano cedit caeleste favori
iudicium: cingunt superi concordibus unum
210praesidiis hostesque tuos aut litore produnt
aut totum oppositi claudunt fugientibus aequor
aut in se vertunt furiis aut militis ense (v.2.p.18)
bacchati laniant Pentheo corpora ritu;
insidias retegunt et in ipsa cubilia fraudum
215ducunt ceu tenera venantem nare Molossi.
ominibus ventura notant aut alite monstrant
aut monitos certa dignantur imagine somnos.
Pro quibus innumerae trabearum insignia terrae
certatim petiere tibi. poscentibus ipse
220restiteras et mens, aliorum prona favori,
index dura sui, facibus succensa pudoris
tarda verecundis excusat praemia causis.
ergo avidae tantosque novi spe consulis annos
elusae dominae pergunt ad limina Romae,
225si minus adnuerit precibus, vel cogere certae
cunctantem votoque moras auferre paratae.
conveniunt ad tecta deae, quae Candida lucent
monte Palatino. glaucis tum prima Minervae
nexa comam foliis fulvaque intexta micantem
230veste Tagum tales profert Hispania voces:
Cunctamihi semper Stilicho, quaecumque poposci,
concessit tantumque suos invidit honores.
Augusti potuit soceri contemnere fasces:
iam negat et genero. si non ut ductor ab orbe
235quem regit, accipiat saltem cognatus ab aula.
exiguumne putat, quod sic amplexus Hiberam
progeniem nostros inmoto iure nepotes
sustinet, ut patrium commendet purpura Baetim ?
quod pulchro Mariae fecundat germine regnum ? (v.2.p.20)
240quod dominis speratur avus ?
Tum flava repexo
Gallia crine ferox evinctaque torque decoro
binaque gaesa tenens animoso pectore fatur:
qui mihi Germanos solus Francosque subegit,
cur nondum legitur fastis ? cur pagina tantum
245nescit adhuc nomen, quod iam numerare decebat ?
usque adeone levis pacati gloria Rheni ?
Inde Caledonio velata Britannia monstro,
ferro picta genas, cuius vestigia verrit
caerulus Oceanique aestum mentitur amictus:
250me quoque vicinis pereuntem gentibus inquit
munivit Stilicho, totam cum Scottus Hivernen
movit et infesto spumavit remige Tethys.
illius effectum curis, ne tela timerem
Scottica, ne Pictum tremerem, ne litore toto
255prospicerem dubiis venturum Saxona ventis.
Tum spicis et dente comas inlustris eburno
et calido rubicunda die sic Africa fatur:
sperabam nullas trabeis Gildone perempto
nasci posse moras, etiam nunc ille repugnat
260et tanto dubitat fasces praebere triurapho,
qui mihi Maurorum penitus lacrimabile nomen
ignorare dedit ?
Post has Oenotria lentis
vitibus intorquens hederas et palmite largo
vina fluens: si vos adeo Stilichone curules
265augeri flagratis ait quas sola iuvare
fama potest, quanto me dignius incitat ardor, (v.2.p.22)
ut praesente fruar conscendentemque tribunal
prosequar atque anni pandentem claustra salutem ?
Talibus alternant studiis Romamque precantes,
270pro cunctis, hortantur, eat. nec segnius ilia
paruit officio, raptis sed protinus armis
ocior excusso per nubila sidere tendit.
transvehitur Tuscos Appenninusque volatu
stringitur. Eridanus clipei iam fulgurat umbra;
275constitit ante ducem tetrica nec Pallade vultum
deterior nec Marte minor, tremit orbe corusco
iam domus et summae tangunt laquearia cristae:
tum prior attonitum gratis adfata querellis:
Servatas, Stilicho, per te, venerande, curules,
280ornatas necdum fateor. quid profuit anni
servilem pepulisse notam ? defendis honorem
quem fugis, et spernis tota quem mole tueris ?
respuis oblatum, pro quo labente resistis ?
quae iam causa morae ? quo me cunctabere rursus
285ingenio ? nullus Boreae metus, omnis et Austri
ora silet: cecidit Maurus, Germania cessit
et Ianum pax alta ligat. te consule necdum
digna feror ? titulumne levem parvique nitoris
credimus, Augusti quo se decorare fatentur,
290sub iuga quo gentes captivis regibus egi ?
Non, si prodigiis casus natura futures
signat, polluimur macula, quod reris, Eois (v.2.p.24)
omen erat. quamquam nullis mi hi cognita rebus
fabula; vix tanto risit de crimine rumor,
295opprobrii stat nulla fides nec littera venit
vulgatura nefas: in quo vel maxima virtus
est tua quod, nostros qui consulis omnia patres,
de monstris taceas. pellendi denique nulla
dedecoris sanctum violant oracula coetum
300nec mea funestum versavit curia nomen.
pars sceleris dubitasse fuit: quaecumque profana
pagina de primo venisset limine Phoebi,
ante fretum deleta mihi, ne turpia castis
auribus Italiae fatorum 1 exempla nocerent.
305publicus ille furor, quantum tua cura peregit,
secretum meruit, laetetur quisquis Eoos
scribere desierit fastos: portenta Gabinos
ista latent; propriam labem texisse I'aborent.
cur ego, quem numquam didici sensive creatum,
310gratuler exemptum ? delicti paenitet illos:
nos nec credidimus.
Fuerit tamen omnibus unum
crimen et ad nostras manaverit usque secures:
plus ideo sumenda tibi fastigia vitas,
ne pereat tam priscus honos, qui portus honorum
315semper erat. nullo sarciri consule damnum
excepto Stilichone potest, bene praescia tempus
mens tua distulerat; titulo tunc crescere posses,
nunc per te titulus. consul succurre gravatis
consulibus, quicumque fuit, quicumque futurus;
320annum redde tuum, quem iam secura sequatur (v.2.p.26)
posteritas nec iam doleat defensa vetustas.
sic trabeis ultor Stilicho Brutusque repertor.
libertas populi primo tune consule Bruto
reddita per fasces; hic fascibus expulit ipsis
325servitium. instituit sublimem Brutus honorem;
adseruit Stilicho. plus est servasse repertum,
quam quaesisse novum, quid tardius ore rubenti
adnuis et solitus frontem circumfluit ignis ?
tandem vince tuum, vincis qui cuncta, pudorem.
330Hos etiam, quamvis corrumpi munere nullo
te certum est, mirare libens ac suscipe cinctus,
quos tibi divino mecum Tritonia duxit
pectine: tincta simul repetito murice fila
contulimus pensis et eodem nevimus auro,
335aurea quo Lachesis sub te mihi saecula texit.
hic ego promissam subolem sperataque mundo
pignora praelusi. veram mox ipse probabis
me vatem nostraeque fidem venientia telae
fata dabunt.
Dixit gremioque rigentia profert
340dona, graves auro trabeas. insigne Minervam
spirat opus, rutilis hic pingitur aula columnis
et sacri Mariae partus; Lucina dolores
solatur; residet fulgente puerpera lecto;
sollicitae iuxta pallescunt gaudia matris.
345susceptum puerum redimitae tempora Nymphae
auri fonte lavant: teneros de stamine risus
vagitusque audire putes. iam creverat infans (v.2.p.28)
ore ferens patrem: Stilicho maturior aevi
Martia recturo tradit praecepta nepoti.
350parte alia spumis fucantem Serica frena
sanguineis primae signatus flore iuventae
Eucherius flectebat equum iaculisque vel arcu
aurea purpureos tollentes cornua cervos
aureus ipse ferit. Venus hic invecta columbis
355tertia regali iungit conubia nexu,
pennatique nurum circumstipantur Amores
progenitam Augustis Augustorumque sororem.
Eucherius trepido iam flammea sublevat ore
virginis; adridet retro Thermantia fratri.
360iam domus haec utroque petit diademata sexu
reginasque parit reginarumque maritos.
Talibus invitat donis dextraque gerendum
diva simul porrexit ebur; sollemnibus urnam
commovet auspiciis avibusque incepta secundat.
365tunc habiles armis umeros iam vestibus ambit
Romuleis; Latii sederunt pectore cultus
loricaeque locum decuit toga, talis ab Histro
vel Scythico victor rediens Gradivus ab axe
deposito mitis clipeo candentibus urbem
370ingreditur trabeatus equis; spatiosa Quirinus
frena regit currumque patris Bellona cruentum
ditibus exuviis tendens ad sidera quercum
praecedit, lictorque Metus cum fratre Pavore
barbara ferratis innectunt colla catenis (v.2.p.30)
375velati galeas lauro, propiusque iugales
formido ingentem vibrat succincta securim.
Vidit ut optato se consule Roma potitam:
nunc ait Elysii lucos inrumpere campi,
nunc libet, ut tanti Curiis miracula voti
380Fabriciisque feram, famae qui vulnere nuper
calcatam flevere togam: iam prata choreis
pulsent nec rigidos pudeat lusisse Catones.
audiat hoc senior Brutus Poenisque tremendi
Scipiadae, geminis tandem quod libera damnis
385unius auxilio fasces Libyamque recepi.
quod superest unum precibus, fortissime consul,
adde meis, urbique tuum largire parumper,
quem rogat, adventum, quam tu belloque fameque
depulsa terris iterum regnare dedisti.
390splendida suscipiant alium te rostra Camillum,
ultorem videant servatoremque Quirites
et populus quem ductor ames: quibus Africa per te
nec prius auditas Rhodanus iam donat aristas,
ut mihi vel Massyla Ceres vel Gallica prosit
395fertilitas messesque vehat nunc umidus Auster,
nunc Aquilo, cunctis ditescant horrea ventis.
Quae tunc Flaminiam stipabunt milia vulgi !
fallax o quotiens pulvis deludet amorem
suspensum, veniens omni dum crederis hora !
400spectabunt cupidae matres, spargentur et omnes
flore viae, superet cum Pincia culmina consul (v.2.p.32)
arduus, antiqui species Romana senatus.
Pompeiana dabunt quantos proscaenia plausus !
ad caelum quotiens vallis tibi Murcia ducet
405nomen Aventino Pallanteoque recussum !
nunc te conspiciam castris, permitte, relictis
mox et cum genero trabeis visura secundis.
Haec dum Roma refert, iam Fama loquacibus alis
pervolat Oceanum, Unguis et mille citatos
410festinare iubet proceres, nullique senectus,
non iter hibernis obstant nec flatibus Alpes:
vincit amor, meriti pridem clarique vetustis
fascibus ad socii properant et vindicis annum,
sic ubi fecunda reparavit morte iuventam
415et patrios idem cineres collectaque portat
unguibus ossa piis Nilique ad litora tendens
unicus extreme Phoenix procedit ab Euro:
conveniunt aquilae cunctaeque ex orbe volucres,
ut Solis mirentur avem; procul ignea lucet
420ales, odorati redolent cui cinnama busti.
Nee minor in caelo chorus est; exultat uterque
Theodosius divique tui; Sol ipse quadrigis
vere coronatis dignum tibi praeparat annum.
Est ignota procul nostraeque impervia menti,
425vix adeunda deis, annorum squalida mater,
inmensi spelunca aevi, quae tempora vasto
suppeditat revocatque sinu. complectitur antrum,
omnia qui placido consumit numine, serpens
perpetuumque viret squamis caudamque reductam
430ore vorat tacito relegens exordia lapsu. (v.2.p.34)
vestibuli custos vultu longaeva decoro
ante fores Natura sedet, cunctisque volantes
dependent membris animae. mansura verendus
scribit iura senex, numeros qui dividit astris
435et cursus stabilesque moras, quibus omnia vivunt
ac pereunt fixis cum legibus. ille recenset,
incertum quid Martis iter certumque Tonantis
prospiciat mundo; quid velox semita Lunae
pigraque Saturni; quantum Cytherea sereno
440curriculo Phoebique comes Cyllenius erret.
Illius ut magno Sol limine constitit antri,
occurrit Natura potens seniorque superbis
canitiem inclinat radiis. tum sponte reclusus
laxavit postes adamas, penetrale profundum
445panditur et sedes aevique arcana patescunt.
hic habitant vario facies distincta metallo
saecula certa locis: illic glomerantur acna,
hic ferrata rigent, illic argentea candent.
eximia regione domus, contingere terris
450difficilis, rutili stabat grex aureus anni:
quorum praecipuum pretioso corpore Titan
signandum Stilichone legit; tunc imperat omncs
pone sequi dictisque simul compellat euntes:
En, cui distulimus melioris saecla metalli,
455consul adest. ite optati mortalibus anni,
ducite virtutes; hominum florescite rursus
ingeniis hilares Baccho frugumque feraces.
non inter geminos Anguis glaciale Triones
sibilet, inmodico nec frigore saeviat Ursa. (v.2.p.36)
460non toto fremat ore 1 Leo, nec brachia Caneri
urat atrox aestas, madidae nec prodigus urnae
semina praerupto dissolvat Aquarius imbre.
Phrixeus roseo producat fertile cornu
ver Aries, pingues nec grandine tundat olivas
465Scorpius; autumni maturet germina Virgo,
lenior et gravidis adlatret Sirius uvis.
Sic fatus croceis rorantes ignibus hortos
ingreditur vallemque suam, quam flammeus ambit
rivus et inriguis largum iubar ingerit herbis,
470quas Solis pascuntur equi; flagrantibus inde
caesariem sertis et lutea lora iubasque
subligat alipedum, gelidas hinc Lucifer ornat,
hinc Aurora comas iuxtaque adludit habenis
aureus et nomen praetendit consulis Annus:
475inque novos iterum revoluto cardine cursus
scribunt aetheriis Stilichonem sidera fastis.
(v:::2:::p:::38)
Praefatio ad librum III
[recensere]Maior Scipiades, Italis qui solus ab oris
in proprium vertit Punica bella caput,
non sine Pieriis exercuit artibus arma:
semper erat vatum maxima cura duci.
5gaudet enim virtus testes sibi iungere Musas;
carmen amat quisquis carmine digna gerit.
ergo seu patriis primaevus manibus ultor
subderet Hispanum legibus Oceanum,
seu Tyrias certa fracturus cuspide vires
10 inferret Libyco signa tremenda mari,
haerebat doctus lateri castrisque solebat
omnibus in medias Ennius ire tubas,
illi post lituos pedites favere canenti
laudavitque nova caede cruentus eques.
15cumque triumpharet gemina Carthagine victa
(hanc vindex patri vicerat, hanc patriae), (v.2.p.40)
cum longi Libyam tandem post funera belli
ante suas maestam cogeret ire rotas:
advexit reduces secum Victoria Musas
20 et sertum vati Martia laurus erat.
Noster Scipiades Stilicho, quo concidit alter
Hannibal antiquo saevior Hannibale,
te mihi post quintos annorum Roma recursus
reddidit et votis iussit adesse suis.
(v:::2:::p:::42)
Liber III
[recensere]Quem populi plausu, procerum quem voce petebas,
adspice, Roma, virum. iam tempora desine longae
dinumerare viae visoque adsurgcre semper
pulvere: non dubiis ultra torquebcre votis.
5totus adest oculis, aderat qui mentibus olim,
spe maior, fama melior. venerare curulem,
quae tibi restituit fasces; complectere dextram,
sub iuga quae Poenos iterum Romana redegit.
excipe magnanimum pectus, quo frena reguntur
10imperii, cuius libratur sensibus orbis.
OS sacrum, quod in acre colis, miraris in auro,
cerne libens: hic est felix bellator ubique,
defensor Libyae, Rheni pacator et Histri.
Ostentare suos prisco si more labor es
15et gentes cuperet vulgo monstrare subactas,
certassent utroque pares a cardine laurus:
haec Alamannorum spoliis, Australibus ilia
ditior exuviis; illinc flavente Sygambri (v.2.p.44)
caesarie, nigris hinc Mauri crinibus irent.
20ipse albis veheretur equis currumque secutus
laurigerum festo fremuisset carmine miles.
hi famulos traherent reges; hi facta metallo
oppida vel montes captivaque flumina ferrent.
hinc Libyci fractis lugerent cornibus amnes;
25inde catenate gemeret Germania Rheno.
sed non inmodicus proprii iactator honoris
consul, Roma, tuus. non illum praemia tantum
quam labor ipse iuvat; strepitus fastidit inanes
inque animis hominum pompa meliore triumphat.
30Non alium certe Romanae clarius arces
suscepere ducem, nec cum cedente rediret
Fabricius Pyrrho nec cum Capitolia curru
Pellaeae domitor Paullus conscenderet aulae.
nec similis Latias patefecit gloria portas
35post Numidas Mario, post classica Martis Eoi
Pompeio. nulli pars aemula defuit umquam,
quae gravis obstreperet laudi, stimulisque malignis
facta sequebatur quamvis ingentia livor:
solus hie invidiae fines virtute reliquit
40humanumque modum. quis enim livescere possit,
quod numquam pereant stellae ? quod luppiter olim
possideat caelum ? quod noverit omnia Phoebus ?
est aliquod meriti spatium, quod nulla furentis
invidiae mensura capit. ductoribus illis
45praeterea diversus erat favor: aequior ille
patribus invisus plebi; popularibus illi
munito studiis languebat gratia patrum. (v.2.p.46)
omnis in hoc uno variis discordia cessit
ordinibus; laetatur eques plauditque senator
50votaque patricio certant plebeia favori.
O felix servata vocat quem Roma parentem !
o mundi communis amor, cui militat omnis
Gallia, quem regum thalamis Hispania nectit,
cuius et adventum crebris petiere Quirites
55vocibus et genero meruit praestante senatus !
non sic virginibus flores, non frugibus imbres,
prospera non fessis optantur flamina nautis,
ut tuus adspectus populo. quae numine tanto
litora fatidicas attollunt Delia laurus,
60venturi quotiens adfulsit Apollinis arcus ?
quae sic aurifero Pactoli fonte tumescit
Lydia, cum domitis adparuit Euhius Indis ?
nonne vides et plebe vias et tecta latere
matribus ? his, Stilicho, cunctis inopina reluxit
65te victore salus ! septem circumspice montes,
qui solis radios auri fulgore lacessunt,
indutosque arcus spoliis aequataque templa
nubibus et quidquid tanti struxere triumphi.
quantum profueris, quantam servaveris urbem,
70attonitis metire oculis. haec fabula certe
cuncta forent, si Poenus adhuc incumberet Austro.
Mos erat in veterum castris, ut tempora quercu
velaret, validis fuso qui viribus hoste
casurum potuit morti subduccre civem. (v.2.p.48)
75at tibi quae poterit pro tantis civica reddi
moenibus ? aut quantae pensabunt facta coronae ?
nec solam populi vitam debere fatetur
armis Roma tuis; sed, quo iucundior esset
lucis honoratae fructus, venerabile famae
80pondus et amissas vires et regna recepit.
iam non praetumidi supplex Orientis ademptam
legatis poscit Libyam famulosve precatur
(dictu turpe) suos: sed robore freta Gabino
te duce Romana tandem se vindicat ira.
85ipsa iubet signis bellaturoque togatus
imperat et spectant aquilae decreta senatus.
ipsa tibi trabeas ultro dedit, ipsa curulem
obtulit ultori fastosque ornare coegit.
Nil perdit decoris prisci nec libera quaerit
90saecula, cum donet fasces, cum proelia mandet;
seque etiam crevisse videt. quis Gallica rura,
quis meminit Latio Senonum servisse ligones ?
aut quibus exemplis fecunda Thybris ab Arcto
vexit Lingonico sudatas vomere messes ?
95ilia seges non auxilium modo praebuit urbi,
sed fuit indicio, quantum tibi, Roma, liceret:
admonuit dominae gentes instarque tropaei
rettulit ignotum gelidis vectigal ab oris.
Hoc quoque maiestas augescit plena Quirini, (v.2.p.50)
100rectores Libyae populo quod iiidice pallent
et post emeritas moderator quisque secures
discrimen letale subit, quid Poenus arator
intulerit, madidus quantum transmiserit Auster.
ardua qui late terris responsa dedere,
105hic trepidant humiles; tremuit quos Africa nuper,
cernunt rostra reos. cani virtutibus aevi
materiam pandit Stilicho populumque vetusti
culminis inmemorem dominandi rursus in usum
excitat, ut magnos calcet metuendus honores,
110pendat iustitia crimen, pietate remittat
errorem purosque probet damnetque nocentes
et patrias iterum clemens exerceat artes.
Fallitur egregio quisquis sub principe credit
servitium. numquam libertas gratior extat
115quam sub rege pio. quos praeficit ipse regendis
rebus, ad arbitrium plebis patrumque reducit
conceditque libens, meritis seu praemia poscant
seu punire velint. posito iam purpura fastu
de se iudicium non indignatur haberi.
120sic docuit regnare socer, sic cauta iuventae 120
frena dedit, teneros sic moribus induit annos
verior Augusti genitor, fiducia belli,
pacis consilium: per quem squalore remote
pristina Romuleis infloruit artibus aetas,
125per quem fracta diu translataque paene potestas (v.2.p.52)
non oblita sui servilibus exulat arvis,
in proprium sed ducta larem victricia reddit
fata solo fruiturque iterum, quibus haeserat olim,
auspiciis capitique errantia membra reponit.
130Proxime dis consul, tantae qui prospicis urbi,
qua nihil in terris complectitur altius aether,
cuius nec spatium visus nec corda decorem
nec laudem vox ulla capit; quae luce metalli
aemula vicinis fastigia conserit astris;
135quae septem scopulis zonas imitatur Olympi;
armorum legumque parens quae fundit in omnes
imperium primique dedit cunabula iuris.
haec est exiguis quae finibus orta tetendit
in geminos axes parvaque a sede profecta
140dispersit cum sole manus. haec obvia fatis
innumeras uno gereret cum tempore pugnas,
Hispanas caperet, Siculas obsideret urbes
et Gallum terris prosterneret, aequore Poenum,
numquam succubuit damnis et territa nullo
145vulnere post Cannas maior Trebiamque fremebat
et, cum iam premerent flammae murumque feriret
hostis, in extremos aciem mittebat Hiberos
nec stetit Oceano remisque ingressa profundum
vincendos alio quaesivit in orbe Britannos.
150haec est in gremium victos quae sola recepit
humanumque genus communi nomine fovit
matris, non dominae ritu, civesque vocavit
quos domuit nexuque pio longinqua revinxit. (v.2.p.54)
huius pacificis debemus moribus omnes,
155quod veluti patriis regionibus utitur hospes;
quod sedem mutare licet; quod cernere Thylen
lusus et horrendos quondam penetrare recessus;
quod bibimus passim Rhodanum, potamus Orontem;
quod cuncti gens una sumus. nec terminus umquam
160Romanae dicionis erit, nam cetera regna
luxuries vitiis odiisque superbia vertit:
sic male sublimes fregit Spartanus Athenas
atque idem Thebis cecidit; sic Medus ademit
Assyrio Medoque tulit moderamina Perses;
165subiecit Persen Macedo, cessurus et ipse
Romanis. haec auguriis firmata Sibyllae,
haec sacris animata Numae. huic 1 fulmina vibrat
Iuppiter; hanc tota Tritonia Gorgone velat.
arcanas huc Vesta faces, huc orgia Bacchus
170transtulit et Phrygios genetrix turrita leones;
hue defensurus morbos Epidaurius hospes
reptavit placido tractu, vectumque per undas
insula Paeonium texit Tiberina draconem.
Hanc tu cum superis, Stilicho praeclare, tueris,
175protegis hanc clipeo patriam regumque ducumque
praecipueque tuam. dedit haec exordia lucis
Eucherio puerumque ferens hic regia mater
Augusto monstravit avo; laetatus at ille
sustulit in Tyria reptantem veste nepotem,
180Romaque venturi gaudebat praescia fati,
quod te iam tanto meruisset pignore civem.
Nee tamen ingratum nec, qui benefacta referre (v.2.p.56)
nesciat, hunc credas populum. si volvere priscos
annales libeat: quotiens hic proelia sumpsit
185pro sociis ! quotiens dono concessit amicis
regibus Ausonio quaesitas sanguine terras !
publica sed numquam tanto se gratia fudit
adsensu: quis enim princeps non omnibus egit
obsequiis dominum sese patremque vocari,
190quod tibi continuis resonant convexa diebus ?
macte novis consul titulis ! Mavortia plebes
te dominum Bruto non indignante fatetur
et, quod adhuc nullo potuit terrore coacta
libertas Romana pati, Stilichonis amori
195detulit. exultant avidi, quocumque decorus
conspiciare loco, nomenque ad sidera tollunt
nec vaga dilecto satiantur lumina vultu:
seu circum trabeis fulgentibus aureus intres,
seu celebres ludos, solio seu fultus eburno
200cingas iure forum, denso seu turbine vulgi
circumfusa tuae conscendant rostra secures.
Quae vero procerum voces, quam certa fuere
gaudia, cum totis exurgens ardua pennis
ipsa duci sacras Victoria panderet aedes !
205o palma viridi gaudens et amica tropaeis
custos imperii virgo, quae sola mederis
vulneribus nullumque doces sentire laborem,
seu tibi Dictaeae placuerunt astra Coronae
seu magis aestivo sedes vicina Leoni,
210seu sceptrum sublime Iovis seu Palladis ambis
aegida, seu fessi mulces suspiria Martis,
adsis perpetuum Latio votisque senatus
adnue, diva, tui. Stilicho tua saepius ornet (v.2.p.58)
limina teque simul rediens in castra reducat.
215hunc bellis comitare favens, hunc redde togatum
consiliis. semper placidis te moribus egit
servavitque piam victis nec polluit umquam
laurum saevitia. cives nec fronte superba
despicit aut trepidam vexat legionibus urbem;
220sed verus patriae consul cessantibus armis
contentus lictore venit nec inutile quaerit
ferri praesidium solo munitus amore.
Magnarum nec parens opum geminare profundas
distulit impensas, sed post miracula castris
225edita vel genero Romae maiora reservat.
auratos Rhodiis imbres nascente Minerva
indulsisse Iovem perhibent, Bacchoque paternum
iam pulsante femur mutatus palluit Hermus
in pretium, votique famem passurus avari
230ditabat rutilo quidquid Mida tangeret auro;
fabula seu verum canitur: tua copia vicit
fontem Hermi tactumque Midae pluviamque Tonantis.
obscurat veteres obscurabitque futuros
par donis armisque manus; si solveret ignis
235quot dedit inmanes vili pro pondere massas
argenti, potuere lacus et flumina fundi.
Nee tibi, quae pariter silvis dominaris et astris,
exiguam Stilicho movit, Latonia, curam:
tu quoque nobilibus spectacula nostra laboras
240inlustrare feris summoque in vertice rupis
Alpinae socias arcu cessante pudicas (v.2.p.60)
et pharetratarum comitum inviolabile cogis
concilium, veniunt umcros et brachia nudae
armataeque manus iaculis et terga sagittis,
245incomptae pulchraeque tamen; sudoribus ora
pulverulenta rubent, sexum nec cruda fatetur
virginitas; sine lege comae; duo cingula vestem
crure tenus pendere vetant. praecedit amicas
flava Leontodame, sequitur nutrita Lycaeo
250Nebrophone telisque domat quae Maenala Thero.
ignea Cretaea properat Britomartis ab Ida
et cursu Zephyris numquam cessura Lycaste.
iungunt se geminae metuenda feris Hecaerge
et soror, optatum numen venantibus, Opis
255progenitae Scythia: divas nemorumque potentes
fecit Hyperboreis Delos praelata pruinis.
hae septem venere duces; exercitus alter
Nympharum incedunt, acies formosa Dianae,
centum Taygeti, centum de vertice Cynthi
260et totidem casto genuit quas flumine Ladon.
has ubi collectas vidit, sic Delia coepit:
O sociae, mecum thalami quae iura perosae
virgineo gelidos percurritis agmine montes,
cernitis ut Latio superi communibus ornent
265hunc annum studiis ? quantos Neptunus equorum
donet ab orbe greges ? laudi quod nulla canendae
fratris plectra vacent ? nostram quoque sentiat idem
quam meritis debemus opem. non spicula poscit
iste labor; maneant clausis nunc sicca pharetris,
270omnis et a solitis noster venatibus arcus (v.2.p.62)
temperet; in solam cruor hic servetur harenam.
retibus et clatris dilata morte tenendae
ducendaeque ferae, cupidas arcete sagittas;
consulis in plausum casuris parcite monstris.
275acceleret divisa manus: mihi cursus anhelas
tenditur ad Syrtes, mecum Dictynna Lycaste
et comes Opis eat; steriles iuvat ire per aestus:
namque feras aliis tellus Maurusia donum
praebuit, huic soli debet sed victa tributum.
280dum nos horribiles Libyae scrutamur alumnos,
Europae vos interea perquirite saltus
et scopulos. posita ludat formidine pastor
securisque canat Stilichonem fistula silvis.
pacet muneribus montes qui legibus urbes.
285Dixit et extemplo frondosa fertur ab Alpe
trans pelagus; cervi currum subiere iugales,
quos decus esse deae primi sub limine caeli
roscida fecundis concepit Luna cavernis:
par nitor intactis nivibus; frons discolor auro
290germinat et spatio summas aequantia fagos
cornua ramoso surgunt procera metallo.
Opis frena tenet, fert retia rara Lycaste
auratasque plagas, inmortalesque Molossi
latrantes mediis circum iuga nubibus ibant.
295quinque aliae paribus (Phoebe sic iusserat) armis
diversa regione ruunt ducitque cohortem
quaeque suam. variae formis et gente sequuntur
ingenioque canes, illae gravioribus aptae
morsibus, hae pedibus celeres, hae nare sagaces, (v.2.p.64)
300hirsutaeque fremunt Cressae tenuesque Lacaenac
magnaque taurorum fracturae colla Britannae.
Dalmatiae lucos abruptaque brachia Pindi
sparsa comam Britomartis agit. tu Gallica cingis
lustra, Leontodame, Germanorumque paludes
305eruis et si quis defensus harundine Rheni
vastus aper nimio dentes curvaverat aevo.
nubiferas Alpes Appenninique recessus
Garganique nives Hecaerge prompta fatigat,
speluncas canibus Thero rimatur Hiberas
310informesque cavis ursos detrudit ab antris,
quorum saepe Tagus manantes sanguine rictus
non satiavit aquis et quos iam frigore segnes
Pyrenaea tegit latebrosis frondibus ilex.
Cyrnaeis Siculisque iugis venata virago
315Nebrophone cervos aliasque in vincula cogit
non saevas pecudes, sed luxuriantis harenae
delicias, pompam nemorum.
Quodcumque tremendum
dentibus aut insigne iubis aut nobile cornu
aut rigidum saetis, capitur decus omne timorque
320silvarum. non cauta latent, non mole resistunt
fortia, non volucri fugiunt pernicia cursu.
haec laqueis innexa gemunt; haec clausa feruntur
ilignis domibus. fabri nec tigna polire
sufficiunt; rudibus fagis texuntur et ornis
325frondentes caveae. ratibus pars ibat onustis
per freta vel fluvios: exanguis dextera torpet
remigis et propriam metuebat navita mercem.
per terram pars ducta rotis, longoque morantur (v.2.p.66)
ordine plaustra vias montanis plena triumphis
330et fera sollicitis vehitur captiva iuvencis,
explebat quibus ante famem, quotiensque reflexi
conspexere boves, pavidi temone recedunt.
Iamque pererratis Libyae flagrantibus oris
legerat eximios Phoebi germana leones,
335Hesperidas qui saepe fugant ventoque citatis
terrificant Atlanta iubis armentaque longe
vastant Aethiopum quorumque impune fragosa
murmura pastorum numquam venere per aures.
non illos tacdae ardentes, non strata superne
340lapsuro virgulta solo, non vocibus haedi
pendentis stimulata fames, non fossa fefellit;
ultro se voluere capi gaudentque videri
tantae praeda deae. respirant pascua tandem;
agricolae reserant iam tuta mapalia Mauri.
345tum virides pardos et cetera colligit Austri
prodigia inmanesque simul Latonia dentes,
qui secti ferro in tabulas auroque micantes
inscripti rutilum caelato consule nomen
per proceres et vulgus eant. stupor omnibus Indis
350plurimus ereptis elephas inglorius errat
dentibus: insedit nigra cervice gementum
et fixum dea quassat ebur penitusque cruentis
stirpibus avulsis patulos exarmat hiatus,
ipsos quin etiam nobis miracula vellet
355ducere: sed pigra cunctari mole veretur.
Tyrrhenas fetus Libycos amplexa per undas (v.2.p.68)
classis torva 1 sonat, caudamque in puppe retorquens
ad proram iacet usque leo: vix sublevat unum
tarda ratis ! fremitus stagnis auditur in imis
360cunctaque prosiliunt cete terrenaque Nereus
confert monstra suis et non aequare fatetur.
aequora sic victor quotiens per rubra Lyaeus
navigat, intorquet clavum Silenus et acres
adsudant tonsis Satyri taurinaque pulsu
365Baccharum Bromios invitant tympana remos:
transtra ligant hederae, malum circumflua vestit
pampinus, antennis inlabitur ebria serpens,
perque mero madidos currunt saliuntque rudentes
lynces et insolitae mirantur carbasa tigres.