Migne Patrologia Latina Tomus 98
De gestis B. Caroli Magni (Monachus S. Galli), J. P. Migne
CANISIUS LECTORI.
(1369C) Ex augustissima illa Monacensi bibliotheca serenissimi principis Bavariae habui codicem ms. in quo libri quatuor Gestorum Caroli Magni, nullius auctoris nomine apposito. Primus, purus putus Eginhardus est. Secundus, annales (nec tamen integri) qui cum alias editi, tum a Justo Reubero, sub titulo cujusdam Astronomi, Ludovici regis domestici. Reliqui duo postremi, quod mihi constet, lucem adhuc non aspexere: neque satis constituo an ea digni: et si in eam partem inclino, et mecum nobilis et amplissimus Velserus, ut existimemus. Auctor antiquus certe est, monachus sancti Galli, uti quibusdam locis ipse ostendit, lib. I, c. 32 et 36. Scripsit ipsius Caroli jussu ad Carolum Crassum imp. filium Ludovici regis Germaniae, nepotem Ludovici Pii, pronepotem Caroli Magni; quod ex lib. I, c. 20, 32; lib. II, cap. 14, 15, 25, 26, 28, colligo. Eodemque (1369D)15 capite abbatis olim Hart. meminit, tunc temporis inclusi. Stumfius, lib. V, cap. 5, Hartmutum anno 872 electum et anno 883 sive sequenti resignasse scribit. Stylus licet humilis et abjectus et historia ipsa nonnunquam fabulis aspersa sit, tamen ea insunt, quae memoriam omnis posteritatis merentur. Pithaeus quidem dignum censuit, ex quo fragmentum Legibus Carolinis inter omissa sub finem assueret. Idemque illustrissimus Baronius et doctissimus Jacobus (1370C)Gretserus tom. I, lib. II, de Cruce, cap. 52, citaret. Lib. I, cap. 8, auctor Gallum vocat dominum suum; cap. 11 et 36 se Teutonicum esse ostendit. Et lib. II, cap. 16, promittit se plura de Carolo Magno scripturum: quod an praestiterit, nobis incompertum est. Lib. II, cap. 26, testatur se jam senio gravem et edentulum hos libros scripsisse.
DE HIS GESTIS B. CAROLI MAGNI J. BASNAGII OBSERVATIO.
1. De tempore quo scripti sunt illi libri. --Quo tempore scripti sint illi libri facile potest conjici; quippe auctor mentionem fecit Hartmuti, qui cum proabbatis, tempore Grimaldi abbatis Sangallensis, officio fuisset functus, in abbatem postea electus est, et sese abdicavit munere suo anno 883, illum Reclusum appellat auctor (Lib. II, c. 15); hoc igitur opus edidit post annum 883 et ante annum 887, quo (1370D)Carolum Crassum, cujus mandato atavi Gesta memoriae mandavit, deseruerunt omnes imperii proceres. Ex illo triennio quisquis potest annum alteri pro libitu praeferre. Nos 884 assignavimus; si quis tamen 885 praetulerit, manus libenter sumus daturi. 2. De auctore. Quis sit auctor divinare voluit Goldastus, et inter monachos Sangallenses Notkerum Balbulum qui tunc in vivis erat, prae caeteris elegit. (1371A)Conjecturam repudiavit potius quam admisit Quercetanus, dum Goldastum « nescio quibus argumentis ductum » id asseruisse, ab eo est animadversum. Hac potissimum nitebatur observatione Goldastus, quod auctor fuerit monachus Sangallensis saeculo nono desinente, ipseque se « edentulum et balbulum » appellaverit: priora vero non modo Notkero conveniunt, sed et posteriora, quippe balbulus fuit:
Aeger et balbus vitiisque plenus
Ore polluto Stephani triumphos
Notker indignus cecini volente
Praesule sancto.
Potuit etiam edentulus esse anno 884 Notkerus, qui jam quinquaginta quatuor ad minimum annos tunc natus fuit, et saepius aegrotaverat, ut versibus indicatis facile probatur. Hac ratione pedibus irem in sententiam Goldasti, quantumvis eam spreverit vir eruditus; quippe vix fieri potuit ut duo monachi in eodem Sangallensi monasterio coaevi, edentuli, (1371B)balbuli, scriptoresque fuerint.
3. Observanda in eo opere de episcoporum moribus. --Quanquam Caroli Magni Gesta se describere hic profiteatur Notkerus, vix tamen aliqua de illo imperatore sis observaturus. Est in priori libro virga censoria, qua notantur episcopi, eorumque mores saepius acriter reprehenduntur: de episcopali fastu et ambitione plura notavit, referens illum aureo Caroli sceptro uti voluisse; alterum signatum panem percepisse etiam ante imperatorem, et cum postea imperatori voluisset eum porrigere, responsum habuit, « Habeas tibi totum panem illum; » nec benedictionem ab eo prolatam recipere voluit Carolus: hic murem, ille mulum summo sibi comparabat pretio; alter dum vino cibisque saepius indulgeret, concionem ad populum nullam potuit habere, « simulabatque se solemnia consecrare; » alter feminam formosam ad lectum suum attractam vitiabat; alter stuprator deferebatur ad Episcopum episcoporum (Lib. I, c. 27). (1371C)Quis sit ille, dubium esse non potest; evidenter enim designatur Carolus imperator, quanquam pontifex romanus hoc nomine sit hodierno die notissimus.
4. Fabulosa et falsa. --Alia sunt quae fabulas sapiunt, (1372A)imo quae nec viro religioso nec historico conveniant. Inter priora recenseo quae de pueris Clementi ab imperatore commendatis, ut epistolas et carmina componerent, narrat. Carolum refert Judicis aeterni imitatorem, qui bene operatos ad dexteram segregat, alios ad sinistram, quemadmodum fiet in postremo Judicio. Inter posteriora observabis facile, quae de cantu Romano Notkerus habet, non modo a caeterorum narrationibus differre, sed in eo peccare auctorem qui Leonem III Stephani successorem faciat: quod nulla ratione cum historica veritate conciliare possis. Falsa sunt etiam quae de legatis Graecorum scribit, ut notavimus.
5. De Gestis bellicis Caroli Magni. --Caroli Magni gesta bellica audiverat « puer, coactus, renitens et saepius effugiens » a seniore, qui bello Saxonico adfuerat. An ea fideliter sint narrata a seniore illo, vel pueruli memoriae tenaciter adhaeserint, quis dicat? Saevitiae imo crudelitatis exemplum insigne refert in Carolo Magno, qui « pueros hostium et infantes ad (1372B)spatas metiri praeciperet, ut quicunque eam mensuram excederet capite plecteretur. » Nec mitior Pipinus, qui exscindendos Francos demonstrabat « inutilia recrementa ex horto extrahens: » hoc enim Caroli legatis responsum fecit, « ut olera necessaria liberius excrescere valerent. »
6. Variae observationes. --Expertus est Ludovicus, ipso Notkero referente, pollui res sacras dum iis recipiendis percelluntur, aut coacti adiguntur populi; quippe Normannus « jam vicies se lotum candidisque vestibus indutum, » hoc est, baptismo tinctum asserebat, nihilominus amictum et Christum imperatori se relicturum profitebatur, nisi nuditatem erubesceret. Discant inde principes quid valeant vel tormenta, vel fraudes circa religionem. Varia forent adhuc observanda quae omittimus. Veterum Gallorum vestes accurate satis describuntur libri primi capite primo, ut et Hunnorum mores et castra libri secundi capite secundo. Ludovici Germanici (1372C)virtutes et nativam indolem non modo delineat, sed multis extollit laudibus, quae forsan suspicione non careant, cum Carolus Crassus, cujus jussu scripsit, foret ipsius filius.
SANGALLENSIS MONACHI DE GESTIS CAROLI MAGNI LIBER PRIMUS.
CAPUT PRIMUM. De ecclesiastica Caroli Magni cura.
(1371C) (1371D)Omnipotens regum dispositor ordinatorque regnorum et temporum, cum illius admirandae statuae pedes ferreos vel testaceos comminuisset in Romanis (Dan. II), alterius non minus admirabilis statuae caput aureum per illustrem Carolum erexit in Francis. Qui cum in occiduis mundi partibus solus regnare coepisset, et studia litterarum ubique propemodum essent in oblivione, contigit duos Scotos de Hibernia cum mercatoribus Britannis ad littus Galliae devenire; viros et in saecularibus et in sacris Scripturis incomparabiliter eruditos. Qui cum nihil ostenderent venale, ad convenientes emendi gratia turbas clamare solebant, « Si quis sapientiae cupidus est, veniat ad nos, et accipiat eam: nam venalis est apud nos. » Quam tamen venalem se habere professi (1372C)sunt, quia populum non gratuita, sed venalia mercari viderunt, ut sic vel sapientiae, sicut caeteris rebus coemendis, eos incitarent; vel (sicut sequentia comprobant) (1372D)per tale praeconium in admirationem verterent et stuporem. Denique tandiu clamata sunt ista, donec ab admirantibus, vel insanos illos putantibus, ad aures Caroli regis, semper amatoris et cupidissimi sapientiae, perlata fuissent. Qui sub omni celeritate ad suam eos praesentiam evocatos interrogavit, si vere, ut ipsa fama comperit, sapientiam secum haberent. Qui dixerunt: « Et habemus eam, et in nomine Domini digni quaerentibus dare parati sumus. » Qui cum inquisisset ab illis quid pro sua ipsa peterent, responderunt loca tantum opportuna, et animo ingeniosi, et, sine quibus peregrinatio transigi non potest, alimenta et quibus tegamur. Quibus ille percepto ingenti gaudio repletus primum quidem apud se, utrumque parvo tempore tenuit. Postea (1373A)vero cum ad expeditiones bellicas urgeretur, unum eorum nomine Clementem in Gallia residere praecepit, cui et pueros nobilissimos, mediocres et infimos, satis multos commendavit, et eis prout necessarium habuerant, victualia ministrari praecepit, habitaculis opportunis ad habitandum deputatis. Alterum vero nomine Albinum in Italiam direxit, cui et monasterium sancti Augustini juxta Ticinensem urbem delegavit, ut illuc ad eum qui voluissent, ad discendum congregari potuissent.
CAPUT II. Alcuini adventus in Gallias. Audito autem Albinus de natione Anglorum, quam [quod] gratanter sapientes viros religiosissimus regum Carolus susciperet, conscensa navi venit ad eum. Qui erat in omni latitudine Scripturarum supra caeteros modernorum temporum exercitatus, ut puta discipulus doctissimi Bedae, qui sanctum Gregorium (1373B)* tractatoris, quem usque ad finem vitae jugiter secum retinuit, nisi quando ad ingruentia bella processit, adeo ut se discipulum ejus, et ipsum magistrum suum appellari voluisset. Dedit autem illi abbatiam sancti Martini juxta Turonicam civitatem, ut quando ipse absens esset, illic requiescere et ad se confluentes docere deberet. Cujus in tantum doctrina fructificavit, ut moderni Galli sive Franci antiquis Romanis et Atheniensibus aequarentur.
CAPUT III. Praefertur scientia nobilitati. Cumque victoriosissimus Carolus post longum tempus in Galliam reverteretur, praecepit ad se venire pueros, quos Clementi commendaverat, et offerre sibi epistolas et carmina sua. Mediocres igitur et infimi praeter spem omnibus sapientiae condimentis dulcoratas obtulerunt, nobiles vero omni fatuitate tepentes praesentarunt. Tum sapientissimus Carolus, (1373C)aeterni Judicis justitiam imitatus, bene operatos ad dexteram segregatos his verbis allocutus est: Multas gratias habete, filii, quia jussionem meam et utilitatem vestram juxta possibilitatem exsequi fuistis intenti: nunc ergo ad perfectum attingere studete, et dabo vobis episcopia et monasteria permagnifica. Deinde ad sinistros cum magna animadversione vultum contorquens, et flammato intuitu conscientias eorum concutiens, ironice haec terribilia tonando potius quam loquendo jaculatus est in illos: Vos nobiles, vos primorum filii, vos delicati et formosuli, in natales vestros et possessiones confisi mandatum meum et glorificationem vestram postponentes litterarum studiis, luxuriae, ludo et inertiae, vel inanibus exercitiis indulsistis. Et his praemissis solitum sibi juramentum [solito sibi juramento], Augustum caput et invictam dexteram ad coelum convertens, fulminavit: Per Regem coelorum, non ego magnipendo nobilitatem et pulchritudinem vestram, licet alii vos (1373D)admirantur. Et hoc procul dubio scitote quod nisi cito priorem negligentiam vigilanti studio recuperaveritis, apud Carolum nihil unquam boni acquiretis.
CAPUT IV. De episcopatu juvenculo concesso. De pauperibus ergo supradictis quemdam optimum dictatorem et scriptorem in capellam suam assumpsit, quo nomine reges Francorum propter cappam sancti Martini, quam secum ob sui tuitionem et hostium (1374A)oppressionem jugiter ad bella portabant, sancta sua appellare solebant. Qui puer cum quidam episcopus providentissimo regi Carolo defunctus nuntiaretur, et ille interrogaret utrum de rebus vel laboribus suis ante se praemitteret aliqua, legatusque responderet, Domine, non amplius quam duas libras de argento: suspirans ergo puer ille et vaporem mentis intra pectus continere non valens, audiente rege, in hanc vocem invitus erupit, Parvum viaticum ad iter longinquum et diuturnum. Cumque moderatissimus hominum Carolus parum deliberasset, dixit ad eum: Putasne quia si episcopatum illum tu acceperis, plura ad longum illud iter dirigere curabis? Ille cum haec pendentia verba, quasi praematuras uvas in os hiantis decidentes, devorans, cecidit ad pedes ejus et dixit, Domine, hoc in Dei nutu et potestate vestra situm est. Et dixit rex, Sta post cortinam quae pendet ad dorsum meum, et ausculta quantos adjutores honoris istius habeas. Audientes (1374B)itaque palatini recessum episcopi, semper casibus aut certe moribus [ Forte, mortibus] aliorum insidiantes, per familiares imperatori personas unusquisque morarum impatiens, et alter alteri invidentes, sibimet acquirere satagebant. Sed ille in consilii sui immobilitate [immutabilitate] persistens denegavit omnibus, dicens se juvenculo illi nolle mentiri. Tandem Hildigarda regina misit proceres regni primum, postea vero per seipsam accessit ad regem, ut impetraret episcopium illud clerico suo: cumque ille petitionem ejus jucundissime susciperet, dicens se nihil ei velle aut posse denegare, nisi quod clericulum illum fallere dedignaretur, ut est omnium consuetudo feminarum, ut consilium suum et votum virorum decretis praeponderare velint, dissimulata iracundia mente concepta, et grossa voce in exilem conversa, gestibusque languidulis inconvulsos imperatoris animos emollire tentata, dixit ad eum, Domine mi rex, quid puero illi, episcopatum illum ad perdendum? sed obsecro, Domine dulcissime, gloria (1374C)mea et refugium meum, ut detis illum fideli famulo vestro, clerico meo illi. Tunc adolescens ille, quem post cortinam juxta quam consederat rex, stare praecepit, ut audiret quomodo singuli supplicarent, cum ipsa cortina, Domine rex, tene fortitudinem tuam, ne potestatem a Deo tibi collatam de manibus tuis quisquam extorqueat. Tunc vocavit eum in palam fortissimus veritatis amator, et dixit ei, Habeas episcopatum illum, et provide diligenter, ut majores expensas et viaticum ad longum illud et irrevocabile iter ante me praemittas et te.
CAPUT V. Vilis et pauper clericus fit episcopus. Erat quidam clericus in comitatu regis vilis et abjectus, et scientia litterarum non satis instructus, quem justus piissimus Carolus, paupertati ejus compassus, licet omnes eum odio haberent et expellere niterentur, nunquam tamen persuaderi poterat ut (1374D)ipse illum abjiceret, vel a conspectu suo removeret. Accidit autem ut in vigilia sancti Martini quidam episcopus imperatori nuntiaretur defunctus, qui vocavit ad se unum de clericis suis nobilitate et doctrina non mediocriter praeditum, et dedit illi episcopatum ipsum, qui laetitia resolutus convocavit ad mansionem suam multos de palatinis, plurimos etiam de parochia illa venientes ad se cum grandi fastu suscepit, et cunctis permagnificum fecit parari convivium. Dapibus igitur praegravatus, mero ingurgi (1375A)tatus vinoque sepultus nocte illa sanctissima ad nocturnas vigilias venire neglexit. Fuit autem consuetudo ut magister scholae designaret pridie singulis quod responsorium cantare deberent in nocte. Huic autem qui episcopatum jam quasi in manu retinebat, responsorium: Domine, si adhuc populo tuo sum necessarius, erat injunctum. Cumque ergo defuisset ille, et post lectionem diuturnum silentium transiret, et alterutrum se ad sublevandum responsorium cohortarentur, et alius atque alius suum responsorium se cantare debere diceret, tandem aliquando, dixit imperator, cantet aliquis. Tum abjectus ille numine divino confortatus et tali auctoritate roboratus, responsorium intonuit. Mox clementissimus rex, non putans quod totum canere nosset, jussit eum adjuvare; cumque alii cantarent, et miserabilis a nullo versum perdiscere potuisset, cantato responsorio coepit orationem Dominicam modulantissime psallere: omnibus vero illum impedire volentibus, (1375B)probare volens sapientissimus Carolus ad quem finem ille perveniret, prohibuit ne quis ei molestus esset. Quo versum in haec verba concludente, Adveniat regnum tuum, caeteri, vellent nolent, respondere coacti sunt, Fiat voluntas tua. Finitis autem laudibus matutinis, cum rex ad palatium vel caminatam dormitoriam calefaciendi et ornandi se gratia pro tantae festivitatis honore rediret, praecepit ad se vocari veterem illum famulum, sed novum cantorem, et ait illi, Quis te jussit responsorium illud canere? Pavefactus ille respondit, Domine, vos praecepistis, Cantet aliquis. Et dixit rex (quod nomen imperii veteribus in usu fuit) BENE, atque addidit, Quis demonstravit tibi versum illum? Tunc ille verba quibus eo tempore superiores ab inferioribus honorari, demulceri vel adulari solebant, instinctu Dei, ut creditur, animatus, hoc modo libravit: Laete vir, domine, laetifice rex, cum a nullo versum alium inquirere potuissem, cogitavi in mente mea, si aliquem (1375C)incongruum arripuissem, offensam vestrae damnationis incurrerem; idcirco eum cantare disposui, cujus finis juxta consuetudinem penultimi responsorii conveniret. Tunc moderatissimus imperator sensim arridens illi, pronuntiavit coram principibus suis: Superbus ille, qui nec Deum nec praecipuum illius amicum timuit vel honoravit, ut se vel ad unam noctem a luxuria refrenaret, quatenus responsorium quod, sicut audio, cantare debuit, saltem incipere occurrisset, divino et meo judicio careat episcopatu; et tu illum, Deo donante et me concedente juxta canonicam et apostolicam auctoritatem regere curato.
CAPUT VI. De episcopo celeriter ascendente caballum. Defuncto quoque alio pontifice, quemdam juvenem in locum ejus substituit imperator, qui cum laetus ad abeundum exiret, et ministri ejus, juxta gravitatem episcopalem, caballum ei ad gradus ascensionum (1375D)adducerent; indignatus ille quod quasi pro infirmo eum habere voluissent, de plana terra ita super eum ascendit, ut vix se retineret in eo quin in ulteriorem partem decideret. Quod per cancellos palatii rex prospiciens, cito illum ad se vocari praecepit, et sic eum allocutus est: Bone vir, celer es et agilis, pernix et praepes; utque ipse tu nosti, multis bellorum turbinibus undique serenitas imperii turbatur: idcirco opus habeo tali clerico in comitatu meo. Esto igitur interim socius laborum nostrorum, dum tam celeriter ascendere potes caballum tuum.
CAPUT VII. De lectionibus (1376A) Quod de ordinatione lectionum oblitus sum dicere cum de responsoriorum dispositione narrarem, hic paucis liceat absolvere. Nullus in basilica doctissimi Caroli lectiones cuiquam recitandas injunxit, nullus ad terminum vel ceram imposuit, vel saltem unguinibus quantulumcunque signum impressit: sed cuncti omnia quae legenda erant, ita sibi nota facere curarunt, ut quando inopinato legere juberentur, irreprehensibilis apud eum inveniretur [Irreprehensibiles haberentur]. Digito autem vel baculo protento, vel ex latere suo ad procul sedentes aliquo directo, demonstravit quem legere voluisset. Finem vero lectionis sono gutturis designavit, ad quem universi ita intente suspensi sunt, ut sive finita sententia, seu in media distinctione sive sub distinctione significaret, nullus sequens aut inferius incipere praesumeret, quantumcunque incongrua finis aut (1376B)initium videretur. Et hoc modo factum est ut etiamsi non intelligerent omnes, in ejus palatio lectores optimi fuissent. Nullus alienus, nullus etiam notus, nisi legere sciens et canere, chorum ejus ausus est intrare.
CAPUT VIII. De clerico qui cantare nesciret. Cum autem itinerando venisset Carolus ad quamdam grandem basilicam, et quidam clericus de circumcellionibus, ignarus disciplinae Caroli, in chorum ultro intraret, et nihil omnino de talibus unquam didicisset, in medio cantantium mutus et amens constitit, ad quem paraphonista, levato peniculo, ictum ei, nisi caneret, minabatur. Tum nesciens ille quid ageret, quove se vertere posset, foras exire non ausus, cervicem in modum circuli contorquens, et dissolutis malis hians, cantandi qualitatem juxta possibilitatem imitari conabatur. Caeteris ergo risum (1376C)continere non valentibus, fortissimus imperator, qui ne ad magnas quidem res a statu mentis suae moveretur, quasi gestum coactionis [cantationis] illius non adverteret, ordinatissime finem praestolabatur missae. Postea vero vocato ad se misero illo, miseratusque labores et angustias illius, hoc modo consolatus est eum: Multas gratias habeas, bone clerice, pro cantu et laboribus tuis. Et ad sublevandam ejus paupertatem jussit ei dari unam libram argenti. Nec vero oblivisci vel negligere videar, hoc vere de industria vel meritis ejus agnovi, quod de discipulis ejus nullus remansit, qui non vel abbas sanctissimus vel antistes sanctissimus exstiterit: apud quem et dominus meus Gallus primo in Gallia, post vero in Italia liberalibus est disciplinis imbutus. Sed ne a scientibus rerum illarum arguar mendacii, quod nullum exceperim; fuerunt in ejus schola duo molinariorum filii, de familia sancti Columbani, quos quod non congruit ad episcopiorum vel coenobiorum regimen (1376D)sublevari, tamen per merita, ut creditur, magistri sui, praeposituram Babiensis monasterii unus post unum strenuissime gubernaverunt.
CAPUT IX. Carolus clericos Augustino pares desiderat. Gloriosissimus itaque Carolus per totum Regnum suum studia litterarum florere conspiciens, sed ad maturitatem Patrum praecedentium non pervenire condolens, et plusquam mortale laborans, in hanc taediatus vocem erupit: O utinam haberem duodecim clericos ita doctos omnique sapientia sic perfect. (1377A)instructos, ut fuerunt Hieronymus et Augustinus. Ad quod doctissimus Albinus ex ipsorum comparatione merito se indoctissimum judicans, in quantum nullus mortalium in conspectu terribilissimi Caroli audere praesumeret, maxima indignatione concepta, sed parumper ostensa respondit: Creator coeli et terrae similes illis plures non habuit, et tu vis habere duodecim?
CAPUT X. De cantu Romano. Referendum hoc loco videtur, quod tamen a nostri temporis hominibus difficile credatur; cum et ego ipse qui scribo, propter nimiam dissimilitudinem nostrae et Romanorum cantilenae non satis adhuc credam; nisi quia Patrum veritati plus credendum est, quam modernae ignavae falsitati. Igitur indefessus divinae servitutis amator Carolus, voti sui compotem, quantum fieri potuit, in litterarum scientia effectum se gratulatus, sed adhuc omnes provincias (1377B)imo regiones vel civitates in laudibus divinis, hoc est in cantilenae modulationibus ab invicem dissonare perdolens, a beatae memoriae Stephano papa, qui deposito et decalvato ignavissimo Francorum rege Hilderico, se ad regni gubernacula antiquorum Patrum more perunxit. Aliquos minimum divinorum peritissimos clericos impetrare curavit: qui bonae illius voluntati et studiis divinitus inspiratis assensum praebens, secundum numerum duodecim apostolorum de sede apostolica duodecim clericos doctissimos cantilenae ad eum direxit in Franciam (Franciam vero cum interdum nominavero, omnes Cisalpinas provincias significo), quod, sicut scriptum est (Zach. VIII), in die illa apprehendent decem viri ex omnibus linguis gentium fimbriam viri Judaei.
CAPUT XI. Romanorum fraudes. In illo tempore, propter excellentiam gloriosissimi (1377C)Caroli, et Galli et Aquitani, Hedui et Hispani, Alamanni et Bajoarii, non parum se insignitos gloriabantur. Cum ergo supradicti clerici Roma digrederentur, ut supra semper omnes Graeci et Romani invidia Francorum gloriae carpebantur, consiliati sunt inter se quomodo ita cantum variare potuissent, ut nunquam unitas et consonantia ejus in regno et provincia non sua laetarentur. Venientes autem ad Carolum honorifice suscepti, et ad praeminentissima loca dispersi, et singuli in locis singulis diversissime et quam corruptissime poterant excogitare, et ipsi canere, et sic alios docere laborabant. Cum vero ingeniosissimus Carolus quodam anno festivitates Nativitatis et Apparitionis Domini apud Treverense vel Metense oppidum celebrasset, et vigilantissime, imo acutissime, vim carminum deprehendisset vel potius penetrasset; sequenti vero anno easdem solemnitates Parisiis vel Turonis ageret, et nihil illius soni audisset quem priori anno in (1377D)supradictis locis expertus fuerat; sed et illos, quos ad alia loca direxerat, cum et ipse procedente ab invicem discordare comperisset, sanctae recordationis Leonis papae successori Stephani rem detulit, qui vocatos Romam vel exsilio vel perpetuis damnavit ergastulis. Et dixit illustri Carolo: Si alios tibi praestitero, simili ut anteriores invidentia caecati non praetermittent illudere tibi: sed hoc modo studiis tuis satisfacere curabo: da mihi de latere tuo duos ingeniosissimos clericos, ut non advertant, (1378A)qui mecum sunt, quod ad te pertineant; et perfectam scientiam, Deo volente, in hac re quam postulas assequentur. Factumque est ita. Et ecce, post modicum tempus optime instructos remisit ad Carolum, qui unum secum retinuit, alterum vero, petente filio suo, Trogoni Metensi episcopo ad ipsam direxit Ecclesiam: cujus industria non solum in eodem loco pollere, sed et per totam Franciam in tantum coepit propagari, ut nunc usque apud eos qui in his regionibus Latino sermone utuntur, ecclesiastica cantilena dicatur Metensis. Apud nos autem, qui Theutunica sive Teutisca lingua loquimur, aut vernacule Met, aut Mette, vel secundum Graecam derivationem usitato vocabulo Metisca nominetur.
CAPUT XII. Caroli jejunium in Quadragesima. Religiosissimus et temperatissimus Carolus hanc consuetudinem habebat ut in Quadragesimae diebus (1378B)octava hora diei missarum celebritate pariter cum vespertinis laudibus peracta cibum sumeret, nec tamen idcirco jejunium violaret, cum secundum Domini praeceptum ab hora in horam comederent: quod episcopus quidam contra interdictum sapientis viri multum justus, et nimium stultus, improvide reprehendit; sapientissimus autem Carolus indignatione simulata admonitionem ejus humiliter suscepit dicens: Bene admonuisti, laete vir episcope; ego autem tibi praecipio ut nihil degustes antequam externi officiales qui sunt in curte mea reficiantur. Comedente autem Carolo ministrabant duces et tyranni vel reges diversarum gentium; post cujus convivium, cum illi comederent, serviebant eis comites et praefecti, vel diversarum dignitatum proceres: ipsis quoque manducandi finem facientibus, militares viri vel scholares aulae reficiebantur; post hos omnimodorum officiorum magistri, deinde ministri, ita ut ultimi ad noctis medium non manducarent. (1378C)Cumque jam prope finita esset Quadragesima, et praefatus episcopus in tali castigatione permansisset, dixit ad illum clementissimus Carolus, Ut puto, probasti, episcope, quod non intemperantiae, sed providentiae gratia ante vespertinam horam in Quadragesima convivor.
CAPUT XIII. De pane benedicto. Ab alio quoque episcopo cum benedictionem peteret, et ille signato pane primum sibi perciperet, deinde honestissimo Carolo porrigere voluisset, dixit ei: Habeas tibi totum panem illum; et sic eo confuso, benedictionem illius accipere noluit.
CAPUT XIV. Unicum beneficium unicuique dandum. Providentissimus Carolus nulli comitum, nisi hi qui in confinio vel termino barbarorum constituti erant, plus quam unum comitatum aliquando concessit; (1378D)nulli episcoporum abbatiam vel ecclesias ad jus regium pertinentes, nisi excellentissimis causis unquam permisit. Cumque a consiliariis sive familiaribus suis interrogaretur cur ita faceret, respondit: Cum illo fisco vel curte, illa abbatiola vel ecclesia, tam bonum, vel meliorem vasallum, quam ille comes est vel episcopus, fidelem mihi facio. Ex certis autem causis quibusdam plurima tribuit, ut pote Udalrico fratri magnae Hildigardae genitricis regum et imperatorum, de quo cum post obitum (1379A)ipsius Hildigardae, pro quodam commisso, a Carolo viduaretur honoribus, quidam scurra in auribus misericordissimi Caroli proclamavit: Nunc habet Udalricus honores perditos in oriente et occidente, defuncta sua sorore. Ad quae verba illacrymatus ille pristinos honores statim fecit illi restitui. Ad sancta etiam loca dictante justitia liberalissimas manus patenter aperuit, ut ex consequentibus apparebit.
CAPUT XV. Episcopi dictum facetum. Erat quoddam episcopium itineranti Carolo nimis obvium, vel magis inevitabile; episcopus vero loci illius cupiens illi satisfacere, cuncta quae habere potuit, in ejus obsequium profligavit.
CAPUT XVI. Cum autem quodam tempore insperato veniret imperator, tum vero episcopus ille conturbatus, (1379B)more hirundinis huc illucque discurrens, et non solum basilicas vel domos, sed et curtes ipsasque plateas verri faciens et purgari, valde lassus et indignatus obviam illi processit. Quod cum piissimus adverteret Carolus, oculos in diversa jaciens et singula quaeque perlustrans dixit ad antistitem: Semper, hospes optime, bene ad nostrum introitum omnia facis emundari. Ille quasi divinitus allocutus conquiescens, et invindictam dexteram [ Al., conquiniscens et invictam dexteram] complexus deosculans, indignatione, quantum potuit occultata, respondit: Justum est, Domine, ut quocunque vos veneritis, omnia expurgentur usque ad fundum. Tunc sapientissimus regum, de aliis alia intelligens, dicit ad eum: Si evacuare novi, et replere didici. Et adjecit, Habeas fiscum illum episcopatui tuo proximum, et omnes successores tui usque in saeculum.
CAPUT XVII. Carolus Magnus in caseis distinguendis peritissimus. (1379C)In eadem profectione inopinato venit ad quemdam episcopum in loco inevitabili constitutum: ipso die carnes quadrupedum aut volatilium comedere noluisset, quia sexta erat feria; pontifex ille juxta facultatem loci illius, cum repente pisces invenire nequisset, optimum illi caseum et ex pinguedine canum jussit apponi. Moderatissimus autem Carolus, ubique et in omnibus institutus, verecundiae praesulis parcens, nihil aliud requisivit, sed assumpto cultello, abominabili, ut sibi videbatur, aerugine projecta, albore casei vescebatur. Episcopus autem, qui more famulorum prope astabat, propius accedens dixit: Cur ita facis, imperator? nam quod projicis, illud optimum est. Tunc ille, qui fallere nesciret, et a nullo se posse falli putasset, juxta suadelam episcopi aeruginis illius partem in os projecit, et sensim masticans in modum butyri deglutivit; et episcopi consilium probans dixit, Verum, bone hospes, dixisti; addiditque: Omnibus annis duas karratas talibus caseis (1379D)plenas ad Aquasgrani mihi dirigere ne praetermittas. Ad cujus impossibilitatem rei consternatus episcopus, quasi in periculo status et ministerii sui constitutus ei suggessit, Domine, caseos acquirere possum, sed nescio qui ejusmodi sunt, qui vero aliter; et timeo ne reprehensibilis inveniar apud vos. Tum Carolus, quem insueta atque incognita nequaquam fugere vel latere potuissent, dixit episcopo in talibus enutrito, et adhuc earumdem rerum nescio, Incide omnes per medium, et quos tales perspexeris, acuminato ligno conjunge, et in cubam missos dirige mihi; alios autem tibi ac clero aut familiae tuae reserva. Quod cum per duos annos factum fuisset, et rex talia munera dissimulanter accipi juberet, tertio jam anno episcopus et per seipsum tanto labore (1380A)et tam longe adducta repraesentare curavit: tunc aequissimus Carolus curis et laboribus ejus compassus, dedit ad eumdem episcopatum [episcopum] optimam curtem, unde frumentum et vinum ad suas et suorum necessitates ipse et successores ejus habere potuissent.
CAPUT XVIII. De episcopo murem emente. Quia retulimus quomodo sapientissimus Carolus humiles exaltaverit, referamus etiam qualiter superbos humiliaverit. Fuit quidam episcopus vanae gloriae et inanium rerum valde cupidus: quod sagacissimus deprehendens Carolus praecepit cuidam Judaeo mercatori, qui terram repromissionis saepius adire, et inde ad cismarinas provincias multa pretiosa et incognita solitus erat afferre, ut eumdem episcopum quolibet modo deciperet aut illuderet. Quod comprehendens, unum murem domesticum diversis aromatibus condivit, et praefato episcopo venalem (1380B)apportavit, dicens se de Judaea illud pretiosissimum et antea non visum animal attulisse. Ille ad rem tantam gaudio repletus, obtulit ei tres libras de argento, ut charissimum illud munus deberet accipere. Tum dixit Judaeus: Quam decorum pretium pro tam charo munere! prius hoc in profundum maris projicio; quam quilibet hominum tam vili et turpissimo pretio illud acquirat. Ille qui multa haberet, et pauperibus nihil unquam tribueret, promisit ei decem libras, ut incomparabilem illam rem posset accipere. Tunc astutus homo ille indignatione simulata profatus est: Non velit Deus Abraham, ut ita perdam laborem et subvectionem meam. Tunc avarus ille clericus tam charum munus inhians proposuit ei viginti libras, Judaeus ergo turbidus murem pretiosissimo involvens serico coepit abire: episcopus quasi deceptus, sed vere decipiendus, revocavit eum, et dedit ei plenum modium de argento, ut pretiosissimo illo mure potiri potuisset. Tandem igitur mercator (1380C)ille precibus multis ambitus vix aegre concessit, et acceptum argentum imperatori pertulit, et omnia supradicta memoravit. Post dies autem non multos convocavit rex omnes episcopos et proceres ejusdem provinciae ad colloquium suum; et post multa necessaria pertractata, praecepit afferri totum illud argentum et in medio poni palatio. Tunc sic pronuntians ait, Vos Patres et provisores nostri episcopi, pauperibus, imo Christo in ipsis ministrare, non inanibus rebus inhiare debuistis. Nunc autem in contrarium cuncta vertentes cenodoxiae vel avaritiae super omnes mortales intenditis. Et adjecit, Unus ex vobis tantum argenti pro uno mure domestico pigmentis contemperato cuidam dedit Judaeo. Ille autem, qui tanto flagitio deceptus erat, ad pedes ejus corruens, veniam pro commisso precabatur: quem ipse digna invectione coercitum, confusum permisit abire.
CAPUT XIX. De episcopo virgam auream baculi vice ferente. (1380D)Idem quoque episcopus, cum bellicosissimus Carolus in bello contra Hunnos esset occupatus, ad custodiam gloriosissimae Hildigardae relictus est. Qui cum familiaritate illius animari coepisset, in tantam progressus est proterviam, ut virgam auream incomparabilis Caroli quam ad statum suum fieri jussit, diebus feriatis vice baculi ferendam pro episcopali improbus ambiret. Quae illum callide deludens dixit, non audere se eam cuilibet hominum dare, sed tamen fidam se legationem ejus causa apud regem fore. Veniente autem illo suggessit illa joculariter, quae amens postulavit episcopus. Cujus petitioni jocundissime rex assensus, promisit se etiam plus facturum quam ille peteret. Cum autem cuncta pene Europa ad triumphatorem tantae gentis Carolum (1381A)convenisset, pronuntiavit haec in auribus majorum et minorum: Episcopi contemptores hujus mundi esse debuerunt, et alios exemplo suo ad appetenda coelestia provocare. Nunc vero prae caeteris mortalibus tanta ambitione corrupti sunt, ut quidam ex eis, non contentus episcopatu quem in prima Germaniae sede retinet, sceptrum nostrum, quod pro significatione regiminis nostri aureum ferre solemus, pro pastorali baculo nobis ignorantibus sibi vindicare voluisset. Reus reatum suum recognoscens indulgentia percepta recessit.
CAPUT XX. De episcopo qui concionem habere non potuit. Nimium pertimesco, o Domine imperator Carole, ne dum jussionem vestram implere cupio, omnium professionum et maxime summorum sacerdotum offensionem incurram; sed tamen de omnibus non grandis mihi cura est, si tantum vestra defensione (1381B)non destituar.
Praecepit religiosissimus Carolus imperator, ut omnes episcopi per latissimum regnum suum, aut ante praefinitum diem, quem iste constituerat, in ecclesiasticae sedis basilica praedicarent, aut quicunque non faceret, episcopatus honore careret. Sed quid dico honorem? cum Apostolus protestetur: Si quis episcopatum desiderat, bonum opus desiderat (I Tim. III). Sed vere vobis occulte fateor; quia magnus honor in eo; opus vero bonum nec minimum requiritur. Supradictus igitur primas ad tale praeceptum conterritus, cum nihil aliud sciret nisi deliciis affluere et superbire; timens autem ne si episcopio careret, luxuria sua pariter viduaretur, vocavit duos de primoribus palatinis ad diem festum, et post Evangelii lectionem ascendit ad gradus, quasi ad alloquendum populum. Cumque ad tam inopinatam rem omnes admirati concurrerent, excepto uno pauperculo valde rufo, gallicula sua (quia pileum non habuit, et de colore suo nimium erubuit) caput induto, dixit (1381C)nominatus non revera episcopus ad ostiarium vel scarionem suum (cujus dignitatis aut ministerii viri apud antiquos Romanorum aedilitiorum nomine censebantur): Voca ad me illum pileatum hominem qui stat juxta ostium ecclesiae: festinans ille mandatum Domini complere, apprehendens miserum coepit eum trahere ad episcopum: qui timens ne gravi mulctaretur vindicta, quod tecto capite in domo Dei stare praesumpserit, totis viribus coepit reniti, ne quasi ad tribunal severissimi judicis duceretur. Tunc episcopus de eminentioribus prospiciens, et nunc vasallum suum, nunc illum misellum concrepans, excelsa voce clamando praedicavit, Attrahe illum, cave ne dimittas; velis nolis, huc debes venire. Cum ergo aut vi aut metu devictus appropinquaret, dixit episcopus, Accede propius, appropinqua etiam. Atque deinde apprehensum capitis tegimen extraxit, et ad plebem proclamavit, Ecce videtis, o popule, rufus est iste ignavus. Et reversus ad altare (1381D)solemnia consecravit, vel se consecrasse simulavit. (1382A)Talibus ergo missis ad finem perductis, ingrediuntur in aulam variis tapetibus et omnigenis ornatam palliis; ubi opipare illud convivium auro vel argento sive gemmeis vasis immissum, fastidio vel nausea laborantes in sui desiderium posset allicere. Sedebat autem ipse mollissimis plumis, pretiosissimo serico vestitis exstructus, imperatoria purpura indutus, ita ut nihil illi nisi sceptrum illud et nomen regium deesset: ditissimorum militum cohortibus septus; in quorum comparatione illi palatini, hoc est, invictissimi Caroli proceres, vilissimi sibimet ipsis viderentur. Qui cum post admirabile illud et regibus inusitatum convivium licentiam abeundi peterent, ille ut eis magnificentiam suam et gloriam manifestius ostenderet, jussit procedere peritissimos cantandi magistros cum omnibus musicis organis: de quorum vocibus et sonitu fortissima corda mollescerent, et liquidissima Rheni fluenta durescerent. Potuum vero diversissima genera variis pigmentis (1382B)aut medicaminibus contemperata, herbis et floribus, gemmarum vel auri fulgorem in se trahentibus, suumque ruborem illis infundentibus coronata, restagnantibus jam stomachis tepebant in manibus. Interea vero pistores, lanii, coci et fartores plenis ventribus omnimoda gulae irritamenta exquisitis artibus praeparabant, qualis nunquam coena Magno composita est Carolo. Mane autem facto cum aliquantisper ad sobrietatem rediret episcopus, et luxum quem pridie coram satellitibus imperatoriis expenderat, perhorrescere coepisset, jussit eos adduci ad se, et regiis muneribus honoratos adjuravit, ut de se bona et honesta apud terribilem Carolum narrare dignarentur. Et quod publice in ecclesia ipsis audientibus praedicaret. Quos cum reversos imperator interrogaret cur eos episcopus ille vocaret, procidentes ad pedes ejus dixerunt, Domine, ut nos in vestro nomine supra mediocritatem nostram honoraret. Et adjecerunt, Fidelissimus est vobis, et omnibus vestris optimus episcopus ille, summoque sacerdotio (1382C)dignissimus est; nam si nostrae vilitati credere dignemini, fatemur sublimitati vestrae quia declamatorie audivimus illum praedicare. Cumque imperator, ejus imperitiae certior, de modo praedicationis inquireret, et illi eum fallere non auderent, omnia per ordinem retexuerunt. Tunc intelligens causa timoris sui aliquid illum loqui conatum, quam praeceptum suum praetermittere ausum, licet indignum, retinere permisit episcopatum.
CAPUT XXI. Carolus episcopo iratus. Post tempus vero non longum, cum quidam juvenis cognatus regis optime in quadam festivitate caneret Alleluia, dixit imperator ad eumdem episcopum: Bene modo cantavit ille clericus noster. Qui juxta stultitiam suam joculariter illa verba suscipiens, et illum imperatoris cognatum nesciens, respondit: Sic sic omnes perriparii possunt bubus (1382D)agriculantibus vetrenere. Ad quod improbissimum (1383A)responsum fulmineas in eum acies imperator intorquens, attonitum terrae prostravit.
CAPUT XXII. De episcopo qui voluit adorari. Fuit alius episcopus parvissimae civitatulae, qui se dum adhuc in carne viveret, non apostolorum et martyrum more intercessorem ad Deum habere, sed ipse divinis cultibus voluit honorari; sed talem superbiam hoc modo studuit occultare, ut sanctus Dei diceretur, ne omnibus abominabilis cum idolis gentium reputaretur. Hic habuit unum vasallum non ignobilem civium suorum, valde strenuuin et industrium; cui tamen ille, ne dicam aliquod beneficium, sed ne ullum quidem aliquando blandum sermonem impendit. Qui nesciens quod agere posset ut immites ejus animos placaret, excogitavit ut si aliquod signum in nomine ejus se fecisse comprobaret, ad gratiam ipsius pervenire valeret. Cum ergo de domo (1383B)sua ad episcopum venire disponeret, assumpsit duas caniculas in manu sua, quas Gallica lingua veltres [veloces] nuncupant, quae agilitate sua vulpes et caeteras minores bestiolas facillime capientes; qua [ Al., quae] caras etiam et alia volatilia ascensu celeriore saepe fallerent: et dum in via vulpem muribus insidiantem videret, ex improviso canes illi tacitus immisit; quae volatu rapidissimo ruentes post illam intra jactum sagittae comprehenderunt: ipse vero quoque cursu praepeti consecutus, vivam et sanam dentibus canum vel unguibus excussit; canes autem ubi potuit abscondens, tripudians cum illo munere ad dominum suum introivit, et suppliciter inquit: Ecce, Domine, quale munus ego pauperculus acquirere potui. Tunc episcopus parum arridens interrogavit quomodo illam tam sanam comprehenderet. At ille propius accedens, et pro salute ipsius domini sui jurans quod veritatem ab eo non celaret, intulit, Domine, per campum istum cavallicans [ Al., caballicans], (1383C)et vulpem illam non longe aspiciens laxis habenis post illam tendere coepi. Porro cum ipsa tam perniciter aufugeret, ut vix eam jam videre potuissem, elevata manu adjuravi eam dicens, In nomine domini mei Rechonis sta, et non movearis ultra. Et ecce quasi catenis obligata stetit in loco fixa, donec eam quasi ovem derelictam tollerem. Tunc ille inani gestione perflatus dixit coram omnibus. Nunc apparet sanctitas mea; nunc scio quis sim. Nunc agnosco quid futurus sim. Ex illo die exosum illum hominem super omnes familiares suos miro coluit amore.
CAPUT XXIII Episcopi jejunium violantis poenitentia. Hoc, quia se obtulit occasio, extrinsecus inserto, non ab re videtur, etiam caetera quae iisdem temporibus memoria gesta sunt, styli officio religare. Erat quidam episcopus in Francia nova mirae sanctitatis et abstinentiae, incomparabilis etiam liberalitatis et misericordiae, cujus bonitate invidus omnis justitiae (1383D)hostis antiquus nimium exasperatus, tale illi desiderium edendae carnis in diebus Quadragesimae immisit, ut se absque recrastinatione moriturum putaret, nisi ejusmodi recrearetur edulio. Consilio tandem multorum sanctorum et venerabilium sacerdotum roboratus, ut carnes pro recuperatione sanitatis acciperet et postea per totum annum more solito se maceraret; ne ipsis inobediens et vitae suae proditor inveniretur, eorum cedens auctoritati, et ultima necessitate constrictus parum quid de quadrupedante carne misit in buccam, quod cum masticare coepit, et gustum illius sensu palati tenuissime percepisset, (1384A)tanto taedio, fastidio, vel odio, non solum carnium seu caeterarum escarum, sed et lucis ipsius et vitae praesentis, cum salutis suae desperatione correptus est, ut ultra nec manducare vellet, aut bibere, aut spem suam in Salvatore perditorum ponere consideraret. Cum autem haec prima hebdomada Quadragesimae gererentur, suggerebant ei praefati Patres ut quia diabolica se illusione deceptum cognosceret, acrioribus jejuniis et contritione cordis, eleemosynarum largitate momentaneum illud peccatum super ducem extenuare vel abluere niteretur. Qui ut erat optime instructus [institutus], eorum consilio parens, ut et diaboli malitiam confunderet, et apud innocentiae restitutorem commissi veniam impetraret, biduanis vel triduanis se jejuniis affligens, somni quietem fugiens, pauperibus et peregrinis per seipsum quotidie ministrans, eorumque pedes abluens vestesque et pecunias juxta facultatem illis offerens et ultra impendere volens die sancto sabbati paschalis plurima (1384B)dolia de tota civitate postulavit, et calidas balneas a mane usque ad vesperam cunctis indigentibus exhibere curavit, et colla singulorum ipse manu sua rasit, et purulentias [ Al., prurulentias] scabiesque per hirsutorum corporum vepres unguibus extraxit, et unguentis delibutos candidis vestibus quasi modo regeneratos induit. Cum autem sol appropinquaret occasui, et nullus jam remaneret qui talibus indigeret obsequiis, intravit ipse in balnea, et exiens mundata conscientia mundissimis opertus est lineis, ut judicio sanctorum episcoporum solemnia populo celebraret. Cumque jam ad ecclesiam procederet, callidus adversarius propositum illius violare cupiens, ut contra votum suum aliquem pauperem non lotum episcopus dimitteret, assumpta specie lutidissimi leprosi, sanie fluidi, tabo rigentibus amicti, gressu tremente nutabundi, nimia raucedine miserandi, ante limen ecclesiae se illi obviam tulit. Tunc sanctus antistes instinctu divino regressus, ut cognosceret quali nuper (1384C)inimico succumberet, extractis albis, aquam sine mora calefieri et ipsum misellum in ipsam fecit imponi, assumptaque novacula turpissimum collum coepit radere. Cumque ab una aure usque ad medias deradisset arterias, coepit ab alia, ut ad eumdem locum rasuram perduceret; illuc autem perveniens, setas longiores quam absciderat, mirum dictu! renatas invenit: et cum hoc saepe fieret, et ille radere non cessaret, ecce inter manus episcopi, horresco referens, oculus mirae magnitudinis in arteriarum medio coepit apparere. Tunc ille pavefactus a tali monstro resiluit, et se Christi nomine cum ingenti clamore consignavit: ante cujus invocationem fraudulentus hostis ultra fallaciam suam abscondere non valens, ceu fumus evanuit, et abscedens dixit, Iste oculus vigilanter intendit, quando carnem in Quadragesima comedisti.
CAPUT XXIV. De episcopo feminam stuprante. (1384D)In eadem quoque regione fuit alius pontifex incomparabilis sanctitatis qui incauta securitate jam quasi feminei sexus ignarus sanctimoniales juvenculas non minus quam grandaevos sacerdotes discendi gratia secum conversari permisit. Cum autem in ipsa festivitate Paschali post officium divinum, quod supra mediam noctem pertraxit, Alasaciensi illo sigoltario se licentius indulsisset, et simul cum illo fortiori falerno cujusdam venustissimae feminae vultus et meretricios gestus, heu nimis enerviter in se pertraxisset, recedentibus caeteris, ad lectum suum vocatam lugubriter constupravit. Mane vero rutilante (1385A)citus exsurgens, et juxta gentiles noctem flumine purgans, ante inevitabiles verae Deitatis oculos maculata conscientia processit. Cumque praemissis melodiis ipse juxta ministerium suum imponere debuisset hymnum angelicum, pavefactus obstupuit, ac sacri mysterii vestes super altare posuit. Atque ad populum conversus reatum suum confessus est. Deinde ad crepidinem corruens altaris, inaestimabilibus ablutus est lacrymarum fluentis. Populo vero instante ut exsurgeret et se terribilibus sacramentis astringente, quod illa praecipua die non sibi ab alio aliquo quam ab ipso pastore sacra missarum celebrari paterentur; et ille loco moveri non posset, atque haec concertatio per trium fere horarum spatia transiret, tandem clementia Creatoris, et vota devoti populi et contritum cor episcopi miserata [respiciens], sic in pavimento jacentem revestivit, et de sua certioratum [certificatum] indulgentia, ad contractanda coelestibus metuenda mysteria in exemplum verae poenitentiae vel cautelam nusquam et nunquam in (1385B)hoc saeculo tute, sed semper et ubique vanae securitatis misericorditer animavit.
CAPUT XXV. Episcopus avarus. In Francia quoque quae dicitur Antiqua fuit alius, ultra omnem modum tenacitate constrictus; cum autem sterilitas omnium terrae proventuum quodam anno insolita orbem universum depopularetur, tunc avarus ille negotiator omnium mortalium imo jam morientium ultima necessitate gavisus, repositoria sua praecepit aperiri, nimium chare venundanda. Tum daemon vel larva, cui curae fuit ludicris vel hominum illusionibus vacare, fecit consuetudinem ad cujusdam fabri ferrarii domum venire et per noctes malleis et incudibus ludere: cumque pater ille familias signo salutiferae crucis se suaque munire conaretur, respondit pilosus: Mi compater, si non impedieris me in officina tua jocari, appone hic poticulam (1385C)tuam, et quotidie plenam invenies illam. Tum miser ille, plus penuriam metuens corporalem quam aeternam animae perditionem, fecit juxta suasionem adversarii. Qui assumpta praegrandi flascone cellarium Bromii vel ditis illius irrumpens, rapina perpetrata, reliqua in pavimenta fluere permisit. Cumque jam tali modo plurimae cubae fuissent inanitae, animadvertens episcopus quod daemonum fraude periissent, benedicta aqua cellam aspersit, et invictae crucis signaculo tutavit. Nocte autem facta, furis antiqui callidus satelles cum vasculo suo venit, et cum vinaria vasa propter impressionem sanctae crucis non auderet attingere, nec tamen ei liceret exire, in humana specie repertus et a custode domus alligatus pro fure ad publicum productus, et ad palam caesus: inter caedendum hoc solum proclamavit: Vae mihi, vae mihi, quod poticulam compatris mei perdidi. Haec licet historia sit vera, idcirco protulerim, ut sciatur cui proveniant abjurata, et in diebus necessitatis abstrusa, et quantum valeat divini nominis (1385D)invocatio, etiam per non bonos adhibita.
CAPUT XXVI. Episcopus in aquam immersus. Cum oculos ad Francorum caput intendo ejusque membra perlustro, reliquarum gentium summos et infimos post tergum reliqui; sed jam ad vicinos nostros Italos, una tantummodo macheria [maceria] divisos veniendum est. Erat ibi quidam episcopus inanium rerum valde cupidissimus, quod diabolus advertens cuidam pauperculo, avaritia tamen non evacuato, in humana se obtulit specie, pollicitus non mediocriter illum esse ditandum, si societatis vinculo in perpetuum sibi delegisset adnecti. Quod cum miser profiteri non abnueret, dixit hostis callidus, (1386A)Converto me in mulum praestantissimum, tu vero ascende super me et vade ad episcopum: cum autem mulum illum coeperit inhiare, tu protrahe, differ, abnue, pretium exaggera indignationemque simulans recedere para; tum necesse est ut ille post te mittat, et plurima promittat, tandem precibus exoratus, et infinita pecunia cumulatus, quasi non libenter et coacte illi mulum concede, et concitus aufugiens latibulum ubicunque require. Quod cum factum esset, et episcopus usque ad sequentem diem exspectare non sustinens, in ipso fervore meridiano sonipedem ascendens per urbem superbiens equitabat, in campum volitaturus ibat, ad fluvium refrigerandi gratia properabat, in cujus favorem omnis aetas sequebatur ambulationem volubilissimam, cursum rapidissimum, natatum delphinis simillimum cernere gestientes, et ecce antiquus ille Belial velut chami frenique non patiens, et verae gehennae ignibus aestuans, in profundum gurgitis sese demergere, et secum trahere coepit episcopum, ita ut vix militari manu et (1386B)industria piscatorum qui prope navigabant, extraheretur.
CAPUT XXVII. Episcopus fornicator. Insidiarum peritus adversarius, in via qua ambulamus laqueos nobis abscondere solitus, alium quidem hoc, alium vero alio vitio supplantare non desistit. Cuidam sacerdoti (episcopi quippe nomen in tali re supprimendum est) fornicationis crimen imponebatur; cumque hoc jam ita in notitiam populorum devenisset, ut a referentibus etiam episcoporum episcopo religiosissimo Carolo notissimum fieret; et ille sapientissimus [prudentissime] aliquandiu rem dissimulans frivolis verbis fidem accommodare noluisset. Sed fama malum, quo non velocius ullum, de minima meisa [musca] super aquilarum magnitudinem excresceret, ut nequaquam jam celari potuisset, misit districtissimus inquisitor justitiae Carolus (1386C)duos de palatinis, qui ad proximum civitati locum vespere divertentes mane primo ad sacerdotem inopinato venirent, et ipsum sibi missam celebrare postularent; et si nimis abnueret, illi eum ex suo nomine constringerent, quatenus per se ipsum sacrosancta mysteria celebraret: qui nesciens quid ageret, quia et ante superni inspectatoris oculos ipsa nocte peccaverat, et illos offendere non auderet; plus tamen homines quam Deum metuens, frigidissimo fonte aestuantia membra baptizans, ad offerenda terribilia sacramenta processit. Et ecce vel conscientia cor quatiente, vel aqua venas penetrante, tanto frigore correptus est, ut nullo medicorum adminiculo posset salvari, sed immanissima febrium valetudine perductus ad mortem, aeterni Judicis decreto animam reddere cogeretur.
CAPUT XXVIII. De Leone pontifice. Sed caeteris mortalibus his et hujusmodi fraudibus (1386D)a diabolo vel satellitibus ejus illusis libet intueri sententiam Domini, qua firmissimam sancti Petri confessionem remunerans ait: Quia tu es Petrus et super hanc petram aedificabo Ecclesiam meam, et portae inferi non praevalebunt adversus eam (Matth. XVI), in his etiam periculosissimis et nequissimis diebus inconcussam et immobilem permanere. Ut inter aemulos semper invidia debacchatur, solemne Romanis et consuetudinarium fuit ut omnes alicujus momenti ad sedem apostolicam per tempora subrogati jugiter essent infensi vel potius infesti. Unde contigit ut quidam illorum invidia caecati sanctae recordationis Leoni papae, cujus supra fecimus mentionem, mortiferum crimen imponentes, eum caecare fuissent aggressi; divino vero nutu conterriti sunt (1387A)et retracti, ne oculos ejus eruerent, sed rasoriis per medios inciderent; quod cum clanculo per familiares suos Michaeli imperatori Constantinopoleos indicari fecisset; et ille omne auxilium ab eo retraheret, dicens: Ille papa regnum habet per se et nostro praestantius; ipse se per se ipsum vindicet de adversariis suis. Tunc sanctus ille divinam constitutionem secutus, ut qui jam re ipsa rector et imperator plurimarum erat nationum, nomen quoque imperatoris Caesaris et Augusti apostolica auctoritate gloriosius assequeretur, invictum Carolum Romam venire postulavit. Qui, ut semper in expeditione et procinctu bellico positus erat, statim cum apparitoribus et schola tironum, causae vocationis suae penitus ignarus, ad caput quondam orbis absque mora perrexit; cumque perditissimi populi inopinatum illius comperissent adventum, quasi passeres a conspectu domini sui cognomine [quo nomine] nuncupati solent celari, ita per diversa latibula, cryptas et profugia sunt abstrusi. Sed cum industriam et sagacitatem (1387B)ejus sub coelo non possent evitare, ad basilicam sancti Petri capti et catenati producti sunt. Illic intemeratus pater Leo assumens Evangelium Domini nostri Jesu Christi, posuit super caput suum, et in conspectu Caroli ejusque militum, assistentibus etiam persecutoribus suis, in haec verba juravit: Sic in die magni judicii sim particeps Evangelii, sicut immunis sum criminis falso mihi ab istis objecti. Et mox terribilis Carolus dixit ad suos: Cave ne quis de illis evadat. Omnes itaque comprehensos vel diversis mortibus, vel irremeabilibus damnavit exsiliis. Cum autem ibidem aliquot diebus reparandi exercitus gratia moraretur, convocavit antistites apostolicus de vicinis artibus ( sic ) quoscunque potuit; et coram positis illis, et invincibilibus gloriosissimi Caroli comitibus, nihil minus suspicantem ipsum pronuntiavit imperatorem defensoremque Ecclesiae. Quod cum ille non tamen gratanter suscepit, pro eo quod putaret Graecos majore succensos invidia aliquid (1387C)incommodi regno Francorum machinaturos; imo potiori cautela provisuros, sicut tunc fama ferebat, ne Carolus insperato veniens regnum illorum suo subjugaret imperio. Et maxime, quia pridem magnanimus Carolus, cum legati regis Byzantini venirent ad se, et de domino suo illi suggererent quod fidelis ipsi amicus esse voluisset, et si viciniores essent, eum filii loco nutrire et paupertatem illius relevare decrevisset, ferventissimo igne se intra pectus retinere nequeunte, in haec verba prorupit: O utinam non esset ille gurgiculus inter nos, forsitan divitias Orientales aut partiremur, aut pariter participando communiter haberemus. Quod ignari paupertatis Africanae solent de Afrorum rege narrare. Innocentiam vero beati Leonis papae ita donator et restitutor sanitatis approbavit, ut post illam poenalem et crudelissimam incisionem, clariores, quam antea fuerint, ei condonaverit oculos; excepto, quod in signum virtutis illius, pulcherrima cicatrix (1387D)in modum fili tenuissimi turturinas acies niveo candore decorabat.
CAPUT XXIX. De aedificiis Caroli Magni. Ne vero ab imperitis arguar imperitiae, quod mare quod gurgiculi maximus appellavit imperator, inter nos et Graecos, ex ejus ore situm retulerim, noverint qui volunt, adhuc Hunos et Vulgares et plures alias immanissimas nationes intactas et integras, iter ad Graeciam terrestre negare; quas tamen postea bellicosissimus Carolus vel terrae coaequavit, ut omne Sclavorum genus et Vulgarum; vel penitus eradicavit, vel ferreorum adamantinorumve progeniem, et non Hunorum, de quibus mox docebo, si prius de aedificiis quae Caesar Augustus Carolus apud Aquisgrani, juxta sapientissimi Salomonis exemplum, (1388A)Deo, vel sibi, vel omnibus episcopis, abbatibus, comitibus, et cunctis de toto orbe venientibus hospitibus mirifice construxit, juxta pauca satis et minima commemorem.
CAPUT XXX. Abbas fur. Cum strenuissimus imperator Carolus aliquam requiem habere potuisset, non otio torpere, sed divinis servitiis voluit insudare, adeo ut in genitali solo basilicam antiquis Romanorum operibus praestantiorem fabricare propria dispositione molitus, in brevi compotem se voti sui gauderet. Ad cujus fabricam de omnibus cismarinis regionibus magistros et opifices omnium id genus artium advocavit. Super quos unum abbatem cunctorum peritissimum ad exsecutionem operis (ignarus ejus fraudium) constituit; qui mox ut Augustus quoquam secessit, pretio accepto quos volebat ad propria remisit, qui vero se (1388B)redimere nequiverunt, vel a dominis suis absoluti non sunt, sicut quondam Aegyptii populum Dei iniquis operibus afflixerunt, ita immensis laboribus oppressit, ut nunquam eos aliquantulum requiescere pateretur. De tali ergo fraudulentia cum infandum pondus auri et argenti sericorumque palliorum congregasset, et viliora suspendens in camera, pretiosiora quaeque in arcis vel scriniis absconsa concluderet, ecce repente domus ejus inflammata, a referentibus illi nuntiatum est, qui concitus accurrens et per medios flammarum globos in conclave quo scrinia auro plena servabantur, irrumpens, et cum uno tantum exire nolens, singula singulis imposuit humeris, et exire coepit. Interea una trabes pergrandis ignibus evicta cecidit super eum, et corpus quidem materiali combussit incendio, animam vero transmisit ad ignem qui non succenditur. Ita divinum judicium pro religiosissimo Carolo vigilavit, ubi ipse regni negotiis occupatus minus intendit.
CAPUT XXXI. De campana. (1388C) Erat ibidem alius opifex in omni opere aeris et vitri cunctis excellentior; cumque Tancho monachus sancti Galli campanum optimum conflaret, et ejus sonitum Caesar non mediocriter miraretur, dixit ille praestantissimus in aere magister: Domine imperator, jube mihi cuprum multum afferri, ut excoquam illud ad purum, et in vicem stanni fac mihi quantum opus est de argento dari, saltem centum libras, et fundo tibi tale campanum, ut istud in ejus comparatione sit mutum. Tum liberalissimus regum, cui licet divitiae affluerent, ipse tamen cor illis non apponeret, facile jussit omnia quae petebantur exhibere. Quae miser ille assumens, laetus exivit, et aes quidem conflans et emundans, in locum vero argenti purgatissimum stannum subjiciens, multo melius optimo illo, de adulterato metallo campanum (1388D)in brevi tempore perfecit probatumque Caesari praesentavit. Quod ille propter incomparabilem comparationem satis admiratus immisso ferro pulsatorio jussit in campanario suspendi. Quod cum sine mora factum fuisset, et custos ecclesiae vel reliqui capellani, nec non et erronei tirones illud ad sonitum perducere, alii succedentes aliis niterentur, et nihil efficere potuissent, tandem indignatus auctor operis, et commentor inauditae fraudis, apprehenso fune traxit aeramentum: et ecce ferrum de medio elapsum in verticem ipsius cum iniquitate sua descendit, et per cadaver jam jamque defunctum pertransiens ad terram cum intestinis virilibus venit. Memoratum vero pondus argenti repertum praecepit justissimus Carolus inter indigentes palatinos dispergi [distribui].
CAPUT XXXII. Lex Caroli de construendis aedificiis. (1389A) Fuit consuetudo in illis temporibus, ut ubicunque aliquod opus ex imperiali praecepto faciendum esset, si quidem pontes vel naves, aut trajecti, sive purgatio, seu stramentum, vel impletio coenosorum itinerum, ea comites per vicarios et officiales suos exsequerentur, in minoribus duntaxat laboribus; a majoribus autem, et maxime noviter exstruendis nullus ducum vel comitum, nullus episcoporum vel abbatum excusaretur aliquo modo. Cujus rei testes adhuc sunt arcae pontis Magontiacensis, quem tota Europa communi quidem, sed ordinatissime participationis opere perfecit, fraudulentiam vero quorumdam malevolorum, et de navium subvectione mercedes iniquissimas compilare volentium consumpsit. Si vero essent ecclesiae ad jus regium proprie pertinentes, laquearibus vel muralibus ordinandae picturis, id a vicinis episcopis aut abbatibus curabatur. Quod si novae fuissent instituendae, (1389B)omnes episcopi, duces et comites, abbates etiam, vel quicunque regalibus ecclesiis praesidentes, cum universis qui publica consecuti sunt beneficia, a fundamentis usque ad culmen instantissimo labore perduxerunt: sicut adhuc probat non solum basilica illa divina, sed et humana apud Aquisgrani, et mansiones omnium cujusquam dignitatis hominum, quae ita circa palatium peritissimi Caroli, ejus dispositione constructae sunt, ut ipse per cancellos solarii sui cuncta posset videre, quaecunque ab intrantibus vel exeuntibus quasi latenter fierent. Sed et ita procerum habitacula a terra erant in sublime suspensa, ut sub eis non solum militum milites et eorum servitores, sed omne genus hominum ab injuriis imbrium vel nivium vel gelu caminis possent defendi, et nequaquam tamen ab oculis acutissimi Caroli valerent abscondi. Cujus aedificii descriptionem ego Inclusus absolutis cancellariis vestris relinquens, ad judicium Dei, quod circa illud factum est, explicandum (1389C)revertor.
CAPUT XXXIII. Somnium Leutfredi mortem praenuntians. Praevidentissimus igitur Carolus quibuscunque primoribus in proximo constitutis praecepit ut opifices a se directos omni industria sustentare, et cuncta ad opus illud necessaria subministrare curarent; qui vero ex longinquis partibus advenissent, commendavit eos praeposito domus suae nomine Leutfredo, ut eos de publicis rebus aleret et vestiret, sed et cuncta quae ad constructionem illam pertinerent sedulus impendere semper instaret. Quod cum illo in eodem loco sedente aliquantulum faceret, recedente vero omnimodo cessaret, tantas pecunias idem praepositus de miserorum illorum cruciatibus aggregavit, ut eas mammonas Pluton atque Dis non aliter quam vehiculo cameli possent ad inferna perducere, quod ita (1389D)mortalibus compertum est. Gloriosissimus Carolus ad nocturnas Laudes pendulo et profundissimo pallio (cujus jam usus et nomen recessit) utebatur. Expletis vero hymnis matutinalibus ad caminatam reversus, imperialibus vestimentis pro tempore ornabatur; clerici vero cuncti ita parati, ad antelucana veniebant officia, ut vel in ecclesia, vel in porticu, quae tunc curticula dicebatur, imperatorem ad missarum solemnia processurum vigilantes exspectarent, aut qui opus habuisset in sinu compatris sui caput paululum reclinaret. Quidam ergo pauperculus ex eis, qui domum supradicti Luitfredi abluendarum seu resarciendarum (sicut exiguis opus est palatinis) vestium vel potius pannorum causa frequentare solebat, super genua socii sui dormiens, vidit gigantem Antoniano illo adversario proceriorem de curte regico super rivulum illum per trajectum, ad domum illius properantem, et camelum immanissimum inaestimabili sarcina praegravatum ad ulteriora trahentem; et obstupefactus in somno, quaesivit ab eo, de qua (1390A)regione veniret, aut quo tendere voluisset; qui respondit, De domo regis ad domum Luitfredi pergo, ut eum super hos fasces imponam, et pariter cum eis in infernum demergam. Ad quam visionem expergefactus clericus et majore metu conterritus, ne eum terribilis Carolus dormientem reperiret, mox caput elevans, et caeteros ad vigilandum provocans, in haec verba prorupit: Si vultis audire somnium meum? Videbar mihi videre Polyphemium illum, qui in terra gradiens alta pulsat sidera, et in medio Ionio latera non cingit ardua, de hac curte ad domum Luitfredi cum onerario properantem camelo; cumque causas ejus itineris inquisissem, dixit ille, Luitfredum super haec onera ponere et ad inferna deducere contendo. Hac relatione nondum expleta venit puella de domo ejus omnibus notissima, et ante pedes eorum procidit implorans, ut memoriam amici sui Luitfredi dignarentur habere. Illis autem interrogantibus, quid causae haberet, dixit illa: Domini (1390B)mei, sanus ad latrinam exivit, et cum ibi diutius moraretur, egredientes defunctum invenimus illum. Cujus cum subitanea mors imperatori comperta fuisset, et ab opificibus et reliqua familia tenacia vel avaritia illius jam libere proderetur, jussit thesauros ejus perquiri. Qui cum inaestimabiles invenirentur, sciretque judex post Deum justissimus, de qua iniquitate congregati fuissent, publice pronuntiavit: Non potest aliquid ex his, quae injuste fraudavit. ad liberationem illius miseri proficere. Dividantur itaque inter operarios hujus aedificii tenuioresque palatii nostri.
CAPUT XXXIV. Luxus diaconi punitus. Duo sunt adhuc referenda quae in eodem contigerunt loco. Quidam diaconus juxta consuetudinem Cisalpinorum contra naturam pugnare solitus, balneas trans caput suum pressissime radi faciens, cutem expolivit, ungues murcavit, capillosque brevissimos quasi ad circinum tornando decurtavit, lineas (1390C)et camisiam candidissimas induit; et quia devitare non potuit, quin potius per hoc gloriosior appareret, sponte coram summo Deo et sanctis angelis, et in conspectu severissimi regis et procerum ejus, Evangelium (ut ex consequentibus patuit) polluta conscientia legere praesumpsit. Inter legendum vero aranea de laqueariis per fila subito descendens caput ejus percussit, et celerrime ad superna retraxit. Quod cum districtissimus Carolus secundo ac tertio provideret, et dissimulando fieri permitteret, clericus vero propter timorem illius se defendere non auderet, maxime cum non araneam se impetere, sed muscas inquietare putaret, evangelica lectione perlecta reliquum etiam complevit officium. Egressus autem de basilica mox intumuit et infra unius horae spatium defecit. Religiosissimus vero Carolus pro eo quod vidit et non prohibuit, quasi homicidii reum publica seipsum poenitentia mulctavit.
CAPUT XXXV. Ingratitudo clerici plectitur. (1390D) Habuit incomparabilis Carolus incomparabilem clericum in omnibus, de quo illud ferebatur quod de nullo unquam mortalium, quia videlicet et scientia litterarum saecularium atque divinarum, cantilenaeque ecclesiasticae vel jocularis novaque carminum compositione sive modulatione, insuper et vocis dulcissima plenitudine inaestimabilique delectatione cunctos praecelleret. Cumque et ipse legislator (id est Moyses) ex instructione divina sapientissimus de gracilitate [garrulitate] vocis vel dispendio linguae tardioris causetur (Exod. IV); et discipulum (id est Josue) ex auctoritate inhabitantis in se Dei clementis coelestibus imperantem (id est soli, ad Gabaon) (Josue, X) ad consulta (scilicet Moyses) mittat Eleazari (Num. XXVII); et Christus Dominus noster vel eum, quo inter natos mulierum majorem non surrexisse testatur, nullum in corpore signum operari concesserit (1391A)(Matth. XI, XVI); et eum quem paterna revelatione seipsum cognoscere voluit, clavibusque regni coelorum donavit, Pauli sapientiam mirari voluerit (Gal. II); discipulumque plus caeteris dilectum in tantam cadere trepidationem permiserit, ut in locum sepulcri ejus ingredi non praesumeret, cum illud imbecilles mulierculae saepius frequentarent (Joan. XX). Sed illi, sicut scriptum est, Omni habenti dabitur (Matth. XXV); scientes a quo haberent, etiam quae minus habuere, consecuti sunt. Iste vero nesciens unde haberet, vel sciens, auctori donorum digne gratias non egit, cuncta pariter amisit. Nam cum veluti familiarissimus juxta gloriosissimum Caesarem constitisset, subito non comparuit. Cumque ad tam inauditam et incredibilem rem invictissimus imperator Carolus obstupefactus fuisset, sed tandem resipiscens se cruce Domini consignaret, invenit in eo loco in quo steterat ille, quasi carbonem deterrimum et modo exstinctum.
CAPUT XXXVI Vestes Gallorum. (1391B) Nocturnum atque pendulum Augusti pallium adhuc nos a bellico procinctu retrahit. Erat antiquorum ornatus vel paratura Francorum, calceamenta forinsecus aurata, corrigiis tricubitalibus insignita, fasciolae crurales vermiculatae, et subtus eas tibialia vel [ Al., ac] coxalia linea, quamvis ex eodem colore, tamen opere pretiosissimo variata. Super quae et faciolas in crucis modum intrinsecus ante et retro longissime [ Al. intrinsecus et extrinsecus, ante et retro longissimae] illae corrigiae tendebantur. Deinde camisia cilizina [ Al. glizina, glezina]; post haec baltheus (1392A)spatae colligatus, quae spata primum vagina [ Al. vagina sagea], secundo corio qualicunque, tertio linteamine candidissimo, cera lucidissima roborato ita cingebatur, ut per medium cruciculis eminentibus ad peremptionem gentilium duraretur [ Al. auraretur]. Ultimum habitus eorum erat pallium canum vel sapphirinum quadrangulum, duplex, sic formatum, ut cum imponeretur humeris, ante et retro pedes tangeret, de lateribus vero vix genua tangeret; tunc [ Al. contegeret; tum] baculus de arbore malo, nodis paribus admirabilis, rigidus et terribilis cuspide manuali, ex auro vel argento, cum caelaturis insignibus praefixo portabatur in dextera. Quo habitu lentus ego et testudine tardior, cum in Franciam nunquam venirem, vidi caput Francorum in monasterio sancti Galli praefulgens, duosque flores auricomos ex ejus femoribus progressos, quorum qui prior autem paulatim excrescens verticem stipitis sui summa gloria decoravit, et transcendendo contexit. Sed, ut se mos humani habet ingenii, cum inter Gallos Franci militantes (1392B)virgatis eos sagulis lucere conspicerent, novitate gaudentes, antiquam consuetudinem dimiserunt, et eos imitari coeperunt. Quod interim rigidissimus imperator idcirco non prohibuit, quia bellicis rebus aptior videretur ille habitus. Sed cum Fresones hac licentia abutentes adverteret, et brevissima illa palliola, sicut prius maxima, vendere comperisset, praecepit ut nullus ab eis nisi grandia latissimaque illa longissima pallia consuetudinario pretio coemeret, adjiciens: Quid prosunt illa putaciola? in lecto non possum eis cooperiri, cavallicans contra ventos et pluvias nequeo defendi, ad necessaria naturae secedens tibiarum congelatione deficio.
LIBER SECUNDUS DE REBUS BELLICIS CAROLI MAGNI. (1391) INCIPIT PRAEFATIO. (1391C) In praefatione hujus opusculi tres tantum auctores me secuturum spondi: sed quia praecipuus eorum Wernbertus septimo die de hac vita recessit, et debemus hodie, id est, III die Kal. Junii, commemorationem illius orbi filii discipulique agere, hoc fiat terminus libelli istius (qui) ex sacerdotis ejusdem ore de religiositate et ecclesiastica domini Caroli cura processit. Sequens vero de bellicis rebus acerrimi Caroli ex narratione Adalberti patris ejusdem Wernberti cudatus [cudatur], qui cum domino suo Kerardo et Hunisco, et Saxonico vel Sclavico bello interfuit. Et cum jam valde senior parvulum me nutriret, renitentem, et saepius effugientem, ut tandem coactum, de his instruere solebat.
CAPUT PRIMUM. Gallorum a Romano imperio defectio. Ex relatione saecularis hominis et in scripturis (1391D)minus eruditi sermonem facturi, non ab re credimus si juxta fidem scriptorum pauca de superioribus ad memoriam revocemus. Cum Deo odibilis Julianus in bello Persico coelitus fuisset peremptus, et a regno Romanorum non solum transmarinae provinciae, sed et proxima Pannonia, Noricus, Rhetia vel Germania, Francique vel Galli defecissent, ipsique reges Gallorum vel Francorum propter interfectionem sancti Desiderii Viennensis episcopi et expulsionem sanctissimorum advenarum, Columbani videlicet et Galli, retrolabi coepissent, gens Hunnorum prius per Franciam et Aquitaniam, vel Gallias vel Hispanias latrocinari solita, tota simul egressa, quasi latissimum incendium cuncta devastans, reliquias quae remanere poterant ad tutissima latibula [ Al., tutissimas latebras] (1392C)comportavit. Quae hujusmodi fuerunt, sicut Adalbertus mihi narrare consueverat.
CAPUT II. De Hunnis. Terra, inquiens, Hunnorum IX circulis cingebatur: et cum ego alios circulos nisi VI in eos cogitare nescius, interrogarem: Quid illud miraculi fuit, domine? Respondit novem hegin [haganis] muniebatur. Cumque et illos alterius generis esse nescirem, nisi quatenus segetibus solent praetendi, inquisitus etiam de hoc dixit: Tam latus fuit unus circulus, hoc est tantum intra se comprehendit, quantum spatium est de castro Turico ad Constantiam, ita stipitibus quercinis, faginis et abieginis exstructus, ut de margine ad marginem XX pedes tenderetur in latum et totidem subrigeretur in altum; civitatis autem universa, aut durissimis lapidibus, aut creta tenacissima repleretur, porro superficies vallorum eorumdem integerrimis (1392D)cespitibus tegeretur. Inter quorum confinia plantabantur arbusculae, quae, ut cernere solemus, abscissae atque projectae comas caudicum foliorumque proferunt. Inter hos igitur aggeres ita vici et villae erant locatae, ut de aliis ad alias vox humana posset audiri. Contra eadem vero aedificia inter inexpugnabiles illos muros portae non satis latae erant constitutae, per quas latrocinandi gratia non solum exteriores, sed etiam interiores exire solebant. Item de secundo circulo, qui similiter ut primus erat exstructus XX milliaria Teutonica, quae sunt XI Italica, ad tertium usque tendebatur. Similiter usque ad nonum. Quamvis ipsi circuli alius alio multo contractiores fuerint. De circulo quoque ad circulum sic erant possessiones et habitacula undique versum (1393A)ordinata, ut clangor tubarum inter singula posset cujusque rei significativus adverti. Ad has ergo munitiones, per ducentos et eo amplius annos, qualescunque omnium Occidentalium divitias congregantes cum et Gothi et Wandali quietem mortalium perturbarent, orbem Occiduum pene vacuum dimiserunt. Quos tamen invictissimus Carolus ita in annis octo perdomuit, ut de eis minimas quidem reliquias remanere permiserit. A Vulgaribus vero ideo manum retraxit, quia videlicet Hunnis exstinctis regno Francorum nihil nocituri viderentur. Porro praedam in Pannonia repertam per episcopia, monasteria liberalissima divisione distribuit.
CAPUT III. Aggeris destructores coercentur. In bello autem Saxonico cum per semetipsum aliquando fuisset occupatus, quidam privati homines, quorum etiam nomina designarem, nisi notam arrogantiae devitarem, testudine facta muros firmissimae (1393B)civitatis vel aggeris acerrime destruebant. Quod videns justissimus Carolus primum illorum cum consensu domini sui Keroldi praefectum inter Rhenum et Alpes Italicas instituit.
CAPUT IV. Duces dormientes in excubiis plectuntur. Ibidem vero cum duorum ducum filii ad tentorium regis excubare deberent, et potibus ingurgitati jacerent, ut mortui, porro ille juxta consuetudinem suam saepius evigilans et castra circuiens, sensim et pene nullo cognoscente ad tabernaculum regressus est. Mane autem facto, convocatis ad se cunctis regni primoribus interrogavit, qua poena dignus esset, qui caput Francorum in manus hostium tradidisset. Tunc praefati duces earumdem rerum penitus ignari ejusmodi hominem condemnaverunt ad mortem: ipse vero durissimis verbis coercitos dimisit illaesos.
CAPUT V. Libertatis amor. (1393C) Erant quoque ibi duo nothi de genitio Columbrensi procreati. Qui cum fortissime dimicarent, requisivit imperator ab illis qui et unde nati essent. Quo comperto, meridiano tempore eos ad tabernaculum suum vocatos sic allocutus est: Boni juvenes, volo ut mihi, non alii serviatis. Qui cum se ad hoc venisse testarentur, ut vel ultimi in ejus essent obsequio, dixit ille: Ad cameram meam servire debetis. Quod indignatione simulata libenter se facturos esse etiam dum faterentur, captato tempore, quo [capto consilio, cum] imperator quiescere coepisset, exierunt ad castra adversariorum, et tumultu concitato suo vel hostium sanguine servitutis notam diluerunt.
CAPUT VI. Saxones gens incognita Graecis. Inter hujusmodi tamen occupationes nullo modo (1393D)magnanimus praetermisit imperator, quin ad longissimarum partium reges alios atque alios dirigeret litterarum vel munerum portitores a quibus illi omnium provinciarum sunt honores directi. Cum igitur de sede Saxonici belli legatos ad regem Constantinopoleos destinaret, interrogavit ille, utrum pacatum esset regnum filii sui Caroli, vel si a finitimis gentibus incursaretur. Cumque missorum primus [ Al. missus] alias omnia pacata referret, nisi quod gens quaedam, qui Saxones vocantur, creberrimis latrociniis Francorum fines inquietarent, dixit homo torpens otio, nec utilis belli negotio: Heu quare laborat filius meus contra hostes paucissimos, nullius nominis, nulliusque virtutis? Habeas tu gentem illam cum omnibus ad (1394A)eam pertinentibus. Quod cum reversus bellicosissimo Carolo nuntiaret, arridens ille dixit ei: Multo melius tibi rex ille consuluisset, si unum lineum femorale ad tantum iter tibi tribuisset.
CAPUT VII. Graecorum perjuria. Non videtur occultanda sapientia quam sapienti Graeciae idem missus aperuit. Cum autumnali tempore ad urbem quamdam regiam cum sociis venisset, aliis alio divisis, ipse cuidam episcopo commendatus, qui cum jejuniis et orationibus incessanter incumberet, legatum illum pene continua mortificavit inedia. Vernali autem tempore jam aliquantulum arridente, praesentavit eum regi. Qui interrogavit eum, qualis sibi idem videretur episcopus. At ille ex imis praecordiis alta suspiria trahens: Sanctissimus est, ait, ille vester episcopus, quantum sine Deo possibile est. Ad quod stupefactus rex: Quomodo, inquit, sine Deo aliquis sanctus esse potest? Tum ille, (1394B)Scriptum est, inquit, Deus charitas est (I Joan. IV), qua iste vacuus est. Tunc rex vocavit eum ad convivium suum, et inter medios proceres collocavit; a quibus talis lex constituta erat, ut nullus in mensa regis indigena sive advena aliquod animal, vel corpus animalis in partem aliam verteret, sed ita tantum ut positum erat de superiore parte manducaret. Allatus est autem piscis fluvialis, et pigmentis infusus in disco positus. Cumque hospes idem consuetudinis illius ignarus piscem illum in partem alteram gyraret, exsurgentes omnes dixerunt ad regem: Domine, ita estis inhorati, sicut nunquam anteriores vestri. At ille ingemiscens dixit ad legatum illum: Obstare non possum istis, quin morti continuo tradaris; aliud pete quodcunque volueris et complebo. Tunc parumper deliberans cunctis audientibus in haec verba prorupit: Obsecro, domine imperator, ut secundum promissionem vestram concedatis mihi unam petitionem parvulam. Et rex ait: Postula (1394C)quodcunque volueris, et impetrabis, praeter quod contra legem Graecorum vitam tibi concedere non possum. Tunc ille: Hoc, inquit, unum moriturus flagito, ut quicunque me piscem illum gyrare conspexit, oculorum lumine privetur. Obstupefactus rex ad talem conditionem juravit per Christum, quod ipse hoc non viderit, sed tantum narrantibus crederet. Deinde regina ita se coepit excusare, per laetificam theotocon sanctam Mariam: ego illud non adverti. Post reliqui proceres, alius ante alium tali se periculo eruere satagentes hic per clavigerum coeli, ille per doctorem gentium, reliqui per virtutes angelicas, sanctorumque omnium turbas, ab hac se noxa terribilibus sacramentis absolvere conabantur. Tum sapiens ille Francigena vanissima Hellade in suis aedibus exsuperata, victor et sanus in patriam suam reversus est.
CAPUT VIII. Legatus Caroli a Graecis male acceptus. (1394D)Post annos autem aliquot direxit illuc indefessus Carolus quemdam episcopum praecellentissimum mente et corpore virum, adjuncto ei comite nobilissimo duce, qui diutissime protracti tandem ad praesentiam regis perducti et indigne habiti per diversissima sunt loca divisi. Tandem vero aliquando dimissi cum magno navis et rerum dispendio redierunt.
CAPUT IX. Vindicta Caroli. Non post multum autem direxit idem rex legatarios suos ad gloriosissimum Carolum. Forte vero contigit, ut tunc idem episcopus cum duce praefato apud imperatorem fuissent. Nuntiatis igitur legatis (1395A)venturis, dederunt consilium sapientissimo Carolo, ut circumducerentur per Alpes et invia, donec attritis omnibus et consumptis ingenti penuria confecti ad conspectum illius venire cogerentur. Cumque venissent, fecit idem episcopus et socius ejus, comitem stabuli in medio subjectorum throno suorum sublimi considere, ut nequaquam alius quam imperator credi potuisset. Quem ut legati viderunt corruentes in terra adorare voluerunt, sed a ministris repulsi ad interiora progredi sunt compulsi. Quo cum venirent, videntes comitem palatii in medio procerum concionantem, imperatorem suspicati, terratenus sunt prostrati; cumque et inde colaphis propellerentur, dicentibus qui aderant, Non est hic imperator, in ulteriora progressi, et invenientes magistrum regiae cum ministris ornatissimis, putantes imperatorem, devoluti sunt in humum. Indeque repulsi repererunt in consistorio cubicularios imperatoris circa magistrum suum; de quo non videretur dubium, (1395B)quin ille princeps posset esse mortalium. Qui cum se quod non erat, abnegaret, pollicebatur tamen, quod cum primoribus palatii moliretur, quatenus si fieri potuisset, in praesentiam imperatoris Augusti pervenire deberent. Tunc ex latere Caesaris directi sunt, qui eos honorifice introducerent. Stabat autem gloriosissimus regum Carolus juxta fenestram lucidissimam, radians sicut sol in ortu suo, gemmis et auro conspicuus, innixus super Hettonem, hoc quippe erat nomen episcopi, ad Constantinopolim quondam destinati. In cujus undique circuitu consistebant instar militiae coelestis, tres videlicet juvenes filii ejus, jam regni participes effecti, filiaeque cum matre non minus sapientia vel pulchritudine quam monilibus ornatae; pontifices forma et virtutibus incomparabiles, praestantissimi nobilitate simul et sanctitate abbates; duces vero tales qualis quondam apparuit Josue in castris Galgalae; exercitus vero talis, qualis de Samaria Syros cum Assyriis effugavit; ut si David medius esset, haec non immerito praecinuisset: (1395C)Reges terrae et omnes populi, principes et omnes judices terrae, juvenes et virgines, senes cum junioribus laudent nomen Domini (Psal. CXLVIII). Tunc consternati missi Graecorum, deficiente spiritu et consilio perdito, muti et exanimes in pavimentum deciderunt; quos benignissimus imperator elevatos consolatoriis allocutionibus animare conatus est. Tandem itaque cum exosum quondam et abjectum a se Hettonem in tali gloria vidissent, iterum pavefacti tandiu volutabantur humi, donec eis rex per Regem coelorum juraret, nihil se illis mali in nullo facturum. Qua sponsione roborati aliquantulum fiducialius agere coeperunt. Patriamque reversi, non sunt ulterius ad nostra progressi.
CAPUT X. Antiphonae Graecorum Latine redditae. Hic replicandum videtur quam sapientissimos homines praeclarissimus Carolus habuerit in omnibus. (1395D)Cum igitur Graeci post Matutinas laudes imperatori celebratas, in octava die Theophaniae secreto in sua lingua psallerent, et ille occultatus in proximo carminum dulcedine delectaretur, praecepit clericis suis ut nihil ante gustarent quam easdem antiphonas in Latinum conversas ipsi praesentarent. Inde est quod omnes ejusdem sunt toni, et quod in una ipsarum pro, contrivit, contervit, positum invenitur. Adduxerunt etiam iidem missi omne genus organorum, sed et variarum rerum secum, quae cuncta ab opificibus sagacissimi Caroli, quasi dissimulanter aspecta, accuratissime sunt in opus conversa, et praecipue (1396A)illud musicorum organum praestantissimum, quod Delus ex aere conflatis follibusque taurinis per fistulas aereas mire perflantibus, rugitum quidem tonitrui boatu, garrulitatem vero lyrae vel cymbali dulcedine coaequabat: quod ubi positum fuerit, quandiuque duraverit, et quomodo inter alia post damna perierit, non est hujus loci vel temporis enarrare.
CAPUT XI. De legatis Persarum. Per idem tempus etiam legati Persarum ad eum directi sunt, qui situm Franciae nescientes, pro magno duxerunt non littus Italiae, propter famositatem Romae, cui tunc illum imperare cognoverant, apprehendere valuissent. Cumque episcopis Campaniae vel Tusciae, Aemiliae vel Liguriae, Burgundiaeque sive Galliae simul et abbatibus vel comitibus causam adventus sui nuntiassent, dissimulanterque ab eisdem suscepti, vel expulsi fuissent, tandem post anni revolutum (1396B)circulum apud Aquisgrani famosissimum virtutibus Carolum defessi et nimio defecti receperunt circuitu. Venerunt autem illuc in majoris Quadragesimae hebdomada majore, nuntiatique imperatori, dilati sunt ab ejus conspectu usque in vigiliam Paschae. Cumque in festivitate praecipua incomparabilis ille incomparabiliter adornatus fuisset, jussit introduci personas ejus gentis, quae cuncto quondam esset orbi terribilis. Quibus excellentissimus Carolus ita terrificus videbatur prae omnibus, quasi nunquam regem vel imperatorem prius vidissent. Quos ille blande susceptos hoc munere ditavit, ut quasi unus de filiis ejus ubicunque vellent, ambulandi, et singula quaeque perspiciendi, et quaecunque rogandi vel interrogandi licentiam haberent. Quo tripudio gestientes ipsi adhaerere, ipsum inspicere, ipsumque admirari, cunctisque orientalibus praeposuere divitiis; ascendentesque in solarium, quae ambit aedem basilicae, et inde despectantes clerum vel exercitum, iterumque atque iterum ad imperatorem regredientes propter (1396C)laetitiae magnitudinem risum tenere nequeuntes, complosis manibus aiebant: Prius terreos tantum homines vidimus, nunc autem aureos. Deinde ad singulos procerum accedentes, novitatemque vestimentorum sive armorum admirati, ad mirabiliorem Augustum sunt reversi vel regressi. Quod cum eadem nocte et sequente Dominica jugiter in ecclesia facerent, in ipso sacrosancto die ad opiparum convivium opulentissimi Caroli cum Franciae Europaeve proceribus sunt invitati, sed tamen rerum miraculo perculsi propemodum exsurrexere jejuni. Postera Phoebaea spargebat, lampade terras, Titoni croceum linquens aurora cubile, Cum ecce quietis et otii impatientissimus Carolus ad venatum bisontium vel urorum in nemus ire et Persarum nuntios secum parat educere. Qui cum ingentia illa viderent animalia, nimio pavore perculsi in fugam conversi sunt. At non territus heros (1396D)Carolus, ut in equo sedebat, acerrimo appropinquans, uni eorum extracta spata cervicem ejus abscindere conabatur; sed frustrato ictu galliculam regis et flasciolam ferus immanissimus disrumpens, tibiamque illius summo licet cornu perstringens, paulo tardiorem reddidit, et in convallem tutissimam, lignis et lapidibus asperatam, casso vulnere irritatus aufugit. Cumque ad obsequium domini cuncti hossas suas vellent extrahere, ille prohibuit dicens: Sic affectus ad Hildigardam venire debeo. Consecutus autem feram Isambardus filius Warini persecutoris patroni vestri Otmari, cum propius non fuisset ausus (1397A)accedere, librata lancea inter armum et guttur, cor ejus penetravit, et imperatori palpitantem consignavit. Quod cum ille quasi non advertisset, cadavere sociis relicto reversus est domum, advocataque regina, ostendit ocreas disruptas, et dixit ei: Quid dignus est, qui de hoste haec infligente me liberavit? Illaque respondente, Omni bono, enarravit imperator cuncta per ordinem, et immanissimis cornibus in testimonium prolatis, ad lacrymas et suspiria pugnosque pectoris dominatricem coegit. Quae cum audisset, quod tunc odibilis et cunctis honoribus exspoliatus Isambardo imperatorem de tali adversario vindicasset, ejus pedibus advoluta impetravit ei omnia quaecunque fuerant illi ablata, sed et ipsa eidem est munera largita.
CAPUT XII. Caroli fama apud Orientales. Attulerant autem Persae elephantum, et simias, opobalsamum, nardum, unguentaque varia, pigmenta, (1397B)odoramenta vel medicamenta diversissima, adeo ut Orientem evacuasse et Occidentem viderentur implesse. Cumque multi apud imperatorem familiaritate uti coepissent, quadam die cum jam laetiores essent, et grecingario fortiori incaluissent, ad Carolum serietate sobrietateque semper armatum, joculariter haec prolocuti sunt: Magna quidem est, o imperator, potentia vestra, sed multo minor rumore quo apud Orientalia regna diffamati polletis. Quo ille audito, et profundissima indignatione dissimulata, joculariter inquisivit ab eis: Cur ita, filii mei, dicitis? vel hoc unde videtur? At illi repetentes a principio narraverunt ei cuncta quae sibi in cismarinis partibus contigerunt, dicentes: Nos Persae vel Medi, Armenique vel Indi, et Elamitae, omnesque Orientales multo magis vos quam dominatorem nostrum Aaron timemus. De Macedonibus autem vel Achivis quid dicamus? qui jam jamque magnitudinem vestram plus se fluctibus Ionii oppressuram (1397C)pavitant. Insulani autem omnes per quos iter habuimus ad obsequium vestrum ita prompti sunt et intenti, quasi in palatio vestro nutriti fuerint, et beneficiis ingentibus honorati. Istarum autem partium primores, ut nobis videtur, non satis curant de vobis, nisi tantum in praesentia vestra. Nam cum eis, ut pote peregrini, perinde suggeremus, ut aliquid nobis in vestri amore, quia vos quaereremus, exhibere dignarentur, inadjutos et vacuos dimiserunt. Tunc imperator omnes comites et abbates, per quos iidem missi profecti sunt, cunctis honoribus denudavit. Episcopos autem infinita pecunia mulctavit vel damnavit: legatos vero cum ingenti cautela et honore ad usque proprios fines deduci praecepit.
CAPUT XIII. Afrorum legati. Venerunt quoque ad eum legatarii regis Afrorum, deferentes leonem Marmarium ursumque Numidicum (1397D)cum ferrugine Hibera Tyrioque murice, et caeteris earumdem regionum insignibus. Quam liberalissimus Carolus Libycos quoque jugi penuria confectos, Europae divitiis, frumento videlicet, vino et oleo non solum tunc, sed et omni tempore vitae suae remunerans, et larga manu sustentans, subjectos sibi atque fideles in perpetuum retentavit, et ab eis non vilia tributa suscepit.
CAPUT XIV. Munera Caroli ad regem Persarum. Porro autem imperator regi Persarum direxit nuntios, qui deferrent equos et mulos Hispanos, palliaque Frisonica alba, cana, verniculata, vel sapphirina, (1398A)quae in illis partibus rara et multum cara comperit. Canes quoque agilitate et ferocia singulares, quales ipse prius ad capiendos vel propellendos leones et tigrides postulavit. Qui caeteris muneribus quasi negligenter inspectis, requisivit a missis, quas feras et bestias canes illi debellare solerent. Cumque responsum acciperet, quia cuncti quibus immissi fuissent, absque mora discerperent. Hoc, inquit, rei probabit eventus. Et ecce crastina die factus est maximus pastorum clamor a facie leonis fugientium. Quod cum in aula regis fuisset auditum, dixit ad legatos: O socii Franci ascendite in equos vestros et exite post me. Qui statim quasi nihil unquam laboris aut lassitudinis passi, alacriter sunt regem prosecuti. Cum autem ad conspectum leonis eminus licet ventum fuisset, dixit satraparum (quidam): Instigate canes vestros in leonem. Qui jussa complentes, acerrime advolantes, a Germanicis canibus Persicum leonem comprehensum Hyperboreae venae (1398B)gladiis duratis pro sanguine peremerunt. Quo viso nominis sui fortissimus heros Aaron ex rebus minimis, fortiorem Carolum deprehendens, his verbis in ejus favorem prorupit: Nunc autem cognosco quam sint vera quae audivi de fratre meo Carolo, qui scilicet assiduitate venandi et infatigabili studio corpus et animum exercendi, cuncta quae sub coelo sunt consuetudinem habet edomandi. Quid igitur ei possum condignum rependere, qui ita me curavit honorare? Si terram promissam Abrahae et exhibitam Josue, dedero illi, propter longinquitatem locorum non potest eam defensare a barbaris, vel si juxta magnanimitatem suam defendere coeperit, timeo ne finitimae regno Francorum provinciae discedant ab ejus imperio. Sed tamen hoc modo liberalitati ejus gratificari tentabo. Dabo quidem illam in ejus potestatem, et ego advocatus ejus ero super eam; ipse vero quandocunque voluerit, vel sibi opportunissimum videtur, dirigat ad me legatos suos, et fidelissimum me procuratorem ejusdem provinciae reddituum (1398C)inveniet. Hoc ergo modo factum est, ut quod pro impossibili dixit poeta: Aut Ararim Parthus bibet, aut Germania Tigrim, propter industriam victoriosissimi Caroli, exitum vel reditum missorum ejus, et profectionem vel reversionem legatorum Aaron de Parthia in Germaniam, sive de Germania in Parthiam, juvenibus, pueris, et senioribus non solum possibile, sed et facillimum videretur omnino. Utrumlibet Ararim velint accipere grammatici, eum videlicet qui Rhenum, vel illum qui Rhodanum praecipat, quia hoc locorum confuderunt ignari. Ad hujus rei testimonium totam ciebo Germaniam, quae temporibus gloriosissimi patris vestri Ludwici de singulis nobis regalium possessionem singulos denarios reddere compulsa est, qui darentur ad redemptionem Christianorum terram promissionis incolentium, hoc pro antiqua dominatione atavi vestri Caroli, avique vestri Ludwici ab eo miserabiliter (1398D)implorantium.
CAPUT XV. Praedictio de Ludovico. Et quia se obtulit occasio, ut de indicibili patre vestro incideret honoranda mentio, libet commemorare praesagium quod de illo sapientissimum constat protulisse Carolum. Nam cum natus et sex annis in domo patris cautissime nutritus sexagenariis hominibus sapientior haud immerito videretur, genitor indulgentissimus, qui hoc vix aegre exspectavit ut ad conspectum avi eum perducere potuisset, assumens puerum a matre delicatissime curatum coepit instruere quam serie vel quam timorate ante imperatorem (1399A)se ageret, aut forte interrogatus ei responderet, nec non et sibi ferre deberet, et sic eum ad palatium produxit. Cumque prima die vel secunda inter reliquos statores eum in praecuriosioribus oculis intueretur, dixit ad filium: Cujus est ille puerulus? Illo respondente, Quia meus et vester, si dignamini, postulavit eum dicens: Da mihi illum. Quod cum factum fuisset, deosculatum serenissimus Augustus pusionem remisit ad stationem pristinam. Ille mox dignitatem suam cognoscens, et cuiquam post imperatorem secundus manere despiciens, collectis animis, et membris compositissime collocatis aequato gradu stetit juxta patrem suum. Quod providentissimus aspectans Carolus, vocato ad se filio praecepit, ut interrogaret cognomen [ leg. cognominem] suum, cur ita faceret, vel qua fiducia se patri adaequare praesumeret. Ille vero ratione subnixum reddidit responsum: Quando, inquiens, vester eram vasallus, post vos, ut oportuit, inter commilitones meos steteram; (1399B)nunc autem vester socius commilito non immerito me vobis coaequo. Quod cum Ludwicus imperatori retulisset, ille hujusmodi sententiam promulgavit: Si vixerit puerulus iste, aliquid magni erit. Quae verba ideo de Ambrosio mutati sumus, quia Carolus, quae dixit, non possunt examussim in Latinum converti. Nec immerito prophetiam de sancto Ambrosio, Magno accommodaverim Ludwico, qui, exceptis eis rebus et negotiis quibus respublica terrena non subsistit, conjugio videlicet usuque armorum, per omnia simillimus, imo etiam quantum quoque potentia regni, tantum religionis studio, si dici liceat, quodam modo major exstiterit Ambrosio, fide scilicet catholicus, Dei cultor eximius, servorum Christi socius, tutor et defensor indefessus. Quod adeo verum est, ut cum fidelis ejus, abba noster Hart. [Hartmatus], nunc autem vester inclusus, ei retulerit, quod reiculae sancti Galli non ex regalibus donariis, sed ex privatorum traditiunculis collectae, nullum privilegium aliorum monasteriorum, vel (1399C)communes cunctorum populorum leges haberet, et ideo neminem sui defensorem vel advocatum reperire potuissent, ipse cunctis adversariis nostris opponens, advocatum se vilitatis nostrae coram cunctis principibus suis profiteri non erubuerit. Quo etiam tempore epistolam ad vestram indolem direxit, ut per vestram auctoritatem juramento coactio [ Fort. coacto], quaecunque opus habuerimus, licenter quaerere deberemus. Sed heu, quam stultus ego, qui propter specialem bonitatem ab eo nobis praebitam, a generali et ineffabili ejus bonitate et magnitudine vel magnanimitate parum consulte, privato gaudio retrahente, digressus sum!
CAPUT XVI. Ludovici mores. Erat itaque vel rex vel imperator totius Germaniae Rhetiarumque et antiquae Franciae, nec non et Saxoniae, Turingiae, Noricae, Pannoniarum, atque (1399D)omnium septentrionalium nationum; statura optimus, forma decorus, oculis astrorum more radiantibus, voce clara et omnino virili, sapientia singularis, quam acutissimo fretus ingenio, scripturarum assiduitate cumulatiorem reddere non cessabat. Ideoque ad anticipandas vel superandas omnes inimicorum insidias, et subjectorum litigia terminanda, fidelibus suis universa commoda providenda, incomparabili vivacitate pollebat; cunctis gentilibus circumquaque, universis anterioribus suis magis magisque terrificus subinde perseverabat; et merito, quippe qui nunquam linguam suam judicio, aut manus suas effusione sanguinis Christiani commacularet, praeter ultimam necessitatem, quam prius enarrare non audeo quam aliquem parvulum Ludowiculum vel Carolastrum vobis astantem video. Postquam tamen cedere nullo unquam modo compelli potuit, (1400A)ut quempiam condemnaret ad mortem, sed tamen hac districtione infidelitatis vel insidiarum insimulatos coercere solebat, ut honoribus privatos nulla unquam occasione vel temporis longitudine mollitus ad pristinum gradum conscendere pateretur. Ad orationis studium et devotionem jejuniorum, curamque servitii divini supra omnes homines ita erat intentus, ut exemplo sancti Martini quidquid aliud ageret semper quasi praesenti Domino supplicare videretur. Carne et cibis lautioribus diebus certis abstinuit. Tempore vero litaniarum de palatio discalceatis pedibus usque ad ecclesiam pastoralem, vel ad sanctum Hemerammum, si quidem esset Regenspurg [ Al. Reganesbourg], crucem sequi solitus erat. In aliis vero locis commanentium consuetudinem non abnuebat. Oratoria nova ad Frankenoford et Regenespurg admirabili opere construxit. Cum propter magnitudinem fabricae alii lapides non sufficerent, muros urbis destrui fecit. In quarum civitatibus (1400B)tantum auri circa antiquorum ossa reperit, ut non solum basilicam eamdem eodem adornaret, sed et libros integros exinde conscriptos thecis ejusdem materiei, grossitudine prope digiti cooperiret. Nullus clericus, nisi legere doctus et canere, non solum cum eo manere, sed ne in conspectum ejus venire praesumpsit. Monachos vero voti sui praevaricatores ita despexit, ut observatores omni affectu dilexit. Ita omni jucunditate ac dulcedine plenus semper exstitit, ut si quis ad eum tristis adveniret, ex sola visione vel quantulacunque ejus allocutione laetificatus abscederet. Quod si quid forte sinistrum aut ineptum in ejus conspectu subito fieret, vel eum aliunde comperisse contingeret, sola oculorum animadversione sic omnia correxit, ut quod de interno aeternoque judice scriptum est: Rex, qui sedet in solio regni sui, intuitu vultus sui dissipat omne malum (Prov. XX), supra fas mortalibus concessum, in illo non ambigeretur inceptum. Haec breviter per excessum dixerim: vita comite, propitiaque (1400C)Divinitate votum habens plurima de eo scribere. Ad propositum jam redeundum est.
CAPUT XVII. Hostium infantes plectit Carolus. Interea cum imperator Carolus propter adventantium frequentiam vel infestationem indomitissimorum Saxonum, vel latrocinia piraticamque Nordmannorum, sive Maurorum, apud Aquisgrani paulo diutius consedisset, bellum autem contra Hunnos a filio ejus Pipino gereretur, exeuntes a septentrione barbarae nationes Noricum et orientalem Franciam magna ex parte depraedatae sunt. Quod ille comperiens per seipsum ita omnes humiliavit, ut etiam pueros et infantes ad spatas metiri praeciperet, et quicunque eamdem mensuram excederet, capite plecteretur. De quo facto aliud multo majus et illustrius opus (1400D)excrevit. Cumque enim sanctissimus avus imperii vestri, vita decederet, quidam gigantes, quales propter iracundiam Dei per filios Seth de filiabus Cain narrat Scriptura procreatos (Gen. VI), spiritu superbiae inflati, eorum procul dubio superiores, qui dixerunt: Quae nobis pars in David, aut quae haereditas in filio Isai (III Reg. XII)? ejus prolem habitudinis optimae despicientes, singuli sibi principatum regni arripere et diadema portare conati sunt. Tunc quibus de mediocribus Dei instinctu protestantibus, quod inclytus imperator Carolus hostes quondam Christianorum metiretur ad spatam, et idcirco quandiu de progenie illius aliquis spatae longitudinis inveniri posset, ille Francis, imo Germaniae deberet imperare, factio illa diabolica quasi fulminis ictu percussa est in diversa disiecta.
CAPUT XVIII. Conjuratio adversus Carolum. (1401A) Sed extraneorum victor Carolus, a propriis est mira quidem, sed cassa fraude circumventus. Nam de Sclavis ad regna regressus, a filio per concubinam progenito, nomine gloriosissimi Pippini a matre ominaliter insignito, pene captus, et quantum in eo fuit, est morti damnatus. Quod hoc modo compertum est. Cum in ecclesia sancti Petri proceribus congregatis de morte imperatoris consiliatus fuit, finito consilio omnia tuta timens, jussit explorare, si quis usquam in angulis aut subter altaribus fuisset absconsus. Et ecce, ut timuerunt, invenerunt unum clericum subtus altare celatum. Quem apprehendente ad jusjurandum compulerunt, ne proditor eorum molitionis fieret. Qui ne vitam perderet, ut dictaverunt, jurare non abnuit. Sed illis recedentibus juramentum illud sacrilegum parvipendens, ad palatium properavit. Cumque cum maxima difficultate per (1401B)septem fores et ostia tandem ad cubiculum imperatoris penetrasset, pulsato aditu vigilantissimum semper Carolum ad maximam perduxit admirationem, quis eo tempore eum praesumeret inquietare; praecepit tamen feminis, quae ad obsequium reginae vel filiarum eum comitari solebant, ut exirent videre quis esset ad januam, vel quid inquireret: Exeuntes cognoscentesque personam vilissimam, obseratis ostiis cum ingenti risu et cachinno se per angulos, vestibus ora repressae, conabantur abscondere. Sed sagacissimus imperator, quem nihil sub coelo posset effugere, diligenter a mulieribus exquisivit, quid haberent, vel quis ostium pulsaret; responsumque accipiens, quod quidam cocao [ Al. coccio] derasus, insulsus, et insaniens, linea tantum et femoralibus indutus, se absque mora postularet alloqui; jussit eum intromittere; qui statim corruens ad pedes illius cuncta patefecit ex ordine.
Nihil vero minus suspicantes, ante horam diei (1401C)tertiam omnes illi conjuratores dignissima poena vel exsiliis deportati sunt, aut puniti. Ipse quoque nanus et gibbosus Pippinus immanissime caesus et detonsus ad cellam sancti Galli, quae cunctis locis imperii latissimi pauperior visa est et angustior, castigandi gratia ad tempus aliquantulum destinatus est.
CAPUT XIX. Pippini responsum de exscindendis Francis. Nec multo post quidam de primoribus Francorum in regem manus mittere voluerunt; quod cum eum minime lateret, et tamen non libenter eos perderet (quia si bene voluissent, magnum Christianis munimen esse potuissent), direxit legatos suos ad eumdem Pippinum, sciscitans ab eo, quid de his fieri oporteret. Quem cum in horto cum senioribus fratribus (junioribus ad majora opera detentis) urticas et noxia quaeque tridente extrahentem reperissent, ut usui proficua vivacius excrescere valerent, indicaverunt (1401D)ei causam adventus sui. At ille ex imis praecordiis suspiria trahens, ut omnes debiles animosiores sanis esse consueverunt, in haec verba respondit: Si Carolus consilium meum dignaretur, non ad tantas deponeret injurias. Ego nihil illi demando, dicite ei quid me agentem inveneritis. At illi timentes ne sine certo aliquo responso ad formidabilem reverterentur imperatorem, iterum atque iterum requirebant ab eo quid domino renuntiare deberent. Tunc ille stomachando: Nihil, inquit, aliud ei demando, nisi quod facio. Inutilia recrementa extraho, (1402A)ut olera necessaria liberius excrescere valeant. Igitur illi tristes abscesserunt, quasi qui nihil rationabile reportarent. Venientes autem ad imperatorem, et requisiti quid referrent, conquesti sunt se tanto labore et itinere ne in uno quidem sermone certiorari potuisse: Sagacissimo autem rege per ordinem interrogante, ubi eum, vel quid agentem repererint, quidquid responsi illis reddiderit, dixerunt: In triecio rusticano sedentem eum invenimus, et tridente areolam olerum novellantem; causamque itineris nostri revolventes, hoc solum ab eo responsum magnis flagitationibus extorquere potuimus: Nihil, aiente, aliud ei demando, nisi quod facio; inutilia recrementa extraho, ut olera necessaria liberius excrescere valeant. His auditis astu non carens et sapientia pollens Augustus, confricatis auribus et inlatis naribus, dixit ad eos: Rationabile responsum, optimi vasalli, reportastis. Illis itaque de periculo vitae metuentibus, ipse vim dictorum ad effectum (1402B)perducens, cunctos illos insidiatores suos de medio viventium auferens, fidelibus suis occupata ab infructuosis loca, crescendi et se extendendi causa concessit. Unum vero adversariorum, qui excelsissimum in Francia collem, et quaecunque de eo prospicere posset, sibi in possessionem delegit, in eodem colle altissimae trabi affixum jussit elevari. Pippinum vere nothum praecepit eligere sibi, quomodo vitam degere voluisset; qui optione concessa optavit locum in quodam monasterio tunc nobilissimo, nunc autem non incertum, de qua causa destructo; quam antea non solvam, quam Bernhardulum vestrum spata femur accinctum conspiciam.
CAPUT XX. De gigante. Indignatus est autem magnanimus Carolus, quod ipse ad barbaras illas nationes sit exire provocatus, cum quilibet ducum suorum ad hoc videretur idoneus; quod etiam ita esse ex unius comprovincialium (1402C)meorum facto probabo. Erat quidam vir de Durgonum, juxta nomen suum, magna pars terribilis exercitus, vocabulo eis haeretante, proceritatis, ut de Enachim stirpe exortus credi potuisset, nisi tantum temporum ac locorum interesset; qui quotiescunque ad fluvium Duram alpinis torrentibus tumefactum, exundantemque venisset, ne caballum maximum in ejus non dicam fluenta, sed nec liquentia posset impellere, apprehensis habenis fluitantem post se traxit, inquiens: Per dominum Gallum, velis nolis me sequi debebis. Is itaque cum in comitatu Caesaris Behemanos, Wilzos, et Avaros in modum prati siccaret [secaret], et in avicularum modum de hastili suspenderet, domum victor reversus, et a torpentibus interrogatus, qualiter ei in regione Winidum complaceret; illos dedignatus, bisque indignatus aiebat: Quid mihi ranunculi illi? septem vel octo, vel certe novem de illis hasta mea perforatos, et nescio quid murmurantes, huc illucque portare (1402D)solebam; frustra adversum tales vermiculos dominus rex et nos fatigati sumus.
CAPUT XXI. Bellum in Normannos. Eodem itaque tempore cum imperator Hunnorum bello extremam manum imponeret, et supradictas gentes in deditionem suscepisset, exeuntes Nordmanni Gallis et Francis magnam inquietudinem fecerunt. Reversus autem invictissimus Carolus itinere terrestri, quamvis multum angusto et invio, domi eos invadere molitus est. Sed vel Dei providentia (1403A)prohibente, ut, secundum Scripturam, in his experiretur Israelem (Judic. III), vel peccatis nostris obsistentibus, cuncta illius tentamenta in irritum deducta sunt; in tantum, ut ad incommoda totius exercitus comprobanda, de unius abbatis copiis in una nocte quinquaginta boum paria repentina peste numerarentur exstincta. Sapientissimus igitur Carolus ne Scripturae inobediens contra jactum [ictum] fluvii conaretur (Eccli., IV) destitit ab incepto. Cum vero per non modicum tempus latissimum peragraret imperium, Godefridus rex Nordmannorum, absentia ejus animatus, fines regni Francorum invasit, Mosellanumque pagum in sedem sibi praeelegit. Cum vero falconem suum de aneta vellet extrahere, consecutus eum filius suus, cujus nuperrime matrem reliquit, et alteram super eam duxit uxorem, per medium divisit. Quo facto, sicut quondam Holoferne perempto (Judith. XV), nullus in animis aut armis, sed in solo fugae praesidio ausus est (1403B)confidere. Et ita ne exemplo ingrati Israelis contra Deum gloriaretur, absque sua industria liberata est Francia. Invictus autem nec vincendus unquam Carolus de tali quidem judicio Deum glorificavit; sed plurimum conquestus, quod propter absentiam suam aliquis de illis evaserit: Heu, proh dolor! inquiens, quod videre non merui, quomodo Christiana manus mea cum cynocephalis illis luserit.
CAPUT XXII. Normanni piratae. Contigit quoque ad quamdam maritimam Galliae Narbonensis urbem vagabundum Carolum inopinato venire; ad cujus portum eo prandente, sed ignorato, piraterium exploratores Nordmannorum fecerunt. Cumque visis navibus, alii Judaeos, alii vero Africanos, alii Britannos mercatores esse dicerent, sapientissimus Carolus ex instructione vel agilitate non mercatores, sed et hostes esse deprehendens, dixit ad suos: Non istae naves confertae mercimoniis, (1403C)sed hostibus fetae sunt acerrimis. His auditis alter alterum praevenire cupientes festine properabant ad naves, sed frustra. Nam comperto Nordmanni, quod ibidem esset, ut ipsi eum nuncupare solebant, martellus Carolus, ne omnis armatura sua in illo aut retunderetur, aut in minutissimas resoluta particulas disperiret, effugio satis incomparabili, insequentium non solum gladios, sed et oculos evitarunt. Religiosissimus autem Carolus, justus et timoratus, exsurgens de mensa ad fenestram orientalem constitit, et inaestimabilibus lacrymis diutissime perfusus est. Cum nullus eum compellare praesumeret, tandem aliquando ipse bellicosissimus proceribus suis de tali gestu et lacrymatione satisfaciens: Scitis, inquit, o fideles mei, quid tantopere ploraverim? Non hoc, ait, timeo, quod isti nugis mihi aliquid nocere praevaleant, sed nimirum contristor, quod me vivente ausi sunt littus istud attingere; et maximo dolore torqueor, quia praevideo, quanta mala (1403D)posteris meis, et eorum sunt facturi subjectis. Quod ne adhuc fiat, Christi Domini nostri tutela prohibeat, et gladius vester in sanguine Nordostunorum duratus obsistat, adjuncto sibi mucrone Carlomanni fratris vestri, tincto quidem in eorumdem cruore, sed nunc non propter ignaviam, sed propter inopiam rerum angustiamque terrarum fidelissimi vestri Ardnoldi ita in rubiginem versus, ut tamen jussu et voluntate potentiae vestrae haud difficulter possit ad acumen et splendorem perduci. Hic enim solus ramusculus cum tenuissima bennolini astula de fecundissima L. radice sub singulari cacumine protectionis vestrae pupulascit [pullulascit]. Etenim ergo de proatavo vestro Pipino in historia vestra cognovimus aliquid inseratur, quod, concedente clementia divina, mox futurus Carloaster aut Ludwiculus vester.
CAPUT XXIII. Leo occisus a Pipino. (1404A) Longobardis vel caeteris hostibus Romanos infestantibus, miserunt legatos suos ad eumdem Pippinum, ut propter amorem sancti Petri sibi quantocius in auxilium venire dignaretur. Qui absque mora subjugatis hostibus, orationis tantum gratia Romam victor ingreditur; et a civibus hac laude suscipitur: Cives apostolorum et domestici Dei advenerunt hodie portantes pacem, et illuminantes patriam; dare pacem gentibus, et liberare populum Domini. Cujus vim carminis et originem quidam ignorantes, hoc in natalitiis apostolorum canere consueverunt. Ipse vero invidiam Romanorum, imo, ut verius loquar, Constantinopolitanorum declinans, mox in Franciam revertitur. Comperto autem quod primates exercitus eum clanculo despicientes carpere solerent, praecepit adduci taurum magnitudine terribilem et animis indomabilem, leonemque ferocissimum (1404B)in illum dimitti, qui impetu validissimo in eum irruens, apprehensa cervice tauri, projecit in terram. Tunc rex dixit ad circumstantes: Abstrahite leonem a tauro, vel occidite eum super illum. Quo spectantes ad alterutrum congelatisque praecordiis pavefacti, vix haec singultando mussitare potuerunt: Domine, non est homo sub coelo qui hoc audeat attentare. Quo ille confidentior exsurgens de throno et extracta spata per cervicem leonis cervicem tauri divisit ab armis; et spata in vaginam remissa consedit in solio: Videtur vobis, inquiens, utrum dominus vester esse possimus? Non audistis, quid fecerit parvus David ingenti illi Goliath, vel brevissimus Alexander procerissimis satellitibus suis? Tunc quasi tonitru perculsi ceciderunt in terram, dicentes: Quis nisi insaniens dominationem vestram mortalibus imperare detrectatur?
CAPUT XXIV. De balneis Aquensibus. (1404C) Non solum contra bestias et homines talis exstitit, sed etiam contra spiritales nequitias inauditum certamen exercuit. Nam cum Aquisgrani thermis nondum aedificatis calidi saluberrimique fontes ebullirent, jussit camerarium suum praevidere, si fontes purgati essent, et ne quis ignotus ibi dimitteretur. Quod cum factum fuisset, assumpto rex gladio, in linea ex subtalaribus properavit ad balneum, cum repente hostis antiquus eum quasi perempturus aggreditur; rex autem crucis signo munitus nudato gladio umbram in humana advertens effigie, invincibilem gladium ita terrae infixit, ut diutino luctamine vix eum revocaverit. Quae tamen umbra tantae crassitudinis erat, ut cunctos illos fontes tabo et cruore abominandaque pinguedine deturparet. Sed nec his motus insuperabilis Pippinus dixit ad cubicularium: Non sit tibi cura de talibus, fac effluere infectam illam aquam, ut in ea, quae pura manaverit, sine (1404D)mora lavari queam.
CAPUT XXV. Proposueram quidem, imperator Auguste, de solo proavo vestro Carolo, omnia vobis scientibus quaecunque fecit, brevem narratiunculam retexere; sed cum ita se obtulerit occasio, ut necessario memoria fiat gloriosissimi patris vestri Ludwici, cognomento Illustris, et religiosissimi proatavi vestri Pippini junioris, de quibus propter ignaviam modernorum grande silentium est, omnia intacta praeterire nefarium judicavi. Nam de majore Pippino integrum pene librum doctissimus Beda in ecclesiastica procudit historia. His itaque per excessum commemoratis ad cognominalem vestrum illustrem Carolum olorinus jam redeat natatus. Sed si bellicis rebus ab eo gestis aliquid non subtraxerimus, nunquam ad quotidianam (1405A)ejus conversationem revolvendam reducimur. Quapropter quae concurrunt in praesenti quam strictissime potuero memorabo.
CAPUT XXVI. Carolus Romam petit. Post mortem victoriosissimi Pippini cum iterato Longobardi Romam jam inquietarent, invictus Carolus, quamvis in cisalpinis partibus nimium occupatus, iter in Italiam haud segniter arripuit, et incruento bello, sive spontanea deditione humiliatos in servitium accepit Longobardos; et in firmitatis gratiam, ne unquam a regno Francorum discernerent, vel terminis sancti Petri aliquam irrogarent injuriam, filiam Desiderii Longobardorum principis duxit uxorem. Qua non post multum temporis, quia esset clinica et ad propagandam prolem inhabilis, judicio sanctissimorum sacerdotum, relicta, velut mortua, iratus pater, juramento sibi provinciales astringens, ipseque in muris Ticinensibus se concludens, invincibili (1405B)Carolo rebellare disposuit. Quod ille pro certo comperiens illuc iter acceleravit. Contigit autem ante aliquot annos quemdam de primis principibus nomine Oggerum offensam terribilissimi imperatoris incurrere, et ob id ad eumdem Desiderium confugium facere. Audito autem adventu metuendi Caroli ascenderunt in turrim eminentissimam, unde longe lateque prospicere venientem potuissent. Apparentibus vero impedimentis, quae expeditiora Darii vel Julii fuissent expeditionibus, dixit Desiderius ad Oggerum: Estne Carolus tanto exercitu? At ille respondit: Non adhuc. Videns vero exercitum popularium de latissimo imperio congregatum, diffinite pronuntiavit ad Oggerum: Vere in his copiis Carolus exsultat. Respondit Oggerus: Sed non adhuc, neque adhuc. Tunc aestuare coepit et dicere. Quid faciemus, si plures cum eo venerunt? Dixit Oggerus: Videbis qualis ille veniat. De nobis autem nescio quid fiat. Et ecce ista sermocinantibus apparuit schola vocationis (1405C)[vacationis] semper ignara; quam videns Desiderius stupefactus: Iste est, inquit, Carolus. Et Oggerus: Non, infit, adhuc. Post hanc cernuntur episcopi abbatesque, et clerici, capellani cum comitibus suis; quibus aspectis haec vix aegre jam lucis inimicus, mortisque Desiderius singultando blateravit: Descendamus et abscondamur in terra a facie furoris adversarii tam immanis. Ad quae retulit extumescens Oggerus, rerum et apparatus incomparabilis Caroli quondam expertus, et in meliori tempore assuetissimus: Quando videris, inquiens, segetem campis inhorrescere, ferreum Padum et Ticinum marinis fluctibus ferro nigrantibus muros civitatis inundantes, tunc est spes Caroli venientis. His necdum expletis, primum ad occasum circino vel Borea coepit apparere quasi nubes tenebrosa, quae diem clarissimam horrentes convertit in umbras. Sed propiante paululum imperatore, ex armorum splendore dies omni nocte tenebrosior orbata est inclusis. Tunc visus est (1405D)ipse ferreus Carolus ferrea galea cristatus, ferreis manicis armillatus, ferreo thorace ferreum pectus humerosque Platonicos tutatus, hasta ferrea in altum subrecta sinistra impletus, nam dextera ad invictum chalybem semper erat extenta; coxarum exteriora, quae propter faciliorem ascensum in aliis solent lorica nudari, in eo ferreis ambiebantur bracteolis. De ocreis quid dicam? quae et cuncto exercitui solebant ferreae semper esse usui. In clypeo nihil apparuit nisi ferrum. Caballus quoque illius animo et colore ferrum retinebat. Quem habitum cuncti praecedentes, universi ex lateribus ambientes, omnesque sequentes, et totus in commune apparatus juxta possibilitatem erat imitatus. Ferrum campos et plateas (1406A)replebat; solis radii reverberabantur acie ferri; frigido ferro honor a frigidiori deferebatur populo; splendidissimum ferrum horror expalluit cloacarum. O ferrum, heu ferrum! clamor confusus insonuit civium. Ferro contremuit firmitas murorum, et juvenum, consilium ferro deperiit seniorum. His igitur, quae ego balbus et edentulus, non ut debui circuitu tardiore diutius explicare tentavi, veridicus speculator Oggerus celerrimo visu contuitus, dixit ad Desiderium: Ecce habes quem tantopere perquisisti; et haec dicens pene exanimis cecidit. Sed quia ipso die vel propter amentiam, vel propter aliquam spem resistendi cives urbici eum suscipere noluissent, dixit artificiosissimus Carolus ad suos: Faciamus hodie aliquid memorabile, ne diem istum otiosi transegisse vituperemur; acceleremus efficere unum oratoriolum, in quo si nobis citius apertum non fuerit, divinis servitiis insistere debeamus. Et hac voce emissa, alius alio discurrentes, calcem et lapides, alii vero ligna vel pigmenta congregantes, artificibus semper (1406B)eum comitantibus, attulerunt. Qui a quarta diei hora ante duodecimam talem basilicam muris et tectis, laquearibus et picturis auxiliante et tironum manu militumque construxerunt, ut nulli adhuc eam cernenti, nisi per annum integrum fieri posse credatur. Postea vero die quinta facilitate quibusdam civium sibi aperire volentibus, quibusdam, licet frustra, rebellare, vel, ut verius dicam, se includere volentibus, absque cruoris effusione, sola tantum industria, civitatem superaverit, ceperit, possederit, illi scribendum relinquo, qui non aliquo amore, sed quaestus tantum gratia vestram celsitudinem comitantur.
CAPUT XXVII. Caroli vestes. Exin ad ulteriora progressus venit religiosissimus Carolus ad urbem Furiolanam, quam qui sibi scioli videntur, Forum Juliense nuncupant. Contigit autem, (1406C)ut eodem tempore episcopus civitatis illius, aut, ut modernorum loquar consuetudine, patriarcha occasui vitae propinquaret. Ad quem cum religiosissimus Carolus visitandi gratia properaret, ut successorem suum ex nomine designare deberet, ille religiose admodum ex imis praecordiis suspiria trahens: Domine, inquit, episcopatum istum diu sine aliqua utilitate vel profectu spiritali retentum, judicio divino et vestrae dispositioni relinquo, ne ad cumulum peccatorum quem vivens exaggeravi, etiam mortuus aliquid superinjicere apud inevitabilem et incorrumpendum judicem deprehendar. Quod sapientissimus Carolus ita cepit, ut eum antiquis Patribus non immerito coaequandum judicaverit. Cum autem in eadem regione aliquantisper demoratus fuisset exercitatissimus inexercitatissimorum Francorum Carolus donec episcopo decedente dignum ei successorem substitueret, quadam festiva die post missarum celebrationem dixit ad suos: Ne otio torpentes ad ignaviam (1406D)perducamur, eamus venatum donec aliquid capiamus, et singuli in eodem habitu pergamus, quo nunc induti sumus. Erat autem imbrifera dies et frigida, et ipse quidem Carolus habebat pellicium berbicinum, non multum amplioris pretii quam erat roccus ille sancti Martini, quo pectus ambitur, nudis brachiis Deo sacrificium obtulisse astipulatione divina comprobatur. Caeteri vero ut pote feriatis diebus, et qui modo de Papia venissent, ad quam nuper Venetici de transmarinis partibus omnes Orientalium divitias advectassent, phoenicum pellibus avium serico circumdatis, et pavonum collis cum tergo et clunis mox florescere incipientibus, tyria purpura, vel diacedrina littra decoratis. Alii de lodicibus, quidam (1407A)de gliribus circumamicti procedebant, saltusque peragrantes ramis arborum spinisque et tribulis lacerati, vel imbribus infusi, tum etiam sanguine ferarum pelliumque volutabro foedati remeabant. Tunc astutissimus dixit Carolus: nullus nostrum pellicium suum extrahat, donec cubitum eamus, ut in nobis ipsis melius siccari possint. Quo jusso singuli corpora magis quam indumenta curantes, usquequaque focos inquirere et calefieri studebant, ac mox reversi et in ministerio ejus usque ad profundam noctem persistentes, ad mansiones remittebantur. Cumque tenuissimas illas pelliculas, vel tenuiores brandeas extrahere coepissent, rugarum et contractionum rupturas quasi virgarum in ariditate fractarum procul audiri fecerunt, gementes et suspirantes, conquerentesque se tantum pecuniae sub una die perdidisse. Praeceptum vero ab imperatore susceperant, ut in eisdem pellibus crastina die se illi praesentarent. Quod cum factum fuisset, et omnes non in divinis resplenderent, (1407B)sed pannis et decolori foeditate horrerent, dixit industria plenus Carolus ad cubicularium suum: Tere illud pellicium nostrum inter manus, et affer in conspectum vestrum. Quo integerrimo et candidissimo allato, assumens illud inter manus et cunctis astantibus ostendens, haec pronuntiavit: O stolidissimi mortalium, quod pellicium modo pretiosius et utilius? istudne meum uno solido comparatum, an illa vestra non solum libris, sed et multis coempta talentis? Tunc vultibus in terram declinatis terribilissimam ejus animadversionem sustinere nequibant. Quod exemplum religiosissimus pater vester non semel, sed per totam vitam suam ita imitatus est, ut nullus, qui ejus agnitione et doctrina dignus videbatur, aliquid in exercitu contra hostem, nisi tantum arma militiae et lanea vestimenta cum lineis portare praesumeret. Quod si quisquam inferioris disciplinae illius ignarus de serico, auro, vel argento circa se habens eum forte incurrisset, his verbis increpatus et melioratus, imo sapientior effectus abscessit: (1407C)O te his aureum, eccum, o te argenteum, o te totum coccinum! miser et infelix, non tibi sufficit ut tu solus vel sorte belli intereas? quin etiam et res, quibus anima tua redimi valeret, in manus hostium tradas, ut de his simulacra gentium adornentur.
CAPUT XXVIII. Ludovici vires. Quantum vero a prima aetate usque ad septuagesimum annum ferro gauderet invictissimus Ludowicus, quantum ante Nordmannorum legatos spectaculum de ferro faceret, melius hoc vobis scientibus replicabo. Cum reges Nordmannorum singuli pro devotione sua aurum illi et argentum et pro sempiterna subjectione vel deditione gladios suos ipsi dirigerent, praecepit rex, ut pecunia quidem in pavimentum projiceretur, et a nullo nisi indignanter aspiceretur, sed potius ab omnibus velut lutum conculcaretur. Gladios (1407D)vero sublimi solio residens sibi attentandos jussit afferri. Porro legati metuentes, ne quid sinistrae suspicionis contra eos possit oriri, eo modo, quo solent ministri dominis suis cultellos de summis oris praebere, ita spatas imperatori cum sui periculo porrigebant. Quarum ille cum unam de capulo acceptam, et ab extremitate ultima ad summum curvare niteretur, inter fortiores ferro manus disrupta est. Tunc unus de missis suam de vagina protrahens, ministrantiumque more ad ipsius obsequelam protendens: Domine, inquit, ut credo, et flexibilis et rigida invenietur ista spata ad votum victoriosissimae dexterae vestrae. Qua Caesar accepta et vere Caesar, juxta vaticinium Isaiae: Attendite ad petram, unde excisi estis (Isai. LI), devota Germaniae populositate, singularis divinitatis opificio, in antiquos hominum artus et animos exsurgens, ab ora ultima capulos tenus in modum viminis contraxit, et sensim ad statum pristinum redire permisit. Tum legati semet aspectantes, (1408A)et ad alterutrum obstupescentes: O, inquiunt, principibus nostris tam vile videretur aurum, et ferrum tam pretiosum! Et quia de Nordmannis mentio incidit quanti fidem habeant et baptismum in temporibus avi vestri, gestis paucis evolvam.
CAPUT XXIX. Normanni baptismum contemnunt. Ut post mortem bellicosissimi David multo tempore finitimae gentes manu fortissima subjugatae ejus imperio, filio Salomoni pacifico tributa dependerunt, ita propter timorem et tributa Augustissimo imperatori Carolo persoluta filium ejus Ludovicum gens immanissima Nordmannorum simili veneratione solebat honorare; quorum legatos religiosissimus imperator tandem aliquando miseratus, interrogatos si Christianam religionem suscipere vellent, et responso accepto quia semper et ubique atque in omnibus essent obedire parati, jussit eos in ejus nomine baptizari, (1408B)de quo doctissimus ait Augustinus: Si non esset Trinitas, non dixisset Veritas: Ite, docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris, et Filii, et Spiritus sancti. Qui a primoribus palatii quasi in adoptionem filiorum suscepti, de camera quidem Caesaris candidatum, a patrinis vero suis habitum Francorum in vestibus pretiosis et armis caeterisque ornatis acceperunt. Quod cum diutius actitaretur, et non propter Christum, sed propter commoda terrena ab anno in annum multo plures jam, non ut legati, sed ut devotissimi vasalli ad obsequium imperatoris in sabbato sancto Paschae festinarent occurrere, contigit, ut quodam tempore usque ad Ludovicum venissent. Quos imperator interrogatos, si baptizari votum haberent, et confessos jussit aqua sancta sine mora perfundi. Cumque tot lineae vestes non essent in promptu, jussit incidi camisilia et in modum sepium consui, vel in modum vitium pastinari. Quarum cum una cuidam seniorum illorum repentino fuisset imposita, (1408C)et ille eam curiosioribus oculis ex tempore contemplatus fuisset, jamque indignatione non modica, mente concepta, dixit ad imperatorem: Jam vicies hic lotus sum, et opimis candidissimisque vestibus indutus: et ecce talis saccus non milites, sed subulcos condecet: et nisi nuditatem erubescerem meis privatus, nec a te datis contectus, amictum tuum cum Christo tuo tibi relinquerem. Tanti pendunt hostes Christi, quod ait Apostolus Christi: Omnes qui in Christo baptizati estis, Christum induistis (Galat. III). Et illud: Quicunque baptizati sumus in Christo Jesu, in morte ipsius baptizati sumus (Rom. VI). Et quod maxime contra contemptores fidei violatoresque sacramentorum vigilat: Rursum crucifigentes sibi Filium Dei, et ostentatui habentes (Hebr. VI). Quod utinam apud gentiles tantum et non etiam inter eos qui Christi nomine censentur, saepius inveniretur.
CAPUT XXX. Ludovicus juris amator. (1408D)Adhuc referendum est de bonitate Ludovici prioris et sic ad Carolum remeandum. Quietissimus imperator Ludovicus a cunctis hostium incursionibus immunis, religiosis tantum operibus, orationibus scilicet, eleemosynis causisque audiendis, et justissime determinandis insudabat. In quo negotio tantum et ingenio et usu exercitatus erat, ut cum ei quidam in similitudine Achitophel (II Reg. XV), pro angelo habitus a cunctis, illudere tentavisset, hujusmodi responsum comi vultu, blandissimaque voce, sed mente aliquantulum commota rependeret: O sapientissime Anshelme, si fas sineret, dicere auderem, quod tramite non recto incedis; ex qua die idem juridicus ab universis est pro nihilo deputatus.
CAPUT XXXI. Eleemosynas distribuit. Eleemosynis vero intentus erat misericordissimus Ludovicus, ut eas non solum in conspectu suo, sed et (1409A)per se ipsum fieri maluisset. Insuper et ubi ipse absens fuisset, ita pauperum causas moderari decrevit, ut uni ex eis, qui ex omni parte debilis, sed animosior caeteris videbatur, ipsorum commissa, furtorum redditiones, injuriarum vel laesionum taliones, in majoribus etiam commissis membrorum abscissiones, aut truncationes capitum, nec non et suspensiones corporum per eum fieri praeciperet. Qui constitutis ducibus, tribunis et centurionibus eorumque vicariis, rem sibi delegatam haud segniter implevit. Ipse autem clementissimus Augustus, in cunctis illis Dominum Christum veneratus, eis alimenta et quibus tegerentur, impendere nunquam destitit, et praecipue in illa die, qua Christus mortali tunica exutus incorruptibilem resumere parabat. In qua etiam cunctis in palatio ministrantibus et in curia regia servientibus juxta singulorum personas donativa largitus est, ita ut nobilioribus quibuscunque aut baltheos aut flascilones pretiosissimaque vestimenta a latissimo imperio perlata distribui juberet; inferioribus vero saga (1409B)Fresonica omnimodi coloris darentur; porro custodibus equorum, pistoribusque et coquis indumenta linea cum laneis spatiisque [ Fort. spatisque] prout opus habebant, projicerentur. Cumque jam nullo indigente, secundum Actus et dicta apostolica, esset in omnibus gratia magna (Act. IV), quando et pauperes pannosi jucundissime dealbati Kyrie eleison Ludwico beato per latissimam curtem vel curticulas Aquarum grani, quas Latini usitatius porticuum nomine vocant, (1410A)usque ad coelum voces efferrent, et qui poterant de militibus pedes imperatoris amplectentibus, aliis eminus adorantibus, jam Caesare ad ecclesiam procedente, quidam de scurris joculariter inquit: O te beate Ludwice, qui tot homines una die vestire potuisti, per Christum, nullus in Europa hodie plures vestivit, quam tu, praeter Attonem. Cumque ab eo imperator quaereret, quomodo ille vestire potuisset, munus, quasi gaudens, si imperatorem in admirationem vertisset, cum cachinno intulit: Hodie, inquiens, ille nova indumenta largitus est plurima. Quod dulcissimi gestus imperator blande pro ludo, et ineptus ut erat vultu, percipiens, humili devotione ecclesiam intravit, in qua ita timorate se gessit, quasi ipsum Dominum Jesum Christum prae oculis corporalibus habere videretur. Qui etiam omni tempore non pro aliqua necessitate, sed pro largiendi occasione singulis sabbatis balneari, et cuncta quae deposuerat, praeter gladium et baltheum, apparitoribus suis dare consueverat. Quae ejus liberalitas usque ad infimos (1410B)etiam pervenit, adeo ut Stracholto vitreario servo sancti Galli totam vestituram suam tunc sibi servienti praeciperet dari. Quod cum erronei militum vasalli cognovissent, ei juxta viam insidias ponentes spoliare moliti sunt. Quibus cum idem diceret: Quid facitis vitreario Caesaris vim inferentes? Responderunt: Officium quidem tuum habere te permittimus.. . . . . .