Migne Patrologia Latina Tomus 67
AuInDiE.DeInCaJ 67 Auctor incertus; Dionysius Exiguusc.470–c.544 Parisiis J. P. Migne 1848 early modern edition, no apparatus this file was encoded in TEI xml for the University of Zurich's Corpus Corporum project (www.mlat.uzh.ch) by Ph. Roelli in 2013 Classical Latin orthography latin
DIONYSII EXIGUI DE INVENTIONE CAPITIS SANCTI JOANNIS BAPTISTAE
PROLOGUS.
Domino venerando mihi Gaudentio abbati Dionysius.
Charissimorum fratrum, quos per gratiam Christi regitis, cura studiumque compulit ut relatio quae de inventione capitis B. Joannis Baptistae Graeco sermone conscripta est, Latino per me redderetur eloquio: conveniens esse dicentes, ut in natali ejus quo major in natis mulierum nemo surrexit, haec relatio quae de illo traditur, populis fidelibus intimetur. Promptis igitur animis in spatio licet brevi quod poscebatur explicui, maxime et quia sanctitatem tuam hoc idem fieri velle cognovi. Nec hoc sine divino nutu gestum esse perspicio: et idem sanctus Joannes praevius Domini veritatis praeco, prophetarum culmen omnium, institutorque monachorum, sicut primitus se monachis ostendit, qui sacratissimum caput ejus de domo Herodis quondam regis impii sustulerunt, dein ablatum Emesenae, de multis ignoratum temporibus, item monachis se declaravit; ita nunc officio monachorum, quamvis humilium, hanc de se Romanis historiam manifestare dignatus est. Venerandi, credo, propositi delectatur obsequio, quatenus per eos qui singularem sectantur vitam, suam in Christo panderet gloriam. Et hoc dicimus, non quod nobis alicujus praeclarae mentis conscientiam insolenter arrogemus, sed quod per se pia praeferat professio sanctum studium, licet eidem nostra desidiosa conversatio non aequetur. Qualem vero tunc idem beatissimus exegerit vitae modum, et quis poterit ignorare fidelium? Nam praeter illam divini muneris eximiam largitatem, qua de repromissione conceptus est, et adhuc intra materna conclusus viscera, de utero quem fecundavit sterilem, in utero sanctae Virginis agnovit universitatis Auctorem. Praeter illam quoque gloriam singularem qua Baptista Christi, et amicus exstitit coelestis sponsi, saepe solitarius in desertis locis abditisque moratus est, die noctuque in jejuniis et orationibus perseverans, vestitus pilis camelorum, et locustis pastus ac melle silvestri. Quae omnia summae continentiae atque frugalitatis indicia esse monstrantur, quibus universo mundo cum suis pompis deliciisque renuntians, nihil aliud dignabatur videre quam Christum: cui etiam ad suum baptisma venienti, testimonium perhibuit dicens, Ecce Agnus Dei, ecce qui tollit peccata mundi. Cumque tam praeclaris actibus tamque magnificis insinuaret omnibus exempla virtutis, principes tamen cum senioribus, et scribis et Pharisaeis, meritis ejus insanis ausibus exprobrabant: quod Dominus noster in Evangelio testatur, et dixit, Venit Joannes Baptista neque manducans, neque bibens, et dicitis: Daemonium habet. Sicuti nunc plerique Christianorum Pharisaeorum sine dubitatione consimiles, si forte Dei famulos viderint abstinentes, in eadem convicia atque maledicta prorumpere, et rem quam imitatione debent assequi, suis prosequi contumeliis non verentur: ut probabilis vita rumoribus malignis exposita laudandam perseverantiam tenere valeat, qua fervorem veteris aemulationis accendat. Hoc autem odium de morum similitudine sustinemus, ut id quod Dominus noster ait in Evangelio, in nobis etiam comprobatur: Si de hoc mundo essetis, mundus quod suum erat diligeret; sed quia de mundo isto non estis, propterea odit vos mundus. Haec mundi odia incidit S. Joannes, cujus hodie festivitas ab Ecclesia toto orbe terrarum celebratur, etiam temporibus Juliani tyranni potius quam principis in suo corpore reliquo pertulit, quod a discipulis ejus tunc traditum sepulturae, sacratissima Evangelia retulerunt. Nam gentilium fera crudelitas impiissimi atque apostatae Juliani moribus congruens, effracto beatissimi tumulo, ossa ejus dementer extraxit, ignique comburens redegit in pulverem, et passim vesano furore dispersit. Sed gratia Christi quae suorum dirigit corda famulorum, per dies eos monachos ab Hierosolymis ibidem causa orationis adduxerat, qui videntes tam scelestum facinus ab impiis perpetrari, stupentibus ipsis gentilibus, easdem venerandas reliquias transtulerunt, moxque inde profecti sunt, thesaurum secum venerabilem deferentes. Ecce rursum obsequium monachorum divinitus procuratur, ut quemadmodum per monachos caput hujus sancti repertum est, ita quoque per monachos residuae corporis ejus reliquiae servarentur: quae protinus sancto Athanasio Alexandrinae civitatis episcopo diriguntur; quas postea Theophilus ejusdem civitatis episcopus, universa idolorum delubra destruens, in basilica quam sub nomine ejusdem beatissimi Joannis Baptistae pia devotione construxit, sub ingenti populi veneratione deposuit. Sed jam tempus est ut praedictam vobis referamus historiam, proque hoc labore nostro precum vestrarum praesidia efficaciter impetremus.
DE INVENTIONE CAPITIS JOANNIS BAPTISTAE. In primam inventionem pretiosi capitis praeclari ac gloriosi prophetae praecursoris Joannis Baptistae. Dionysio Exiguo interprete. Duo quidam monachi de Oriente profecti, cupientesque pretiosae crucis Christi et gloriosi sepulcri ejus qui pro nostra salute homo factus mortem sustinuit, per quam nobis vitam immortalitatemque largitus est, nec non resurrectionis ejus et ascensionis in coelum loca veneranda perspicere, Hierosolymam pervenerunt. Horum uni praecursor adventus dominici et baptista Regis aeterni, sanctus Joannes assistens, ait: « Venientes ad domum quondam Herodis regis, auferte vobiscum caput meum, quod invenietis in terra defossum. » Cumque mane fuisset exortum, visionem monachus quam viderat retulit fratri, qui delusionem phantasiae suspicatus, persuadet illi cui mysterium fuerat revelatum, ut idem quod ipse sentiret, nihil esse. Cumque rem neglectui tradidissent, postero die praeco veritatis astitit utrisque separatim, et similiter eis apparens, ita locutus est: « Omnem dubitationem infidelitatis ex vestris cordibus effugantes, ad veritatem visionis cogitatio vestra non claudicet. » Dumque consonantiam alter alteri retulisset, gemina visione firmati, et inobedientiae supplicium formidantes, sine mora quod imperatum sibi fuerat impleverunt. Et praecedente se divina gratia caput Baptistae, quod pro justitia et pietate resectum fuerat, in sacco cilicino condiderunt. Delectatum autem aestimo prophetam tali velamento, cujus in deserto quondam de camelorum pilis fuerat corpus obtectum. Revertebantur igitur monachi, ferentes caput quod Herodias pro mercede saltatricis filiae suae in disco suscipiens, veluti desiderata venationis praeda potita est. Quin etiam desisse jam propheticae linguae correptiones existimans, nequaquam passa est caput ipsum venerandum cum reliquo corpore sepeliri, metum de ejus conjunctione suscipiens, et hoc procul dubio pertractans, quod integrum sancti corpus omni facilitate resurgeret: hoc autem fieri non posset, si caput ipsa retineret. Et ideo non passim tradidit sepulturae, sed intra septa suae domus infodit. Amor etenim conjunctionis illicitae suis adinventionibus proditus, increpationum sibi fingebat imagines, et amputatum caput justi nefanda diaboli filia formidabat: sicque cogitationum pravitate decepta, deinceps latere se credidit. Monachi ergo qui tanta revelatione praecursoris Christi digni sunt habiti, sumentes venerandum caput, domum redire properabant. Figulus autem quidam per idem tempus Emesenae civitatis multis oppressus angustiis, omnibusque rebus necessariis indigens, cum non posset extremam paupertatem ulterius eluctare, pro ipsius egestatis difficultate magnis affectus taediis, vitam discessione continere se credidit. Accidit autem illi dum fugeret, occurrere monachis istis, qui vas eremi pretiosissimum deferebant. At ubi comes eis et socius itineris factus est, onus ei, sicuti peregrinantes pariter solent, fidele committunt, visum qui sibi revelatus fuerat, exponentes. Sed figulo mysterium ignoranti praecursor apparuit, monuitque ut comites suos lateret, et assumens id quod ferebat aufugeret. Quod cum fecisset, ad domum propriam, unde discesserat, rediit: et ex illo permansit universis rebus prosperis florens. Intelligebat autem suae prosperitatis auctorem, et honorem ei devoto studio suis congruentem viribus offerebat. Qui cum propinquare sibi cerneret mortem, hydriam in qua munus illud habebat inclusum diligenter obsignans, sorori commendat propriae, pristinam egestatem ei referens, et opulentiam quae nunc esset in manibus pandens. Cumque fugienda primae paupertatis incommoda retulisset, indicassetque modum qualiter iis esset ereptus, precatus est eam ut depositum honorifice tractaret, nec prius hydriam patefaceret quam rei proventum id quod erat interius indicaret, cogitans, quantum reor, quod uteri instar vas ipsum praecursori foret, ut sicut Domino in utero matris positus innotuerat, ita profecto post mortem vivens, urnae illius mysterium opportuno tempore revelaret: et ideo non tacuit insperatae suae commutationis auctorem [ al., inspirante suae commutationis auctore], sed ait: « O mulier, ipsis experimentis doceberis, nostraeque modum vitae conversationemque cognosces, ex quo thesaurum istum possidere meruimus. Si igitur et tu reverentiam hujus habueris, bonorum omnium tam praesentium quam futurorum copia perfrueris. Quod si forsitan prolixitas temporis vires abstulerit, aut aegrotatio corporis violenta macerarit, quominus debitum studium dependere possis, alicui pio atque fideli viro munus hoc tradere non moreris. » Quae post obitum fratris, quandiu devotioni suae vires habuit consonantes, sanctum probatur dilexisse negotium. At ubi necessitati senilis cessit aetatis, ea quae a germano sibi mandata fuerant, insinuans his qui erant pium suscepturi depositum tradidit. Plurimis autem munus hoc alterna successione recipientibus, etiam quidam Eustachius, monachus nomine, et alterius sectae presbyter, illud quod in hydria servabatur, sicut obsignatum erat, accepit. Profecto nempe, qui dederant, religionem discernere nequiverunt, eumque pium arbitrati sunt hominem; qui nimis astute sanitates quae per virtutem sancti capitis accedentibus conferebantur sibimet ascribens, veritatem fidei, sicut caupo nequissimus, adulterare nitebantur; tandemque servis his, qui recte, et sancte, atque inseparabiliter beatam Trinitatem glorificabant, notus factus, ipse qui sub obtentu paternae venerationis in diminutionem Christi, Filii Dei, contumeliosus esse probatur, ab Emesena civitate, cooperantibus etiam judicibus, coepit expelli. Precabatur autem eos qui se salubriter a sancto grege secernere atque effugare quaerebant, ut unius saltem dici spatium largirentur morandi in ea spelunca quo [in qua] sanctum constabat esse depositum, quia jam et angustia nocturni temporis urgeretur. Sed providentia Dei spe sua frustratus est. Non enim potuit impetrare ne id quod moliebatur efficeretur. Suscipiunt igitur eamdem speluncam venerabiles viri, sectantes singularis vitae propositum. Multis autem in monasterio sibimet succedentibus, ad postremum sub archimandrita Marcello divina gratia eum quem Gabriel evangelizavit, et sterilis mater edidit, eremi habitatorem, maximum correptorem impietatis et legis vindicem, Domini praecursorem, amicum sponsi Salvatoris Baptistam, praeconem veritatis, amatoremque justitiae ferventissimum revelare dignata est. Cujus apparitionis modum praefatus venerabilis archimandrita Marcellus his retulit verbis.
Εἰς τὴν πρώτην εὕρεσιν τῆς τιμίας κεφαλῆς τοῦ τιμίου καὶ ἐνδόξου προφήτου τοῦ προδρόμου καὶ Βαπτιστοῦ Ἰωάννου. Μοναχοὶ δύο ἐκ τῆς ἑώας ὁρμώμενοι τοῦ τιμίου σταυροῦ τὸν τόπον, καὶ διὰ τὸν περὶ ἡμᾶς οἶκτον ἐνανθρωπήσαντος, καὶ θάνατον ἀθανασίας πρόξενον ὑπομείναντος Χριστοῦ τὸν τάφον, τῆς τε ἀναστάσεως καὶ τῆς ἀναλήψεως τὸν χῶρον αὐτοτεὶ κατιδεῖν ποθήσαντες, τὰ Ἱεροσόλυμα κατειλήφασι. Τούτων ἑνὶ ὁ πρόδρομος τῆς δεσποτικῆς παρουσίας καὶ βαπτιστὴς τοῦ βασιλέως τῶν ὅλων Ἰωάννης ἐπιστὰς, φησὶ· « Πρὸς τὴν Ἡρώδου γενομένην οἴκησιν ἐκδραμόντες, ἐκεῖσε τὴν ἐμὴν κεφαλὴν ὑπὸ γῆν κειμένην ἀνέλεσθε. » Ὄρθρου δὲ καταλαβόντος, τὴν ὅρασιν ὁ μοναχὸς διηγεῖται τῷ πέλας. Ὁ δὲ, φαντασίαν εἶναι τὸ πρᾶγμα νομίσας, ὁμόφρονα γενέσθαι τὸν τῆς ὁράσεως θεατὴν ὑποπείθει. Ῥεραθυμηκότων δὲ διὰ τοῦτο, τῇ ἐπιούσῃ, τῆς ἀληθείας ὁ κήρυξ αὖθις ἐφίσταται κατ' ἰδίαν ἀμφοτέροις ὁμοίως ὠφθείς, καί φησι· « Πᾶσαν ἐκ τῆς διανοίας ἐξορίσαντες ἀπιστίαν, περὶ τὴν τῆς ὀπτασίας πίστιν τὸν λογισμὸν μὴ ὀκλάσητε. » Ὡς δὲ θατέρῳ θάτερος τὴν τῆς ἀποκαλύψεως διηγήσατο συμφωνίαν, καὶ τῷ διπλασιασμῷ τῆς ὁρασέως πιστωθέντες, καὶ τὸ ἐκ τῆς παρακοῆς πρόστιμον δεδιότες, ἀμελητὶ τὸ κελευσθὲν ἐξανύουσιν. Καὶ τῇ χάριτι ἐποδηγούμενοι τὴν ὑπὲρ τῆς εὐσεβείας ἐκτμηθεῖσαν τοῦ Βαπτιστοῦ κεφαλὴν ἀνελόμενοι, τοῖς ἐκ τριχῶν καμήλου κατεσκευασμένοις μαρσίποις ἐνέβαλον. Ἤρεσε δὲ τοῦτο τῷ προφήτῃ, ὡς οἶμαι, καθάπερ ἐν ἐρήμῳ πάλαι, τὸ ἐκ τριχῶν καμήλου τῷ σώματι περικείμενον ἔνδυμα. Ἔχοντες δὲ ὑπέστρεφον κεφαλὴν, ἢν Ἡρωδιὰς ἐπὶ πίνακος παρὰ τῆς θυγατρὸς δεξαμένη, τῆς ἐκ πολλοῦ ζητουμένης ἄγρας τυχοῦσα, καὶ συμπεπαῦσθαι τοὺς ἐλέγχους τῆς τοῦ προφήτου γλώττης νομίσασα, ἥκιστα συνεχώρησε τῷ λοιπῷ συγκηδευσθῆναι σώματι, τὸν ἐκ τῆς ἑνώσεως φόβον ὑφορωμένη καὶ μονονουχὶ λογιζομένη, ὡς εἰ ὁλόκληρον τυγχάνει τοῦ ἁγίου τὸ λείψανον, εὐχερὲς τοῦτο ἂν εἴη πρὸς ἔγερσιν, οὐκ ἂν δὲ ῥᾴδιον γένοιτο, τῆς κεφαλῆς παρ' αὐτῆς φρουρουμένης. Ὅθεν, ὡς εἰκὸς, οὐ τῇ τυχούσῃ ταφῇ ταύτην παρέδωκεν· ἀλλὰ περιβόλων εἴσω καταχωννύειν κελεύει, καὶ κλείθρων ἐπιβολαῖς ἔχεσθαι τῆς ἀσφαλείας προστάττει. Ὁ γὰρ τῆς παρανόμου μίξεως ἔρως, ὑπὸ τῶν λογισμῶν προδιδόμενος, ὀνειροπολῶν τε τοὺς ἐλεγμοὺς, καὶ τετμημένην, ὡς οἶμαι, τὴν ἀπροσωπόλπητον κεφαλὴν ἐδεδίει. Ἡ μὲν οὖν παράνομος τοῦ διαβόλου μαθήτρια, σκαιότητι λογισμῶν παιζομένη, τοῦ λοιποῦ λανθάνειν ἐνόμιζεν. Οἱ δὲ τῆς ὀπτασίας ἀξιωθέντες μοναχοὶ, τοῦ Προδρόμου, τῇ χάριτι τοῦ πνεύματος, ἑαυτὸν ἐμφανίσαντος τὴν παντὸς χρυσίου τιμιωτέραν κεφαλὴν ἀνελόμενοι, οἴκοι παλινδρομῆσαι κατέσπευδον. Κεραμεὺς δέ τις κατ' ἐκείνου καιροῦ τῆς Ἐμεσινῶν, δυσπραγίᾳ συζῶν καὶ τὴν ἔνδειαν σύνοικον ἔχων, καὶ πρὸς τὴν ἀμηχανίαν εἰλιγγιάσας, φυγῇ τὴν πορείαν ποιεῖται. Ἔτυχε δὲ αὐτὸν τοῖς ἐπιφερομένοις τὸ τῆς ἐρήμου κειμήλιον περιτυχεῖν μοναχοῖς· συνόμιλόν τε, καὶ κοινωνὸν τῆς ὁδοιπορίας γενέσθαι, ὅπερ συμβαίνειν ἐν ταῖς ἐκδημίαις φιλεῖ· ᾧ καὶ συμβαστάζειν τὸ δῶρον οἱ προῤῥηθέντες ἐνεχείρησαν, τὸν ἀποκαλυφθέντα ταμιευσάμενοι. Ἀγνοῦντι δὲ τὸ μυστήριον τῷ κεραμεῖ, ὁ Πρόδρομος ἑαυτὸν ἐμφανίσας, φησί· « Τοὺς συνοδοιποροῦντάς σοι λαθὼν μοναχοὺς, τὸ ἐπιφερόμενόν σοι μαρσίπιον ἔχων ἀπόδραθι· » καὶ τοῦτο πεποιηκὼς, οἴκοι πάλιν ἐπάνεισι. Διετέλει δὲ πάσῃ κομῶν εὐπραγίᾳ, καὶ τῆς πρότερον ἀμνημονῶν δυσπραγίας· καὶ εἰδὼς μὲν τὸν τῆς εὐπραγίας πρόξενον, τιμῶν δὲ τοῦτον εὐγνωμοσύνῃ τῇ κατὰ δύναμιν. Μέλλων δὲ τὸν ἀνθρώπινον ὑπεξιέναι βίον, ἐν κιβωτίῳ τὸ δῶρον ἔχων, σφραγισάμενος τῇ ἰδίᾳ ἀδελφῇ παρατίθεται, τὴν πρώτην πρὸς αὐτὴν διαλεχθεὶς ἔνδειαν, καὶ τὴν ἐν χερσὶν ἀφθονίαν μηνύσας. Καὶ εἰπὼν μὲν τῆς προτέρας πενίας τὰ δύσφευκτα δεσμὰ, γνωρίσας δὲ καὶ τὸν τρόπον τῆς τούτων ἀπαλλαγῆς, καὶ παρακαλέσας ἔχεσθαι μὲν τῆς τοῦδε τιμῆς, μὴ πρότερον δὲ κιβώτιον ἐκκαλύψαι, πρὶν ἂν τὸ ἔνδον ὑπάρχον μηνύσῃ τὴν ἔξοδον· λογιζόμενος, ὡς οἶμαι, μητρώαν αὖθις μῆτραν τῷ Προδρόμῳ γενέσθαι τὴν θήκην, καὶ ὅτι ὁ τὸν δεσπότην ἐν τῇ μητρώᾳ νηδύϊ γνωρίσας, καὶ τοῦτον διὰ τῶν σκιρτημάτων μηνύσας, σημανεῖ πάντως καὶ ἐν τῇ θήκῃ μετὰ θάνατον ζῶν, τὸν τῆς ἐξόδου καιρόν· οὐ παρεσιώπησε δὲ πάντως τῆς αἰφνιδίου μεταβολῆς τὴν διήγησιν· ἀλλ' « Οἶσθα, φησὶν, ὦ γύναι, τῇ πείρᾳ μαθοῦσα τοῦ ἡμετέρου βίου τὴν ἄμειψιν, καὶ οἷοι ἀνθ' οἵων γεγόναμεν, τοῦτον τὸν θησαυρὸν εὑρηκότες· ἔχου τοίνυν τῆς τοῦδε τιμῆς, καὶ τρύγα τῶν καλῶν τὴν ἀντίδοσιν. Εἰ δέ σε χρόνος πολιετίᾳ μαράνας τὴν ῥώμην ἀφέληται, ἢ σώματος ἀνομαλία βίᾳ τῆς ἰσχύοςsic ἐκλύσῃ, καὶ περὶ τὴν σπουδὴν ἀτονήσειας, εὐσεβῶν τινι τοῦτο μετάδος. » Ἕως μὲν οὖν σύμφωνον εἶχε τῇ προθυμίᾳ τὸ σθένος, ἠγάπα τὸ πρᾶγμα. Ὅτε δὲ τῇ τοῦ γήρους παρεχώρησεν ἀνάγκῇ, τὰ πρὸς αὐτὴν παρὰ τοῦ ἀδελφοῦ ῥηθέντα τοῖς λαμβάνειν μέλλουσιν ὑποθεμένη, τὸν παντὸς ἀνώτερον χρυσίου θησαυρὸν μεταδίδωσι. Πολλῶν δὲ τοῦτο ταῖς ἀλλήλων διαδοχαῖς κτησαμένων τὸ δῶρον, τελευταῖον Εὐστάθιός τις ὀνόματι μονάζων, πρεσβύτερος ἑτερόδοξος, ἐν ὑδρίᾳ φυλαττόμενον διαδέχεται· ὃν οἱ δεδωκότες θρησκείας μὲν ἴσως διακρίνειν παντελῶς ἠγνόησαν, εὐσεβῆ δὲ τοῦτον ὑπέλαβον. Ὁ δὲ, τὴν ἐκ τῆς ἀποστολικῆς κεφαλῆς τοῖς προσιοῦσι πηγάζουσαν θεραπείαν πανούργως ἑαυτῷ περιάπτων, ἐκαπήλευσε τὴν ἀλήθειαν. Ὀψὲ δέ ποτε τοῖς ὀρθῶς, καὶ ἀσυγχύτως, καὶ ὁμουσίως τὴν πανεύφημον δοξολογοῦσι τριάδα γνώριμος καταστὰς, ὁ προσχήματι τιμῆς τὸν πατέρα διὰ τῆς τοῦ υἱοῦ μειώσεως καθυβρίζων, ἀρχόντων συνεργίᾳ τῆς Ἐμεσινῶν ἀπελαύνεται. Γονυπετῶν δὲ τοὺς εὐαγῶς τὸν ἐναγῆ τῆς τοῦ σωτῆρος ποίμνης χωρίζειν ἐπειγομένους, διωρίαν τῇ ὀψίμῳ διώξει χαρίσασθαι, καὶ συγχωρῆσαι πρὸς μίαν ἡμέραν τὸ αὐτόθι σπήλαιον οἰκῆσαι, προνοίᾳ Θεοῦ τῆς ἐλπίδος ἐφεύσθη· διαδέχονται δὲ τὸ αὐτὸ σπήλαιον εὐλαβεῖς ἄνδρες μονήρη βίον διώκοντες. Πολλῶν δὲ διαδεξαμένων τὸ ῥηθὲν μοναστήριον, ἐπὶ Μαρκέλλου τοῦ εὐσεβεστάτου καὶ ἀρχιμανδρίτου, εὐδόκησεν ἡ τοῦ Θεοῦ χάρις, τὸ Γαβριὴλ εὐαγγέλιον, καὶ τῆς στείρας τὸ βλάστημα, καὶ τῆς ἐρήμου τὸ κάλλιστον θρέμμα, τῆς τε παρανομίας τὸν ἔλεγχον, καὶ τοῦ νόμου τὸν συνήγορον, καὶ τοῦ δεσπότου τὸν Πρόδρομον, τοῦ νυμφίου τὸν φίλον, καὶ Βαπτιστὴν τοῦ Σωτῆρος, καὶ τῆς ἀληθείας τὸν κήρυκα, καὶ τῆς εὐσεβείας τὸν θερμότατον ἐραστὴν ἀποκαλύψαι. Οὗ τὴν ἐπιφάνειαν ὁ προειρημένος εὐλαβέστατος ἀρχιμανδρίτης ἐξηγήσατο Μάρκελλος, κατὰ τὴν ὑποτεταγμένην σημείωσιν.
In secundam inventionem pretiosi capitis sancti et praeclari prophetae, praecursoris Baptistae Joannis. Eodem interprete. Apparuit, inquit, ter beatissimus et universalis apostolus, atque fidelis amicus Salvatoris nostri Jesu Christi, mediante septimana quadragesimae sanctorum jejuniorum, octavo decimo die mensis Peritii, id est, ad XII cal. Martias, anno septuagesimo sexagesimo [ al., septingentesimo] tertio, per indictionem sextam, regnantibus Valentiniano et Marciano piissimis imperatoribus famulis Dei, sub sanctissimo episcopo Uranio civitatis Emesenae, cui etiam hoc idem revelatum est vicesimo quarto die mensis ejusdem, id est VI calendas Martias. Revelavit autem mihi Marcello in magno timore et reverentia constituto in specie stellae igneae, secundum subjectas visiones fidelissimas, qui cuncta condidit in virtute sua et praeparavit in sapientia sua; qui scit omnia antequam fiant, et ad salutem humani generis universa dispensat; qui est super omnia benedictus in saecula. Amen. Igitur me famulum suum Deus propositae visionis inspectorem esse dignatus est. Vidi namque in visione noctis, et ecce ostia monasterii nostri aperta sunt, et in magno metu positus, cucurri ut ea clauderem. Et rursus inspicio flumen ad ostia nostra prorumpere. Hoc autem cum vidissem, stupefactus cogitabam unde tanta aquarum esset immensitas. Dumque id mecum ipse pertracto, levans oculos meos vidi Marcellum presbyterum, qui erat secundus post Maxentium archimandritam, a meridiana parte fluminis venientem, et multarum turmarum voces ab orientali plaga basilicae Sancti Juliani martyris audiebamus. Quarum ad nos ingens sonus deferebatur, et per aquas ipsas populi cum impetus alacritate properabant. Admirante autem me quomodo in mediis aquis ambulantes ad nos conciti pervenirent, et unaquaeque turma lingua propria psalleret, subito vox audita est eorum qui ab oriente clamabant: Ecce sanctus Joannes Baptista descendit. Cumque ad meridianum ostium starem, apertae sunt januae orientales, et psallentium turmae protinus intraverunt. Omittens igitur spectaculum fluminis, et in exordio scalae consistens, aspexi sanctum officium eorum, quod in monasterio celebrabant. Et stans in eadem scala, vidi atria duo, unum respiciens ad occidentem, et alterum ad meridiem; et inter utrumque atrium templum grande, singulaeque turmae ingrediebantur in atrium quod respiciebat ad orientem, adorabant [ al., et adorantes] ad templum. Intrantes autem in atrium meridianum, illico quiescebant. Cumque siluissent turmae, praecedebant alii et clamabant: Ecce sanctus Joannes advenit. Cumque starem in eodem scalae loco, venit sanctus Joannes, Domini praecursor, et vidi eum in templo quod mihi ostensum est; et ecce unus erat a dextris ejus, et unus a sinistris. Stante autem illo in templo, coeperunt populi turmarum ad eum consequenter accedere et ab eo benedici: itemque psallentes proficiscebantur ad basilicam Sancti Stephani martyris congregandi. Cumque turmae se explicuissent, cogitavi et ego adire eum, ut benedicerer ab eo. Visumque est mihi intrare [ al., et intrarem] per ea ostia per quae turmae fuerant introgressae. Et quia non videram quod alicui dedissent [ al., dedisset] osculum pacis, nisi tantum ad pedes [ al., ad pectus] ejus osculati essent, accedens ad eum ab anteriori [ al., interiori] parte cum metu et reverentia, dimisso capite in terram cucurri, et tenui pedes ejus. Ipse vero apprehendes mentum meum osculatus est me. Quod cum meruissem, protinus expergefactus sum. Paucis autem diebus transactis, video et ecce ostia monasterii a parte meridiana rursus aperta sunt, et veluti ad fratres vociferabam [ al., vociferabar], cur ista [ al., ita] ostia reliquissent; et celeri gradu perrexi ut ea clauderem, et ecce video sanctum Joannem stantem ad exterius ostium, et cum eo duos illos quos prius videram, et accessi ut benedicerer ab eo, et rursus elevans me, dedit mihi pacem. Vestimenta autem ejus erant candida; et mox trahens unum vas de sinu suo plenum mellis, dedit mihi dicens: Accipe benedictionem hanc, et effudit vas ipsum mellis super manus meas, et interrogavi eum dicens: « Domine sancte Joannes, unde ad nos venisti? » Qui respondit: « De Sebaste veni. » Praeibam igitur eum, et tam ipse quam qui cum eo erant ingressi sunt in monasterium nostrum, et iterum vas mellis fudit super manus meas. Cumque ego detulissem benedictionem ejus ad superiora triclinii, ipse intravit in oratorium; et cum descendissem ad oratorium ubi erat, ecce video columnam ignis ante eum. Et nimio pavore correptus, excitatus sum. Post haec autem, priusquam nobis ostium monasterii ubi erat sanctum depositum nobis traderetur in sanctis jejuniorum diebus, ubi cibum vespere sumpsimus, et dixi ad fratres nostros. Unusquisque vestrum psalmos suos iterare non negligat. Et relinquentes me in triclinio, descenderunt ad initium scalae quae ad utraque monasteria respicit. Cumque consedissent ut iterarent psalmos, ad dexteram levans oculos suos frater Isaacus ignem vidit ardere in tabulis ostii speluncae ubi erat venerandum caput sancti Joannis Baptistae repositum. Quod cum vidisset frater, exclamavit et dixit: « Domine mi, domine mi, in ostio speluncae ignis accensus est. » Et ego respondi: « Ne timeas, frater, sed muniens te signaculo Christi, ibidem persevera. » Fratres autem prae timore claudentes ostium, ad me conciti pervenerunt. Ego vero mysterium recognoscens ex visionibus mihi ante monstratis, dixi ad eos: « Ne timeatis, fratres mei, quia hoc nobis prosperum faciet Dominus. » Post dies autem quinque Maxentius et Stephanus venerabiles presbyteri archimandritae, venientes ad sanctum episcopum dominico die vespere, suggesserunt ei omnia de ipsa spelunca, quae cohaerebat monasterio nostro, ut utrumque pariter jungeretur; jussitque hoc episcopus fieri. Cui dixit Stephanus presbyter: « Ex praecepto nostro cras mature trado speluncam fratri Marcello. » Et mane perveniens tradidit nobis ipsum monasterium sub praesentia presbyterorum Palladii, Petri, Gennadii, et Stephani, archimandritae monasterii Bethgalorum [ al., Bethgaalorum]. Et aperiens ostium quod erat obseratum, simul ingressi sumus et adoravimus [oravimus]. Videns autem locum nimis esse neglectum, commonuit ut diligentiam ipsius haberemus. Et profectus est idem Stephanus presbyter, ad visitanda monasteria quae erant in villulis constituta. Ego vero Marcellus, assumens fratres, coepi diligentiam monasterio quod nobis datum fuerat impendere [ al., diligenter impendere]. Dumque loca ipsa mundamus, veniens Petrus, presbyter loci Bethmamatis, ait mihi: « Stephanus, archimandrita Bethgaalorum, precatur ut propter Dominum nobiscum venias ad monasterium beati Carterii. » Et respondi me venire non posse, quia diligentiam loco mihi commisso dependerem: qui compulit me secum proficisci. Cumque pergeremus pariter, aio ad eum: « Ascendamus et salutemus Cyriacum, diaconem et archimandritam. » Ascendentesque et salutantes eum, coepimus ire velle ad praedictum monasterium beati Carterii. Dixitque mihi Cyriacus diaconus: « Nunquid propterea venisti, ut sine mora discederes? » Cui respondi. « Necesse est ut celeriter ambulemus, quia traditum est nobis ab episcopo et aliud monasterium cui curam instanter impendimus. » Descendentes itaque pervenimus ad monasterium saepe memoratum; cumque salutassemus fratres, ordinantes quae erant necessaria, revertebamur. Dicunt mihi praefati Petrus et Stephanus, presbyteri archimandritae: « Vale dicimus tibi; ora pro nobis. » Tum aio ad eos: « Hodie monasterium suscepimus, et vultis abire? Sustinete, quaeso, et consolamini nos; » et coegi eos. Cumque vespera facta esset, post orationes, cibo sumpto, quievimus: illi ambo in triclinio superiore, ego ibi quidem in interiore cubiculo.
Cumque dormirem ea [al., media] nocto in qua monasterii vel speluncae apertum est ostium, hoc est, sequenti die tertia sabbati, post orationes nocturnas, quasi manus viri pulsavit me tertio in dextro latere, et audivi vocem magnam dicentem mihi: Ecce ostium apertum est, et ideo cognosce eum qui tibi patefecit ingressum, ne forte negligas. Ego vero cum magno timore conversus assedi, et video stellam flammeam in ostio ubi quiescebam. Majoremque metum concipiens, signavi me cruce Christi, et illa de loco illo minime mota est. Surrexi itaque, et misi manus in ostio ubi erat, et rursus inventa est in ostio sequenti. Cum aperissem [leg. aperuissem] autem ostium, unus ex his qui ibidem quiescebant, sensit. Et cum ad secundum pervenissem ostium, inventa est stella in ostio tertio. Deinde conspicio eam in interioribus scalae gradibus. Erant autem ostia utriusque monasterii patefacta similiter, et speluncae ostium patens. Et ecce praecedebat me stella ipsa, et ego sequens eam, ingressus sum usque dum in absidula speluncae constitit; et videns hoc miraculum, adoravi Dominum pronus in terram per horas multas. Recordatus sum vero quod hospites haberem venerabiles viros Petrum et Stephanum, presbyteros et archimandritas, et ne suspicarentur ubi nocte fuerim, ab oratione surrexi. Ascendensque rursum, cum vellem ingredi cubiculum, dicunt mihi: « Ubi tandiu fuisti? » Respondi: « Quia ad opus necessarium descendi. » Cumque vellem introire ubi quieveram, dicunt mihi: « Rursus ingrederis? » At ego sentiens attonitum me factum ex revelatione quam videram, veniam poposci tanquam malesanus, et continuo me recepi. Postquam vero mane factum est, valedicentes mihi, ad proprias cellulas abierunt. Ego vero ubi profecti sunt diluculo, praecepi fratribus qui mecum erant: « Claudite januas, manentes extrinsecus, et si forte aliquis ad requirendum venerit, occupatum esse me dicite. » Saepe namque veniebat Palladius presbyter, intrans et Evangelium lectitans. Cum ergo solite venisset, tunc ei fratres aditum negaverunt, affirmantes id quod erat, quod Evangelium quoque sub clave archimandritae sit, et excusatum est illi. Secundo etiam venit, venit et tertio, et sic ingressus est. Ego namque sumens thuribulum, incensum in eo posui, et pium Dominum suppliciter obsecrabam ut mihi locum thesauri coelestis ostenderet. Tollens etiam rastrum, coepi fodere, et perveni ad locum quod erat aedificatum de calce et ordinariis tegulis. Quantumque ego fodiendo descendebam, tantum sonus validior quasi ex repercussione hydriae reddebatur.
Et posteaquam fodi et descendi usque ad solum, reperi velut arenam ex aere fusam, multumque laborans, vix arenam potui sequestrare. Post haec autem arena sublata, una tegula major apparuit. Hanc suspendens inveni sub ea tabulam marmoream; tabulamque suspendens, hydriam reperi. Hanc, cum metu et reverentia lumen accendens, ac incensum ponens in thuribulo, palpavi diligenter, et adorans Dominum, diutius attonitus mansi, hydriamque sanctam rursus operui. Statim vero Venit ad nos Gennadius diaconus et archimandrita, salutansque me ad ostium speluncae, dixit mihi, veni, precor, introeamus in speluncam pariter. Et posteaquam ibi adoravimus [ al., oravimus] dedit mihi pacis osculum, et fratribus meis, et ait, « de Capereto monasterio meo nuper adveni, vidi autem tale somnium. Quasi utrique stabamus in quodam specu, in quo mundissimorum panum sicuti sol erat magna copia, et portio superposita panibus. Immensa vero [ adde vis] populi veniebat, et sumebat ex ipsis. Nec deficiebant, nec cessabant homines qui acceperant. Jamque nobis prae multitudine turbarum deficientibus, coeperunt panes evolare super manus nostras, et ita percipiebant omnes quotquot ad hanc muneris gratiam confluebant. » Postquam vero retulit mihi somnium, ego respondi, « Bonum est quod vidisti. » Et recogitans apud memetipsum quid sibi vellet haec visio, rursumque pertractans ea quae praecesserant, dixi quia visio ista ex Deo est. Sciens autem quia divinitus ista contigerant, indicavi qualiter sanctus Joannes Baptista apparere dignatus est; qui mox, ut audivit, mansit attonitus, et orare coepit ut ei locum ostenderem, quod et feci. Post haec egressi sumus utrique, et quid oporteret fieri tractabamus, visumque est mihi ut prius irem, et indicarem Stephano presbytero et archimandritae monasterii quod appellatur Claramnium [ al., Daramium], et per ipsum manifestaret episcopo. Et venientes ad monasterium ejus, non eum reperimus. Abierat enim, ut diximus, in monasteria quae erant in agris, ex eo die quo nobis dederat monasterium et ostium speluncae patefecerat. Cumque egressi fuissemus, placuit ut evocaremus ad nos Cyriacum diaconum et archimandritam, et revelaremus ei mysterium per quod nobis sanctus Joannes apparere dignatus est. Misimus autem ad eum fratrem Isaacium, dicentes: « Veni ad nos celeriter. » Ad quem cum frater venisset, dixissetque ei, protinus obediens venit. Quem cum salutassemus, indicavit nobis somnium quod vidit, eratque consonans visioni quam Gennadius diaconus mihi retulerat. Et cum orassemus, mox ei revelationem sancti Baptistae Joannis manifestare curavimus, et ait: « Cogitemus quid fieri debeat. » Et ego dixi, « Puto conveniens esse ut hoc innotescamus episcopo. » Rursumque cognoscentes quod saepe memoratus Stephanus presbyter et archimandrita de agro non venerat, mansimus diebus quinque posteaquam revelatio nobis ostensa est. Dic vero sabbatorum post meridiem sedentibus atque sermocinantibus nobis, ingressus est ad nos Sallus [Salius] collectarius et Maris [ al., Marius] Linopola Lechtarius, et locuti nobiscum continuo recesserunt. Ego autem dixi fratri Isaacio, ut post eos ostium clauderet. Itemque residentibus nobis et loquentibus, ita sum repente verberatus in genibus, ut totus incurvarer, nec possem omnino consurgere vel quid operis implere. Tunc aiunt ad me Gennadius et Cyriacus diaconus et archimandritae: « Nonne diximus tibi, Noli moras innectere, sed eamus, et in notitiam episcopi deponamus, quia presbyter Stephanus dicitur nondum advenisse. » Ego vero mansi vehementer afflictus. Ipsi autem vespertinum celebrantes officium, ingressi sunt ubi jacebam, et denuntiaverunt, dicentes, « Jurejurando satisfecimus sancto Joanni, suscipientes personam tuam quod omnem causam cras ante solis ortum per te [per te cras autem sole orto per te, etc.] cognoscet episcopus. » Et ego respondi, « Bene admodum fecistis, hoc idem promittentes; » et protinus a doloribus relevatus sum. Sequenti autem die dominico simul cum diacono Cyriaco et Juliano monacho venientes, episcopo jam post matutinas orationes de ecclesia tunc egredienti suggessimus, dicentes, quia sanctus Joannes Baptista revelatus est. Ipse vero stupefactus ait: « Nullus hoc novit, et quis vestrum audeat contingere? » Dixitque ei Cyriacus diaconus: » Quando venire dignaris? » et ille, « cras, inquit, adveniam. » Postera autem die cum presbyteris et diaconis episcopus venit, et intrantes ad locum, procidentes in facies suas adoraverunt. Malchus [ al., Malachus] autem presbyter, unus ex his qui cum episcopo venerant, infideliter motus, ait: « Unde hoc certum est, quod caput Praecursoris existat? » Mittensque manum ut contingeret hydriam, confestim exaruit, adhaesitque manus ejus hydriae, nec eam extrahere valuit. Instanter autem ab omnibus oratione facta, cunctisque glorificantibus Deum, atque precantibus pro eo, vix tandem quidem manum potuit abstrahere, sed ita permansit invalida. Episcopus autem, cum universis qui secum erant, accipiens hydriam cum sancto thesauro ibi reposito, interim in diaconio, id est in secretario ecclesiae collocavit, donec aedificaretur basilica in nomine ejus. Quae ubi perfecta est, cum dies sanctae depositionis ejus instaret, apparuit sanctus Joannes ei cujus manus aruerat, dicens: In ipsa processione, cum fit depositio, pone manum tuam super hydriam, et statim sanabitur. Hoc autem cum fecisset, restituta est pristinae sanitati. Facta est S. Joannis Praecursoris ac Baptistae depositio in ejus templo mensis Octobris vigesima sexta, anno 763, indictione sexta, imperantibus religiosis piisque ac orthodoxis Augustis Valentiniano Juniore ac Marciano, principibus memoria sempiterna dignis: ad laudem et gloriam magni Dei ac Salvatoris nostri Jesu Christi, cui gloria cum intemerato Patre sanctissimoque ac vivifico Spiritu, in saecula saeculorum. Amen.
Εἰς τὴν δευτέραν εὕρεσιν τῆς τιμίας κεφαλῆς τοῦ ἁγίου, καὶ ἐνδόξου προφήτου, Προδρόμου, καὶ Βαπτιστοῦ Ἰωάννου. Ἐπεφάνη ὁ τρισόλβιος, καὶ οἰκουμενικὸς ἀπόστολος, καὶ γνήσιος φίλος τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ἐν τῇ μέσῃ ἑβδομάδι τῶν ἁγίων νηστειῶν περὶ τοῦ Φεβρουαρίου μηνὸς ὀκτωκαιδεκάτην, ἔτους τρίτου ἑξηκοστοῦ ἑπτακοσιοστοῦ, ἐν χρόνοις ἰνδικτιῶνος ἕκτης, βασιλευόντων Βαλεντινιανοῦ καὶ Μαρκιανοῦ τῶν εὐσεβῶν βασιλέων, καὶ δούλων τοῦ Χριστοῦ, ἐπὶ τοῦ ὁσιωτάτου ἐπισκόπου Οὐρανίου· καὶ ἀνηνέχθη εἰκάδι τετάρτῃ τοῦ αὐτοῦ μηνός. Ἀπεκαλύφθη δὲ μετὰ φόβου καὶ τρόμου ἐν εἴδει ἀστέρος πυρὸς, ἐμοὶ τῷ ἁμαρτωλῷ Μαρκέλλω, κατὰ τὰ ὑποτεταγμένα ὁράματα πίστιν ἔχοντα. Ὁ τὰ πάντα δημιουργήσας Θεὸς ἐν τῇ δυνάμει αὐτοῦ, καὶ κατασκευάσας ἐν τῇ σοφίᾳ αὐτοῦ· ὁ τῶν ὅλων γνώστης πρὸ γενέσεως αὐτῶν, καὶ πάντα οἰκονομῶν πρὸς τὸ συμφέρον πᾶσιν ἀνθρώποις· ὁ ὢν εὐλογητὸς εἰς τοὺς αἰῶνας, ὅτι κατηξίωσε κἀμὲ αὐτοῦ δοῦλον Μάρκελλον θεατὴν γενέσθαι τῆς προκειμένης ὁράσεως. Εἶδον γὰρ ἐν ὁράματι τῆς νυκτὸς, καὶ ἰδοὺ πᾶσαι αἱ θύραι τῆς ἡμετέρας νομῆς ἦσαν ἀνεῳγμέναι· καὶ ἐν θορύβῳ πολλῳ γενόμενος, κατῆλθον τοῦ ἀποκλεῖσαι αὐτάς. Καὶ πάλιν ἐθεασάμην ποταμόν ἕλκοντα ἐπὶ τὴν θύραν τῆς μονῆς. Καὶ ταῦτα ἰδὼν, ἐννεὸς ἐγενόμην, ἐννοῶν πόθεν τὸ πλῆθος τῶν τοσούτων ὑδάτων. Καὶ ἐν τῷ με διαλογίζεσθαι, ἤκουον φωνὴν πολλῶν ταγμάτων, ἀπὸ ἀνατολῶν ἦχον ἡμῖν φερόντων, καὶ ἐφ' ἡμᾶς ἐρχομένων ἐπὶ τῶν ὑδάτων, καὶ ἐμοῦ θαυμάζοντος πῶς ἐν μέσῳ τῶν ὑδάτων ἐπορεύοντο ἐφ' ἡμᾶς, καὶ ἕκαστον τάγμα ἰδίαν γλῶσσαν εἶχε καὶ ἔψαλλεν, καὶ ἤκουσα φωνὴν βοώντων· « Ἰδοὺ ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ βαπτιστὴς τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ἀναδείκνυται. » Καὶ ἐν τῷ ἑστάναι με πρὸς τὴν μεσημβρινὴν θύραν, παραχρῆμα ἠνοίγησαν αἱ ἀνατολικαὶ θύραι, καὶ εἰσῆλθον τὰ τάγματα. Καὶ ἀφεὶς τὴν θέαν τοῦ ποταμοῦ, εἰσῆλθον τρέχων, καὶ ἔστην ἐν ἀρχῇ τοῦ κλιμακίου· καὶ εἶδον τὴν ἁγίαν αὐτῶν ὑπηρεσίαν γενομένην ἐπὶ τὴν μονήν· καὶ ἑστὼς ἐν τῷ αὐτῷ κλιμακίῳ, ἐθεασάμην αὐλὰς δύο· μίαν μὲν ἀποβλέπουσαν εἰς δύσιν, τὴν δὲ ἄλλην ἐπὶ τὴν μεσημβρίαν· καὶ ναὸν μέγαν ἐν μέσῳ αὐτῶν. Ἕκαστον τάγμα εἰσίει εἰς τὴν αὐλὴν τὴν ἀποβλέπουσαν εἰς δύσιν, καὶ προσεκύνει ἐπὶ τὸν ναόν· καὶ ἐπὶ τὴν μεσημβρινὴν αὐλὴν, καὶ παραχρῆμα ἐπαύοντο. Μετὰ δὲ τὸ παύσασθαι τὰ τάγματα, ἕτεροι ἐβόων, καὶ ἔλεγον· « Ἰδοὺ ὁ ἅγιος Ἰωάννης. » Καὶ ἐθεασάμην αὐτὸν ἐπὶ τοῦ ὁραθέντος μοι ναοῦ· καὶ εἷς ἐξ δεξιῶν αὐτοῦ, καὶ εἷς ἐξ εὐωνύμων. Παραυτίκα οὖν ἤρξαντο τὰ τάγματα ἀκολούθως εἰσερχόμενα, ἓν, ἓν, εὐλογεῖσθαι παρ' αὐτοῦ. Πληρωθέντων δὲ τῶν ταγμάτων, ἐλογισάμην κἀγὼ αὐτὸς προσελθεῖν, καὶ εὐλογηθῆναι παρ' αὐτοῦ· καὶ ἐσκεψάμην εἰσελθεῖν διὰ τῶν θυρῶν, ὧν εἰσῆλθον τὰ τάγματα. Διὰ τὸ μὴ θεάσασθαί μέ τινα δόντα αὐτῷ εἰρήνην εἰ μὴ ἐν τῷ στήθει αὑτοῦ, ἐγὼ δὲ προσελθὼν αὐτῷ ἀπεμπροσθεν μετὰ φόβου καὶ τρόμου, ἔχων μου τὴν κεφαλὴν ἐπὶ τὴν γῆν, ἡψάμην αὐτῷ τῶν ποδῶν. Αὐτὸς δέ μου ἥψατο τοῦ πώγωνος, καὶ ἔδωκέ μοι εἰρὴνην ἐν τῷ ἁγίῳ αὐτοῦ στόματι· καὶ παραυτὰ ἐκβαλὼν ἐκ τοῦ κολποῦ αὐτοῦ σκεῦος γέμον μέλιτος, ἔδωκέ μοι, λέγων· « Λαβὲ ταύτην τὴν εὐλογίαν. » Καὶ ἐπορευόμην πρὸ αὐτοῦ· καὶ αὐτὸς, καὶ οἱ μετ' αὐτοῦ εἰσήλθομεν εἰς τὴν ἡμετέραν μονήν· καὶ ἰδοὺ ἐθεασάμην στύλον πυρὸς προάγοντα αὐτὸν, καὶ ἔμφοβος γενόμενος διϋπνίσθην. Μετὰ δὲ ταῦτα τῇ ἑσπέρᾳ τῶν ἁγίων νηστειῶν, ἔφην πρὸς τοὺς ἀδελφούς· « Ὁ καθ' ἕνα ὑμῶν τὸν ἑαυτοῦ ψαλμὸν δευτερωσάτω. » Αὐτῶν δὲ καθημένων, καὶ δευτερούντων τοὺς ψαλμοὺς, ὁ ἀδελφὸς Ἰσαάκιος ᾖρε τοὺς ὀφθαλμοὺς αὐτοῦ, καὶ ἐθεάσατο πῦρ καιόμενον ἐν τοῖς νανοῖς(sic) τῆς θυρίδος τοῦ ἁγίου σπηλαίου ὅπου ἦν ἡ κορυφὴ τοῦ ἁγίου Ἰωάννου. Ὁ ἀδελφὸς οὖν θεασάμενος ἀνεβόησε, λέγων· « Κύριε ἐμοῦ πάτερ, ἰδοὺ πῦρ καίεται ἐν τῇ θυρίδι τοῦ σπηλαίου. » Κἀγὼ πρὸς αὐτὸν ἔφην· « Μὴ φοβοῦ, ἀδελφέ, ἀλλὰ σφραγισάμενος ἡσύχασον. » Ἐγὼ δὲ εἰδὼς τὸ μυστήριον, ἐν ἐκστάσει πολλῇ ἐγενόμην. Καὶ ὡς μεθ' ἡμέραν, ἐν τῷ καθεύδειν με ἐν τῇ αὐτῇ νυκτὶ, μετὰ τὴν τῶν νυκτοφυλάκων ὥραν, καὶ ἰδοὺ ὡς χεὶρ ἀνθρώπου ἔνυξέ με τρίτον ἀπὸ τοῦ δεξιοῦ μέρους. Καὶ ἰδοὺ φωνὴ πρὸς μὲ λέγουσα· « Ἰδοὺ ἐδωρήθην ὑμῖν. Ἀναστὰς εὑρήσεις ἀστέρα προηγοῦντά σε. Καὶ ὅπου ἂν καταπαυθῇ, ἐκεῖ σκάψον, καὶ εὑρήσεις με. » Ἐγὼ δὲ μετὰ φόβου ἐξῆλθον, καὶ εἶδον ἀστέρα πυρὸς ἑστῶτα ἐπὶ τὴν θύραν οὗ ἤμην. Καὶ ἔμφοβος γενόμενος, ἐσφράγισα εμαυτόν. Καὶ ἰδοὺ προηγεῖτο ὁ αὐτὸς ἀστὴρ, καὶ εἰσῆλθον ἀκολουθῶν αὐτῷ, μέχρις οὗ ἔστη ἐπὶ τῆς κόγχης τοῦ σπηλαίου, οὗ ἦν ἡ ἁγία κορυφὴ τοῦ Προδρόμου καὶ Βαπτιστοῦ Ἰωάννου. Ἐγὼ δὲ ταῦτα πάντα θεασάμενος, παραχρῆμα προσεκύνησα τῷ Κυριῷ, πεσὼν ἐπὶ κοιλίαν ἐπὶ πολλὰς ὥρας· λαβὼν δὲ θυμίαμα, καὶ βαλὼν, δεόμενος καὶ παρακαλῶν, κρατήσας ὀρύγιον ἠρξάμην σκάπτειν. Καὶ εὗρον τὸν τόπον ᾠκοδομημένον ἀπὸ δαρτῆς ἀσβέστου, καὶ πενταπαλαίστου, καὶ ὅσον ἐγὼ ἔσκαπτον, ἦχος καὶ κτύπος ἀπεδίδοτο μέγας, ὡς ἀπὸ ὑδρίας.
Καὶ μετὰ τὸ σκάψαι με, καὶ καθελθεῖν ἴσον τοῦ ἐδάφους, εὗρον ἐκκεχυμένον ὡς ἄμμον καλκοῦν. Καὶ μετὰ ταῦτα καμὼν πολλὰ μόλις ἐδυνήθην ἀποχωρῆσαι τὴν ἄμμον. Καὶ μετὰ ταῦτα ἐξῆλθε σὺν τῇ ἄμμῳ κεραμὶς μία. Καὶ ὑποκάτω τῆς κεραμίδος, πλὰξ μαρμάρου. Καὶ κρεμάσας τὴν πλάκα, εὗρον τὴν ὑδρίαν. Καὶ μετὰ φόβου καὶ τρόμου εὐθέως λαβὼν λύχνον καὶ θυμίαμα, καὶ προσκυνήσας πάλιν, μετὰ ταῦτα ἐκάλυψα τὴν αὐτὴν ὑδρίαν. Καὶ παραυτὰ παρεγίνοντο πρὸς ἡμᾶς οἱ περὶ τὸν ἀρχιμανδρίτην καὶ διάκονον Γεννάδιον. Καὶ συντυχών μοι ἐπὶ θύραν τοῦ σπηλαίου, εἶπέ μοι· « Δεῦρο, εἰσέλθωμεν ἔσω ἀμφότεροι. » Καὶ μετὰ τὸ εὔξασθαι, ἔδωκέ μοι τὸν ἀσπασμὸν καὶ εἶπέ μοι· « Ὅραμα εἶδον ἐκεῖσε, ὡς ὅτι ἐγώ τε καὶ σὺ ἑστήκαμεν ἐν τῷ ἐνταῦθα σπηλαίῳ, καὶ, φησὶν, ἄρτων πλῆθος ἀπέκειτο ἐν τῷ ἐνταῦθα σπηλαίῳ καθαρῶν ὡς ὁ ἥλιος. Καὶ μερὶς ἐπάνω αὐτῶν. Καὶ ἰδοὺ δύναμις πολλῶν ἀνθρώπων κατερχομένων ἐν τῷ αὐτῷ σπηλαίῳ καὶ ἐλάμβανον παρ' ἡμῶν ἀπὸ τῶν προειρημένων ἄρτων. Καὶ οὕτως οὐκ ἐξέλειψαν, καὶ οἱ ἄνθρωποι λαμβάνοντες οὐκ ἐπαύσαντο, καὶ ἡμῶν ἡττηθέντων ἀπὸ τῶν πολλῶν ὄχλων, ἤρξαντο οἱ ἄρτοι πέτεσθαι ἐπὶ τὰς ἡμῶν χεῖρας. » Καὶ μετὰ τὸ διηγήσασθαι αὐτὸν τὴν ὅρασιν ταύτην, ἔφην· « Καλόν σου τὸ ὅραμα. » Καὶ λογισάμενος, εἶπον, « Τί τέλει τοῦτο τὸ ὅραμα; » Καὶ πάλιν λογισάμενος, εἶπον, « Ὅτι ἐκ τοῦ Θεοῦ ἐστι τοῦτο τὸ ὅραμα. » Καὶ γνοὺς ὅτι ἐκ τοῦ Θεοῦ ὑπάρχει, ἀπεκάλυψα αὐτῷ τὴν ἐπιφάνειαν τοῦ ἁγίου Ἰωάννου. Καὶ παραυτὰ ἀκούσας ἐννεὸς ἔμεινε. Καὶ ἤρξατο παρακαλεῖν, « Ποῦ ἐστιν ὅ τόπος; » Ἐγὼ δὲ παραχρῆμα ὑπέδειξα αὐτῷ. Καὶ μετὰ ταῦτα ἐξήλθομεν ἀμφότεροι, καὶ ἐλογιζόμην τί ὀφείλομεν ποιῆσαι. Καὶ ἐσκόπησα πρότερον ἀπελθεῖν, καὶ ἀποκαλύψαι τῷ παπίᾳ Στεφάνω, τῷ ἀρχιμανδρίτῃ τοῦ Δαρωμίου, ἵνα αὐτὸς γνωρίσῃ τῷ ἐπισκόπῳ. Καὶ ἀπελθόντες ἐν τῷ μοναστηρίῳ αὐτοῦ, οὐκ εὕρομεν αὐτὸν διὰ τὸ ἀπελθεῖν αὐτὸν ἐν τοῖς ἐπιχωρίοις μοναστηρίοις. Καὶ ἐν τῷ ἡμᾶς ἐπανιέναι ἐκεῖθεν, ἐλογισάμην μεταπέμψεσθαι τὸν διάκονον Κυριακὸν ἀρχιμανδρίτην τῶν ἐν τῷ ἱερῷ, ἀποκαλύψαι αὐτῷ τό μυστήριον τῆς ἐπιφανείας τοῦ ἁγίου Ἰωάννου. Καὶ ἀπέστειλα τὸν ἀδελφὸν Ἰσαάκιον, εἰπών· « Σπουδαίως παραγενοῦ ἕως ἡμῶν. » Καὶ τοῦ ἀδελφοῦ ἀπελθόντος, καὶ εἰπόντος αὐτῷ, παραχρῆμα ὑπακούσας παρεγένετο. Ἡμῶν δὲ ἀσπασαμένων αὐτὸν, καὶ αὐτὸς ἀπήγγειλεν ἡμῖν τὸ ὅραμα, ὃ εἶδεν, ὃ καὶ ἦν συμφωνοῦν τῷ ὁράματι τοῦ διακόνου Γενναδίου. Εὐχὴν δὲ ποιήσαντες ἐγνωρίσαμεν αὐτῷ τὴν ἀποκάλυψιν τοῦ ἁγίου Ἰωάννου, καὶ ἔφη· « Τί ὀφείλει γενέσθαι; » Καὶ εἶπον ἐγώ, « ὅτι συμφέρει γνωρίσαι τῷ ἐπισκόπῳ περὶ τούτου. Καὶ πάλιν μαθόντες ὅτι οὐ παρεγένετο ὁ παπίας Στέφανος ὁ προῤῥηθεὶς ἀρχιμανδρίτης ἀπὸ τῶν ἐπιχωριων, ἐμείναμεν ἡμέρας πέντε ἀπεκδεχόμενοι αὐτόν. Σαββάτῳ δὲ δείλης ἡμῶν καθημένων καὶ ὁμιλούντων, ἐξαίφνης τυπτηθεὶς ἐπὶ τὰ γόνατα, ἐκάμφθην ὅλος, καὶ οὐκ ἠδυνήθην οὔτε σαλευθῆναι, οὔτε ἀναστῆναι, οὔτε ἄλλο τι ποιῆσαι. Εἶπον οὖν οἱ περὶ τὸν διάκονον Γεννάδιον καὶ Κυριακόν· « Οὐκ ἔφημέν σοι, ὅτι εἰσέλθωμεν καὶ γνωρίσωμεν περὶ τούτου τῷ ἐπισκόπῳ, ἐπειδὴ ὁ παπίας Στέφανος οὔπω ἦλθεν; » Ἐγὼ δὲ ἔμεινα μειζόνως βασανιζόμενος· αὐτοὶ δὲ πληρώσαντες τὴν ὑπηρεσίαν τὴν ἑσπερινὴν, καὶ ἐλθόντες ὅπου ἀνεκείμην, ἀπήγγειλαν λέγοντες, « ὅτι ὡμόσαμεν τῷ ἁγίῳ Ἰωάννῃ καὶ ἀνεδεξάμεθα, ὅτι πρὸ ἀνατολῶν ἡλίου μανθάνει ὁ ἐπίσκοπος. » Ἐγὼ δὲ πρὸς αὐτοὺς εἶπον, » Καλῶς συνετάξασθε. » Καὶ παραχρῆμα ἐκουφίσθην ἐκ τῶν ὀδυνῶν. Καὶ τῇ ἐπιούσῃ κυριακῇ ἡμέρᾳ ἅμα τῷ διακόνῳ Κυριακῷ καὶ Ἰουλιανῷ μονάζοντι εἰσελθόντες, ἐγνωρίσαμεν τῷ ἐπισκόπῳ Οὐρανίῳ, ἀπὸ τῶν ἑωθινῶν ἐξερχομένῳ, εἰπόντες, ὅτι ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ βαπτιστὴς τοῦ Χριστοῦ ἀπεκαλύφθη. Αὐτὸς δὲ ἀκούσας, ἐννεὸς ἔμεινε, καὶ εἶπε μὴ μαθεῖν τινα, καὶ μηδεὶς αὐτοῦ ἅψηται. Καὶ εἶπεν αὐτῷ ὁ διάκονος Κυριακός· « Πότε ἔρχῇ; » Ὁ δὲ, « Αὕριον, φησὶ, παραγίνομαι. » Παραγενόμενος δὲ τῇ ἑξῆς μετὰ πρεσβυτέρων καὶ διακόνων, ἐπιστάντες τῷ τόπῳ, πεσόντες προσεκύνησαν. Μάλχος δὲ ὁ πρεσβύτερος εἷς ὢν ἅμα τῶν ἀκολουθησάντων τῷ ἐπισκόπῳ δυσπιστήσας εἶπε· « Πόθεν τοῦτο δῆλον, ὅτι ἡ κεφαλὴ τοῦ Προδρόμου τυγχάνει αὕτη; » Καὶ ἐπιβαλὼν τὴν χεῖρα αὐτοῦ ἐπὶ τὴν ὑδρίαν, παραχρῆμα τοῦ ἅψασθαι τῆς τριχὸς, ἐξηράνθη ἡ χεὶρ αὐτοῦ, καὶ ἐκολλήθη τῷ στόματι τῆς ὑδρίας, καὶ οὐκ ἠδύνατο αὐτὴν ἀποσπάσαι. Ἐκτενοῦς δὲ ἅμα πάντων γενομένης εὐχῆς, καὶ πάντων δοξαζόντων τὸν Θεὸν, καὶ δεομένων ἀνεθῆναι αὐτὸν, μόλις ποτὲ τὴν μὲν χεῖρα ἀπέσπασε. Μεμένηκε δὲ οὕτως ἀσθενοῦσα. Ὁ δὲ ἐπίσκοπος σὺν τοῖς παραγενομένοις· αὐτῷ πᾶσι, λαβὼν τὴν ἁγίαν ὑδρίαν σὺν τῷ ἀποκειμένῳ θησαυρῷ, ἀπέθετο ἐν τῷ διακονικῷ τῆς ἁγιωτάτης ἐκκλησίας, ἕως οὗ οἰκοδομήθη τὸ μαρτύριον αὐτοῦ. Καὶ μελλόντων τὴν ἁγίαν αὐτοῦ κατάθεσιν ποιεῖν, ὤφθη ὁ Πρόδρομος ἐν ὁράματι τῷ ἀπιστήσαντι πρεσβυτέρῳ, καί φησι πρὸς αὐτὸν « ὅτι ἐν τῇ προόδῳ τῶν καταθεσίων μου ἐπίθες τὴν χεῖρά σου κατὰ τῆς ὑδρίας, καὶ παραχρῆμα ἰαθήσῃ. » Καὶ τοῦτο ποιήσας, ἀποκατεστάθη ὑγιής. Ἐγένετο δὲ τὰ καταθέσια τοῦ ἁγίου Προδρόμου καὶ Βαπτιστοῦ Ἰωάννου ἐν τῷ αὐτοῦ ναῷ, μηνὶ Ὀκτωβρίῳ, εἰκάδι ἕκτῃ, τοῦ τρίτου καὶ ἑξηκοστοῦ καὶ ἑπτακοσιοστοῦ ἔτους, ἰνδικτιῶνος ἕκτης, ἐπὶ τῆς εὐσεβοῦς βασιλείας τῶν φιλοχρίστων ἡμῶν καὶ εὐσεβῶν καὶ ὀρθοδόξων βασιλέων Οὐαλεντινιανοῦ τοῦ νέου καὶ Μαρκιανοῦ τῶν ἀειμνήστων. Εἰς δόξαν καὶ ἔπαινον τοῦ μεγάλου Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ᾧ ἡ δόξα ἅμα τῷ ἀχράντῳ Πατρὶ καὶ τῷ παναγίῳ καὶ ζωοποιῷ πνεύματι εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.
Concio in primam, secundam atque tertiam inventionem pretiosi capitis S. Praecursoris Joannis Baptistae. Interprete R. P. Combefis. Iterum divinus nobis Praecursor advenit: iterumque oratio festum conventum actura accedit, ac gratiarum actionem in collectam hic loci celebratura concionem. Multa sunt admirandi Praeconis solemnia, praeclara simul omnia ac illustria; potestque quivis ex singulis illustre sibi argumentum desumere, ut singula quod liceat conferant, aliusque alius meminerit, quando etiam vel unius meminisse, exque merito laudare, nedum orationi difficile, sed et impossibile existit. Nec enim solum Praecursoris nativitas cogitatum vimque dicendi superat, verum etiam anterior illa conceptio ac in materna alvo exsultatio, quam et prophetia consecuta est. Praeterea etiam educatio, cui nullius aliorum similis est. Tanti etiam viri ad Jordanem adventus, quam dicendi vim non superet, inque angustias cogat? At quid de Domini ad eum adventu dicas, inclinato illi vertice, manus tactu, ac baptismi arcana lustratione?
Horum omnium seorsim, propriumque mihi festum est, una etiam cum gloriosa decollatione, quam vir maximus sustinuit, lascivae ac impudicae saltationis mercede ab Herode caesus capite. Verum quia horum meminisse non hujus est temporis, cum et proprios habeant ascriptos dies, nobisque superius paucis relata sint: iis si lubet omissis, ad alia sermonem convertemus, quae et nobis impraesentiarum prosequenda statuimus. Plane vero hic orationi praestitutus scopus, ut pretiosi capitis inventionem edisserat; ostensionem nempe illius, inque manifestum productionem. Quippe scimus eam non unam esse, sed et secundam, et tertiam. Cum itaque arcano Dei consilio tribus jam vicibus occultatum fuerit, totidemque e terrae sinu prodierit ac emerserit, operae pretium fuerit ut primum primae tumque secundae inventionis mentione habita, exhinc ordine ad tertiam transeamus; quam et praesens oratio argumentum habet: quanquam alias decet ut et reliquis adhaereat, nec ab aliqua, velut quae omnibus utatur, singulariter pendeat. In hunc itaque modum rem aggrediatur, ac propositum ostendat, ratione cujus instituta est, cum nominibus aliis plane deficiat. Hinc vero illi auspicanda erit narratio.
Jam itaque admirandus Joannes, magnusque Veritatis praeco ac praecursor, ab Herode capite caesus fuerat; Herodiasque post impudicam saltationem, in ipsa regia obscuris recessibus tuto collocarat. Timebat enim scelesta mulier ne trunco reliquo unitum, ad illius coarguendum scelus iterum excitaretur. Quanquam non in longum tempus eorum quae patraverat, dilatam mercedem recepit, cum ipsa turpissimo fato vita functa, tum post cam illius filia; caesa nempe fluminis glacie illi cervice inter hiberna, quo et par poena delictum exciperet. Enimvero sic amputato, uti diximus, Joannis capite, inque hunc modum ab impudica muliere terrae latebris deposito, manserat ad multos annos pretiosum illud monile ac utilissimum vulgo inaspectum, intactum, inaccessum: sic forte provide disponente divino praecone, ne facili illius possessione, facilis quoque nobis esset amissio contemptumque desiderium; alioqui vero etiam invalescente ab idolorum cultu persecutione auctoribus Diocletiano et Maximiano, haud par erat ut vili hominum generi nobile cimelium proderetur, ac porcis projiceretur, quod margarita omni illustrius existeret. Eam, puto, ob causam sacrum caput occultatum mansit, ut vulgo nesciretur, nec seipsum proderet. Sin alia abstrusior causa est cur occultaretur, ac inventionem differret, noverint ii qui majora contuentur, ac sublimioribus animum adhibent.
Cum vero jam tempus appeteret quo illud detegendum esset, exque terrae latebris producendum, tum quoque detegitur, eque latebris producitur, quo tempore ac modo ei libuit qui producebatur. Ac quidem temporis ea epocha fuit, cum Constantinus Magnus imperii sceptra suscepisset. Quod vero ad modum attinet, videamus quonam jam modo, ac quorum opera sit manifestatum, primamque hanc inventionem nactum sit.
Duo quidam monachi ex Oriente profecti Hierosolymam veniunt, studio visendi dominicum sepulcrum ac sacra illic loca omnia lustrandi. Alteri eorum apparens divinus Praecursor: Ad Herodis regis, inquit, domum ambo profecti, caput meum tollite, quod illic loci sub terra conditum est. Illo fratri visionem narrante, ipsoque et fidem abnuente, ac cum uterque quo jussi erant adire cunctarentur, iterum utrique se Joannes sistens eadem jubet, acuitque affectum. Illi continuo profecti ac pleni fiducia (quippe queis visus ipse Praecursor iter expediret), locum statim effodiunt, ac caput educunt, quod velut lucis fulgore rutilaret, suavissimique odoris fragrantiam ac nullis verbis explicabilem spiraret. Missoque in sacculum cilicinum capite (ita puto visum Baptistae, quippe qui ipse pilis cameli corpus contegeret), inde recedebant. Dum autem iter habent, figulus quidam in illos incurrit, homo extrema conflictans egestate summeque afflictis rebus. Iis itaque cum occurrisset, utque assolet, viae illis socius accessisset, sarcinae quoque socius existit, jussus ab eis portare sacculum. Stulti homines ac leves qui bonum suum ac thesaurum alteri tribuerint. Ac quidem gestabat pauper, cum cimelium ipsi creditum illi ignotum esset; nec enim monachi indicaverant. Divinus autem Praecursor illi apparens, cum et oppido eidem commodum visum esset ut illi munus cederet, tum docet quid occultum gestet, tum cum illo fugere jubet. Ille clam comitibus ocius fugit tantum secum exportans thesaurum; cui ille deinceps innumera bona peperit; divitiis pollenti, ac faustis utenti rebus, cunctisque aliis prospere ei cedentibus. Quia vero humanis jam excessurus erat, sorori suae munus tuto in arcula positum contradit, monetque ne prius arca educat, quam ille nuntiet vitae exitum: revera enim magnum quid istud esse, quodque magna sit praebiturum. « Nam et nobis, inquit, magna attulit bona, ut nec dicendo quis facile ea assequi possit. Horum et ipsa statim particeps efficieris, modo pignori honorem habeas, ac illud colas: sed et illud, cum humanis eris migratura, alicui fidelium deposito trades, honestisque moribus charo ex testamento relinques. » Ubi haec sorori in mandatis dedisset, e vita migravit, illaque, ut par est, impense laeta pro munere, ex animo in illud affecta, perindeque ac frater coleret, multis et ipsa ex illo beneficiis aucta fuit. Quia vero illi quoque ad occasum vita vergebat, sociis thesaurum deposito consignat, cauteque servandum multis admonet ac rogat.
Cum vero multi deinceps alii aliis succedanei pignus obtinuissent, exque aliis in alios depositum transisset, ad extremum in monachi cujusdam manus devenit. Eustathius illi nomen; sensus vero nihil in fide sanus, etsi alios error illius latuerat. Is quoque gratiam cauponans, tum creditum pignus celabat, tum cum eo, quam opinionem (Arianus scilicet homo) colebat. At ubi Emeseni, unde etiam oriundus erat, viri mores fidemque tandem agnovissent, ac eum urbe pulsuri essent, rogabat ille vel unius diei inducias, tumque ejicerent. Erat haec maligna plenaque vafritie strues. Quippe sacrum caput in spelunca quadam deposuerat, inque hydriam conjecerat, crusta lapidea ad os posita, ac arena ei ingesta: eamque ob rem temporis moras illas captabat, quo inde pignus auferret, suique illud juris demens homo efficeret. Enimvero Emeseni, ne vel momento passi consistere, protinus ablegarunt, cum plane vir divinus impetum illis acueret utque bonum incunctanter praestarent, impelleret. Succedunt deinceps in spelunca viri monachi, atque optimum vitae consectantes genus; qui quidem locum colerent, occultum tamen in eo pignus, thesaurum illum affluentissimum haudquaquam scirent. Inque hunc modum absoluta est prima inventio ipsa hac die circiter Februarii vicesima quarta peracta, ut est conjectura.
Quia vero, ut aiunt, iterum quoque pignus contigit occultari, cum nempe designatus modo Eustathius pravitate animi struem fecisset, operae pretium est dicamus quo jam modo, quonam tempore, quorum opera venerandum caput secunda quoque vice inventum sit, quo liceat et ad tertiam, cujus nobis gratia oratio instituta est, inventionem transire.
Marcellus quidam vita clarus, moribus religiosus, qui et monasterii ad speluncam siti praepositum agebat, nocte quadam mediae hebdomadae jejuniorum, somnium ejuscemodi videt, visionemque fratribus narravit qui sub eo merebantur, hoc fere verborum tenore: « Videbantur mihi, inquit, monasterii fores omnes apertae, per quas fluvius quidam magno aquarum strepitu impetuque transibat. » Ea re in stuporem actus, visionem secum ille versabat, nesciens quid conjiceret, quove visum illud spectaret. Ac sane, inquit, cum me ita haberem, statim vox quaedam ab alto ferebatur, tremendum quemdam ac magnum sonitum habens. Tum etiam concentus audiebatur dulciter psallentium. Qui eo munere defungebatur, in classes seorsim distributi erant. Hic sensus vocis erat: Ecce magnus Joannes Christi Baptista ostenditur. Quae eam mittebant vocem classes singulae, per orientalem portam intrabant.
Cum autem ego ex iis quae apparuerant in stuporem actus, cuidam scalae illic positae inniterer, duo iterum atria aspecto: alterum ad orientem, alterum ad meridiem exporrectum erat. Medium consistebat templum pulcherrimum, in quod singulatim ingressa agmina reverenter adorationem praestabant. Tum quoque alii duo praestanti specie mihi statim facti conspicui, in haec verba clamabant: En tibi et magnus Joannes in templo, quem et vide et crede. Quem etiam multo fulgore splendentem aspexi. Is ingredientium classes, subridentibus aspectabat oculis, singulisque ordine benedictionis munus impendebat. Ubi illae benedictiones impertitae fuissent, finemque earum res habuissent, ipse quoque ab eo benedictione donandus accessi. Ac vero ad pedes illi accidi, totus trepidus ac pavens. At ille statim erigit, ac fiducia implens ad tremendi oris osculum benigne admittit. Deinde etiam vas melle plenum sinu proferens, mihi in manus tradidit, jubetque accipiam. Mox ac accepi, inde exibam; ac velut viae ducem agebam. Tum ille nulla mora post me sequebatur, simulque ambo in monasterium sumus ingressi. Illi comites erant, et quas videram classes, apud quas etiam igneam quamdam columnam illis praelucentem aspexi. Hinc majori perculsus metu, ex turbatione somnum excussi. Ejusmodi fuit quod mihi in somnium accidit, longum illud, ac longam habens expositionem, non minus tremendum quam verum, siquidem utraque in eo ratio existit. Interim ego dubius haerens subditis jubeo, ut consuetum precum pensum unusquisque duplum exsolvant. In his unus illorum Isacius nomine, dum adhuc psallit, inque Deum tollit oculos, ante speluncam ignem ardentem, intraque templi fores invadentem cernit. Visum ille confestim ostendit. Ego tacere jubens, quippe qui ex superiori visione ante rei sensum acceperam, metu eum liberum feci. Videbatur enim mihi fuisse perterritus. Postquam autem alii quinque dies transissent, alia iterum mihi visio obtigit.
Nam manus quaedam noctu apparens, dextrum mihi percutit femur; ex qua etiam vox resonabat in haec verba clamans: Surge; ecce vobis dono concessus sum. Porro etiam stella occurrit, quae loci index erit. Tum ego statim surrexi, simulque stella praeibat, donec veniens stetit supra locum ubi spelunca erat, in quo et concha contigua exstabat, sub qua defossum sacrum pignus fuit. Cum itaque perspicuum adeo signum aspexissem, in genua procumbens, multisque supplicans illi, qui se mihi conspicuum fecerat, locum ligone fodere coepi. Tum alta attingens, ac arenam quamdam affusam offendens, post quam etiam erat tegula, tum crusta lapidea, sub ea pretiosissimum pignus inveni, hydria quadam opertum, inque illa reconditum. Ea re animo laetus effectus, iterum statim locum occului, nihil inde extrahens, hactenusque quod visum fuerat, nulli aperiens.
Quia vero brevi post etiam Gennadius abbas ad nos accessit, vir utique ingentis gratiae munus a Deo consecutus, qui et ipse visionem quamdam paulo superius relatae visioni mihi factae affinem conspexisset, quam et totam sigillatim mihi exposuit; tum et ego omni posita haesitatione, quae mihi ostensa essent illi aperui, singula ad verbum narrans, nihilque eum celans. Hinc ille gaudio ac stupore captus, ostendi sibi cum fossam rogabat, tum locum; ac quonam loco sacrum pignus esset positum. Ac sane etiam ostendo, nec tantum virum aspectu prohibeo.
Cum ergo ab invicem abjuncti essemus, cogitationum iterum salo jactabar, versans animo quid mihi esset faciendum. Hinc et istud ingens mihi visum oblatum, ut cum episcopo rem conferrem (nempe tum Uranius Emesenorum Ecclesiae praeerat), eumque ejus quod apparuerat cum adjutorem adhiberem, tum illius in ea re consiliis uterer. Quia vero non statim rem praestiti, sed molitionem cunctabar, huc illuc cogitationibus distrahentibus, ac cum ad alios referens, Cyriacum nempe diaconum quosdamque alios, tum etiam inconsulti animi sensum accepi, ac quantum mihi dilatio peperit mali. Sero namque sabbati, dum consideo his qui aderant, ac quaedam fabulor, derepente aliquis ad genua plagam infligit, totumque immotum, vix in solum incurvum reddit. Ea re conspecta, qui aderant, ac imprimis quem dixi Gennadium, in preces ac vota convertuntur, magnumque Praecursorem rogant, ut me casu liberet, pedesque uti prius sanos restituat. Noverant enim quo nomine sic mulctatus essem, esseque in causa rem a me neglectam ac cunctationem.
Cum vero statim emisso voto pedes ad iter comparatos recepissem, illis sociis confestim ad episcopum accedo, nullum huic ducens anteponendum negotium. Tum et illi visa omnia aperio, insomnium, visionem, speluncam, locum, defossam hydriam, demumque sacrum caput, cujus ratione isthaec omnia. Episcopus se statim ipse rei accingit, laetusque mandato obtemperat; atque adeo illucescente dominica, ad locum venit cum lampadibus, ac reverenter metuque extensa ad hydriam manu caput educit, tremendum videntibus spectaculum: hisque exceptis, incredibile aliis. Nam et pili adnati videbantur, suavisque efflabatur odor, ac indicibilis fulgor emicabat.
Quia vero episcopo comes presbyter, Malchus nomine, subdubius erat ac haesitabat, num Praecursoris istud caput existeret, missa in illud audacius manu (quippe cum nequam ille bonis invidere soleat), confestim et ipse incredulitatis decerpit fructum, arelacta dextera, ac urnae haerenti cui eam admoverat. Ac sane ita mansisset, nisi qui aderant ad multas horas sanctum obsecrassent, ut eum curaret, qui obnoxius esset, eique reconciliaretur, qui dubius fuisset. Recepto inde Praecursoris capite (nempe Februarii 24, quo etiam die contigerat prima inventio), Uranius episcopus in sua hactenus pretiosum pignus deponit ecclesia; brevique post etiam templum Baptistae excitans, cum ei plures operae accessissent, illuc munus transfert Emesenae civitati, omnique alii civitati ac regioni thesaurum uberem ac inexhaustum. Hactenus secunda inventio ac manifestatio tum facta, cum Valentinianus ac Marcianus imperii sceptra tenerent. Operae pretium vero ut et eam quae nuper contigit, tertiamque enarremus, cujus et etiam causa instituta nobis oratio est, quae et reliquis notior est atque illustrior.
Cum itaque sacrum caput Emesae, ut diximus, repositum esset, atque iis qui e vicino quique procul ac undique venirent, uberrimum gratiae munus prostaret, manserat thesaurus in annos plures ei loco addictus: ac quanquam eo circumscriptus erat, non tamen illius ambitu etiam virtutes arctabantur, sed copiose beneficia explicabat, et ut ad omnes pertingerent. Enimvero quae Dei arcanae rationes, incomprehensaque judicia! Cum nempe Emesenam regionem ipsamque urbem Emesam barbarorum manibus expugnari sivisset, ac eorum fieri ditionis, haud tamen aequum putavit ut et pretiosissimum caput penes illos, illisque addictum foret. Adeoque neque fuit, sed pii cujusdam honestique cultoris opera inde sumptum, alio tum transfertur; Comanam scilicet, exiguam urbem ac obscuram, quae tamen eo pignore ditata illustris evasit, ac reliquis clarior exinde fuit.
Quod vasculum thesaurum intus habebat ac continebat, urna quaedam argentea aureis compacta laminis erat, quo nempe pretiosum pignus pretioso vasculo asservaretur Caeterum plerique nesciebant, ac praecipue reginae urbium cives, quo illud loco positum esset: tum quod translatio occulta ac sine arbitro facta fuisset; tum quod nesciretur tempus quo illa contigisset. Neque enim quis palam, quantum nobis assequi licuit, eam rem tradidit. Itaque mansit Comanae caput, ne ipsis, puto, incolis satis notum. Tum enim tempora, tum negotia alta rem ignorantia obtexerant: cum praesertim Iconomachi interim emersissent, quos tantum abest ut sanctorum reliquiis cultum adhiberent, ut etiam ubicunque illae exstare noscerentur, incendio eas traderent. Eam igitur ob rationem nulli deinceps sacratissimum pignus conspicuum erat aut exploratum. Postquam autem rerum summa ad orthodoxos rediit, iterumque sceptra fidelibus Augustis concredita sunt, ac Iconomachi impii cum sonitu perierunt, condignam scilicet ultionem nacti, tum sane etiam Praecursori ut caput suum manifestum faceret placuit; stupendumque munus non huic illive civitati (exiguis nempe oppidis exiguisque terminis definitis), sed ut omnium maximae summeque regali, nempe Constantinopoli, traderet; quo nempe et thesaurus inviolabilis servaretur, illaque ejus depositione honestaretur, ipsumque adeo sacrum munus, ut par est, splendoris aliquid ab ea mutuaretur, quod nempe penes illam majores honores cultumque impensiorem haberet. Tum namque Michael ac Theodora sceptra susceperant, Ignatiusque Methodii successor, vir multis clarus virtutibus, Ecclesiam regebat. Sub his inclytis, etiam pretiosissimum pignus istud in reginam urbium infertur, tertiamque hanc ac postremam inventionem nanciscitur. Porro adinventionis modus ejusmodi fuit.
Nocte quadam cum pontifex Theophoro illi cognomini moribusque affinis laudes Deo offerret, divina quaedam coelitus visio illi obtigit (habere scilicet Comanam civitatem pretiosissimum caput, argentea urna inclusum, ac sacro loco conditum; operaeque pretium esse ut Bysantium transferretur; sic nempe etiam Praecursori visum). Qui et imperatori quae visa fuerant declaravit. Ambobus igitur eam in rem bene animatis, mittuntur statim ab utroque qui thesaurum tollant. Hi cum ad locum venissent, ac ubi caput depositum esset, quo eis pontifex indicio signarat, didicissent, reverenter inde extraxerunt. Enimvero nondum certo rei in urbem allato nuntio, imperator simul ac patriarcha, ac quotquot in aula proceres, quotquot clerici ac monachi, extra civitatem effusi cum suffitibus ac lampadibus obviam processerunt, multoque apparatu caput pompa deduxerunt; cui et oculos, et labia, et frontem, praeque aliis pectora admoverunt. Tum pontifex trepida manu sublatum, palatino templo thesaurum infert, ac illic deponit: nempe die 25 mensis Maii. Hic enim celebritatis dies, festum scilicet tertiae Inventionis seu Depositionis. Utrumque enim dicatur, quando et utriusque nomine una agitur solemnitas. Par enim erat ut Triadis cultor, ac qui aliis ejus perspicue detexisset mysterium, tribus quoque vicibus caput suum inveniendum proderet; ac neque ab eo deficeret numero, nec eum superaret; ut hac quoque ratione, uti aliis, primae duci Triadi uniri posset, atque ejus numero honestari. Pretiosus namque numerus est, omnique, ut sic dicam, acceptione dignus. Etenim tria sunt quae adoramus sic personis distincta, etsi natura unita sunt. Tres item partes circa animam dignoscuntur, quibus animal rationale incitatur ac agitur; tres quoque circa corpus dimensiones, quibus illud definitur, tres homini datae leges, quibus componeretur: naturalis, scripta, ac gratiae. Tribus animus contemplationibus desiderium subvehit, nempe naturali, intelligibili, ac ea quae vim omnem intellectus excedit. Non enim habet quo ulterius extendatur, vel si perspicacissimus sit. Tres etiam in baptismo mersiones, quae et Trinitatem figurant, ac obscure significant. Triplex Spiritus sancti in discipulos a Salvatore facta insufflatio, quibus illi copiosum gratiae munus adepti sunt. Tres item rerum mutationes, quas terraemotus vocant, quanquam altera harum nondum exstitit. Quid vero opus plura de ternario ac Triade dicere? Uti enim Trias fidei nostrae caput est, sic plane et ternarius inter numeros eximius est, cui et inventio haec sacri pignoris connumeratur, ac qua honestatem ampliorem nacta est. Neque enim illa una est et singularis, quando etiam unum numerus imperfectus est ac carens quantitate; neque duplex, quod et binarius materiae commixtus sit, a qua Joannes purus exstitit. Itaque ob eam causam triplex ea est, quod illi ternarius honori habeatur, ac charus sit, tanquam nimirum Triade honestatus ac ei connumeratus.
Quia vero te, beatissime Praecursor, Trinitatis cultorem scimus optimumque praeconem, ob quam etiam tibi cervix caesa fuit, ne cesses eam nobis placabilem reddere; quo scilicet cum alia, tum semitam, quae ad illam ducit incedamus, quidquid obliquum est tuis auspiciis vitantes, atque ad vias rectas directi. Nec enim tuus erga nos impensus amor ac affectio nos latet, utque quotidie uberem nobis impertias gratiam, qui nempe gregi tuo praesideas, ac iis qui in templo tuo assidui sunt, magna munera largus remunerator impendas: quae et nos utinam consequamur, hincque migrantes Triadi sanctae sistamur, atque illius luce illustremur, in Christo Jesu Domino nostro, quem decet honor et adoratio cum ingenito Patre ac sanctissimo Spiritu, nunc et in saecula saeculorum. Amen.
Λόγος εἰς τὴν πρώτην, καὶ δευτέραν, καὶ τρίτην εὕρεσιν τῆς τιμίας κεφαλῆς τοῦ Προδρόμου. Πάλιν ἡμῖν ὁ θεῖος ἐφέστηκε Πρόδρομος· καὶ πάλιν ὁ λόγος ἥκει πανηγυρίσων, καὶ τοῖς συνειλεγμένοις ἑορτάσων τὰ χαριστήρια. Πολλαὶ γάρ μοι αἱ τοῦ θαυμαστοῦ κήρυκος πανηγύρεις, καὶ πᾶσαι ὁμοῦ λαμπραὶ καὶ διάσημοι. Καὶ ἔξεστί γε τῷ βουλομένω λαμπρὰν ἐφ' ἑκάστης ποιεῖσθαι καὶ τὴν ὑπόθεσιν, τὰ κατὰ δύναμιν συνεισφέροντα ἕκαστον, καὶ ἄλλον ἄλλης διαμνημονεύοντα ὅτι μηδ' ἐξὸν ἕνα καὶ τὸν αὐτὸν μεμνῆσθαι πασῶν, ὅπου γε καὶ τὸ μιᾶς τούτων μνησθῆναι, καὶ πρὸς ἀξίαν ἐρεῖν, οὐ χαλεπὸν μόνον τῷ λόγῳ, ἀλλὰ καὶ ἀδύνατον· οὐ γὰρ γέννησις μόνον ἡ τοῦ Προδρόμου, καὶ οὐ κρείττων καὶ λόγον (sic), ἀλλὰ καὶ σύλληψις ἡ πρὸ ταύτης, καὶ ἡ παρὰ τῇ μητρὶ δήπου ἐγγάστριος σκίρτησις, ᾗ καὶ προφητεία συνείπετο. Ἔτι μὴν καὶ ἀναγωγὴ καὶ ἀνατροφὴ, μηδενὶ τῶν ἄλλων προσεοικυῖα· καὶ ἡ παρὰ τὸν Ἰορδάνην δὲ ἄφιξις τοῦ τοιούτου, τίνα λόγον οὐχ ὑπερβαίνει, καὶ εἰς ἀπορίαν ἐμβάλλει; Τί δ' ἂν εἴπῃς παρουσίαν τὴν πρὸς αὐτὸν τοῦ δεσπότου, καὶ κορυφῆς ἐπ' αὐτῷ κλίσιν, καὶ χειρὸς ἐπαφὴν, καὶ βάπτισιν δὴ τὴν ἀπόῤῥητον;
Τούτων οὖν ἁπάντων ἰδία μοι καὶ καθ' ἕκαστον ἡ πανήγυρις, μεθ' ἅμα καὶ τῆς ἐνδόξου ἀποτομῆς, ἣν ὑπέστη ὁ παμμέγας, κεφαλῇ πρὸς τοῦ Ἡρώδου ἀποτμηθεὶς, δι' ἀσελγῆ καὶ ἀκόλαστον ὄρχησιν· ἀλλὰ ἐπεί γε τούτων διαμνημονεύειν οὐ τοῦ παρόντος καιροῦ, ἅτε καὶ ἐν ἰδίῳ ἑκάστου ἀποτεταγμένων, καὶ ἡμῖν διὰ βραχέων ἔμπροσθεν εἰρημένων, ἐκείνων ἀφέμενοι, εἰ δοκεῖ, ἐπ' ἄλλα τὸν λόγον τρεψόμεθα, καὶ τοῦ λόγου τὸν σκοπὸν προσθέμεθα. Σκοπὸς δὲ πάντως τῷ λόγῳ, κεφαλῆς αὐτοῦ τιμίας τὴν εὕρεσιν προσειπεῖν, ἀνάδειξιν αὐτῆς δηλαδὴ καὶ φανέρωσιν. Ἐπειδὴ οὐ μίαν ἴσμεν ταύτην, ἀλλὰ καὶ δευτέραν, καὶ τρίτην. Τρὶς μὲν ἤδη κρυβεῖσαν κατά τινα οἰκονομίαν ἄῤῥητον, τοσαυτάκις δὲ κάτω που τῶν τῆς γῆς λαγόνων ἀναδοθεῖσαν, εἰκὸς δήπου καὶ ἡμᾶς πρῶτα μνησθῆναι τῆς πρώτης, εἶθ' ἑξῆς δευτέρας, καὶ κατὰ τάξιν ἅμα τῆς τρίτης· ἣν καὶ ὑπόθεσιν ὁ παρὼν ἔχει λόγος· εἰ καὶ ἄλλως προσῆκον αὐτῷ προσφύεσθαι ἑκατέραις, καὶ μηδεμιᾶς ἀπηρτῆσθαι, ὡς ἀμφοτέραις συγχρώμενον. Οὐκοῦν καὶ πρὸς τὴν ἐγχείρησιν οὕτως ἱέτω, καὶ δεικνύτω τὴν πρόθεσιν δι' ἣν καὶ ὁ λόγος, τοῖς ἄλλοις πάντως λειπόμενος. Ἔσται δ' ἐντεῦθεν αὐτῷ ἡ διήγησις.
Ἄρτι μὲν οὖν ὁ θαυμαστὸς Ἰωάννης, καὶ μέγας τῆς ἀληθείας κήρυξ καὶ Πρόδρομος, τὴν ἱερὰν κεφαλὴν πρὸς τοῦ Ἡρώδου ἀποτμηθεὶς, καὶ τῆς Ἡρωδιάδος μετὰ τὴν ἀναιδῆ ὄρχησιν, εἴσω που τῶν βασιλείων, ἔν τισι μυχοῖς ἀδύτοις καὶ κλείθροις ταύτην καταθεμένης· ἐδεδίει γὰρ ἡ παράνομος, μὴ τῷ λοιπῷ αὖθις σώματι συναφθείη, καὶ εἰς ἔλεγχον ταύτης πάλιν διανασταίη. Εἰ καὶ οὐκ εἰς μακρὰν τὰ ἐπίχειρα ὧν ἔδρασεν ἐκομίσατο, αὐτή τε αἰσχίστῳ θανάτῳ τὴν ψυχὴν ἀποῤῥήξασα καὶ μετ' ἐκείνην ἡ ἐκείνης θυγάτηρ, ἀποκοπεῖσα τὴν κεφαλὴν ἐν ὥρᾳ χειμῶνος τοῖς κρυστάλοις τοῦ ποταμοῦ, ἵν' εἴχοι καὶ τὴν δίκην ἰσόῤῥοπον· ἀλλὰ γὰρ τῆς κεφαλῆς ἀποτμηθείσης ὡς ἔφαμεν, ἀσφαλῶς οὕτω παρὰ τῆς ἀκολάστου, γῆς κρυπτῆρσι κατατεθείσης, ἔμενεν ἄχρι χρόνων πολλῶν, τὸ τίμιον ἐκεῖνο χρῆμα καὶ πάγχρηστον ἀθέατον τοῖς πολλοῖς, ἄψαυστον, ἀπροσπέλαστον· οὕτω τάχα τοῦ θείου οἰκονομήσαντος κήρυκος, ἵνα μὴ τῷ ῥᾳδίῳ τῆς κτήσεως, ῥᾳδίαν καὶ τὴν ἀποβολὴν ἔχοιμεν, καὶ τὸν πόθον εὐκαταφρόνητον. Ἄλλως τε καὶ τῆς εἰδωλολατρείας ἐπικρατούσης, ἣν οἱ ἀμφὶ Διοκλητιανὸν καὶ Μαξιμιανὸν ἤγειραν, οὐκ ἔδει τοῖς ἀτίμοις φανεροῦσθαι τὸ τίμιον, ὡς ἂν μὴ τοῖς κυσὶ δοθείη τὸ ἅγιον, καὶ τοῖς χοίροις ῥιφείη τὸ παντὸς μαργαρίτου λαμπρότερον· διὰ ταῦτα γοῦν ἡ ἱερὰ κεφαλὴ, ὡς ἐμοὶ δοκεῖ, κρυπτομένη ἐτύγχανε, λανθάνουσα τοὺς πολλοὺς, καὶ οὐχ ἑαυτὴν διεκφαίνουσα. Εἰ δὲ καὶ κατὰ ἄλλον τρόπον ἀποῤῥητότερον ἐκρύπτετο, καὶ τὴν εὕρεσιν ἀνεβάλλετο, εἴδοιεν ἂν οἱ τὰ μείζω θεώμενοι, καὶ τοῖς ὑψηλοτέροις ἐπιβατεύοντες.
Ἐπεὶ δὲ λοιπὸν ἔδει καὶ φανεροῦσθαι ταύτην, καὶ τῶν τῆς γῆς κρυπτήρων ἀνακαλύπτεσθαι, τότε κάὶ φανεροῦται, καὶ κρυπτομένη ἀνακαλύπτεται· καθ' ὃν ἄρα καὶ χρόνον καὶ τρόπον ὁ ταύτην φανερώσας εὐδόκησε· καὶ χρόνος μὲν, ὅτε τὰ σκῆπτρα τῆς βασιλείας Κωνσταντῖνος ὁ μέγας ἀνείληφεν. Ἴδωμεν δὲ καὶ τίνα αὕτη τὸν τρόπον, καὶ πῶς ἤδη καὶ παρά τινων εἰς φανέρωσίν τε ἥκει, καὶ πρώτην ταύτην ἀνευρίσκει τὴν εὕρεσιν.
Μοναχοί τινες δύο, τῆς ἑώας ὁρμώμενοι, καὶ πρὸς τὰ Ἱεροσόλυμα ἀφικνούμενοι, ἐφ' ᾦ τὸν τάφον τοῦ δεσπότου ἰδεῖν, καὶ τὰ ἐκεῖσε ἅπαντα ἱστορῆσαι, τούτων ἑνὶ ὁ θεῖος ἐπιφανεὶς Πρόδρομος, « Πρὸς τὴν Ἡρώδου, φησὶ, τοῦ βασιλέως ἀμφότεροι οἴκησιν ἀπιόντες, τὴν ἐμὴν ἐκεῖσε κειμένην ὑπὸ γῆν ἀνέλεσθε κεφαλήν· » ὡς δ' ὁ τὴν ὀπτασίαν ἰδὼν τῷ πέλας ταύτην ἐμήνυσεν, ὁ δ' ᾖ ἐπιδοιάζων, καὶ ἀμφότεροι πρὸς τὴν ἄφιξιν διαμέλλοντες, αὖθις ἀμφοτέροις ἐπέστη τὰ αὐτὰ δηλῶν. Καὶ τὴν ὁρμὴν παραθήγων. Οἳ καὶ παραχρῆμα τὸν τόπον καταλαβόντες, καὶ θάρσους ὑποπλησθέντες· εἶχον γὰρ τὸν ἐπιφανέντα τὴν τρίβον αὐτοῖς ὁμαλίζοντα· ἀνορύττουσί τε τὸν τόπον εὐθὺς, καὶ τὴν κεφαλὴν ἀναφέρουσι, φῶς οἷον καὶ διαύγειαν ἀναλάμπουσαν, καὶ εὐωδίαν ἀναπέμπουσαν ἄῤῥητον. Οἳ δὴ καὶ τοῖς ἐκ τριχῶν καμήλου μαρσίποις ἐνθέμενοι, δόξαν οἶμαι τοῦτο τῷ Βαπτιστῇ, ἅτε καὶ αὐτῷ θριξὶ καμήλου σκεπομένῳ τὸ σῶμα, ἐκεῖθεν οὗτοι ἀνέστρεφον. Ὁδοιποροῦσι δὲ αὐτοῖς, κεραμεύς τις κατὰ τὴν ὁδὸν ἐντυγχάνει, ὃς καὶ πενίᾳ ἐσχάτῃ συνέζη, καὶ ἀπορίᾳ συνείληπτο. Τούτοις αὐτὸς συναντήσας, καὶ ὁδοῦ, οἷα εἰκὸς, κοινωνήσας, κοινωνὸς γίνεται καὶ τοῦ ἐπιφερομένου μαρσίπου, βαστάζειν παρ' αὐτῶν προτραπείς. Εὐήθεις οὗτοι καὶ κοῦφοι, σφέτερον ἀγαθὸν ἑτέρῳ ἀπονειμάμενοι. Καὶ ὁ μὲν πένης ἐβάσταζε μὴ εἰδὼς τὸ κειμήλιον· οὐδὲ γὰρ ἐγνώρισαν τοῦτο ἐκεῖνοι. Ὁ δὲ θεῖος Πρόδρομος τούτῳ ἐπιφανεὶς, ἐπεὶ καὶ λυσιτελὲς ἔκρινε τούτου γενέσθαι τὸ δῶρον, τό τε λανθάνον γνωρίζει, καὶ ἀποδράναι σὺν τούτῳ προστάττει· ὃς καὶ λαθὼν τοὺς συνοδοιπόρους, θᾶττον ἀποδιδράσκει, θησαυρὸν τηλικοῦτον ἐπιφερόμενος· ᾧ καὶ ἀπὸ τοῦδε μυρία ἀπέῤῥει τὰ ἀγαθὰ, πλούτῳ καὶ εὐπραγίᾳ κομῶντι, καὶ πᾶσι τοῖς ἄλλοις εὐθυνουμένῳ. Ἐπεὶ δ' ἔμελλεν οὗτος τὸν βίον ἀπολιμπάνειν, τῇ ἰδίᾳ ἀδελφῇ ἐγχειρίζει τὸ δῶρον, κιβωτίῳ τοῦτο ἀσφαλισάμενος· ᾗ καὶ παρεγγυᾶται, μὴ πρότερον τοῦ κιβωτίου ἐξαγαγεῖν, πρὶν ἂν ἐκεῖνος μηνύσει τὴν ἔξοδον· μέγα γὰρ ὄντως τὸ χρῆμα, καὶ μεγάλων παρεκτικόν· « ἐπεὶ καὶ ἡμῖν, φησὶ, μεγάλα προυξένησεν ἀγαθὰ, καὶ ἃ μηδ' εἰπεῖν ῥᾳδιον· ὧν ὅσον οὔπω μεθέξεις καὶ αὐτὴ, τιμοῦσα τοῦτο καὶ περιέπουσα· ὃ καὶ μετὰ σὲ πιστῷ τινι παρακαταθήσῇ, καὶ εἰδότι τὰ καλὰ καλῶς διατίθεσθαι. » Ταῦτα οὕτως ἐπισκήψας τῇ ἀδελφῇ, ἀπαίρει τοῦ βίου· ἡ δ' ὡς εἰκὸς περιχαρὴς γενομένη τῷ δώρῳ, ἔστεργέ τε ἐκθύμως, καὶ ἴσα ἐτίμα τῷ ἀδελφῷ, πολλῆς καὶ ταῖς (sic) ἀπ' αὐτοῦ χάριτος ἠσθομένη. Ἐπεὶ δὲ καὶ αὐτὴ πρὸς δυσμὰς ἧκε τοῦ βίου, τοῖς συνοῦσι τὸν θησαυρὸν παρακατατίθησι, πολλὰ περὶ τῆς αὐτοῦ φυλακῆς ἀσφαλισαμένη.
Πολλῶν δέ τε ἀπ' ἐκείνου διαδεξαμένων τὸ δῶρον, καὶ ἄλλοτε εἰς ἄλλους μεταχωρῆσαν, τελευταῖον πρός τινα μονάζοντα καταντᾷ, Εὐστάθιον μὲν καλούμενον, φρόνημα δὲ οὐκ ὀρθὸν ἔχοντα, εἰ καὶ τοὺς ἄλλους ἐλάνθανεν. Ὅς γε καὶ τὴν χάριν καπηλεύων, τό τε ἐμπιστευθὲν κειμήλιον ἔκρυπτε, καὶ σὺν τούτῳ, ὃ περιεῖπε δόγμα· ἀρειανίζων γὰρ ἦν· ἐπεὶ δ' ἔγνωσαν τοῦτον οἱ Ἐμεσηνοὶ ἀφ' ὧν καὶ ὥρμητο, καὶ τῆς πόλεως ἀπελαύνειν ἔμελλον, λιπαρεῖ τούτους μεῖναι ἡμέραν, εἶτ' ἐκβαλεῖν· κακούργως τοῦτ' ἀπολογισάμενος· ἔτυχε γὰρ πρός τινι σπηλαίῳ τὴν κεφαλὴν καταθεὶς, ἐν ὑδρίᾳ ταύτην βαλὼν, καὶ πλάκα λιθίνην ἄνωθεν περιθεὶς, καὶ ἄμμον ἐπαμησάμενος· ὃς καὶ διὰ ταῦτα ἐζήτει καιρὸν, ὡς ἂν ἐκεῖθεν τὸ δῶρον ἀφέλοιτο, καὶ ἑαυτοῦ ὁ ἄφρων ποιήσοιτο. Ἀλλ' οὐ μὲν οὖν εἴασαν τοῦτο Ἐμεσηνοὶ μεῖναι καὶ πρὸς βραχύ· ἀλλὰ θᾶττον ἀπήλαυνον, τοῦ θείου πάντως ἀνδρὸς τὴν ὁρμὴν αὐτοῖς παραθήξαντος, καὶ δρᾶσαι τὸ καλὸν ἀμελητὶ ἐποτρύναντος· τὸ δέ γε σπήλαιον διαδέχονται μετὰ ταῦτα ἄνδρες μονασταὶ, καὶ βίον ἄριστον μετιόντες· οἰκοῦντες μὲν τοῦτο, οὐκ εἰδότες δὲ ὃ τῷ σπηλαίῳ ἐγκέκρυπται, θησαυρὸς πολύχους καὶ πάμφορος. Καὶ πέρας μὲν τοῦτο τῆς πρώτης εὑρέσεως, κατὰ τὴν εἰκάδα τετάρτην, ὡς ἔστιν ἰδεῖν, τοῦ φεβρουαρίου γεγενημένης.
Ἐπεὶ δὲ, ὡς ὁ λόγος, καὶ κρυβῆναι τὸ τίμιον αὖθις συνέβη, τοῦ δηλωθέντος Εὐσταθίου σκαιότητι γνώμης δράσαντος τὸ σκαιώρημα, εἰκὸς ἄρα τὸν λόγον εἰπεῖν, πῶς ἤδη, καὶ πότε, καὶ παρὰ τίνων καὶ τὴν δευτέραν ἡ πάντιμος ἔσχεν εὕρεσιν κεφαλή· ὡς ἂν ἐξῇ τούτῳ καὶ πρὸς τρίτην χωρῆσαι, δι' ἣν καὶ τὴν ἐγχείρησιν ἐνεστήσατο.
Μάρκελλός τις τὸν βίον ἐπιφανὴς, τὸν τρόπον θεοφιλὴς, ἣς καὶ μονῆς τῆς κατὰ σπήλαιον καθηγεῖτο, κατά τινα νύκτα τῆς μέσσης ἑβδομάδος τῶν νηστειῶν, ὄναρ τοιοῦτον ὁρᾷ· ὃς καὶ τὸ ὁραθὲν τοῖς ὗπ' αὐτὸν διηγήσατο, οὑτωσὶ πρὸς λέξιν διεξιών· « Αἱ τῆς μονῆς μοι ἅπασαι, φησὶ, θύραι, ἀνεῳγμέναι εἶναι ἐδόκουν. Ἀφ' ὧν καὶ ποταμός τις διήει, πολλῷ τῷ ῥοίζῳ ἑλκόμενος. » Ἐφ' ᾧ καὶ γενόμενος ἐννεὸς, καθ' ἑαυτὸν τὸ ὁραθὲν ἔστρεφε, μή τι καὶ συμβαλεῖν ἔχων, πρὸς ὅτι τό ὅραμα φέροι. « Καὶ δή μοι οὕτως ἔχοντι, καὶ φωνή τις εὐθὺς κατεφέρετο ἄνωθεν, ἔκπληκτόν τινα καὶ μεγάλην ἔχουσα τὴν ἠχήν. Μεθ' ἧς ἄρα καὶ μέλος ἡδὺ ψαλλόντων ἠκούετο· τάγμα δ' ἕκαστον καθ' ἑαυτὸ ἦσαν οἱ ψάλλοντες· εἶχε δὲ τοιάνδε τὴν δήλωσιν ἡ φωνή,--Ἰδοὺ ὁ μέγας Ἰωάννης ὁ τοῦ Χριστοῦ Βαπτιστὴς ἀναδείκνυται.--Ἅμα δὲ τῇ φωνῇ καὶ τῶν ταγμάτων ἕκαστον διὰ τῶν ἀνατολικῶν εἰσήει θυρῶν.
Ὡς δ' ἐπὶ τοῖς ὁραθεῖσιν ἐξεστηκὼς ἤμην, ὑπερείδω ἐμαυτὸν πρός τινα κλίμακα τῶν ἐκεῖ, ἔνθα μοι καὶ δύο καθωράθησαν πάλιν αὐλαί· ἡ μὲν πρὸς ἀνατολὰς, ἡ δ' ἐπὶ μεμσηβρίας τετραμμέναι. ὧν μεταξὺ καὶ ναὸς εἱστήκει περικαλλὴς, ἐν ᾧ καθ' ἕκαστον εἰσιὼν τῶν ταγμάτων εὐλαβῶς τὴν προσκύνησιν ἀπεδίδου· μεθ' ὧν καὶ ἕτεροι δύο, τὸ εἶδος ἐξαίσιοι παραυτίκα φανέντες τοιάδε μοι καὶ οὗτοι ἐβόων·--Ἰδού σοι καὶ ὁ μέγας Ἰωάννης ἐν τῷ ναῷ, ὃν καὶ ὅρα, καὶ πίστευε.--Ὃν καὶ ἐθεασάμην πολλῆ τῇ αἴγλῃ ἐναπολάμποντα. Ὃς δὴ καὶ τὰ εἰσιόντα τάγματα μειδιῶσι προσέβλεπεν ὀφθαλμοῖς, κατὰ τάξιν εὐλογῶν ἕκαστον. Ὡς δ' ἐκεῖνα τὴν εὐλογίαν εἴληφε, καὶ πέρας εἶχε τὸ κατ' αὐτοὺς, ἀπήειν καὶ αὐτὸς εὐλογίαν τὴν παρὰ τοῦδε ληψόμενος. Καὶ δὴ τοῖς αὐτοῦ προσπίπτω ποσὶ, σύντρομος ὢν καὶ περιδεὴς ὅλος· ὅς με καὶ ἀνεγείρει θᾶττον, καὶ θάρσους ἐμπίπλησι, δούς μοι ἐπὶ στόμα καὶ τὴν ἀγάπην τοῦ φρικτοῦ ἐκείνου φιλήματος. Εἶτα καὶ ἄγγος τι πλῆρες μέλιτος τοῦ κολποῦ ἐκβαλὼν τῇ ἐμῇ χειρὶ ἐντίθησι, --Λαβὲ, φάμενος, τοῦτο.--Ἐγὼ δὲ ἅμα ἐκεῖνο ἔλαβον, καὶ ἅμα ἐκεῖθεν ἐξήειν, προηγούμενος ὡσανεὶ τῆς ὁδοῦ. Εἶτα καὶ αὐτὸς ἐπορεύετο εὐθὺς μετ' ἐμὲ, καὶ συνεισήειμεν ἄμφω πρὸς τὴν μονήν· ἐφεπόμενα ἐκείνῳ καὶ ἃ ἑώρακα τάγματα, παρ' οἷς ἐθεασάμην καὶ στῦλόν τινα πύρινον ἐπιλάμποντα ἔμπροσθεν. Ἔνθεν τοι καὶ μείζονι φόβῳ ληφθεὶς, τεταραγμένος τοῦ ὕπνου ἀνέθορα. Καὶ ὁ μὲν ὄνειρός μοι τοιόσδε μακρὸς ὢν, καὶ μακρὰν ἔχων τὴν δήλωσιν, καὶ φρικτὸς πλέον ἢ ἀληθὴς ὅτι περὶ αὐτὸν καὶ ἀμφότερα. Ἐγὼ δὲ τὸ τοῦδε [ F. leg. τοιοῦδε] ἀγωνίᾳ περιπεσὼν, τοῖς ὑπ' ἐμὲ παρακελεύομαι μοναχοῖς, διχῶς ἕκαστον τὴν συνήθη τελέσαι εὐχήν. Καί τις αὐτῶν Ἰσάκιος τοὔνομα ἔτι ψάλλων, καὶ Θεῷ τοὺς ὀφθαλμοὺς αἴρων, ὁρᾷ πρὸ τοῦ σπηλαίου καιόμενον πῦρ, καὶ ἔνδον τῶν θυρῶν τοῦ ναοῦ εἰσιόν· ὅς μοι καὶ τὸ ὁραθὲν παραυτίκα ἐδείκνυ· ἐγὼ δ' ἡσυχάζειν τοῦτον εἰπὼν, ἅτε καὶ τὸ πρᾶγμα προῃσθημένος ἐκ τῆς πρὸ μικροῦ ὄψεως, τοῦ δέους τέως ἀπήλλαξα· ἐῴκει γάρ μοι δεδειματῶσθαι. Ἐπεὶ δὲ ἡμέραι πέντε διαγεγόνασιν, ἑτέρα πάλιν ὄψις ἐπέσκηψε.
Χεὶρ γάρ τις κατὰ νύκτα ἐπιφανεῖσα τὸν δεξιόν μοι πλήττει μηρόν. Ἧς καὶ φωνὴ ἀπηχεῖτο, Ἀνάστα, βοῶσα, ἰδοὺ ἐδωρήθην ὑμῖν. Εὑρήσεις δὲ καὶ ἀστέρα τὸν τόπον ὑποδεικνῦντά σοι· ὃς καὶ παρευθὺ ἀνέστην, καὶ ἅμα καὶ ὁ ἀστὴρ προηγεῖτό μου τῆς ὁδοῦ, ἕως ἐλθὼν ἔστη ἐπάνω τοῦ τόπου, ἔνθα τὸ σπήλαιον ἦν, ἐν ᾧ κογχὴ ἐτύγχανε προσεχὴς, ἐκεῖσε τῆς κεφαλῆς κατωρυγμένης. Ὡς οὖν ἐναργὲς τοῦτο σημεῖον ἐθεασάμην, κλίνας τὰ γόνατα, καὶ πολλὰ τὸν φανέντα μοι ἱκετεύσας, τὸν τόπον ἠρξάμην ὀρύττειν, ὀργάνῳ χρησάμενος πρὸς τὸ ὄρυγμα. Καὶ τοῦ βάθους ἁψάμενος, καὶ ἄμμον τινὰ κατακεχυμένην εὑρὼν, μεθ' ἣν καὶ κέραμον, εἶτα πλάκα λιθίνην, ὑποκάτωθεν ταύτης τὸ πολύτιμον κτῆμα εὑρίσκω, ὑδρίᾳ τινὶ κατακαλυπτόμενον, καὶ εἴσω περιεχόμενον· ἐφ' ᾧ καὶ εὔθυμος γεγονὼς πάλιν ὡς εἶχον [ F. leg. εἰκὸς] τὸν τόπον ἐκάλυψα, μηδὲν ἐκεῖθεν ἐξαγὼν, μήτ' ἔκφορον τέως ποιήσας τὸ ὁραθέν.
Ἐπεὶ δὲ μετὰ μικρὸν παρέβαλεν ἡμῖν καὶ ὁ ἀρχιμανδρίτης Γεννάδιος, ἀνὴρ ἐκεῖνος πολλῆς ἠξιωμένος τῆς χάριτος, ὃς καί τινα ὀπτασίαν καὶ αὐτὸς ἑωρακὼς, τῇ πρὸ μικροῦ δὴ ταύτῃ καὶ ἡμετέρᾳ συνᾴδουσαν, ἥν μοι καὶ πᾶσαν ἄνα μέρος ἐξέφηνε, τότε δὲ καὶ αὐτὸς ἀνεπιδοιάστως ἐκείνῳ ἀνακαλύπτω, τὰ ὁραθέντα μοι ἕκαστα πρὸς λέξιν εἰπὼν, καὶ μηδὲν τούτων ἀποκρυψάμενος· ὃς ἡδονῇ καὶ ἐκπλήξει ληφθεὶς ἠντιβόλει δεῖξαι αὐτῷ καὶ τὸ ὄρυγμα, καὶ τὸν τόπον· καὶ ποῦ ἆρα τὸ ἱερὸν κειμήλιον ἀποτέθειται. Καὶ δὴ καὶ δεικνύω αὐτῷ ἄνδρα τοσοῦτον μὴ στερήσας τῆς θέας.
Ὡς οὖν ἀπ' ἀλλήλων διέστημεν, λογισμοῖς ἐβαλλόμην αὖθις, τί καὶ δέοι με πρᾶξαι σκοπῶν· ἔνθεν καὶ τοῦτο ἕρμαιον κατεφάνη μοι, κοινωνῆσαι τῷ προέδρῳ τὸ πρᾶγμα· Οὐράνιος δὲ οὗτος ἦν ὁ τῆς Ἐμεσηνῶν ἐκκλησίας κατάρχων· κᾀκεῖνον λαβεῖν καὶ συλλήπτορα τοῦ φανέντος, καὶ σύμβουλον. Ἐπεὶ δὲ οὐκ εὐθὺς τοῦτο ἔπραξα, ἀλλ' ἐνεδυόμην τὴν ἐγχείρησιν, ὧδε κἀκεῖσε στρεφόμενος, καὶ ἑτέροις τὰ κατὰ τὸ πρᾶγμα ἀνατιθέμενος, τῷ τε Κυριακῷ ἐκείνῳ τῷ Διακόνῳ καὶ ἄλλοις τισὶ, τότε καὶ τῆς ἀβουλίας ᾐσθόμην, καὶ οὗ μοι κακοῦ ἡ ἀναβολὴ αἴτιος γέγονε· περὶ δείλην γὰρ ὀψίαν σαββάτου τοῖς συνοῦσιν ἐφιζομένου μου, καί τινα ὁμιλοῦντος, καταφέρει μου τὶς ἐξαπίνης πληγὴν ἐπὶ τῶν γονάτων, καὶ τίθησιν ὅλον ἀκίνητον, τῷ ἐδάφει μόλις προσκεκυφότα· ὡς οὖν τοῦτο ἑωράκασιν οἱ παρόντες, καὶ μάλιστα Γεννάδιος ἐκεῖνος ὁ προῤῥηθείς μοι, τρέπουσιν ἑαυτοὺς εἰς εὐχήν· καὶ τὸν μέγαν ἱκετεύουσι Πρόδρομον, λῦσαί μοι τὴν συμφορὰν, καὶ τοὺς πόδας μοι θεῖναι ἀρτίους ὡς ἔμπροσθεν· ἔγνωσαν γὰρ ὅτου ἕνεκα τὴν πληγὴν ταύτην εἰσεπραξάμην. Καὶ ὅτι ῥᾳθυμία καὶ μέλλησις τούτου μοι πρόξενος.
Ἐπεὶ δὲ ἅμα τῇ εὐχῇ καὶ τοὺς πόδας εἶχον βαδίζοντας, ἀφικνοῦμαι σπουδῇ πρὸς τὸν πρόεδρον σὺν ἐκείνοις, μὴ ἄλλο τι πρὸ τούτου θέμενος ἔργον, ᾧ καὶ πάντα τὰ ὁραθέντα γνωρίσας, τὸν ὄνειρον, τὴν ὀπτασίαν, τὸ σπήλαιον, τὸν τόπον, τὴν κεχωσμένην ὑδρίαν· καὶ τέλος, τὴν ἱερὰν κεφαλὴν δι' ἣν κἀκεῖνα, λαμβάνω εὐθὺς καὶ τοῦ πράγματος αὐτουργὸν ὑπουργοῦντα σὺν εὐθυμίᾳ ἐπιτάγματι· ὃς καὶ κυριακῆς ἐπιφωσκούσης, ἐφίσταται μετὰ λαμπάδων τῷ τόπῳ· καὶ εὐλαβείᾳ καὶ φόβῳ τὴν χεῖρα τῇ ὑδρίᾳ προτείνας, τὴν κεφαλὴν ἀναφέρει· θαῦμα οὖσαν τοῖς ὁρῶσι φριττὸν, καὶ πλὴν τῶν ὁρώντων ἄπιστον· τρίχες γὰρ ὁρῶντο ταύτῃ προσπεφυκυῖαι· καὶ εὐωδία τις καὶ αἴγλη ἀπέλαμπεν ἄῤῥητος.
Ἐπεὶ δὲ ὁ σὺν τῷ ἐπισκόπῳ πρεσβύτερος, Μάλχος ἐκαλεῖτο οὗτος, ἀμφιδοιάζων πως ἦν ἀμφιλογῶν, εἰ τοῦ Προδρόμου αὕτη κάρα τυγχάνει, ἐπιβάλλων ταύτῃ καὶ τὰς χεῖρας θρασύτερον· ἐπεὶ καὶ εἴωθεν ὁ πονηρὸς τοῖς καλοῖς ἐγκοτεῖν· παραχρῆμα οὗτος καὶ τῆς ἀπιστείας τρέπεται τὸν καρπὸν, τῆς χειρὸς αὐτῷ ἀποξηρανθείσης, καὶ τῇ ὑδρίᾳ ᾗ προσήγγισε, προσπλασθείσης· καὶ ἔμεινεν ἂν οὕτως ἡ χεὶρ, εἰ μὴ τὸν ἅγιον πολλαῖς ὥραις ἐδυσώπησαν οἱ παρόντες, δοῦναι τῷ σφαλέντι τὴν θεραπείαν, καὶ καταλλαγῆναι τῷ ἀμφιλογήσαντι. Ὡς οὖν ὁ Πρόδρομος ἐκεῖθεν τὴν κάραν ἀνέλαβεν· ἡμέρα δὲ ἦν τηνικαῦτα εἰκὰς τετάρτη τοῦ Φεβρουαρίου, καθ' ἣν καὶ ἡ πρώτη γέγονεν εὕρεσις· τῇ κατ' αὐτὸν ἐκκλησίᾳ τέως, τὸ καλὸν τοῦτο χρῆμα ἐγκατατίθησι. Μετ' ὀλίγον δὲ καὶ ναὸν τῷ Βαπτιστῆ ἀνεγείρας, πολλῶν τῷ ἔργῳ συναραμένων, ἐκεῖσε τὸ δῶρον μετακομίζει. Ἐμεσηνῶν τῇ πόλει καὶ ἄλλῃ πάσῃ πόλει καὶ χώρᾳ, πλοῦτον ἄφθονον καὶ ἀκένωτον· καὶ ἤδη μὲν ἡ δευτέρα εὕρεσις, καὶ φανέρωσις, Οὐαλεντινιανοῦ τότε καὶ Μαρκιανοῦ τῶν τῆς βασιλείας σκήπτρων ἐπειλημμένων· εἰκὸς δὲ ἡμᾶς καὶ τὴν ἔναγχος καὶ τρίτην εἰπεῖν, ἧς ἕνεκα καὶ ὁ λόγος, καὶ ἣ τῶν ἄλλων ἐκδηλοτέρα καὶ γνώριμος.
Τῇ τῶν Ἐμεσηνῶν οὖν, ὡς ἔφαμεν, πόλει τῆς ἱερᾶς κεφαλῆς ἐναποκειμένης, καὶ τοῖς ἔγγυθεν, καὶ τοῖς μακρὰν, καὶ τῆς ἁπανταχοῦ ἥκουσι πλουσίας τῆς χάριτος προκειμένης, ἔμεινε χρόνους ἐπὶ πολλοὺς ὁ θησαυρὸς ἀμετάθετος· ὅς γε εἰ καὶ τῷ τόπῳ περιώριστο, ἀλλ' οὐχὶ καὶ ταῖς ἐνεργείαις διώριστο, ἄφθονον τὴν χάριν ἁπλῶν, καὶ εἰς πάντας διήκουσαν. Ἀλλὰ γὰρ οἱ τοῦ Θεοῦ ἀπόῤῥητοι λόγοι, καὶ τῶν αὐτοῦ κριμάτων τὸ ἀκατάληπτον, χέρσι βαρβάρων τοὺς ἐν Ἐμέσῃ τόπους καὶ αὐτὴν τὴν Ἔμεσαν ἑλεῖν συγχωρήσαντος, οὐ δίκαιον ὁ ἀγαθὸς ἔκρινε, καὶ κάραν τὴν πάντιμον παρὰ τούτοις γενέσθαι· οὔκουν οὐδὲ γίνεται· ἀλλὰ παρά τινι πιστῷ καὶ σπουδαίῳ περὶ τὰ καλὰ, ἐκεῖθεν αὕτη ληφθεῖσα, ἀλλαχοῦ ἤδη μετακομίζεται· Κόμανα δ' ἦν ἡ δεξαμένη τὸ δῶρον· μικρὰ μὲν πόλις καὶ ἄσημος, ἐπίσημος δ' ἐντεῦθεν γενομένη, καὶ τῶν ἄλλων διαφανεστέρα.
Τὸ δ' ἔνδον συνέχον καὶ κατέχον τὸν θησαυρὸν, σκεῦός τι ἀργύριον ἦν, χρυσοῖς πετάλοις ἐνηρμοσμένον, ὡς ἂν τὸ τίμιον περιστέλλοιτο. Πλὴν ἠγνοεῖτο τοῖς πολλοῖς, καὶ μάλιστα τοῖς τὴν βασιλίδα οἰκοῦσιν, ὅπου τὸ δῶρον ἐναποτέθειται, τῷ τε ἀγνώστως τὴν μετάθεσιν γεγενῆσθαι, καὶ τῷ ἀγνοεῖσθαι τὸν χρόνον καθ' ὃν ἀπὸ Ἐμέσης πρὸς τὰ Κόμανα μετατέθειται· οὐδὲ γὰρ σαφῶς τις, ὅσα γε αὐτοὶ συνίσμεν, περὶ τούτου ἐγνώρισεν. Οὐκοῦν καὶ ἔμενε τοῖς Κομάνοις ἡ κεφαλὴ, μηδὲ παρ' αὐτῶν δηπου τῶν προσοίκων ἀσφαλῶς τάχα γνωριζομένη· οἵ τε γὰρ χρόνοι, καὶ τὰ πράγματα, πολλὴν τὴν ἄγνοιαν ἐμποιήσαντες· μάλιστα μεταξὺ καὶ τῶν Εἰκονομάχων ἀναφανέντων· οἷς οὐχ ὅπως τὰ τῶν ἁγίων ἐσέβετο λείψανα· ἀλλὰ καὶ πυρὶ ἐνεπίμπρατο εἴ που δὴ καὶ φανεῖεν· ἦν λοιπὸν καὶ τὸ πανίερον τοῦτο χρῆμα μὴ παρ' ὁτουοῦν θεώμενον, ἢ ἔκδηλον καθιστάμενον· ἐπεὶ δὲ τοῖς ὀρθοδόξοις ἐπανῆλθε τὰ πράγματα, καὶ ὑπὸ βασιλεῦσι πιστοῖς τὰ σκῆπτρα, πάλιν μετακεχώρηκε, τῶν δυσσεβῶν Εἰκονομάχων μετ' ἤχου ἀπολωλότων, καὶ ἀξίαν τὴν εἴσπραξιν εὑρηκότων, τότε δὴ καὶ ὁ Πρόδρομος τὴν ἑαυτοῦ κεφαλὴν φανερῶσαι ηὐδόκησε· καὶ δῶρον ταύτην ἀξιοθαύμαστον, οὐ τῇδε ἢ τῇδε τῇ πόλει δοῦναι ἔκρινε· μικραῖς τισι ταύταις καὶ μικροῖς περιγραφομέναις ὁρίοις, ἀλλὰ τῇ πασῶν μείζονι καὶ βασιλικωτάτῃ τῇ Κωνσταντίνου φημί· ὡς ἂν καὶ τὸν πλοῦτον διατηροίη ἄσυλον, καὶ σεμνύνοιτο μὲν αὕτη τῇ καταθέσει, σεμνότερον δ' ὡς εἰκὸς καὶ τὸ δῶρον παρὰ ταύτης ἀποτελοῖτο, τῷ τε μειζόνως τιμᾶσθαι, καὶ τῷ μείζοσι ταῖς εὐφημίαις καταγεραίρεσθαι. Μιχαὴλ γὰρ καὶ Θεοδώρα τῶν σκήπτρων τηνικαῦτα ἐπειλημμένοι· καὶ μετὰ Μεθόδιον Ἰγνάτιος τὴν ἐκκλησίαν ἄγειν πεπιστευμένος, ἀνὴρ πολλαῖς ἐνδιαπρέπων ταῖς χάρισιν· ὑπὸ τούτων δὴ τῶν sb;αοιδίμων, καὶ τὸ πολυτίμητον τοῦτο χρῆμα τῇ βασιλίδι ἀνακομίζεται· καὶ τρίτην ταύτην, καὶ τελευταίαν εὑρίσκει τὴν εὕρεσιν. Ὁ δὲ τρόπος τοιόσδε τῆς ἀνευρέσεως.
Κατὰ γὰρ μίαν τῶν νυκτῶν, τῷ κατὰ τὸν Θεοφόρον τούτῳ καὶ ὁμωνύμῳ καὶ ὁμοτρόπῳ ἀρχιερεῖ Θεῷ τοὺς ὕμνους προσφέροντι, θεία τις ἄνωθεν ὄψις ἐπέσκηψεν ὅτι Κόμανα ἡ πόλις τὴν πότιμον κεφαλὴν διακατέχει, ἀργυρέῳ σκεύει ἐγκεκρυμμένην, καὶ ἱερῷ τόπῳ ἐναποτεθειμένην· καὶ ὅτι, φησὶν, ἀνακομίσαι τῇ Βυζαντίδι ταύτην προσήκει. Τοῦτο καὶ τῷ Προδρόμῳ δοκοῦν· ὃς καὶ τὰ ὁραθέντα δῆλα καθίστησι καὶ τῷ βασιλεῖ· οἷς καὶ ἀμφοτέροις πῶς ἂν εἴποις εὐθύμως περὶ τὸ πρᾶγμα διατεθεῖσι, στέλλονται πρὸ τούτων εὐθὺς καὶ οἱ τὸν θησαυρὸν ἀνελόμενοι. Οἳ καὶ τὸν τόπον καταλαβόντες, καὶ ἔνθα ἡ κεφαλὴ ἐναπέκειτο ἐπιστάντες, καθὰ καὶ ὁ ἀρχιερεὺς τούτοις ἐγνώρισεν, ἐντίμως ἐκεῖθεν ἀναλαμβάνουσι, καὶ τῇ βασιλίδι δῶρον ἀξιόθεον ἐναποφέρουσιν· ἀλλὰ γὰρ οὔπω ἐπιστάντες καὶ βασιλεὺς ἅμα καὶ πατριαρχης, ὅσον περὶ τὰ βασίλεια, καὶ ὅσον ἐν ἱερεῦσι καὶ μονάζουσι, τῆς πόλεως προεξήεσαν, μύροις καὶ λαμπάσι προϋπαντῶντες, καὶ σὺν πολλῇ δορυφορίᾳ τῇ κεφαλῇ τὴν εἴσοδον εὐτρεπίζοντες· ᾗ ὄμματα, καὶ χείλη, καὶ μέτωπα, καὶ πρὸ τούτων καρδίας προσάψαντες, ταύτην χερσὶ φριττούσαις ὁ ἀρχιερεὺς ἀνελόμενος, τῷ ἐν βασιλείοις ἐναποφέρει ναῷ κἀκεῖ τὸν θησαυρὸν κατατίθησι, πέμπτην ἄγοντος τότε καὶ εἰκάδα τοῦ Μαΐου μηνὸς· αὕτη γὰρ καὶ τῆς πανηγύρεως ἡμέρα, καὶ ἑορτὴ δηλαδὴ τῆς τρίτης ἀνευρέσεως, ἢ καὶ καταθέσεως· λεγέσθω γὰρ ἀμφότερα, ὅτι καὶ μία περὶ ἀμφότερα ἡ πανήγυρις. Ἔδει γὰρ τὸν τὴν Τριάδα τιμήσαντα, καὶ τοῖς ἄλλοις διαῤῥήδην ἐκφῇναντα, τρὶς καὶ αὐτὸν τῆς κεφαλῆς ἐμφάναι τὴν εὕρεσιν· καὶ μήτ' ἐλλεῖψαι, μήτ' ὑπερβῆναι τὸν ἀριθμόν· ὡς ἂν ἔχοι κἀν τούτῳ ὥσπερ δὴ κἀν τοῖς ἄλλοις τῇ ἀρχιφώτῳ ἑνοῦσθαι τριάδι, καὶ ἀριθμῷ τῷ ἐκείνης σεμνύνεσθαι· τίμιος γὰρ ὁ ἀριθμὸς, καὶ τοῦ παντὸς, ὡς εἰπεῖν, ἄξιος· τρία γὰρ ἡμῖν τὰ προσκυνούμενα, ταῖς ὑποστάσεσιν οὕτω νοούμενα, κἂν τῇ φύσει συνήνωται· καὶ τρία περὶ τὴν φυχὴν μέρη διέγνωσται, ἐν οἷς καὶ τὸ λογικὸν ζῶον ἐξάγεται· τρεῖς καὶ περὶ τὸ σῶμα διαστάσεις, ἐν αἷς ἤδη καὶ περιγράφεται. Τρεῖς καὶ οἱ δοθέντες τούτῳ νόμοι πρὸς ἐπανόρθωσιν, φυσικὸς ἅμα καὶ γραπτὸς, καὶ ὁ τῆς χάριτος· ἐν τρισὶ θεωρίαις καὶ ὁ νοῦς ἀνάγει τὴν ἔφεσιν· ὁρατῇ, φημι, καὶ νοητῇ, καὶ τῇ ὑπὲρ τὴν νόησιν. Οὐδὲ γὰρ ἔχει ἄλλο τι πρὸς ὃ ἐκταθῇ, κἂν διαβατικώτατος γένηται. Τρεῖς καὶ αἱ ἐν τῷ βαπτίσματι καταδύσεις, αἳ καὶ τὴν Τριάδα τυποῦσι, καὶ ὑπογράφουσι. Τρεῖς καὶ αἱ τοῖς μαθηταῖς ἐμπνεύσεις τοῦ ἁγίου πνεύματος παρὰ τοῦ Σωτῆρος, ἐν αἷς καὶ δαψιλῆ τὴν χάριν προσεπεσπάσαντο. Τρεῖς καὶ αἱ τῶν πραγμάτων μεταβολαί· σεισμοὶ οὕτω καλούμενοι, κἂν θάτερος αὐτῶν οὔπω ἐνέστηκε. Καὶ τί δεῖ μοι πλείονα λέγειν περὶ τριῶν καὶ τριάδος. Ὡς γὰρ αὕτη τῆς πίστεως ἡμῶν τὸ κεφαλαῖον, οὕτω πάντως καὶ τοῦ ἀριθμοῦ τὸ τρίτον ἐξαίρετον, ᾧ καὶ ἡ εὕρεσις συνηρίθμηται, καὶ ᾧ σεμνοτέρα καθίσταται· οὐδὲ γὰρ μία αὕτη, ὅτι καὶ ὁ εἷς ἀριθμὸς, ἀτελὴς καὶ ἄποσος· οὐδὲ δευτέρα, ὅτι καὶ ὁ δεύτερος τῇ ὕλῃ σύμμικτος, ἧς αὐτὸς ἐκαθάρευεν· οὐκοῦν διὰ τοῦτο τρίτη, ὅτι καὶ αὐτῷ τίμιον τὸ τρίτον καὶ περισπούδαστον, ὡς τῇ Τριάδι τιμώμενον καὶ συναριθμούμενον.
Ἀλλ' ἐπεί σε, ὦ μακαριώτατε Πρόδρομε, τῆς Τριάδος ἔγνωμεν καὶ λάτρην, καὶ πρεσβευτὴν ἄριστον, δι' ἣν καὶ τὴν κεφαλὴν ἀποτέτμησαι, μὴ ἐλλείπη ταύτην ἡμῖν εὐμενῆ καθιστῶν· ὡς ἂν τά τε ἄλλα, καὶ τρίβον τὴν πρὸς ἐκείνην βαδίζοιμεν, πᾶν σκολιὸν διὰ σοῦ ἐκτρεπόμενοι, καὶ πρὸς ὁδοὺς τὰς εὐθείας ἀπευθυνόμενοι· οἴδαμεν γὰρ τὴν περὶ ἡμᾶς σου καὶ στοργὴν καὶ διάθεσιν· καὶ πῶς καθ' ἑκάστην πλουσίαν ἐπιδαψιλεύῃ τὴν χάριν ἡμῖν, ποίμνης τῆς σῆς προϊστάμενος, καὶ τοὺς τῷ ναῷ σῷ προσεδρεύοντας, μεγάλαις ταῖς δωρεαῖς ἀμειβόμενος· ὧν καὶ εἴημεν ἀπολαύοντες, καὶ αὐτόθεν δὲ ἀπαίροντες Τριάδι τῇ ἁγίᾳ παρασταίημεν, καὶ τῷ ἐκείνης φωτὶ ἐλλαμφθείημεν, ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ τῷ κυρίῳ ἡμῶν, ᾧ πᾶσα πρέπει τιμὴ καὶ προσκύνησις σὺν τῷ ἀνάρχῳ πατρὶ, καὶ τῷ παναγίῳ Πνεύματι νῦν καὶ εἰς τούς αἰῶνας τῶν αἰώνων· ἀμήν.
Sancti Patris nostri ac confessoris Theodori Studitae laudatio in tertiam inventionem venerandi capitis sanctissimi Praecursoris. (Ex cod. ms. biblioth. reg. n. 273. Exstat item in duobus aliis codd. reg.) Hodierna nos dies, auditores religiosissimi, Praecursoris memoriae tertium nuntium afferens, in unum cogit. Siquidem enim casu invento thesauro universi gaudio concurrunt, remque desideratam videre quaerunt; quam non festae lucis jucunditatem merito exigat, quod modo Baptistae summe venerandum caput, omnique auro ac pretiosis lapillis longe pretiosius Dei propensa voluntate proditum est, qui ad humani generis salutem cuncta disponit?
Exsultemus igitur in eo, atque laetemur, siquidem religiosae mentis hominibus spiritualium munerum perceptio exsultatio est. Cantemus in laetitia; laudemus in gratiarum actione: alia haec solemnitas, alia laudatio est. Natalitiorum festivitas ortus speciem praefert; quae nempe spiritalem luciferum ita exhibeat, ut ex materno utero mundo mirificus oriatur: decollationis autem occasus; quae scilicet divinum idem luminare sic repraesentet, ut totius spiritalis diei cursu expleto sub terram subeat, illicque in inferno positis Christi adventus praevios fulgores aspergat. Quam denique nunc diei agimus, abstrusius aliquid, nempe sempiternae vitae resurrectionem subindicat. Etenim ortus est ac velut iterum, sacratissimi ejus capitis ostensione, ad vitam Praecursor reparatus. O rem miram! Non tulit terra ut in longiores annos huncce thesaurum in se detineret, nosque illius jactura afficeret; sed proprio quodam tempore velut novum quemdam ac maturum fructum, suum fructum producit. Vidit itaque coelum sacrum caput, et laetatum est; aspexit humanum genus, inque laudes effusum est; sensum illius daemones perceperunt, et disrupti sunt; sole splendidius enituit veritatis luce; luna fulgentius pietatis nitore: stellarum varietatem miraculorum exsuperat multitudine. Quae enim quantave inde statim curationum omni fonte limpidius uberiusque fluenta promanarunt? Spiritus mox gratiam agri liliis omnibus fragrantius ac valentius perspiravit. Suavissimum odorem universus terrarum orbis olfecit ac exsultavit. Hauserunt omnes, exque eo quod quaerebant ac quantum cupiebant, proque eo ac animis incitabantur, sibi rapuerunt. Uberrima enim gratia, ut quantum fidelis animi destinata voluntas abundaverit, tantum percipiatur. Caput circuitus eorum (nempe peccatorum), inquit David, labor labiorum ipsorum (Psal. CXXXIX, 10): nobis vero caput hoc laborum emersit solutio, morborum depulsio, daemonum fuga, divini omnis muneris larga praebitio. Caput enim ejus est qui in sterilis utero in exsultatione gestivit, ob Dei Verbi in virginis utero incarnati praesentiam, de quo ait sacratissimus David: Exibit homo, et cor altum; et exaltabitur Deus (Psal. LXIII, 8). Caput est illius qui adhuc ex utero Spiritu sancto repletus est; de quo magnus Zacharias ait: Et tu, puer, propheta Altissimi vocaberis: praeibis enim ante Dominum, parare vias ejus (Luc. I, 76). Caput illius est qui ab ipsis cunis usque ad ejus ostensionem ad Israel vitam in deserto instituit, de quo Isaias propheta ait: Vox clamantis in deserto: Parate viam Domini, rectas facite semitas ejus (Isai. XL, 3). Caput illius est qui praedicavit baptismum poenitentiae in remissionem peccatorum; de quo Scriptura ita loquitur: Ecce ego mitto angelum meum ante te (Malach. III, 1).
Quid vero plura necesse loqui? Caput ejus est qui divinum verticem contingere meruit, ad quem ait Dominus: Sine modo; sic enim decet nos omnem justitiam implere (Matth. III, 15). At quonam modo mortalium ullus prorsus beatissimum caput pro eo ac decet laudaverit? Quaenam vero terrigenarum lingua, quod satis sit, prorsus admirandum illud ac incorruptionis fulgoribus radians celebraverit?
At, o divinum ac sacrum caput, sincerissimorum ac purissimorum sensuum vasculum! suavis spiritus fragrantiae spiritale thuribulum! locupletissima penus divitum gratiae mirabilium! Laudo divine plexos crines tuos auro Ophir pretiosiores, sponsarum redimicula decore vincentes, super quos non ascendit vitiositatis novacula (peccati nimirum deceptio), uti olim super Samsonem furente in eum Dalila. Magnifice praedico sacram tuam Aaronisque praestantem barbam (Psal. CXXXII, 2), ex qua sanitatis ros fidelium animis influebat, rore Hermon potior, qui descendit in montes Sion. Lucidos oculos tuos veneror, splendidissimas spiritus faces, velut columbae oculis puriores, smaragdisque lapillis pretiosissimis pretiosiores. A Deo afflatas aures tuas, coelestibus vocibus comparata organa laudibus effero. Apte hisce Scripturae vocibus in te moraliter utar. Quam speciosae sunt genae tuae, tanquam turturis (Cant. I, 9 et IV, 3), ut in Cantico habetur: Sicut cortex mali punici gena tua: sicut funiculus coccineus labia tua: sicut turris Libani nares tuae, et eloquium tuum dulce ac decorum (Cant. VII, 4 et IV, 3). Laudo dentium tuarum septum lactis candore nitentium, unde processit divinae praedicationis sermo in fines usque orbis terrarum. Demum laudo et argento niveum collum tuum, quod scelestissimus ensis pervasit, ac ex quo vice sanguinis miraculorum fontes emanarunt.
Quid ais, Herodes? Ad te enim mihi nunc sermo convertendus. Quod quaerebas obtinuisti? compos factus es ejus quod cupiebas? haudquaquam. En tibi iterum quoque testis veritatis, coarguens ille gladius spiritus, liberrima pietatis lingua, vivit, nec mortua est; soluta, non vincta, quam sanguis Abel, adversum te clarius clamat: Non licet tibi habere uxorem Philippi fratris tui (Mar. VI, 18). Traducit tuum scelus, qui a nefario cubili cohibere velit; qui ira eximere ingruente facinori. Sensum accepisti? nequaquam. Castigatus es, resipuisti? minime gentium. Libidinem non minuisti: totum animum tuum Maenadi fecisti; ludicri praemio divinissimum caput stillans sanguinis rivos in disco produxisti. Proh immanitatem! proh impudicissimum convivium! Istud idem et impraesentiarum reipsa agitur: sinque Joannis tollit caput, at Christi membra meretricis membra facit. Quid enim aliud ebrietates praestant ac comessationes, juxta Apostoli sensum.
Cedo tu quoque, improba scelestaque Herodias; commodine aliquid ex temeraria tua molitione percepisti? Baptistam sub terra condidisti? Non est ergo qui etiamnum contradicat ac adversetur? Enimvero vana spes tua, invalida quam lusisti fabula, inane studium ac conatus. Facta rerum conversio est, quantum occultare tibi visa est, tantum scelus tuum divulgatum fuit. Quo latere arbitrabaris, eo facinus tuum in generationes generationum transmittitur.
Ac tu quidem una cum viro amara interiisti morte, corruptis olentibusque infra sepulcrum amborum cadaveribus ac vermium copia scatentibus; quod vero praecidistis caput, super terram salit: sanctorum ei manus obsequuntur, sacerdotum chori pompa comitantur, monachorum agmina deprecantur, procerum turmae magnificant, ac laudibus prosequuntur. Longe maximam hominum multitudinem congregat, Dei numine collectum coetum; ipsam, ut verbo dicam, angelorum multitudinem una colligens, laudisque nobis consortio accedens; siquidem summe angelis chara, pari cum eis nomine ac gloria certantis praeclarissima celebritas existit. Gratiae unguenta super nardum, super crocum, super cinnamomum pigmentariaque omnia aromata scaturit. Clamat ac vociferatur tuam semper sceleris plenam molitionem sine voce traducens.
Ejusmodi est improbitatis finis, tantaque illam infamia comitatur. Haec et vos, reges terrae, intelligite, satrapae ac potentes, praesidesque ac subditi, atque hominum genus omne, quo, ut in aliis, sic in conjugiis quod legitimum est sectantes, non in eamdem atque scelesti illi, pari probro deturpati, noxam incidatis.
Verum cum aureum caput, quoad concessum est, auro pretiosioribus laudum floribus coronaverimus, age, quaeso, et membra alia pariter assumamus, ne ex parte Praecursorem laudantes, diminutam laudationem ac justo minorem offerre videamur. Quid itaque manibus splendidius lucidiusque quae Christo imponi in baptismo meruerunt? Cum enim Deus ignis existat, divini verticis tactu factum cogita, veluti ignis commercio, ut Praecursoris manus, nihil mutata eorum natura, flammeae redderentur. Dorsum ejus in pallore auri, juxta quod canitur (Psal. LXVII, 14), qui Christi crucem portet in humeris. Venter ejus pyxis eburnea super lapidem sapphirum (Cant. V, 14,) uti Scriptura loquitur, qui ventris delicias in umbilico existentes eliminaverit. Lumbi ejus castitatis sanctimoniam complexi, qui virginitatis munus adeptus sit. Moduli femorum ejus similes torquibus (Cant. VII, 2), qui imperturbationis gladio accinctus sit. Crura ejus columnae marmoreae fundatae super bases aureas (Cant. V, 15), virtutum scilicet. Pedes divinos habentes gressus, qui Domini semitas praeparet. Membra omnia sacratissimi illius ac illibatissimi corporis, arma justitiae: vas electum, sanctificatum. In virum educavit castitas, jugis oratio absolvit. Ac ne ea quidem mihi omittenda quae sunt extrinsecus, vestis scilicet ac zona. Enimvero patriarcha Jacob tunicam variam Joseph fecerat charissimo filio, magnus autem evangelista Matthaeus simplicem nihilque accuratam Joannis vestem describit. Ait enim, Vestimentum ejus de pilis camelorum, et zonam pelliceam circa lumbos ejus (Matth. III, 4); hinc quoque peccati mortem afferentia symbola obscure indicans: quanquam illic alio quoque sensu varia vestis exponitur. Quae vero mihi mens linguaque, ut tua in membris singulis laude exsatietur, o maximum decus hominum, par existat? At quia utrinque, arctor ac egenus sum, veniam uti humanissimus tribuas, ac me cumprimis minimum famulum tuum, cum Patre spiritali, tuoque grege confirmes, atque omnes divinae tuae magnificentiae laudatores incolumes serves in Christo Jesu Domino nostro, cui gloria et imperium cum sanctissimo Patre ac vivifico Spiritu, nunc et semper, et in saecula saeculorum. Amen.
Τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν, καὶ ὁμολογητοῦ Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου, ἐγκώμιον εἰς τὴν τρίτην εὕρεσιν τῆς τιμίας κεφαλῆς τοῦ ἁγίου Προδρόμου. Τρίτον μήνυμα τῆς τοῦ Προδρόμου μνήμης ἡ παροῦσα ἡμέρα φέρουσα, συγκαλεῖται ἡμᾶς, ὦ φιλόχριστοι. Εἰ γὰρ θησαυροῦ πως ἀπὸ συμβεβηκότος εὑρημένου, συντρέχουσι πάντες ἄνθρωποι περιχαρῶς ζητοῦντες ἰδεῖν τὸ ποθούμενον, πόσης οὐκ ἂν εἴη ἄξιον θυμηδοῦς πανηγύρεως, τῆς τοῦ Βαπτιστοῦ σεμνοτάτης κάρας, χρυσίου τε παντὸς καὶ λίθων τιμίων πολυτελεστέρας, ἄρτι φανερωθείσης, εὐδοκίᾳ τοῦ πάντα πρὸς σωτηρίαν τοῦ γένους ἡμῶν οἰκονομοῦντος Θεοῦ.
Ἀγαλλιασώμεθα τοίνυν, καὶ εὐφρανθῶμεν ἐν αὐτῷ, εἴπερ ἀγαλλίαμα τοῖς φιλοθέοις ἡ τῶν πνευματικῶν δωρημάτων ἀνάληψις· ᾄσωμεν ἐν εὐφροσύνῃ· ὑμνήσωμεν ἐπ' εὐχαριστίᾳ· ἄλλη πανήγυρις αὕτη, ἄλλη δοξολογία, ἡ μὲν γὰρ τῶν γενεσίων, ἀνατολῇ πως ἔοικεν· ἥτις τὸν νοητὸν ἑωσφόρον ἐκ τῶν μητρώων λαγόνων ἀνίσχοντα, θαυματοποιὸν τῷ κόσμῳ δεδήλωκεν· ἡ δὲ τῆς ἀποτομῆς, δύσει, ἥτις τὸν αὐτὸν θεοφανῆ λαμπτῆρα τῆς νοητῆς ὅλης ἡμέρας δρόμον διανύσαντα, ὑπὸ γῆν γενέσθαι παρίστησι, κἀκεῖσε τοῖς ἐν ᾅδου τὸ φῶς τῆς παρουσίας Χριστοῦ προαυγάσαντα· ἡ δὲ παροῦσα, καὶ μυστικώτερόν τι ὑπαινίττεται, τὴν τῆς ἀϊδίου ζωῆς ἀναβίωσιν· ἀνατέταλκε γὰρ, καὶ οἷον ἀνεβίω αὖθις, τῇ ἀναδείξει τῆς ἱερωτάτης αὐτοῦ κεφαλῆς. Ὦ τοῦ θαύματος· οὐκ ἤνεγκεν ἡ γῆ ἐπὶ πολὺ τὸν κρυπτόμενον τοῦτον θησαυρὸν ἐν ἑαυτῇ κατέχειν, καὶ ζημιοῦν ἥμᾶς· καιρῷ δέ τινι ἰδίῳ, ὥσπερ τινὰ νεοθαλῆ κάρπον καὶ ὥριμον, τὸν καρπὸν αὐτῆς ἀναδίδωσιν· εἶδεν οὖν αὐτὴν ὁ οὐρανὸς καὶ κατευφράνθη· προσέβλεψε γένος ἀνθρώπων, καὶ κατευφήμησε. Δαίμονες αἰσθόμενοι, κατεῤῥάγησαν· τοῦ ἡλίου ὤφθη λαμπροτέρα τῷ φωτὶ τῆς ἀληθείας· τῆς σελήνης ἀκραιφνεστέρα, τῷ φέγγει τῆς εὐσεβείας· τῶν ἀστέρων ποικιλωτέρα, τῷ πλήθει τῶν θαυμάτων· οἷα γὰρ καὶ ἡλίκα ἔβλυσεν εὐθὺς τὰ ῥεῖθρα τῶν ἰάσεων ἁπάσης κρήνης διειδέστερόν τε καὶ ἀφθονώτερον· διέπνευσεν αὐτίκα τοῦ πνεύματος τὴν χάριν ὑπὲρ πάντα τὰ κρίνα τοῦ ἀγροῦ εὐωδέστερόν τε καὶ ἐῤῥωμενέστερον· ὠσφράνθη ἡ οἰκουμένη πᾶσα νοητῶς τῆς εὐωδίας, καὶ ἠγαλλιάσατο. Ἠρύσατο πᾶς τις, καὶ ἀπεσύλησεν οὗπερ ἐζήτει, καὶ ὅσον ἐπόθει, καὶ πρὸς ὅπερ κατηπείγετο· ἡ γὰρ χάρις ἄφθονος, τοσοῦτον μεταλαμβανομένη, ὅσον ἂν ἡ πρόθεσις τοῦ πιστεύοντος πλεονάζεται. Ἡ κεφαλὴ τοῦ κυκλώματος αὐτῶν, δηλαδὴ τῶν ἁμαρτωλῶν, ὥς φησιν ὁ Δαβίδ· κόπος τῶν χειλέων αὐτῶν· Ἡμῖν δὲ ἡ κεφαλὴ αὕτη κόπων ἐδείχθη λυτήριον, παθῶν ἀλεξητήριον, δαιμόνων φυγαδευτήριον, πάσης θείας δωρεᾶς χορηγητήριον. Κεφαλὴ γάρ ἐστι τοῦ ἐν γαστρὶ τῆς στείρας σκιρτήσαντος ἐν ἀγαλλιάσει, διὰ τὸν ἐν τῇ παρθενικῇ νηδύϊ σαρκούμενον Θεοῦ λόγον, περὶ οὗ φησιν ὁ θεῖος Δαβίδ· « Ἐξελεύσεται ἄνθρωπος καὶ καρδία βαθεῖα, καὶ ὑψωθήσεται ὁ Θεός· » κεφαλή ἐστι τοῦ ἔτι ἀπὸ κοιλίας πλησθέντος πνεύματος ἁγίου, περὶ οὗ φησιν ὁ μέγας Ζαχαρίας· « Καὶ σὺ, παιδίον, προφήτης ὑψίστου κληθήσῃ· προπορεύσῃ γὰρ πρὸ προσώπου κυρίου ἑτοιμάσαι ὁδοὺς αὐτοῦ. » Κεφαλή ἐστι τοῦ ἐν ἐρήμῳ ἐξ αὐτῶν σπαργάνων διαιτηθέντος, μέχρις ἀναδείξεως αὐτοῦ πρὸς τὸν Ἰσραὴλ, περὶ οὗ φησιν ὁ Ἡσαίας προφήτης· « Φωνὴ βοῶντος ἐν τῇ ἐρήμῳ, ἑτοιμάσατε τὴν ὁδὸν κυρίου· εὐθείας ποιεῖτε τὰς τρίβους αὐτοῦ. » Κεφαλὴ ἐστι τοῦ κηρύξαντος βάπτισμα μετανοίας εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν· περὶ οὗ φησι τὸ ἱερὸν γράμμα, « Ἰδοὺ ἐγὼ ἀποστέλλω τὸν ἄγγελόν μου ἄμπροσθέν σου. »
Καὶ τί δεῖ πολλὰ λέγειν; κεφαλή ἐστι τοῦ καταξιωθέντος ἐφάψασθαι τῆς θείας κορυφῆς, πρὸς ὅν φησιν ὁ κύριος· « Ἄφες ἄρτι· οὕτω γὰρ πρέπον ἡμῖν ἐστι πληρῶσαι πᾶσαν δικαιοσύνην. » Καὶ πῶς ἄν τις βροτὸς αὐτὴν κατ' ἀξίαν ἐπαίνεσειε, τὴν ὁλομακάριστον; ποία δὲ γλώσσα γηγενοῦς ἀνυμνήσει ἱκανῶς, ὅλην δι' ὅλου θαυμαστὴν οὖσαν, καὶ τὰς τῆς ἀφθαρσίας μαρμαρυγὰς ἀπαστράπτουσαν;
Ἀλλὰ, ὦ θεία καὶ ἱερὰ κεφαλὴ, χωρίον τῶν ἀπαθεστάτων καὶ καθαρωτάτων αἰσθήσεων· θυμιατήριον νοερὸν τῆς εὐωδίας τοῦ πνεύματος· θησαυροφυλάκιον πολυτελὲς τῶν πλουτοποιῶν θαυμασίων τῆς χάριτος· ἐπαινῶ σου τοὺς θεοπλόκους βοστρύχους, χρυσίου τοῦ ἐκ Σουφὶρ τιμιωτέρους, ὁρμίσκων τῶν νυμφικῶν εὐπρεπεστέρους, ἐφ' οὑς οὐκ ἀνέβη ξυρὸν τὸ τῆς κακίας, ἀπάτη τῆς ἁμαρτίας, ὡς πρὶν ἐπὶ τοῦ Σαμψὼν, διὰ τῆς ἀστρώσης Δαλιλάδος. Μεγαλύνω σου τὸν ἱερὸν καὶ ὑπὲρ Ἀαρὼν πώγωνα, ἐξ οὗ ἐῤῥύη δρόσος ἰαματικὸς ὑπὲρ δρόσον Ἀερμὼν τὴν κατιοῦσαν ἐπὶ τὰ ὄρη Σιὼν, ἐν ταῖς τῶν πιστευόντων ψυχαῖς· γεραίρω σου τοὺς φωτεινοὺς ὀφθαλμοὺς, τοὺς διαυγεῖς λύχνους τοῦ πνεύματος, ὡς καθαρωτέρους ὀμμάτων περιστερᾶς, καὶ ὡς τιμαλφεστέρους σμαράγδων λίθων πολυτιμήτων· δοξάζω σου τὰς θεοεικεῖς ἀκοὰς, τὰ τῶν οὐρανίων φωνῶν ἀκροατήρια. Συγχρήσομαι ἁρμοδίως ἐπί σοι τοῖς τῆς γραφῆς τροπικῶς ῥήμασι· « Τί ὡραιώθησαν σιαγόνες σου ὡσεὶ τρυγόνος, » κατὰ τὸ Ἆισμα. « Ὡς λέπυρον ῥόας μῆλόν σου. Ὡς σπαρτίον κόκκινον χείλη σου· ὡς πύργος τοῦ Λιβάνου μυκτῆρές σου, καὶ ἡ λαλιά σου ἡδεῖα καὶ ὡραία. » Ἀνυμνῶ σου τὸ ἕρκος τῶν γεγαλακτισμένων ὀδόντων, ἀφ' οὗ προῆλθεν ὁ τοῦ θείου κηρύγματος λόγος, μέχρις ἐσχάτων τῆς οἰκουμένης. Τέλος, αἰνῶ σου καὶ τὸν ἀργυροειδῆ τράχηλον, οὗ τὸ ξίφος διήλασεν ὁ παλαμναῖος, καὶ ἐξ οὗ ἔβλυσεν ἀντὶ αἵματος ὁ κρουνὸς τῶν θαυμάτων.
Τί φὴς, ὦ Ἡρώδη; πρός σε γάρ μοι ἐπιστρεπτέος ὁ λόγος· ἔχεις ὃ ἐζήτεις; ἀπολαύεις σου τῆς ἐπιθυμίας; οὐδαμῶς. Ἰδού σοι καὶ πάλιν ὁ μάρτυς τῆς ἀληθείας· ἡ ἐλεγκτικὴ μάχαιρα τοῦ πνεύματος· ἡ εὐπαῤῥησίαστος γλῶττα τῆς εὐσεβείας, ζῇ, καὶ οὐ τέθνηκε· λέλυται, καὶ οὐ δέδεται· ὑπερ τὸ τοῦ Ἀβὲλ αἷμα βοᾷ πρὸς σε· « Οὐκ ἔξεστί σοι ἔχειν τὴν γυναῖκα Φιλίππου τοῦ ἀδελφοῦ σου· στηλιτεύει σου τὸ μῖσος, ἐπισχεῖν σε βουλόμενος τῆς παρανόμου κοίτης· ἐξελέσθαι ὀργῆς τῆς ἐπικειμένης τῷ ἀθεμίτῳ· ἤσθης; οὐδαμῶς. Ἐσωφρόνησας; οὐδαμῶς. Οὐκ ὑφῆκας τῆς ἡδονῆς. Ὅλην σου τὴν ψυχὴν τέθυκας τῇ μαινάδι. Ἀντίδωρον παιγνίου προήγαγες ἐπὶ πίνακος τὴν θειοτάτην κάραν, στάζουσαν τὰ ῥεῖθρα τῶν αἱμάτων. Φεῦ τῆς ἀπανθρωπίας· ἀβάλαι τοῦ ἀσελγεστάτου συμποσίου. Τοῦτο δὴ καὶ νῦν τελεσιουργεῖται. Καὶ ὁ πόρνος εἰ μὴ τὴν κάραν τοῦ Βαπτιστοῦ αἴρει, ἀλλά γε τὰ μέλη τοῦ Χριστοῦ πόρνης μέλη καθίστησι. Τί γὰρ ἄλλο καὶ οὐχὶ τοῦτο κατεργάζονται αἱ μέθαι, καὶ οἱ κῶμοι, κατὰ τὴν ἀποστολικὴν ἔννοιαν;
Φράζε καὶ σύ μοι ἡ ἀτάσθαλος Ἡρωδιάς· ὠνήσω τὰ τῶν τολμηρῶν σου ἐγχειρημάτων; ἔβαλες τὸν Βαπτιστὴν ὑπὸ χθόνα; οὐκ ἔστιν οὖν ὅστις ἀντιφθέγξεται, καὶ ἀντείπῃ σοι ἔτι; καὶ μὴν ματαία ἡ ἐλπίς σου, ἀνίσχυρόν σου τὸ δρᾶμα, ἔωλον τὸ ἕπιτήδευμα. Ἀντέστραπται τὰ πράγματα· ὅσον ἐδόκει σοι ὑποκρύπτειν, τοσοῦτον τεθρύλληταί σου τὸ ἄγος· ἐφ' ὅσον ᾤου λανθάνειν, τοσοῦτον γενεαῖς γενεῶν παραπέμπεταί σου τὸ τόλμημα.
Καὶ σὺ μὴν ἑάλως πικρῷ θανάτῳ σὺν τῷ συζύγῳ ὑπὸ τάφον διεφθαρότες καὶ ὀδωδότες, σκωλήκων πλῆθος ἄμφω βρύοντες· ἣν δὲ κεφαλὴν ἀποτετμήκατε, ὑπὲρ γῆν ἅλλεται. Δορυφορεῖται χερσὶν ὁσίαις, προπέμπεται χοροῖς ἱερέων, λιτανεύεται συστήμασι μοναστῶν, μεγαλύνεται μιγάδων πλήθεσι· συναγείρει δῆμον πολυάνθρωπον, πανήγυριν θεοσύλλεκτον· αὐτὴν, ὡς ἔπος εἰπεῖν, τὴν ἀγγελικην πληθὺν συναθροίζουσα, καὶ τὸν τῆς εὐφημίας ἡμῖν ὕμνον συνεπᾴδουσα, εἴπερ φιλτάτη αὐτοῖς ἡ τοῦ ὁμωνύμου καὶ ἰσοκλεοῦς αὐτῶν τελετὴ παναίσιος. Πηγάζει τὰ μύρα τῆς χάριτος ὑπὲρ νάρδον, ὑπὲρ κρόκον, ὑπὲρ κινάμωμον, ὑπὲρ πάντα τὰ μυρετικὰ ἀρώματα. Φωνεῖ καὶ βοᾷ ἀλαλήτως θριαμβεύουσα ἀεὶ τὸ δραματούργημά σου.
Τοιαῦτα δὴ οὖν τὰ τέλη τῆς ἀνομίας, καὶ μετὰ τηλικούτων θριαμβευμάτων. Καὶ ταῦτα ἴστε βασιλεῖς τῆς γῆς· σατράπαι τε καὶ δυνάσται, ἄρχοντές τε καὶ ἀρχόμενοι, καὶ πᾶς ὅστις οὖν ἐν βίῳ, ἵν', ἐννομοῦντες ὡς ἐπὶ πᾶσι καὶ ἐν τοῖς γάμοις, μὴ τὰ αὐτὰ πάθοιτε τοῖς ἐναγέσι στηλιτευόμενοι ἐξ ἴσου.
Ἀλλ' ἐπεὶ τὴν χρυσῆν κεφαλὴν, ὥς τέ ἐστι, τοῖς ὑπερχρυσοῖς τῶν ἐγκωμίων ἄνθεσι κατεστεφανώσαμεν, ἄγε δὴ οὖν καὶ τὰ ἕτερα μέρη συμπαραληψώμεθα, ἵνα μὴ ἐκ μέρους ἀνυμνοῦντες τὸν Πρόδρομον, δόξωμεν ἐλλιπῶς ἔχειν τῆς εὐφημίας. Τί τοίνυν τῶν χειρῶν ἐκείνων λαμπρότερον καὶ φωτοειδέστερον, αἳ τὸν Χριστὸν χειροθετῆσαι κατηξιώθησαν ἐν τῷ βαπτίσματι; Εἰ γὰρ πῦρ τὸ θεῖον ἔνεστι, νόει μοι ὅτι τῇ τῆς θείας ἐπαφῇ κάρας, ὡς ἐν συναφείᾳ πυρὸς φλογεραὶ αἱ Προδρόμου παλάμαι, τῆς οἰκείας φύσεως μὴ μεταβληθεῖσαι γεγόνασι. Τὰ μετάφρενα αὐτοῦ ἐν χλωρότητι χρυσίου, κατὰ τὸ ᾀδόμενον, τὸν σταυρὸν Χριστοῦ ἐπ' ὤμων βαστάζοντος· ἡ κοιλία αὐτοῦ πυξίον ἐλεφάντινον ἐπὶ λίθου σαπφείρου, ὡν ὁ λόγος, τὰς ἐπ' ὀμφαλοῦ γαστρὸς ἡδονὰς ἐξοστρακίζοντος. Ἡ ὀσφὺς αὐτοῦ τὴν ἁγιαστικὴν σωφροσύνην περιειλημμένη τὸ τῆς παρθενίας δῶρον επανῃρημένου. Ῥυθμοὶ μηρῶν αὐτοῦ ὅμοιοι ὁρμίσκοις, τὴν τῆς ἀπαθείας ῥομφαίαν περιεζωσμένου. Κνῆμαι αὐτοῦ στῦλοι μαρμάρινοι, τεθεμελιωμένοι ἐπὶ βάσεις χρυσᾶς, τῶν ἀρετῶν δηλονότι· οἱ πόδες θεοβαδεῖς, τὰς τρίβους κυρίου καταρτίζοντος· ἅπαν μέλος ὅπλον δικαιοσύνης τοῦ ἱερωτάτου ἐκείνου καὶ ἀπαθεστάτου σώματος· σκεῦος ἐκλεκτὸν, ἡγιασμένον. Ἔνδρωσεν ἁγνεία, ἐτελείωσε προσευχὴ ἀένναος. Καί μοι οὐδὲ τὰ ἐκτὸς παραλειπτέα, τοῦ ἐνδύματός φημι, καὶ τῆς ζώνης. Ἀλλ' ὁ μὲν πατριάρχης Ἰακὼβ χιτῶνα ποικίλον Ἰωσὴφ τῷ ἠγαπημένῳ υἱῷ κατεσκεασεν· ὁ δὲ μέγας εὐαγγελιστὴς Ματθαῖος, ἀποίκιλόν τε καὶ ἄσκευον τὸν τοῦδε ὑπογράφει. Φησὶ γάρ· « Τὸ ἔνδυμα αὐτοῦ ἐκ τριχῶν καμήλου· καὶ ζώνην δερματίνην περὶ τὴν ὀσφὺν αὐτοῦ. » Τὰ νεκρωτικὰ τῆς αμαρτίας σύμβολα κἀντεῦθεν ὑποφαινόμενος· εἰ καὶ ἄλλως ἐκεῖ ὑποληπτέον τὸ ποικίλον. Καὶ τίς ἴση μοι διάνοια καὶ γλῶττα ἐμφορηθῆναί σου τῆς ἐν ἑκάστῳ μέλει εὐφημίας, ὦ μέγιστε τῶν ἀνθρώπων διάκοσμε· ἀλλ' ὅτι στενὸς καὶ ἄπορος ἑκατέρωθεν, συγγινώσκοις ὡς φιλανθρωπότατος, καὶ στηρίζοις ἐμὲ μὲν διαφερόντως τὸν σὸν ἐλάχιστον οἰκέτην, σὺν τῷ πνευματικῷ πατρὶ, καὶ τῇ ἀνατεθείσῃ σοι ποίμνῃ· φυλάττοις δὲ ἀπημάντους καὶ πάντας τοὺς τῆς θείας σου μεγαλειότητος ὑμνῳδοὺς, ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ τῷ κυρίῳ ἡμῶν, ᾦ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος σὺν τῷ παναγίῳ πατρὶ καὶ τῷ ζωοποιῷ πνεύματι νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.