 Praefatio ad lib. II |
Liber III  |
(v.2.p.318) LIBER 2
Impulit Ionios praemisso lumine fluctus
nondum pura dies; tremulis vibratur in undis
ardor et errantes ludunt per caerula flammae.
iamque audax animi fidaeque oblita parentis
fraude Dionaea riguos Proserpina saltus 5
(sic Parcae iussere) petit, ter cardine verso
praesagum cecinere fores; ter conscia fati
flebile terrificis gemuit mugitibus Aetna,
nullis ilia tamen monstris nulloque tenetur
prodigio. comites gressum iunxere sorores. 10
Prima dolo gaudens et tanto concita voto
it Venus et raptus metitur corde futuros,
iam dirum flexura chaos, iam Dite subacto
ingenti famulos Manes ductura triumpho. (v.2.p.320)
illi multifidos crinis sinuatur in orbes 15
Idalia divisus acu; sudata marito
fibula purpureos gemma suspendit amictus.
Candida Parrhasii post hanc regina Lycaei
et Pandionias quae cuspide protegit arces,
utraque virgo, ruunt: haec tristibus aspera bellis. 20
haec metuenda feris. Tritonia casside fulva
caelatum Typhona gerit, qui summa peremptus
ima parte viget, moriens et parte superstes;
hastaque terribili surgens per nubila ferro
instar habet silvae; tantum stridentia colla 25
Gorgonis obtentu pallae fulgentis inumbrat.
at Triviae lenis species et multus in ore
frater erat, Phoebique genas et lumina Phoebi
esse putes, solusque dabat discrimina sexus.
brachia nuda nitent; levibus proiecerat auris 30
indociles errare comas, arcuque remisso
otia nervus agit; pendent post terga sagittae.
crispatur gemino vestis Gortynia cinctu
poplite fusa tenus, motoque in stamine Delos
errat et aurato trahitur circumflua ponto. 35
Quas inter Cereris proles, nunc gloria matris,
mox dolor, aequali tendit per gramina passu
nec membris nec honore minor potuitque videri
Pallas, si clipeum ferret, si spicula, Phoebe,
collectae tereti nodantur iaspide vestes. 40
pectinis ingenio numquam felicior artis
contigit eventus; nulli sic consona telae
fila nec in tantum veri duxere figuras.
hic Hyperionio Solem de semine nasci (v.2.p.322)
fecerat et pariter, forma sed dispare, Lunam, 45
aurorae noctisque duces; cunabula Tethys
praebet et infantes gremio solatur anhelos
caeruleusque sinus roseis radiatur alumnis.
invalidum dextro portat Titana lacerto
nondum luce gravem nec pubescentibus alte 50
cristatum radiis: primo clementior aevo
fingitur et tenerum vagitu despuit ignem.
laeva parte soror vitrei libamina potat
uberis et parvo signatur tempora cornu.
Tali luxuriat cultu. comitantur euntem 55
Naides et socia stipant utrimque caterva,
quae fontes, Crinise, tuos et saxa rotantem
Pantagiam nomenque Gelam qui praebuit urbi
concelebrant, quas pigra vado Camerina palustri,
quas Arethusaei latices, quas advena nutrit 60
Alpheus; Cyane totum supereminet agmen:
qualis Amazonidum peltis exultat aduncis
pulchra cohors, quotiens Arcton populata virago
Hippolyte niveas ducit post proelia turmas,
seu flavos stravere Getas seu forte rigentem 65
Thermodontiaca Tanaim fregere securi;
aut quales referunt Baccho sollemnia Nymphae
Maeoniae, quas Hermus alit, ripasque paternas
percurrunt auro madidae: laetatur in antro
amnis et undantem declinat prodigus urnam. 70
Viderat herboso sacrum de vertice vulgus
Henna parens florum curvaque in valle sedentem (v.2.p.324)
compellat Zephyrum: pater o gratissime veris,
qui mea lascivo regnas per prata meatu
semper et adsiduis inroras flatibus annum, 75
respice Nympharum coetus et celsa Tonantis
germina per nostros dignantia ludere campos.
nunc adsis faveasque, precor; nunc omnia fetu
pubescant virgulta velis, ut fertilis Hybla
invideat vincique suos non abnuat hortos. 80
quidquid turiferis spirat Panchaia silvis,
quidquid odoratus longe blanditur Hydaspes,
quidquid ab extremis ales longaeva colonis
colligit optato repetens exordia leto, 1
in venas disperge meas et flamine largo 85
rura fove. merear divino pollice carpi
et nostris cupiant ornari numina sertis.
Dixerat; ille novo madidantes nectare pennas
concutit et glaebas fecundo rore maritat,
quaque volat vernus sequitur rubor; omnis in herbas 90
turget humus medioque patent convexa sereno.
sanguineo splendore rosas, vaccinia nigro
imbuit et dulci violas ferrugine pingit.
Parthica quae tantis variantur cingula gemmis
regales vinctura sinus ? quae vellera tantum 95
ditibus Assyrii spumis fucantur aeni ?
non tales volucer pandit Iunonius alas,
nec sic innumeros arcu mutante colores
incipiens redimitur hiems, cum tramite flexo
semita discretis interviret umida nimbis. 100
Forma loci superat flores: curvata tumore
parvo planities et mollibus edita clivis
creverat in collem; vivo de pumice fontes (v.2.p.326)
roscida mobilibus lambebant gramina rivis,
silvaque torrentes ramorum frigore soles 105
temperat et medio brumam sibi vindicat aestu:
apta fretis abies, bellis accommoda cornus,
quercus amica Iovi, tumulos tectura cupressus,
ilex plena favis, venturi praescia laurus;
fluctuat hic denso crispata cacumine buxus, 110
hic hederae serpunt, hic pampinus induit ulmos.
haud procul inde lacus (Pergum dixere Sicani)
panditur et nemorum frondoso margine cinctus
vicinis pallescit aquis: admittit in altum
cernentes oculos et late pervius umor 115
ducit inoffensos liquido sub flumine visus
imaque perspicui prodit secreta profundi,
huc elapsa cohors gaudet per florida rura.
Hortatur Cytherea legant. nunc ite, sorores.
dum matutinis praesudat solibus aer, 120
dum meus umectat flaventes Lucifer agros
roranti praevectus equo. sic fata doloris
carpit signa sui. varios tum cetera saltus
invasere cohors: credas examina fundi
Hyblaeum raptura thymum, cum cerea reges 125
castra movent fagique cava dimissus ab alvo
mellifer electis exercitus obstrepit herbis.
pratorum spoliatur honos: haec lilia fuscis
intexit violis; hanc mollis amaracus ornat;
haec graditur stellata rosis, haec alba ligustris. 130
te quoque, flebilibus maerens Hyacinthe figuris, (v.2.p.328)
Narcissumque metunt, nunc inclita germina veris,
praestantes olim pueros: tu natus Amyclis,
hunc Helicon genuit; disci te perculit error,
hunc fontis decepit amor; te fronte retusa 135
Delius, hunc fracta Cephisus harundine luget.
Aestuat ante alias avido fervore legendi
frugiferae spes una deae: nunc vimine texto
ridentes calathos spoliis agrestibus implet;
nunc sociat flores seseque ignara coronat, 140
augurium fatale tori, quin ipsa tubarum
armorumque potens dextram, qua fortia turbat
agmina, qua stabiles portas et moenia vellit,
iam levibus laxat studiis hastamque reponit
insuetisque docet galeam mitescere sertis; 145
ferratus lascivit apex horrorque recessit
Martius et cristae pacato fulgure vernant.
nec, quae Parthenium canibus scrutatur odorem,
aspernata choros libertatemque comarum
iniecta voluit tantum frenare corona. 150
Talia virgineo passim dum more geruntur,
ecce repens mugire fragor, confligere turres
pronaque vibratis radicibus oppida verti.
causa latet; dubios agnovit sola tumultus
diva Paphi mixtoque metu perterrita gaudet. 155
iamque per anfractus animarum rector opacos
sub terris quaerebat iter gravibusque gementem (v.2.p.330)
Enceladum calcabat equis: inmania findunt
membra rotae pressaque Gigas cervice laborat
Sicaniam cum Dite ferens temptatque moveri 160
debilis et fessis serpentibus impedit axem:
fumida sulphureo praelabitur orbita dorso.
ac velut occultus securum pergit in hostem
miles et effossi subter fundamina campi
transilit inclusos arcano limite muros 165
turbaque deceptas victrix erumpit in arces
terrigenas imitata viros: sic tertius heres
Saturni latebrosa vagis rimatur habenis
devia, fraternum cupiens exire sub orbem.
ianua nulla patet; prohibebant undique rupes 170
oppositae duraque deum compage tenebant:
non tulit ille moras indignatusque trabali
saxa ferit sceptro. Siculae sonuere cavernae;
turbatur Lipare; stupuit fornace relicta
Mulciber et trepidus deiecit fulmina Cyclops. 175
audiit et si quem glacies Alpina coercet
et qui te, Latiis nondum praecincte tropaeis
Thybri, natat missamque Pado qui remigat alnum.
Sic, cum Thessaliam scopulis inclusa teneret
Peneo stagnante palus et mersa negaret 180
arva coli, trifida Neptunus cuspide montes
impulit adversos: tunc forti saucius ictu
dissiluit gelido vertex Ossaeus Olympo;
carceribus laxantur aquae factoque meatu
redduntur fluviusque mari tellusque colonis, (v.2.p.332) 185
Postquam victa manu duros Trinacria nexus
solvit et inmenso late discessit hiatu,
adparet subitus caelo timor; astra viarum
mutavere fidem; vetito se proluit Arctos
aequore; praecipitat pigrum formido Booten; 190
horruit Orion, audito palluit Atlas
hinnitu: rutilos obseurat anhelitus axes
discolor et longa solitos caligine pasci
terruit orbis equos; pressis haesere lupatis
attoniti meliore polo rursusque verendum 195
in chaos obliquo certant temone reverti.
mox ubi pulsato senserunt verbera tergo
et solem didicere pati, torrentius amne
hiberno tortaque ruunt pernicius hasta:
quantum non iaculum Parthi, non impetus Austri, 200
non leve sollicitae mentis discurrit acumen.
sanguine frena calent; corrumpit spiritus auras
letifer; infectae spumis vitiantur harenae.
Diffugiunt Nymphae: rapitur Proserpina curru
imploratque deas. iam Gorgonis ora revelat 205
Pallas et intento festinat Delia telo
nec patruo cedunt; stimulat communis in arma
virginitas crimenque feri raptoris acerbat.
ille velut stabuli decus armentique iuvencam
cum leo possedit nudataque viscera fodit 210
unguibus et rabiem totos exegit in armos:
stat crassa turpis sanie nodosque iubarum
excutit et viles pastorum despicit iras.
Ignavi domitor vulgi, deterrime fratrum, (v.2.p.334)
Pallas ait quae te stimulis facibusque profanis 215
Eumenides movere ? tua cur sede relicta
audes Tartareis caelum incestare quadrigis ?
sunt tibi deformes Dirae, sunt altera Lethes
numina, sunt tristes Furiae, te coniuge dignae.
fratris linque domos, alienam desere sortem; 220
nocte tua contentus abi. quid viva sepultis
admisces ? nostrum quid proteris advena mundum ?
Talia vociferans avidos transire minaci
cornipedes umbone ferit clipeique retardat
obice Gorgoneisque premens adsibilat hydris 225
praetentaque operit crista; libratur in ictum
fraxinus et nigros inluminat obvia currus
missaque paene foret, ni Iuppiter aethere summo
pacificas rubri torsisset fulminis alas
confessus socerum: nimbis hymenaeus hiulcis 230
intonat et testes firmant conubia flammae.
Invitae cessere deae. compescuit arcum
cum gemitu talesque dedit Latonia voces:
Sis memor o longumque vale, reverentia patris
obstitit auxilio, nec nos defendere contra 235
possumus: imperio vinci maiore fatemur.
in te coniurat genitor populoque silenti
traderis, heu ! cupidas non adspectura sorores
aequalemque chorum. quae te fortuna supernis
abstulit et tanto damnavit sidera luctu ? (v.2.p.336) 240
iam neque Partheniis innectere retia lustris
nec pharetram gestare libet: securus ubique
spumet aper saevique fremant impune leones.
te iuga Taygeti, posito te Maenala flebunt
venatu maestoque diu lugebere Cyntho. 245
Delphica quin etiam fratris delubra tacebunt.
Interea volucri fertur Proserpina curru
caesariem diffusa Noto planctuque lacertos
verberat et questus ad nubila tendit inanes:
Cur non torsisti manibus fabricata Cyclopum 250
in nos tela, pater ? sic me crudelibus umbris
tradere, sic toto placuit depellere mundo ?
nullane te flectit pietas nihilumque paternae
mentis inest ? tantas quo crimine movimus iras ?
non ego, cum rapido saeviret Phlegra tumultu, 255
signa deis adversa tuli; non robore nostro
Ossa pruinosum vexit glacialis Olympum.
quod conata nefas aut cuius conscia culpae
exul ad inmanes Erebi detrudor hiatus ?
o fortunatas alii quascumque tulere 260
raptores ! saltem communi sole fruuntur.
sed mihi virginitas pariter caelumque negatur,
eripitur cum luce pudor, terrisque relictis
servitum Stygio ducor captiva tyranno.
o male dilecti flores despectaque matris 265
consilia ! o Veneris deprensae serius artes !
mater, io ! seu te Phrygiis in vallibus Idae
Mygdonio buxus circumsonat horrida cantu, (v.2.p.338)
seu tu sanguineis ululantia Dindyma Gallis
incolis et strictos Curetum respicis enses: 270
exitio succurre meo ! compesce furentem !
comprime ferales torvi praedonis habenas !
Talibus ille ferox dictis fletuque decoro
vincitur et primi suspiria sensit amoris.
tunc ferrugineo lacrimas deterget amictu 275
et placida maestum solatur voce dolorem:
Desine funestis animum, Proserpina, curis
et vano vexare metu. maiora dabuntur
sceptra nec indigni taedas patiere mariti.
ille ego Saturni proles, cui machina rerum 280
servit et inmensum tendit per inane potestas.
amissum ne crede diem: sunt altera nobis
sidera, sunt orbes alii, lumenque videbis
purius Elysiumque magis mirabere solem
cultoresque pios; illic pretiosior aetas, 285
aurea progenies habitat, semperque tenemus
quod superi meruere semel. nec mollia desunt
prata tibi; Zephyris illic melioribus halant
perpetui flores, quos nec tua protulit Henna,
est etiam lucis arbor praedives opacis 290
fulgentes viridi ramos curvata metallo:
haec tibi sacra datur fortunatumque tenebis
autumnum et fulvis semper ditabere pomis.
parva loquor: quidquid liquidus complectitur aer,
quidquid alit tellus, quidquid maris aequora verrunt, 295
quod fluvii volvunt, quod nutrivere paludes,
cuncta tuis pariter cedent animalia regnis
lunari subiecta globo, qui septimus auras
ambit et aeternis mortalia separat astris. (v.2.p.340)
sub tua purpurei venient vestigia reges 300
deposito luxu turba cum paupere mixti
(omnia mors aequat); tu damnatura nocentes,
tu requiem latura piis; te iudice sontes
improba cogentur vitae commissa fateri.
accipe Lethaeo famulas cum gurgite Parcas, 305
sitque ratum quodcumque voles.
Haec fatus ovantes
exhortatur equos et Tartara mitior intrat.
conveniunt animae, quantas violentior Auster
decutit arboribus frondes aut nubibus imbres
colligit aut frangit fluctus aut torquet harenas; 310
cunctaque praecipiti stipantur saecula cursu
insignem visura nurum. mox ipse serenus
ingreditur facili passus mollescere risu
dissimilisque sui. dominis intrantibus ingens
adsurgit Phlegethon: flagrantibus hispida rivis 315
barba madet totoque fluunt incendia vultu.
Occurrunt properi lecta de plebe ministri:
pars altos revocant currus frenisque solutis
vertunt emeritos ad pascua nota iugales;
pars aulaea tenent; alii praetexere ramis 320
limina et in thalamum cultas extollere vestes.
reginam casto cinxerunt agmine matres
Elysiae teneroque levant sermone timores
et sparsos religant crines et vultibus addunt
flammea sollicitum pudorem. 325
Pallida laetatur regio gentesque sepultae (v.2.p.342)
luxuriant epulisque vacant genialibus umbrae.
grata coronati peragunt convivia Manes;
rumpunt insoliti tenebrosa silentia cantus;
sedantur gemitus. Erebi se sponte relaxat 330
squalor et aeternam patitur rarescere noctem,
urna nec incertas versat Minoia sortes.
verbera nulla sonant nulloque frementia luctu
impia dilatis respirant Tartara poenis:
non rota suspensum praeceps Ixiona torquet; 335
non aqua Tantaleis subducitur invida labris.
solvitur Ixion et Tantalus invenit undas
et Tityos tandem spatiosos erigit artus
squalentisque novem detexit iugera campi
(tantus erat), laterisque piger sulcator opaci 340
invitus trahitur lasso de pectore vultur
abreptasque dolet iam non sibi crescere fibras.
Oblitae scelerum formidatique furoris
Eumenides cratera parant et vina feroci
crine bibunt flexisque minis iam lene canentes 345
extendunt socios ad pocula plena cerastas
et festas alio succendunt lumine taedas.
tunc et pestiferi pacatum flumen Averni
innocuae transistis, aves, flatumque repressit
Amsanctus: fixo tacuit torrente vorago. 350
tunc Acheronteos mutato gurgite fontes
lacte novo tumuisse ferunt, hederisque virentem
Cocyton dulci perhibent undasse Lyaeo.
stamina nec rumpit Lachesis; nec turbida sacris
obstrepitant lamenta choris. mors nulla vagatur (v.2.p.344) 355
in terris, nullique rogum planxere parentes.
navita non moritur fluctu, non cuspide miles;
oppida funerei pollent inmunia leti,
impexamque senex velavit harundine frontem
portitor et vacuos egit cum carmine remos. 360
Iam suus inferno processerat Hesperus orbi:
ducitur in thalamum virgo. stat pronuba iuxta
stellantes Nox picta sinus tangensque cubile
omina perpetuo genitalia foedere sancit;
exultant cum voce pii Ditisque sub aula 365
talia pervigili sumunt exordia plausu:
Nostra potens Iuno tuque o germane Tonantis
et gener, unanimi consortia discite somni
mutuaque alternis innectite vota lacertis.
iam felix oritur proles; iam laeta futuros 370
expectat Natura deos. nova numina rebus
addite et optatos Cereri proferte nepotes.