 Caput VI |
Caput VIII  |
caput vii.
In belli Techeliano-Turcici initia et caussas excursus, quo Caraphaei in eo gesta illustrius exponuntur.
Sed jam fortuna Caraphaei virtuti opportunitatem parat amplissimam summis armorum imperiis clarescendi, occasione belli Techeliano-Turcici oblata: in quo quia is praeclarissima incoepta sive consiliis expedivit, sive armis confecit; et imprimis ingentes exercitus, exhausto acrario, snmmus belli Quaestor expromptis stipendiis substinuit; Eperiesina conjuratione vindicata, teterrimos perduellium conatus oppressit; Mungactioque capto, eorundem partes afflixit; Transylvaniam praecipuum ejus intertrimentosi belli fructum in Caesaris obsequium redegit: plurimumque de pace Turcis danda agitavit: quo ejus acta gestaque illustriore ad narrandum sita sint loco; ejus belli non per partes, ut alii fecere, sed ex genere, quae una scribendi ratio utilis ad legentium doctrinam, initia caussasque altius latiusque narraverim.
Turcicum Imperium totum factum ad vim.Turcicum Imperium egregie comparatum ad vim, quae nisi crebro exerceatur resolvitur, quoquo versus per terrarum Orbem longe lateque diffunditur. Ejus jam quoquo versus defixi fines, ab occidente tantum per bella proferuntur.Sed ab omni reliqua terrarum plaga haeret; in occidentalem vero nunquam non sine prolatorum finium progressu movetur. Fines in Africa.In Africa namque regiones, natura cultuque bonas, Ægypti continent claustra; immenso arenarum aequore dissita vectigales Reges habent: per cetera vasta fames sitisque, et lethalium serpentium immaniumque ferarum pericula Æthiopes ibi gentium potentes arcent. Ab oriente plaga iidem qui Romani fines.Qua Sol exoritar idem ferme fines, qui olim Romanas, nunc Turcicas Provincias disterminant: et Persa, qui olim Romanis Parthus, nunc Turcis SophusPar Turcarum Persarumque potentia., mutato nomine idem metuendus hostis, in minori quidem Regni ambitu, sed civilitate cultioribusque artibus intentiores acutioresque vires exercet: nam quod Persis stemmatum nobilitas, id Turcis generosa Janiesarorum militum institutio ad bellicam virtutem compensat: et ut illis robur atterunt vitae deliciae, ita his quidam animorum stupor alacritatem obtundit. Itaque pari ferme potentia, et acerrimis ob diversas, quas colunt, superstitiones odiis, quae una utrisque perpetua bellorum caussa, victoriâ partis diu neuter insistit: sic Turcis ab ea parte ulterius dominandi libido occlusa. Cur Turcae a Tartaris abstinentes?In septentrionali autem Orbe Tartaros sylvestris horridaque vita per immensos camporum tractus sub dio, palanterque agitata tutos facit: neque enim eâ civium frequentiâ Turcica Respublica scatet, ut colonias in devictas terras deducere necesse sit: et provincialium Magistratuum avaritia crudelitasque urbes civibus, agros cultoribus passim vastat. Ad haec Tartarorum Hamus, in Osmanici Imperii successionem, sicubi olim ea exhauriatur familia, vocatus, excursiones, populationesque, quibus unis valet, Turcis sibi aeterno belli foedere junctis, in eorum, quibus cum bella gerunt, perniciem, saepe gratificatur. Compotes cujusque vicini maria.Quicquid autem insularum hoc immenso terrarum continenti adjacet, interjacetque, jam ei imperio paret.
Limes Imperii Turcici ab occidente Moschum Polonicum, Hungaricum Regna et Venetorum Respublica.
Caussae intenti Turcarum odii in Christianum nomen.Itaque ejus ulterioris dominationis cupiditati una ab occiduo Sole Regna objiciuntur Moschum, Polonicum, Hungaricum et Venetorum Respublica, quae a borea austrum versus perpetuo fine directa universum Christianum nomen a Turcica vi quasi interjectus murus protutatur. Hinc indignationis stimuli Musulmanico fastui adduntur, quod Constantinopolis Imperii sedes in hoc continente sita; unde dignitati foret, ejus hostes quam longissime agere: at ab unaquaque earum, quas numeravimus, gente, multas magnasque terrestribus proeliis accepisse clades per expeditos nuncios triduo aut summum quatriduo obnunciatur: et auctoritatem existimationemque regni graviter minui, opinione potentiae longinquas ditiones in officio continere, et in proximo maximos exercitus a paucioribus fere semper
hostium copiis fundi profligarique. At hercule Turcica tumiditas infremit, maritima armorum dignitate a Venetis longe superari, quod ingentes ipsorum classes ab iis victae, incensae, obrutae, depraedatae: cumque nuper jam Cretae potirentur victores, a Venetis triremibus ad Hellesponti fauces Regiam saepe obsideri, ut vitae necessariis laboraret. Quae Turcis adversus Christianos aeterna bellorum inlecebra?Neque hanc, ut Persicam, uno spiritu potentiam regi: nam Moschi Polonique inter se infensi; et Polonus, Austrius Venetusque aliud alii conducere sibi putant. Hinc Turcis adversus eas gentes bellorum fomes aeternus.
Cur ex omnibus Hungaricum regnum maxime infestatum a Turcis?
Turcae proximo continente potiundo adjacentes obsident Insulas.Sed enim Moschum Polonicumue regna parum inde imminuta: sive quia par Regnis cujusque virtus; sive quia Tartarus, cui magis praetenduntur, ea suis praedationibus servat: quare neutrum alteri praepollere in sui perniciem curat. Veneti trium Regnorum Euboeae, Cypri Cretaeque inlachrymabilem jacturam fecere: sed insulis longe dissitis, quas Turca suo continente e proximo quasi perpetua obsidione cinxerat, tandem potitus est. Damna cominus gravissima perpetuo tercentum ferme annorum spacio Hungaria accepit: quia prae ceteris ea Constantinopolim versus per ipsius Turcae ditiones magis insinuatur: et inde tamen reliquo Christiano Orbi dominandi spes promptior. Intelligit enim barbarus hostis, sibi Bellogrado stante,Bellogradum Turcici, Vienna Christiani Imperii claustrum. suas Europae provincias constare, et Viennâ Austriorum captâ, ad cetera Christianorum regna invadenda patere viam. Ob caussas bellis Hungaria Turcicis continenter infestata: nec unquam iis impetita, quin in pacis foederibus feriundis aliquid insigne ad regni amplitudinem vel securitatem abstractum.
Initia ab Hungaris per Procerum factiones.
Hungaria Domina gentium dicta factionibus deartuata.Initia autem ab Hungaris usque facta per Procerum factiones; quibus Hungaria, antiquitus Domina gentium dicta, miseris modis dilaniata ac discerpta; et provinciae, tanquam disjecti artus, primum in minuta imperia sub suis quaeque Regulis, quos Despotas dicunt, abiere: deinde aut in Turcicas provincias redactae, aut in iis Principes Turcis quoque vectigales constituti. Sic jam inde, quum Baisetes Turcarum Dominus ejus ditionibus primum adhaesit, Bulgaria, Boznia, Dalmatia, Croatia, Slavonia Turcico dominatui servire; Transylvania autem, Valachia Moldaviaque in Principatus Turcis mancipatos dilapsae. Post vero quam Soleimanes, Bellogrado Serviae principe urbe expugnatâ, patens invasionibus Viennam usque munivit iter; Strigonium, primam divinarum caeremoniarum sedem, Budam Regni caput vi cepit, Viennam ipsam obsidione tentavit: unde in meliorem Hungariae partem Turcici Imperii fines producti, et ab Soleimanis successoribus nunquam non Hungaria sub nativis Regibus afflictata, et aliquid inde decerptum. Postremo cum regnum ad alienigenas Austrios per successionem rediisset, ex iisdem caussis alia bellorum initia extitere,
Optimatum Hungariae de ejus Regni constitutione sententia.Nam qui Procerum Austriis Principibus fidi bonique erant, praesentia et tuta obtinere satius rebantur: etenim per tot, tanta tamque diuturna, quae Hungaria ab intestinis dissensionibus accepit mala, rebus ipsis experti erant, eam reipublicae formam, qua regnum per libera comitia demandaretur gerereturque, omnino inutilem esse: omnia ferme regna principio ita fundata; sed utilitate compertum, melius successione deferri, et unius arbitrio cuncta regi: Regna per successionem delata diuturniora.et ex omnibus rerumpublicarum formis hanc firmam ac stabilem ad temporum perennitatem longissimis per terrarum Orbem regum successionibus perpetuisque doceri. Itaque Hungariae, discordiis civilibus fessae, censebant rationem non aliter constare posse, quam si uni redderetur.
Turbidorum Procerum consilia.Alii vasti cupiditate vetera et incerta respicere; vicinisque Polonis regnum per suffragia delatum invidentes, ex sua gente atque ordine ad id fastigium evehi, seu studiis et ambitu, seu vi et factionibus exoptare.Facultates. Neque ea fluxa putare vota, memores Franciscum Botsksjum, acri et plusquam civili animo virum, armis contra Rodulphum Caesarem impie sumptis, Hungariae Transylvaniaeque Principem fuisse renunciatum.Vires. Animos ipsis faciunt opes privata fortuna majores; clientelae, ex quibus justos exercitus possint conscribere; Opportunitates.et munitissimae, quas beneficio habent, urbes arcesque; et quae bonis civibus sunt argumenta, ut modesto Austriorum regno laetentur, inde turbidi ad id evertendum captare opportunitates. Bellicosum gentis ingenium.Nam in communi ad momenta virium expendunt, suam gentem ferocem, bello inclytam, liberrime constitutamConstitutio., et inter duo praepotentia Imperia, Germanicum Turcicumque, tanquam in freto aestuantem: Limitanea militia.atque ex ea viginti ferme virorum millia sub quatuor Hungaris quoque Ducibus ad fines tutandos sub armis agere; et Hungarum militem aperta urbium custodire, Germanum tanquam ab eo obsessum arcibus insidere. Itaque per flagitiosos in ea militia dispersos sperant faciles cum hoste commeatus, vicina conloquia, utraque inobservata; et per eosdem confidunt prodi posse rempublicam. Opportunus quoque novandis rebus quandoque visus est amplissimus Regni Magistratus, Regni Palatinus.Palatinus dictus, appellatione pene regia[1] decoratus, et in Comitiis loci dignitate vel Transylvanorum Principe prior. Is libertatis Hungaricae custos adversus Regis placita, siquae forte eam minuant, intercedit. A Palatino commodus quoque reputatus Regiae Curiae Judex.Regiae Curiae Judex, idem summus armorum Regni Praefectus, et omnis controversi juris disceptator. At sive haec deficiant, seu non sufficiant, recordantur Gabrielem Bethlenium Georgiumque Ragoctium Transylvanos PrincipesAuxilia. prosperis armis sibi adsertores fuisse. Libidini dominandi libertatis colores inducti,Rebellionis colores. Decretum Stephani Regis cognomento Hierosolymitani super libera regni electione desiderari: grave stipendiorum indictum onus: adversus Germanos magistratus querelae. Haec omnia superstitione perfundunt: nam ea gens Lutheranorum Calvinianorumque, aliisque omnis generis novatorum erroribus labefactata: et Austriis Regibus expedit, Hungaros Romanam sacrorum religionem profiteri, quo majori pietate cum finitimis Turcis bella gerant. Transylvanica Aula rebellionum Hungariae fucina.
Et rebellium asylum.
Ad casum quaqua se daturum se comparant.His consiliis capiendis Transylvani Principis Aula veluti curiam praebet; et si secus cadant, eadem offert suffugia: nam Transylvania Hungariae arx vulgo dicta. Succedentibus incoeptis facile, quibus Austrium nomen invisum, vires seu clam seu palam sociaturos sperant. Dubiis rebus Turcarum implorandam opem constituunt: desperatis autem ausorum gloriam superesse.
Weselenianae conjurationis historia.Hinc Weseleniana conjuratio ex iisdem caussis concepta, aliis atque aliis initiis extitit. Nam a Leopoldi regno instituta sub diversis auctoribus argumenta quidem mutavit, idem tamen foedum obstinavit consilium; quo tandem tantorum fons malorum erupit, ut ipsis auctoribus exitiosa, non modo Hungariam, sed Imperium, Christianumque nomen universum in Turcicam pene abriperet servitutem.
Franciscus Weselenius prima fax.Franciscus Weselenius Hungariae Palatinus prima veluti fax eam flammam corripuit, temporis successu in maximum Asiae Europaeque incendium exarsuram. Is gnarus a Caesare arcana consilia elicere, eaque prodere conjuratis, vivus mortuusque pollentiores Regni Proceres, plurimamque nobilitatem suas sive duxit, sive adeo traxit in partes[2]. Petrus Zrinius.In iis praecipuus Petrus Zrinius Croatiae Regni Moderator, Banus vulgo appellatus, Nicolai Zrinii frater, qui Turcarum terror dictus est, et invidissimo apri dente inter venandum ceciderat. Is generis amplitudine clarus, fratris gloria celebris, virtute fretus sua, magnisque adfinitatibus potens, Franciscus Ragoctius.Franciscum Ragoctium Georgii Transylvanorum Principis filium, quem Helenae Veronicae gnatae suae nuptiis sibi conciliaverat, Franciscus Christophorus Frangepanius.Franciscum Christophorum Frangepanium, qui unus ex ea splendidissima domo supererat, uxoris suae fratrem suas seduxit in partes: transversi et in eas acti Franciscus Nadasdius.Franciscus Nadasdius supremus Curiae Judex; et cum aliis proceribus Stephanus TeöcheöliusStephanus Teochelius., sive Techelius Kermarkensium Comes, Aruensi ditioni cum summo imperio praepositus; Conjurationis successor Emericus Techelius.cujus tandem filius Emericus indignantia ejus teterrimae conjurationis fata clausit. Transylvanus perpetuum conjurationis fomentum.Hisce omnibus seu clam seu palam perpetuo affuit Michaël Apaffius Transylvanorum Princeps, sive potius Michaël Telechius, qui sub socordis Principis persona vim tenebat Transylvanici Principatus.
Zrinianae conjurationis summa.Zrinianae conjurationis haec summa: civium virtus in Turcas non ex Principis arbitrio, qui summam belli pacisque potestatem habet, moderata; honores a Caesare sive ad devinciendos sibi, sive demulcendos eorum Procerum animos frustra demandati; adrogantia eorumdem merita; intutae Principi honorum petitiones; repulsae in perduellionem erupturae. Conjuratorum nefaris in Caesarem ausa.Hinc primum novarum rerum arcana vota; mox turbidae voces libellique; posthaec immania ausa in sanctissimam Leopoldi vitam vel hostibus detestanda. Nam ferro eum[3] in arce Kaszsza, Viennae igne, Pottendorfii[4] apud Nadasdium veneno tollere decreverunt. Sed infandi doli seu Principum fortunâ, seu conjurationum fato retecti. Ex iis indiciis desperatio; ex desperatione tumultus: quibus in Germanum militem incautum nec opinantem saevitum: per temerata hespiia summi Caesaris intercepti duces; apertum postremo bellum. Interea apud libertatis intemperantes, Perversa perduellium consiliu.impatientesque servitii stulta ac perversa consilia; Regnum, tot Proceribus inlustre, qui infinita in clientes exercent imperia, in libertatis statum transformare; vel Turcico dominatui vectigalem Principem inter eos Summates constituere, qui Reges suos libera omnino majestate praeditos fastidierunt ac divexarunt. Itaque sub effraenis libertatis specie vecors grassabatur adfectatio potentiae. Per omne id tempus a Caesare lenia remedia tentata; sed apud conscios, se aspera meritos, frustra erant. Tandem quum Germanorum virtute perduellium victa vis, et regni prudentia eorundem delusus furor, Lex Majestatis in praecipuos conjurationis exercita; lapsae multitudini indultum:Praecipurorum conjuratorum exitus. Zrinius, Nadasdius ac Frangepanius securi percussi; Weselenius enim communi fato poenae praereptus est; Ragoctius vi et armis ad Caesaris obsequium retractus; Stephanus autem Techelius ex aegritudine animi obiit, dum Agriae obnixe substinet a Germano milite obsidionem.
Emerici Techelii Eicon.In profugis autem ejus filius Emericus, dubia forma adolescens, serum ementitus custodias fefellit, ac in Transylvania receptus est. Is incredibilis confidentiae juvenis, et inexplenda dominatus cupiditate, cui nunquam fortuna, qui munquam fortunae cessit, perduellionem longe gravius integravitFactionem sibi parat.. Etenim praestantis formae dignitate solers lectissimarum animos foeminarum inlicere, earundem studiis ad potentiam utebatur. Conjurationis tempus,Itaque adfectata cum Telechio adfinitate, filiam ejus sibi desponderat. Tum temporis Leopoldus Caesar bellum ad Rheni ripam cum Ludovico XIV Rege Galliarum gerebatLocumque obit.: cumque Galliae Poloniaeque Reges in gratiam rediissent; quam restitutam amicitiam Bethunesiorum Regulus Polonae Reginae germanus frater, et Magni Poloniae Cancellarii sororius, Galli Regis nomine in Poloniam cum eo Rege venerat gratulatum; multi per id Regnum bello sueti ac militia dimissi ociabantur. Per has igitur occasiones Telechius, ut futuro genero regnum pararet, Apaffio auctor est, ut profugos in fidem recipiat, iisque bello adsit. Transylvanuus ei bellum contra Caesarem gerit.Hinc Transylvanus tum suis, tum alienis conlectis viribus, ex quinque et viginti virorum millibus exercitum conscripsit, et exulum nomine bellum Telechio, armorum Regui perpetuo duci, administrandum permisit. Quod mox restinctum.Sed cum id a proscriptis, et Techelio maxime, in montanis avare gereretur, et seditio a militibus ob non soluta stipendia facta esset, vix incoeptum refrixit. Et Neomagensi pace perduellium hebetatae vires; atque a Polono Rege proscriptio in eos, qui amplius in eam militiam nomina darent, sancita est.
Hungariae Regnum adfectat sub Turcica clientela.Hinc idem Telechius ad Turcas convertitur; et auctoritate, qua apud eos purpuratos plurimum pollebat, rem Weselenio, Zrinio, aliisque inrito tentatam (quia Turcae per omne id tempus Cretensi bello distinebantur) perfecit, ut Emericus Techelius a Turcico Senatu Hungariae Princeps certo tributo imposito appellaretur, ea lege, ut eo mortuo electio ad Regni Comitia rediret. Arripuit eam subigendi Hungarici Regni ansam Mehmedes IV Turcarum Imperator; et Kameneco Polonis, Neosolio Germanis, Venetisque Creta ab se bello abreptis, hanc opulenti bellicosique Regni clientelam, veluti victoriarum cumulum addere, praeclarissimum ad aeternam Imperii sui famam putavit. Kara Mustapha, summus Turcici Imperii Procurator, quem dehinc Primum Vezirium cum Turcarum vulgo appellabimus, Principem sua sponte venientem rapit; ut, novo per hanc occasionem exorto bello, lubricum domi munus, foris intrepidantius gerat. Itaque respondet, Mehmedi promptum in fidem Techelium recipere, sed exercitu instructissimo opus esse, ut eundem constabiliat armis.
Caesar induciarum fidem a Turcis requirit.Caesar, ubi a Turcis iugens bellum apparari sensit, Albertum Capraram ad Turcicum Senatum ablegat, qui ab eo Raabensium induciarum fidem reposcat; CI. autem Saponaram ad Techelium mittit, qui eum ad obsequii officium reducat. Techelii excogitatissimus dolus.Sed is, cum sat a Telechio sibi munitam ad Regnum viam intelligeret, sciretque eum, quia Caesarem plurimum laeserat, necessario suis in partibus perstiturum; ejus filiae repudium mittit: eoque facto Saponarae probat, se jam a Transylvano Principe, sive adeo a Telechio, Caesaris hostibus descivisse; et tam doctis dolis eum circumducit, ut per vana obsequii promissa non modo Caesaris clementiae restitutus sit, sed insuper ejus auctoritate Helenam Veronicam ZriniamHelenam Zriniam uxorem ducit., majorum imaginibus tumidissimam, Petri filiam, viduamque Ragoctii, saevam immitemque foeminam, quia inter aspera atrociaque versatam, uxorem duxit; et cum regia pene dote acerrimum Zriniae Ragotiaeque familiae ulciscendae suam domum invexit incitamentum et earumdem fata: Mungactio potitur.Mungactio firmissimo omnium Hungariae munimento, in Poloniae finibus sito, ad sua explicanda consilia opportuno, quod in Ragoctiorum pupillorum ditione erat, potitus est: Toccaja insuper et Patakio et Letnicze.et a Saponara Toccajam et Patakium et Letniczem arcem in Trenchiniensi ditione sitam, Moraviaeque imminentem, quanquam omnia haec munimenta Germanum praesidium insideret, consensu tradita accepit.
Jamque haec vulgus putare, Techelium tot tantisque beneficiis ex clementia Caesaris ornatum, induisse civilem animumPrincipem se gerit., neque adversus eum Turcas esse concitaturum. Sed is extemplo, non ultra privatum se ferens, Mungactii sedem ponit: ibi consilium, thesaurum et cetera aulae habet; Et apertum Caesaris hostem.ac, detracta tandem persona, perduellem Caesaris profitetur: ex Hungaris Transylvanisque esercitum conscribit; et a Budensi Praeside Turcicis auxiliis auctus, Imminet Hungariae formidandus.Cassoviam Hungariae superioris principem urbem vi, Eperiem et Leventiam voluntate capit. Dum popularium studiis et hisce victoriis florens pollensque suspicitur et fovetur, Sulthanae matris et Hibrahimi Praesidis Budensis officiis fretus, quos amplis donis sibi devinxerat, Legatos ad Primum Vezirium Philippos mittit, qui sibi Hungariae Regnum beneficio dandum orent. Ii cum Kionka Bejo callido et Techelii in utraque fortuna addictissimo homine agere jussi sunt. Ita anno mdclxxxiiHungariae Princeps a Turcis appellatur anno mdclxxxii., dum Fulckum ad deditionem cogeret, Principe Transylvanorum praesente, aliisque factionis Proceribus, Hungariae Princeps a Turcico Senatu appellatur: Turcicus pileus, framea falcatusque ensis et regium paludamentum, Regni insignia tradita, et ejus auctoritatis codicilli, Athname dictum, recitati; et Fulckum, fausti, sive rectius infausti ominis loco, ex Primi Vezirii mandato funditus eversa.
| Caput VI |
Caput VIII |
- ↑ In libellis enim, quibus ei preces fundunt, praescribunt: Serenissime Princeps.
- ↑ Ex Edicto Michaëlis Apaffii Transylvanorum Principis, quo bellum contra Germanos pro Hungaris exulibus capessit.
- ↑ Impio Stephani Wittnyesii suasu, dum Caesar Margaritae Mariae, Philippi IV filia, novae nuptae parvo comitato ibat obviam, in ea Wittynedii arce unam noctem diverteretur.
- ↑ Id enim oppidum in Nadasdii ditione erat.