 Caput I |
Caput III  |
caput ii.
In sanctius Consilium adscitus Caesari, quo ad pacem animum lubentius inducat, Hungaricam Rempublicam ordinandam proponit, ut tandem aliquando diuturni ac sumptuosi belli dignos per pacem conligat fructus.
Caraphaeus a sanctiori Consilio esse jussus.Ut Viennam Caraphaeus perveni, inter sanctioris Senatus Patres cooptatus est; et ubi per morbum licuit, quinque post perpetuos annos Caesarem adit coram, adloquiturque: et quo ei gravius pacem suadeat, ingentes perennesque belli Hungarici fructus exponit, si pace parta Hungariae Regnum bonis rationibus ordinandum suscipiat. Etenim Hungariae, longo duorum et viginti annorum, quos ibi res gesserat, usu, multa emendanda, complura promovenda, pleraque instituenda animadverterat: sed ad Bellogradum, ejus situs cogitans ingentes utilitates, haec de ea Republica ordinanda meditatus erat, quae mox Caesari in haec ferme verba enarravit:
Transylvania et Bellogradum digna ejus belli praemia.Jam divino beneficio in utraque Hungaria ingentes ab eo victorias reportatas; sed hinc Transylvaniam, hinc Bellogradum ejus Imperio adjectas ei commodare facultatem, Ordinationis propositiout si in eo Regno Summi Numinis religionem constabiliat, munimentis firmet securitatem, a militibus ducibusque severam exigat disciplinam, paganis artificiorum commerciorumque industriam promoveat, eoque aerario sapienter utatur; Regni Hungariae recte administrati opes.Regnum florentissimum pollentissimumque habiturum, quo ut omnibus Europae Regibus dignitate praeit, ita opibus certe fuerit secundus nemini.
Agri amplitudo.
Optima pabula.Agrum enim longissime latissimeque patere; eumque maximo Europae fluminum interfluente supra fidem pabulis beatissimum, ut centum bovum millibus in annos solius Germaniae mensas alat; ac praeterea omnis naturae fructus uberrimum nedum necessaria, vitae quoque delicias aliis nationibus commodare. E superiore Hungaria Maramarosiensem salem externas condire dapesSalinae.
Vina Toccajana.: et e perexiguo agro expressa Toccajana vina ab Polonis aliisque ad Septentriones nationibus ingentem auri vim ei merere: Ingentes Principorum Hungarorum opes.passimque tres quatuorve Transdanubianos Primores tantam ditionem tantorumque proventuum habere, ut indidem Principi summo splenderet cultus et aula. Has opes in Regno arctiori ambitu, factionibus discerpto, bellis externis vastato: quid longissime latissimeque prolatis finibus, et ad concordiam pacemque aeternum duraturam bene ordinata Republica?
Religionis pietatisque excitatio.Principio igitur oportere, in Regnum inducere plurimâ copiâ Sacerdotes, sacrorum doctrina eximios, et adstricti Christiani moris insignes, qui cives Romanis Sacris initiatos pietatis officiis erudiant excolantque. Nam in una Regni parte, quam tredecim Comitatus adpellant, ad multa civium millia numerari, qui binas domi ductas uxores habent; et ob eorum, qui sacris praesunt, negligentiam id per indignam veniâ excusationem palam sibi licere putant. Ejus utilitas in re civili.At rectâ Christianorum dogmatum morumque doctrinâ firmatos in contentionibus cum novatoribus facilius Caesari sacrorum communione adhaesuros; et contra Turcas Religionis stimulis incitatos, acriores futuros hostes.
Ratio Hungariae muniendae.Si vero Hungariae munimina, cum ob solitam ejus rei Turcarum ignorationem, tum ob nuperas oppugnationes expugnationesque semiruta reficiantur; ac super Danubio, Tibisco, Savo, Dravoque et Marusio utilibus in locis alia excitentur; Hungariam multo plura secula quam ab Soleymane ad praesens usque bellum, in hac Christianorum aucta, deminuta Turcarum virtute, hostium conatus elusuram: quin fore, ut in reliquas eorum ditiones et apertas et immunitas potenter immineat. Sed ad id militaris Architecturae gnaros, Hollandenses gnarissimi excitandarum arcium in humentibus campis.
Consilium ne ea res aerario neve civibus sit onerosa.et maxime arcium super paludibus excitandarum (uti est natura situum per universam ferme Hungariam comparata) quantovis precio conducendos; ejusque rei experientissimos Hollandenses videri. Et ut id neve aerario, neve civibus grave sit, Summum Pontificem, hactenus munimenta absolvantur, decimam Sacerdotibus pendendam remittere; quando jam eam pecuniam Turcis reprimendis, et coërcendis Novatoribus destinarat: et Regni legibus cautum, Pontifices Sacerdotesque pro rata quenque parte ex decima sibi adtributa militi in Turcicis bellis merenti conferre stipem. Fabricensium conlegia instituenda, dotanda.Hac ratione et Fabricensium Conlegia, quibus ea Architectura imperat, institui, et iisdem salaria pendi posse. Ceterum ubique abundare materiam, aeris praecipue; cum per omnem Hungariam ingens corruptorum numerus tormentorum jaceatÆris copia in Hungaria.
Ubi conflanda tormenta cum compendio aerarii?, quae in penitissimam Hungariae Transylvaniaeque partem convehenda, ut nova ibi conflentur, et vecturae Viennam usque compendium fiat. Imprimis Transylvania munienda.Sed imprimis Transylvaniam Hungariae arcem, et ab Polonis, Valachis Moldavisque ac per eosdem ab Tartaris claustrum, firmatissime muniendam.
Hungari militis disciplinae intendenda.Hungarum vero militem severissima disciplina in officio contineri oportere; certisque habendum in numeris, ut neque sint Regi inutiles et Regno graves: qui dum assiduos milites profitentur et jactant, duplo triploque plura ab civibus stipendia exigunt.
Agricultura celebranda, et qua ratione?
Rasciani armati turbulentissimum et avarissimum hominum genus.Rascianos autem, depositis armis, agrorum culturae addicendos; qui nisi cicurentur, certissimi Regno excidii olim caussam extituros. Superare fidem, quot qnantasque rapinas sub Turcis flagitiosissime fecerint, donec ab iis rei rusticae sunt adpliciti: et Caesarem ipsum superiori bello cum Turcis pacent facere adactum, maxime ut Regnum eorum latrociniis turpe lustraret. Ultra Danubii et Tibisci ripas, inter Dravum Savumque et cis Tibiscum immensum terrarum tractum incultum jacere: Ut agricultura ars promovetur. eum Rascianis Dalmatisque colendum quinque annos oneribus immunem dari, Germanis militibus severissime edicto; ut omnem ab iis injuriam contineant; et reos compertos gravissimis exemplis puniendos. Ager cultus non vastus magnos Principes facit. Ita agro et amplo cultoque dominaturum; quando non vasta terrarum spacia, sed industrius agrorum cultus magnos Principes efficit: et turbandae inter duo Imperia pacis per ejus gentis latrocinia caussas praecisum iri.
Bellogradi situs celeberrimo emporio maxime commodus.At hercule Bellogradi situm, quo novem navigationi apta flumina ejus radices conradunt, et omnia Danubius, qui eam praeterfluit urbem, complectitur, commoditatem praebere celeberrimo omnium nationum emporio fundando; modo curetur ut mercatores eos commigrent in antiquas sedes, Merces Hungaricae. indeque pelles, ceram, mella, lanificia, holosericum aurumque in Turcici Imperii ditiones exportent. Sed et si Bozina ei restituatur, et Ragusa in ejusdem clientela firmetur; Bellogradi utilitates immensae. Bellogradum non in Orientem solum, sed in occiduam quoque plagam commerciis celebre fore: et Caesarem perpetuum suis ditionibus limitem directurum, qui in Neapolitanum Regnum per Hadriaticum mare pertineat, eâque utriusque cognati Imperii Germanici Hispanicique et merces et auxilia commeent. At enim Bellogradum in hostium confinio situm; et quovis armorum rumore vel temere orto impediri commercia. Ratio Bellogradi communiendi; Heic dat consilium Bellogradi communiendi, quo sil adversus Turcicam potentiam propugnaculum prorsus invictum, et Transylvaniae ipsi, Valachiae, Bozinae, aliisque provinciis firmissimae arcis et longe lateque minantis instar immineat: Quam Scriptor Caesaris et Christiani nominis pietate reticet.
Artes promovendi commercia.quod ego sciens prudens silentio praetereo: quando ea urbs satis infeliciter in Turcarum manus reciderit: ne barbari hostes Christiani Ducis consilio adversus Christianos ipsos utantur. Hinc pergebat, quod comparata urbi securitate, commercia his artibus florere curentur: sanctissime servetur promissi fides; mercatores sibi ipsi fus dicant; expeditissima judicia exerceant; neque ab eorum sententiis liceat provocare: cives quam maxime sint hospitales; et in controversiis jurgiisque inter cives et peregrinos exortis, extero faveant; sive adeo criminis manifestum potius amandent quam puniant; et portoria iis prorsus nulla indicantur.
Hungari acuto ingenio. Ad haec Hungaros acuto ingenio praestare, quo in factiones scinduntur; si scientiarum artiumque studiis bellicosi animi pelliciantur, artificia absolutissima, et nova inde excogitata sperari. Literae quid quantumque conferant ad opificiorum perfectionem et nova excogitata.Se rei caussas ad Philosophos amandare vestigandas, videre tamen effecta: ex quo Gallia, Hollandia Angliaque ad excolendas interiores literas adplicitae; et novarum rerum inventione, et artificiorum perfectione opulentissimas factas. Artificiorum fructus Reipublicae quam uberrimus.Id vero scire, quod industriae urbanae fructibus aeraria ditentur maxime; et Respublicae Monarchicae fiant longe sedatiores.
Qui vectigalium redemptores boni?
Redemptionum fraudibus occurrendum.Itaque his emendatis et institutis, si aerarium attente et ex fide administretur, ac vectigalia, tributa, portoria a civibus locupletibus redimantur, redemptionumque fraudes in publicam pauperiem excogitatae supplantentur, id Regnum daturum immensas opes.
| Caput I |
Caput III |