 Caput II |
Caput IV  |
caput iii.
Lotharingio Duci in summo armorum imperio in Transylvania succedit: et de eo Regno una et Germano milite adversum Tartaricas invasiones, salva Lotharingici foederis fide, protutando deliberat.
Caesar Caraphaeum Lotharingio in armorum imperio substituit.Caesar ubi haec a Lotharingio gesta cognovit, extemplo ad Caraphaeum[1] scribit, se eum in Provincia Transylvania Lotharingio subrogasse, maximique rem momenti concredere, plenissimam discriminis, et hostium aemulorumque offendiculis confragosam: quae virum fiagitat in re urbana, militari et oeconomica versatissimum; eundemque provinciae gnarum, magnoque animo et plurima auctoritate praeditum; improbi laboris, summae dexteritatis, antiqui erga se obsequii spectatissimum, ut in iis hybernis neque Transylvanica neque Germanica Respublica quid detrimenti capiat. Egregia Caesaris cura de obtinenda Principis foedera servantis fama.Se ei in re tantis locorum intervallis longinqua nihil certi mandare; quae in re praesenti viderit utilia Lotharingius, eum doceat; futura ejus prudentiae committere: id unum diserte edicere, ut suae et mansueti et foedera servantis Principis gloriae omnia submittat. Capessat igitur alacri animo munus; et quem ex belli ducibus maxime velit, optet: Heislerium et Veteranium Caraphaei Legatos creat.Heislerium et Veteranium satis idoneos sibi videri: si alios pluresve majoris etiam dignationis is sibi adesse oportere censeat, se ejus imperio submissurum.
Caraphaeus a Lotharingio evocatur.
Paulisper cessat; quid ita?
Insidiosam Germanis Transylvanorum facilitatem suspicatur.Et vero Lotharingius postquam hyberna per Transylvaniam disposuit, inlico Caraphaeum ad id armorum imperium ab se capessendum ab Hungaria evocavit. Sed is tantisper cessavit, dum provinciam suam omnino pacaret. Cogitabat enim, Transylvanos nunquam commodius tempus contestandi in Turcas obsequii nactos esse, quam quum is Germanorum exercitus longo citatoque octoginta leucarum agmine fessum, et omnium egentissimum, asperam et satis munitam provinciam intrârat; ubi adpropinquante hyeme neque ubi se recipere, neque unde victitaret habebat. Quapropter Transylvanos facilitate, qua Germanam militem in sua oppida et munimenta induxerunt, aliquid monstri alere certo suspicabatur; et idem, quod non multis ante annis, ausuros, quum Germanas legiones aliquot eadem fraude inlectas Claudiopoli oppresserant. Igitur copiis quanquam virtute et numero formidandis, tamen externae opis, qua victitarent, indigis, in provincia prae libertatis studio audacissima non satis tuto dispositis, inter horrentes alpes vel ipsi virtuti arduas, saltusque vel providentiae ipsi insidiosas, pernici Tartaro expositis, a Germano auxilio remotis fermeque interclusis non mediocriter metuebat. Suspicio Caraphaei non temeraria.Neque ea Caraphaei anxietas temeraria; nam Transylvani ad Turcicum Senatum scripserant, Arma Germanica suam provinciam penetrasse; seque inopia eorum adventu perculsos, cum neque quas opponerent vires haberent, neque ullum ab iis praesens auxilium sperarent, tum ob adpetentem hyemem, tum ob militarem eorundem seditionem, idcirco eam vim pati adactos. Et ab eo purpuratorum consessu rescriptum, ut cederent tempori; eam enim commodissimam occasionem fore ejus exercitus ad internecionem usque delendi. Cur non ante in Transylvaniam transit, quam Agriam et Mungactium recipiat?Ad haec quia semper intutum, nam saepissime inutile compertum, arma in alienum ferre qui haberet hostem in suo; si Agria et Mungactium in hostium potestate perstarent, facile fore ut tumultu ab Transylvanis orto, ea praesidia obsidio soluta cum Varadiniensi hoste, et Techelii perduellibus adjunctis, ejus vi motus Hungariam nedum superiorem, sed inferiorem quoque concuterent. Haec adeo omnia metuens Caraphaeus, non prius in Transylvaniam transiit, quam maturata deditione ea firmissima munimenta recepisset.
Claudiopoli armorum imperium accipit a Lotharingio.Ubi autem venit, et Claudiopoli a Lotharingio armorum imperium accepit, de provinciae militisque salute procuranda rationes in utramque partem versavit. Deliberat de milite provinciaque servandus.
Provinciae gnarissimus.Enim vero is longâ provinciae solertiâ Transylvano conterminae, in qua unetviginti annos versatus erat, naturam ejus reipublicae per amicos hospitesque exploraverat: sed curiosius id egerat jam inde, quum a Caesare Lotharingio se subrogatum accepit. At in re praesenti demum super ea, quae de Transylvanorum animis, studiis, aversionibus, dissidiis gnarus erat[2], cognoscit, ab adversariis Augustae Domus Æmulorum Austriae Domus turbidus sermo. Transylvanorum facilitas aut degener, aut insidiosa.inclytam gentem Hungaram lucdibrio haberi, quod tam foede Germanis sese subjecerit; quos longo et difficili agmine lassatos, fame sitique confectos, minima ostentata vi a regni sui finibus arcere possent; maxime cum Agria Mungactiumque Germanorum praesidio etiamtum libera erant; atque adeo iis, nisi opprimere armis vellent, intra dies inedia perituris munitissimum et opulentissimum regnum prodiderint: Polonicam factionem, Austrii Imperio infensam, eum conterminum aversari: A Tartaris metus.Tartaros, alias in id Regnum invectos, omnia, et potissimum Saxonum agros funditus radicitusque vastasse; nunc sperari amicos sociosque adjuturos, ut Germanos vel in ipsis Transylvaniae hybernis opprimant, vel inde eductos persequantur, disturbent ac deleant: eoque argumento trucem conjecturam firmari, Transylvanus cum Turcis tergiversatur.quod Transylvanus dum Germanos in simi lactare videtur, Turcis tribulum pendat, ab iis Legatos admittat, et cum iisdem denuo firmet foedus.
Deliberat vim ne faciat, an fiduciam praeseferat?
Argumenta quae vim suadent.
Jus Caesari Transylvaniae occupandae cum dignitate conjunctum.Hinc, justo constantique metu de Caesarei exercitus salute commotus, secum deliberat, vimne Transylvanis faciat, an fiduciam non tamen temerariam ostentet? Vim jus ipsum fovere: eam enim Transylvanorum consilia Lotharingico foederi omino adversari: neque a belli aequitate utilitatem dignitatemque sejunctam: quod Caesar et a praesenti et ab omni posterorum aetate incusaretur, qui justam nactus caussam Transylvaniae reciperandae, quae totius belli Hungarici hactenus gesti fructus, et porro gerendi subsidia praeberet, et sub potentis Imperio Christianis regnis omnibus claustrum esset et propugnaculum; at sub infirmo Principe, qui neque Turcas arcere, neque adeo ingressos ejicere potest, communi Christianorum sacrorum hosti ad proferendum in occiduam plagam imperium regiam viam munit eam neglexerit in suam redigere potestatem. Neque enim justos metus praetendi, cum veri ei gravissimi subsint. Transylvanica Germanorum hyberna discriminis plenissima.
Transylvania Germanorum sepulchrum dicta.
Aspera provinciae Principi et Proceribus receptui patent.
Provinciae aditus in eorundem potestate,
Kovar, Hust, Corona.
Miserrima Germanorum conditio, si Tartari Transylvaniam inrumpant.Palam namque differri, Germanum militem a Transylvanis non in hyberna exceptum, sed in insidias: et historias passim commemorare, ingentes Germanorum exercitus in Transylvania deletos: unde Transylvaniam Germanorum sepulchrum vulgo dictam. Eam horrendis alpibus consitam per angustissimas fauces adiri: vulgoque sermones; male sibi Germanos consuluisse, qui mediterranea provinciae occuparunt, aspera, quo Princeps et Proceres sese recipiant, omiserunt, nec munimentis ad fines positis sunt potiti: Kovar egressui in Hungariam occlusum, Hust in Poloniam, Coronam in Moldaviam Tartariamque patere. Ita eum Germanorum exercitum facile oppressum iri: quod iis Tartari suis excursibus obsidia, siquae instituant, disturbabunt; Transylvani necessarias vitae fruges occludent. Germano militi, inter asperrimas alpes laboranti, e longinquo per vastas desolatasque terrarum regiones, et extenuato agmine per difficiles provinciae aditus opem ferre, si non plane desperatum, certe difficillimum et impeditissimum opus. Et ut impenetrabilis provincia adeatur, Germanum auxilium Transylvanos a fronte, Turcas a tergo habiturum; itaque ab utrisque nullo negocio posse circumveniri. Et, sine Tartaris, jam Germanum inter infensos intutum agere: eos enim passim obmurmurare, se pro libertate omnia conaturos; Turbidorum Transylvanorum minae.quam si in Transylvania obtinere non possint, se eam deserturos terram ubi liberi vivere nequeant, et suam libertatem secum in Moldaviam, Valachiam, Podoliam, Ukraniam aliasque hominibus vastissimas terras comportaturos, et eminus ulturos mutatas sedes. Transylvani gens dura, saeva et pro libertate pugnax.Eam gentem duram saevamque, equis, viris sat abundare; ubi duces habuit magnanimos, bello inclytam; si libertas pro duce regat, formidandam.
Vis tentandae facilitas.
Saxones Germanorum studiosi.
Iidem, uti et Ciculi, ab Hungaris oppressi.
In illis provinciae custodia;
In his gentis robur.
Princeps socors, populus divisus.
Telechius simultatibus gravis.
Primorum intoleranda potentia.Ob haec ommia vi et armis occupandum censebat periculum, et sperabat. Noverat enim, Saxones communis originis memoria Germani nominis studiosos: eos, uti et Ciculos, ab Hungaris oppressos non eadem cum iisdem velle: in illis provinciae securitatem, qui claustra urbium et arcium asservant; in his delectum robur, qui bello nati videntur: utramque gentem, quo vergant, facile mole sua Hungaros periracturam: Principens ignavum; populum religionibus divisum; Telechium occultis simultatibus gravem; et qui coacti ac metu in ejus partibus continentur, ultro, si quis existat, alium ducem sequuturos: privatae fortunae nobiles a Primoribus superbe habitos; Senatus auctoritatem potentia paucorum adflictam; Fogara non satis munita.Fogaram non satis munitam, et expugnatu facillimam. Non igitur ab sex septem hominibus metuendum, qui, nisi opprimantur, rem Christianam universam conantur opprimere.
Argumenta quae vim deortantur.
Concordia gentis contra exteros;
Techelius in proximo;
Primores stipendiarii;
Iisdem et Principi.
Alpium patere subfugia.
Acies per nivosas Alpes discriminosae.Contra reputabat, Transylvanos, ut inter se discordes; contra exterum congruere et convenire: in proximo Techelium imminere provinciae, in qua multas clientelas et potentium celebraret hospitia: Primores bonam magnamque partem stipis conferre militi, eidemque commeatus e longinquo importare: Principi et Primoribus patere in Alpes subfugia: per hyemem vix in camporum aequoribus belligerari; in arduis autem alpibus per nivium labem nedum impedimenta evehi, sed militem equumque eniti negatum. Galliae quidem Regem in Belgio bella tempore hyemante expedire; sed sex septem summum leucarum algens militi agmen, et omnibus administrando bello e propinquo depromptis. At in Transylvanicarum rerum monunentis proditum, Georgium RagoctiumDomesticum et grave exemplum., januario mense in Maramarosinensem agrum Poloniae conterminum cum exercitu ingressum, sex dierum itinere facto, resolutis in imbres nivibus, cum neque ipse regredi posset, et reliquae copiae ad eum accedere prohiberentur; immensam alpem, quam superare necesse habebat, glacie obstructam offendisse; ut per ingentem hominum et jumentorum stragem editam impedimenta summo operarum connixu, et machinarum gemitu transveheret, ipsa natura eum, ne in exitium rueret, retrahente. Id Ragoctio inter cives; quid se inter hostes futurum? Scilicet, ut cum caeli saevitia humana rabies sociata omnes Caesaris copias ad internecionem usque trucidaret. Et ut majores casus devitet, A Tartaris,ubi Tartari Transylvanos Germanorum incoeptis obniti viderint, perniciter involaturos provinciam, Et a Techelio metus.et utrisque Techelium cum illis suis furoribus affore. Ita opus omnes legiones in Transylvania manere, et fortasse alias quoque inducendas, ni tota fortasse mole bellum in Transylvania gerendum sit. Si id regnum vi subligatur, vi quoque obtinendum.Sed si neque caelum neque homines hunc bellicum conatum aversentur, provinciam vi partam vi quoque obtinendam. Nam si a Germanis in Hungaria male cum Turcis pugnatum sit, Transylvanos laxatos vi, solutos metu extrema militi mala daturos; vel hoc uno, diffugientes in nemora. Nupero in Hungaria firmante exemplo.
Sed miles longe in Slavoniam abducendus.Sporchium ducem una aestate superiorem Hungariam subegisse omnem; sed vix milite Germano hybernis emisso, eadem amissam facilitate, qua receptam. At ultra Essechum tam longe, vel prosperante belli fortuna, quo latius profertur Caesaris victoris imperium, eo pluribus copiis exercitum instruendum.
Alia argumenta quae vim urgent:
Incoepti celeritas,
Turcarum seditio,
Moschus Tartaros distrahens,
Polonicus Conventus,
Caeli rigor diffugiis Transylvanorum adversus.
Germanorum virtus,
Belli fortuna Caesari adspirans.Sed hos omnes metus ipsam celeritatem disturbare cunctos ac disjicere spes erat, dum Turcae cum eaternis cladibus, tum intestinis motibus adflictarentur; Tartaros Moschus formidanda expeditione occuparet; et Polonicus Conventus in eorundem perniciem haberetur: Transylvanos interea rigente adhuc caelo in urbibus opprimi posse, diffugio in nemora pernegato: Germanorum virtutem periculis majorem: prospera belli fortuna florere Caesarem, eaque per occasiones sese ostentante audacier utendum: praesentia laeta et certa prae tristibus futuris ac dubiis posthaberi, timidi non cauti esse.
Caraphaeus sedulus caesareae dignitatis curator.
Non tentat vim, ne aemuli vel injuria Caesaris fidem perstringant.At enim Dux vim experiri veritus est, cogitans, veras legitimasque ejus rei gerendae caussas genus humanum latere; et Austriacae gloriae invidos verisimilem popularemque praetextum nancisci posse Caesaris justitiam calumniandi, Transylvanos tribus perpetuis annis Germano militi largiter et aere et fruge opitulatos esse; cumdem in suas arces optima fide induxisse, ut suis cervicibus hostes imponerent, contra foederis Lotharingici legem, ne vanis delatoribus fides adhibetor: simulari Tartarorum inruptiones, praetendi metus, ut populi Transylani libertatem opprimant, ac senem et puerum Principes circumveniant.
Civilibus artibus et provinciam et militem servare constituit.
Sed anceps quoque ratio;
Telechium ejusque factionem conciliando;
Praeter omnium opinionem et fidem.
Telechius Austriae Domus infesissimus et infestissimus hostis;Igitur animum omnino adplicavit ad artes, quibus et Caesaris dignitati, una et provinciae libertati et militis securitati consuleret. Sed hâc quoque abruptum, et qua ducebat, in praeceps iter. Una enim patebat via, Michaëlem Telechium ejusque factionem conciliare. Sed neque Caraphaei aemuli, neque amici, neque adeo ipsemet animum inducere poterat, Virum, qui tot tetras perduelliones in Caesarem machinatus, et omnia extrema in Austriam Domum et Germanicum Imperium molitus erat; qui in ejus exitium omnes Asiae vires hoc bello Techeliano-Turcico exciverat; qui superiore anno illud Turcis consilium dederat, ut dum Germani in inferiore Hungaria aliquam urbem oppugnarent, ii omnibus copiis Caesaris provincias praetercurrerent, et igne ferroque excinderent universas; ut cum in Hungaria Germanus miles perstare non posset, ab omnium rerum inopiâ in Germaniam redigeretur; hunc virum subito nunc mutata voluntate Caesaris partes sequuturum. Tristi anxietate potentiae.Ad haec vetustae potentiae anxius senex, qui Apaffio auctor fucrat ut is Dionysium Banfium necessarium suum securi percuteret, ex falsa adfeciati regni suspicione; Bethlenios et Cziachios Constantinopoli, Techeliun Varadini catenis onerari curarat, infirmo metu ne Transylvaniae principatum apud Turcas ambirent; Superbissimum ejus dictum.et in publico conventu jactaverat, se unum hominem duobus maximis Orbis terrarum Imperiis inlusisse, ut Transylvaniae, quemadmodum ipse ajebat, libertatem servaret, re autem ipsa ut inter eos regnum obtineret; quam ad rem magnam domi factionem; Factiosissimus domi, hospitiis potentissimus foris.magnas foris amicitias cum Turcis, Tartaris, Polonis per magnas artes colebat, ut stupidus Princeps regni insignia sibi gestaret; omnino verisimile non videri, inlico fiduciam induere ut posset, ne nihil sibi de potentia libaretur, si quid ipse ab eo peteret, quod majorem ulterioremque et militi et provinciae securitatem conciliaret.
Caraphaeus miro ingenio ad se animos convertendi.
Vulgo de Caraphaeo dictum.
Argumenta quae firmant Telechium conciliari Caesari posse.Sed tamen ingenio fretus, quo mirum in modum praestabat, ut quos vellet ad se converteret; quod gravius efficiebat summâ de se opinione severitatis incussâ; unde vulgo dicebatur aut amore, aut metu Caraphaeo esse obsequendum; Telechium in Caesaris partes transducere confidit: cogitans, eum senio infirmum non oportere amplius incerta conari; liberis onusto, et occultis aemulis gravi expedire securas familiae opes posteritati relinquere; easque tantas in Transylvania et Regni quas dicunt partibus possidere, quantas nullus ei Rex summus in alia ditione reponat: ob patriae salutem id unice studuisse, ut infirma Respublica inter duo praepotentia Imperia sita adhaereret ei, unde spes metusve propiores. Nunc, universo ferme Hungarico Regno a Germanis reciperato, praesentem ejus fortunis Caesaris tutelam esse: gravissima quidem Caesari dedisse damna, sed Principi subditum, qui sub Turcica fide erat; et ut reum, admissa promeritis im Caesarem emendare posse; cujus clementiam, vel cum subjectis nunquam insidiosam compertam, metum ei omnem esse sublaturam.
Telechio utendi modus.
Quid faciat gloria praeclaros viros?Has igitur ob rationes eum suis explicandis consiliis adhibendum statuit; sed ut praecipuo utatur, non ut indigeat uno. Enimvero gloriâ insignes viri non alia de caussa extitere, quam quod a fortuna in medium magnarum rerum veluti caecum turbinem conjecti sunt, consilio autem ducuntur ad tenuissima opportunitatum discrimina internoscenda, quibus rectam magnorum facinorum ineant viam. Caraphaeus si quae de Telechio vulgo habebatur, eam sequutus esset opinionem, Vulgi opinio de Telechio.
Sapiens Caraphaei de eodem conjectura.eum unum res Caesaris in Transylvania omnes disturbaturum, is certe inutiliter rem gessusset. Sed vir prudens in re praesenti ea rerum momenta expendit, ut ejus ope consilio maxime Transylvania non solum Germano militi hyemanti et fida et bona esset; sed ut ejurata in Turcas obsequium, quemadmodum mox narrabimus, longo quodam postliminio revocata, Caesarem suum Regem adgnosceret, et in ejus Principis verba juraret.
| Caput II |
Caput IV |