Migne Patrologia Latina Tomus 101
De rhetorica et virtutibus (Alcuinus), J. P. Migne
313 MONITUM PRAEVIUM.
(0919B) Dialogus seu disputatio Caroli Magni et Albini, de Rhetorica et Virtutibus, primo, quantum scimus, prodiit Hagenoae, cum altero Dialogo inter eosdem de Dialectica, opera Menradi Moltheri, typis Joannis Secer, anno 1529, in 8º, quem libellum habui ex bibliotheca Hanoverana beneficio viri illustris et magni, post fata etiam, inter eruditos nominis D. Ludovici Scheid; quo olim usus est celeberrimus Baluzius, prout colligere est ex his propriae manus, primae paginae inscriptis verbis: Stephanus Baluzius Tutelensis. In bibliotheca Thuana, tom. II, pag. 255, recensetur alia editio anni 1565, in 4º, Duaci, per Matthaeum Gallenum sub hoc titulo: Institutiones rhetoricae. Porro rursus aliam editionem Parisiensem anni 1549 adducunt Caveus et magna Bibliotheca Ecclesiastica, verbo Alcuinus. Deinceps idem opusculum insertum est Collectioni veterum rhetorum, impressae Parisiis apud Drouart et Perier, (0920B)in 4º, quam tamen Collectionem non vidimus. Cl. Quercetanus cum uno cod. ms. et cum his editionibus suam contulit, plurima tamen menda reliquit, quae nos sustulimus ope meliorum mss. bibliothecarum S. Emmerami, Frisingengis, gymnasii civitatis Ratisbonensis et aliarum; quorum fide carmina quoque illi adjuncta in suum ordinem restituimus.
Alcuinus in hoc libello eo unice respicit, ut tradat praecepta agendi causas civiles in foro contensioso. Unde nobis innotescit quaenam sit ars illa, in qua sapientissimus tot populorum rector Carolus Magnus a magistro suo Alcuino potissimum instrui voluerit; nempe ars causas varias partium litigantium recte justeque componendi, atque omnibus ad legum apices justitiam administrandi. Paulo ante finem tractat de virtutibus, brevissime quidem, sed nervose, ostendens studia profana dirigi oportere ad virtutis studium, et hoc ab illis impediri non debere. (0919)Qui, rogo civiles cupiat cognoscere mores Haec praecepta legat quae liber iste tenet. Scripserat haec inter curas rex Carolus aulae, Albinusque simul; hic dedit, ille probat. Unum opus amborum, dispar sed causa duorum; Ille Pater mundi, hic habitator inops. Neu temnas modico, lector, pro corpore librum, Corpore praemodico mel tibi portat apis [ Ms., apes].
CAROLUS REX ET ALBINUS MAGISTER.
(0919C) CAROLUS. Quia te, venerande magister Albine, Deus adduxit et reduxit, quaeso, [ut] liceat mihi te de rhetoricae rationis praeceptis parumper interrogare. Nam te olim memini dixisse, totam ejus artis vim in civilibus versari quaestionibus. Sed, ut optime nosti, propter occupationes regni et curas palatii in hujuscemodi quaestionibus assidue nos versari solere, et ridiculum videtur ejus artis praecepta nescisse, cujus quotidie occupatione involvi necesse est. Verum ex quo mihi paucis tuis [ Edit., paucissimis] responsionibus januas rhetoricae artis vel (0919D)dialecticae subtilitatis claustra partim aperuisti, (0920C)valde me in eas rationes fecisti intentum; maxime, quia me in cellaria arithmeticae disciplinae pridie sagaciter induxisti, vel astrologiae splendore illuminasti.
314 ALBINUS. Deus te, domine mi rex Carole [ Mss., Karle], [omni] sapientiae lumine illuminavit et scientiae claritate ornavit, ut non solum magistrorum ingenia prompte subsequi, sed etiam in multis velociter praecurrere possis; et licet flammivomo tuae sapientiae lumini scintilla ingenioli mei nil addere possit, tamen, ne me aliqui inobedientem notent, tuis promptulus [ Ed. promptis] respondebo quaestionibus; et utinam tam sagaciter, quam obedienter.
CAR. Primum mihi, magister, hujus artis [vel studii] initium pande.--ALB. Pandam juxta [ Mss., penes] auctoritatem veterum. Nam fuit, ut fertur, (0920D)quoddam tempus, cum in agris homines passim (0921A)bestiarum more vagabantur, nec ratione animi quidquam, sed pleraque viribus corporis administrabant. Nondum divina religio [ Mss., divinae religionis], nondum humani officii ratio colebatur, sed caeca et temeraria [dominatrix] cupiditas ad se explendam viribus corporis abutebatur. Quo tempore quidam vir magnus et sapiens cognovit, quae materia et quanta ad maximas res opportunitas animis inesset hominum, si quis eam posset elicere et praecipiendo meliorem reddere. Qui dispersos homines in agris et in tectis sylvestribus abditos ratione quadam compulit in unum locum, et congregavit eos in unum, aliquam quietem [ Mss., in unam quamque rem] inducens utilem atque honestam; primo propter insolentiam reclamantes, deinde propter (0921B)rationem atque orationem studiosius audientes, ex feris et immanibus mites reddidit et mansuetos. Ac mihi quidem videtur, domine mi rex, hoc nec tacita [ Edit., tanta], nec inops dicendi sapientia perficere potuisse, ut homines a consuetudine subito converteret, et ad diversas vitae rationes traduceret.
[QUID SIT RHETORICA?] CAR. Unde dicta est rhetorica?--ALB. Ἀπὸ τοῦ ῥητορεύω, quod est, declamo, oro, dico [ Mss., id est, copia lucutionis].--CAR. Ad quem finem spectat?--ALB. Ad bene dicendi scientiam.
CAR. In quibus versatur rebus?--ALB. In civilibus [id est, doctis] quaestionibus, quae naturali animi ingenio concipi possunt. Nam sicut naturale est (0921C)omnibus se tueri et alium ferire, etiamsi armis et exercitatione hoc non didicerint, ita naturale fere est omnibus, alios accusare et seipsos purgare [ Mss., defendere], etiamsi exercitatione hoc non didicerint. Sed utilius et promptius utuntur oratione, qui disciplinis instruuntur, et usu exercentur. Nam omnibus naturale est loqui, attamen multum excellit alios qui per grammaticam loquitur.
CAR. Bene dicis, magister; etiam omnis vita nostra disciplinis proficit, et usu valet. Quapropter [hujus] rhetoricae disciplinae regulas nobis pande. Nam quotidiana occupationum necessitas cogit nos exerceri in illis. Et primum, quae [ Mss., quot] sint illius artis partes dicito.
DE PARTIBUS EJUS. (0921D)ALB. Artis rhetoricae partes quinque sunt: inventio, dispositio, elocutio, memoria, pronuntiatio. Inventio est excogitatio rerum verarum ac verisimilium, quae causam probabilem reddant. Dispositio est rerum inventarum in ordinem distributio. Elocutio est idoneorum verborum ad inventionem accommodatio. Memoria est firma animi rerum ac verborum ad inventionem perceptio. Pronuntiatio est ex rerum et verborum dignitate vocis et corporis moderatio.
Primum est enim invenire, quod dicas; deinde quod inveneris, disponere; tum quod disposueris, verbis explicare; quarto quod inveneris et disposueris, et oratione vestieris, memoria comprehendere; (0922A)ultimum ac summum, quod memoria comprehenderis, pronuntiare.
CAR. Si rhetorica in causis et quaestionibus civilibus versatur, necesse est, ut mihi videtur, causas ipsas certa habere genera, quae voluissem scire, et exemplis mihi monstrari.--ALB. Ars quidem rhetoricae [ Mss., rhetorica] in tribus versatur generibus, id est, demonstrativo, deliberativo, judiciali. Demonstrativum genus est, quod tribuiter in alicujus certae personae laudem vel vituperium [ Mss., vituperationem], ut in Genesi de Abel et Cain legitur: Respexit Dominus ad Abel et ad munera ejus; ad Cain autem et ad munera ejus non respexit. Deliberativum est in suasione et dissuasione, 315 ut in secundo Regum libro legimus, qualiter [ Mss., legitur, (0922B)quomodo] suasit Absaloni Achitophel, ut David patrem perderet; [et quomodo] Chusai dissuasit [consilium ejus], ut regem salvaret. Judiciale est, in quo est accusatio et defensio, ut in Actibus legimus Apostolorum, quomodo Judaei cum Tertullo quodam oratore Paulum accusabant apud praesidem Felicem; et quomodo Paulus se defendebat apud eumdem [praesidem]. Nam in judiciis saepius, quid aequum sit, quaeritur; in demonstratione, quid honestum sit, intelligitur; in deliberatione, quid honestum sit et utile, consideratur.
DE PERIOCHIS. CAR. Quot habet causa circumstantias?--ALB. Plenaria causa septem habet circumstantias, videlicet, personam, factum, tempus, locum, modum, occasionem, (0922C)facultatem. In persona quaeritur quis fecerit; in facto quid fecerit; in tempore, quando fecerit; in loco, ubi factum sit; in modo, quomodo fieri potuisset; in occasione, cur facere voluisset; in facultate, si ei suppeditaret potestas faciendi. Per has enim circumstantias et confirmari potest causa et infirmari. Frustra enim in controversia quaeris quid factum sit, si persona facientis deerit. Et iterum personam frustra ostendis, si factum non aderit personae. Item tali in loco [vel tali] tempore talis res fieri non potuit, [item non eo modo fieri potuit], ut asseris, nec ideo facere voluit, nec talis homo talem habuit potestatem, ut hoc facere potuisset.
CAR. Loci controversiarum quot sunt?--ALB. Loci controversiarum, quos rhetores status causarum (0922D)appellant, id est, ubi quaestio consistit et primum non convenerit inter partes, sunt rationales, aut legales.
CAR. Quot sunt rationales?--ALB. Quatuor, videlicet facti, aut nominis, aut qualitatis, aut translationis.
CAR. Singulorum exempla profer.--ALB. Prima est facti ipsius controversia; ut est: Fecisti; non feci. Et haec prima controversia, quae in facto constat, dicitur conjecturalis constitutio, quia conjecturis res exploranda est si fecisset, an non. At cum de facto convenit inter litigatores, tunc saepe nominis controversiam introducunt, quia accusator augere crimen ex nomine nititur, et defensor minuere; ut, si quis (0923A)sacrum e loco privato subripuerit, utrum fur sit nominandus, an sacrilegus? Defensor ait, furem esse, quia fur quadruplum solvit: accusator sacrilegum, quia sacrilegus capite plectitur. Et [haec] constitutio diffinitiva dicitur; quia quid sit fur, et quid sacrilegus diffiniendum est ratione; et videndum, in cujus diffinitionem cadat, qui sacrum de privato loco subripuerit. Si vero inter accusatorem et defensorem convenit de facto et de nomine facti, tunc quaerenda est aestimatio facti, id est, quale sit factum, justum an injustum, utile an inutile. Et haec constitutio generalis dicitur, cujus hoc sit exemplum: Quidam dux Romanus, cum obsideretur ab inimicis, nec ullo modo evadere potuisset [ Ms., potuit], pactus est cum hostibus, ut arma daret. (0923B)Armis [vero] datis salvum eduxit exercitum. Accusatur a quibusdam reus esse majestatis. Hic de facto et de facti nomine convenit inter ambas partes; sed quale sit factum quaeritur, hoc modo: Utrum satius esset amittere milites, an ad hanc conditionem turpissimam venire? Cujus constitutionis plures sunt partes, de quibus dicemus infra. In quarta constitutione, quam translationem [ Ms., translativam] nominamus, quaeritur, an facere rem debeat, qui fecit, aut eo tempore, aut eo modo, aut loco, aut cum illis cum quibus fecit? Ut si Orestes accusetur Clytemnestram [ Ms., Clemestram] matrem suam occidisse: non juste filium occidisse matrem, licet illa occiderit Agamemnonem patrem suum regem Graecorum. Hic quaeri debet per translationem, juste fecerit (0923C)[ Ms., fecisset], an non?
CAR. Statu causae invento, quomodo tunc status ipse considerandus est?--ALB. Constitutione causae reperta statim placet considerare, utrum quaestio causae simplex sit, an conjuncta. Simplex est, quae unam in se continet quaestionem, hoc modo: Corinthiis bellum indicam [ Ms., indicamus], an non? Conjuncta est quaestio, quae ex pluribus quaestionibus constat, hoc pacto: Utrum Carthago diruatur, an Carthaginensibus reddatur, an eo colonia deducatur?
316 CAR. Sed legales nunc constitutiones exemplis confirma.--ALB. Considerandum est [sicut jam dixi], in ratione, an in scripto sit controversia? Nam scripti controversia est ea, quae ex scripta lege nascitur, (0923D)hoc modo. LEX: Qui in adversa tempestate navem reliquerint, omnia amittant, et eorum sint onera et navis, qui in ea remanserint. Duo quidam, dum in alto navigarent, cum alterius navis, [et] alterius onus esset, naufragum quemdam natantem misericordia moti in navem sustulerunt. Postea, cum aliquanto plus ipsos quoque tempestas vehementius jactare coepisset [ Ms., coepit], usque adeo, ut dominus navis, cum idem gubernator esset, in scapham conscenderet [ Ms., confugeret], quae religata navi cohaerebat, et inde, quantum potuit, navi opitulabatur. Ille autem, cujus merces erant, in gladium ibidem in navi incumbit [ Ms., occumberet]: naufragus vero ad gubernacula accessit, navem regebat. Sedata tempestate, navis in portum pervenit [ Ms., (0924A)pervehitur]. Ille, qui in gladium incubuerat, leviter saucius, ex vulnere recreatus est. Navem cum onere, [horum trium] juxta scriptam legem quisque suam dixit. Et hic ex scripto quaestio nascitur, cujus sit navis, diffinitionibus adhibitis, quid sit relinquere navem, et quid remanere in navi?
Item ambiguitas saepe in scripta lege facit quaestionem, hoc modo: Meretrix coronam non habeat; si habeat, publicetur. Hic ambiguitas in scripto est, an meretrix, vel corona publicanda sit.
Ex contrariis quoque legibus saepe quaestio nascitur, dum de una re aliter alia lex cavet, aliter altera. LEX: Qui tyrannum occiderit, rem quam volet praemii loco a magistratu roget, et accipiat. Altera LEX: Tyranno occiso [quinque] etiam proximi cognatione (0924B)occidantur. Alexandrum, qui in Thessalia tyrannidem occuparat, Thebe uxor sua noctu occidit. Haec filium suum, quem ex tyranno habebat, sibi in praemii loco deposcit. Sunt qui ex lege occidi puerum dicant oportere: sunt qui dicant reddi oportere matri loco praemii. Res in judicio est. Et hic considerandum quae lex ad majorem utilitatem pertineat; et quae prius sit [ Ms., esset] scripta; et quos quaeque habuerit legislatores.
Ex scripto et sententia controversia consistit, cum alter verbis ipsis quae scripta sunt, utitur; alter ad id quod scriptorem sensisse dicit [ Ms., dicet], omnem adjungit dictionem. Ut lex est, quae vetat noctu portas aperiri. Quidam aperit et amicos in oppidum suscipit [ Ms., accipit], ne ab hostibus opprimerentur, (0924C)si foris mansissent. Accusator solam attendit litteram; defensor sententiam: scriptorem legis pro inimicis claudi portas oppidi, non pro amicis jussisse. Fiunt per ratiocinationem vel diffinitionem legis quaestiones, dum alia ratione alter scriptum interpretari nititur, alia alter: vel si diverso modo scriptoris sententiam conantur definire. Et ejusmodi, ut dixi, ex scripto fiunt quaestiones.
CAR. Perspecto controversiae loco, secundum quod dixisti, an in ratione sit, vel in scripto, quo tunc animus ferendus est?--ALB. Videndum est, quae quaestio, quae ratio, quae judicatio, et quod firmamentum causae sit.
CAR. De singulis dicito.--ALB. Quaestio est constitutio, in qua causae disceptatio constat, hoc modo: (0924D)Non jure fecisti; jure feci. Ratio est, qua utitur reus, quare jure fecerit [ Ms., fecisset]. Ut Orestes, si accusaretur matricidii, non habet defensionem, nisi [ hoc ], dicat, jure feci; illa enim patrem meum occiderat. Judicatio est ex ratione deducta. Summa [ Edit., Sumam] hujusmodi: Rectumne fuerit ab Oreste matrem occidi, cum illa Orestis patrem occiderit? Firmamentum est firmissima argumentatio defensoris, ut, si velit Orestes dicere, ejusmodi animum matris [ Edit., matri] [suae] fuisse in patrem, in seipsum, in regnum, in omne genus suum, ut ab ea poenas liberi sui potissimum expetere debuissent.
CAR. De generali constitutione prius dixisti, quod plures partes haberet [ Edit., quae pluribus partibus (0925A)constat]. Illas rogo, ut pandas mihi, magister, exemplisque confirmes per singulas, me tacente et probante.--ALB. [Faciam]. Illa controversia, quae [demonstrat] quale sit illud factum, quod reo objicitur, constitutio generalis vocatur, et habet partes duas, judicialem et negotialem. Negotialis est, in qua, quid juris sit, ex civili more et aequitate consideratur. Cui diligentiae praesunt judices, et habet in se implicatam [ Ms., implicitam] controversiam civilis juris, hoc modo: Quidam, dum filium 317 non habuit, pupillum sibi fecit haeredem: sed pupillus ante mortuus est quam haereditas in potestatem ejus venisset. Fit controversia a secundis haeredibus patris: Nostra est possessio. Intentio est propinquorum pupilli: Nostra est pecunia, de qua testatus non est (0925B)propinquus noster. Depulsio est: Imo nostra est, qui haeredes testamento patris sumus. Quaestio est ratio [Ms., rationis ]: Pupillo enim pater testamentum scripsit, quare, quae ejus sunt, nostra fiant necesse est. Infirmatio rationis: Imo pater sibi scripsit secundum haeredem, non pupillo; quare testamento illius vestra esse haereditas non potest. Judicatio: Possitne quisquam de filii pupilli re testari [ Edit., filiis pupilli retestari], an haeredes secundi ipsius patrisfamilias, non filii quoque ejus pupilli haeredes sint?
Judicialis est, in qua aequi et iniqui, [et] praemii aut poenae ratio quaeritur. Hujus partes duae sunt, absoluta et assumptiva. Absoluta est, quae in se continet juris et injuriae quaestionem, hoc modo; (0925C)Cum Thebani Lacedaemones bello superassent, et fere mos Graecis [ Mss., Grais] est, ut bello inter se gesto [ Mss., cum inter se bellum gessissent ut], hi qui vicissent, tropaeum aliquod in finibus statuerent, victoriae modo in praesentia [ Mss., praesentiam] declarandae causa, non ut in perpetuum belli memoria maneret, aeneum statuerunt tropaeum. Accusantur apud commune Graeciae concilium. Intentio est: Non oportuit. Depulsio est: Oportuit. Quaestio est: Oportueritne? Ratio est: Eam enim ex bello gloriam virtute peperimus, ut ejus aeterna insignia posteris nostris relinquerentur; statuimus tropaeum. Infirmatio est: Attamen aeternum inimicitiarum Graecos de Graecis [ Mss., Graios de Grais] monumentum statuere non oportet. Judicatio est: Cum summae virtutis celebrandae (0925D)causa Graeci de Graecis [ Mss., Grai de Grais] aeternum inimicitiarum monumentum statuerunt, recte an non fecerint?
Assumptiva est, cum ipsum factum probari non potest, sed aliquo foris assumpto argumento defenditur; cujus partes sunt quatuor. Comparatio, relatio criminis, remotio criminis, confessio [ Mss., concessio].
Comparatio est, cum aliud aliquod factum, rectum aut utile ostenditur [ Mss., contenditur], quod ut fieret, illud quod arguitur, dicitur esse commissum, ut in exemplo, quod paulo ante positum est [ Mss., posuimus]. Cum dux Romanus ab hostibus obsideretur, nec ullo pacto evadere potuit, nisi [pacaret, ut] hostibus arma daret; armis datis milites conservavit; (0926A)sed [post] accusatur reus majestatis. Intentio est: Non oportuit arma relinquere. Depulsio est: Oportuit. Quaestio est: Oportueritne? Ratio est: Milites enim omnes periissent, si hoc non fecissem. Infirmatio est: Non ideo fecisti. Ex quibus Judicatio est: Periissentne? Et, ideone fecisti? Comparatio: An melius esset ad hanc turpissimam conditionem venire, vel milites perire?
Relatio criminis est, cum reus id quod arguitur, confessus alterius se inductum peccato, jure fecisse demonstrat. Ea est hujusmodi: Horatius occisis tribus Curiatiis [ Mss., Curiatibus], et duobus amissis fratribus, domum se victor recepit. [Is] animadvertit sororem suam de fratrum morte non dolentem [ Mss., non laborantem]; sponsi autem nomen Curiatii [identidem] (0926B)appellantem cum gemitu et lamentatione, indigne passus [ Edit., vidit hoc indigne ferens], virginem occidit. Accusatur. Intentio est: Injuria sororem occidisti. Depulsio: Jure occidi. Quaestio: Jurene occiderit? Ratio: Illa enim hostium mortem lugebat, fratrum negligebat, me et populum Romanum vicisse moleste ferebat. Infirmatio: Tamen a fratre indemnatam sororem necari non oportuit. Ex quo Judicatio fit: Cum Horatia fratrum mortem negligeret, hostium lugeret, fratris et reipublicae victoria non gauderet, oportueritne eam a fratre indemnatam occidi?
Remotio criminis est, cum ejus intentio facti, quod ab adversario infertur, in alium aut in aliud crimen dimovetur. Id fit bifariam [ Mss., bipertito]. Nam (0926C)tum causa, tum res ipsa removetur. Causa [Forte, causae] remotionis hoc nobis exemplo sit: Rhodii quosdam legarunt Athenas. Legatis quaestores sumptum quem oportebat dari, non dederant; legati profecti non sunt. Accusantur. Intentio: Proficisci oportuit. Depulsio: Non oportuit. Quaestio: Oportueritne? Ratio est: Sumptus enim, qui de publico dari solet, his a quaestore non est datus. Infirmatio: Vos tamen id, quod publici vobis erat negotii datum, conficere oportebat. Judicatio est: Cum 318 iis, qui legati erant, sumptus qui debebatur ex publico non daretur, oportueritne eos conficere nihilominus negotium legationis?
Ipsius autem rei fit remotio, cum id quod datur crimini, negat, neque ad se, neque ad officium suum (0926D)reus pertinuisse: nec si quod in eo sit delictum, sibi attribui oportere. Porro id causae genus est ejusmodi: Id eo foedere quod factum est quondam cum Samnitibus, quidam adolescens nobilis porcum sustinuit jussu imperatoris; foedere autem hoc in senatu improbato, et imperatore Samnitibus dedito, quidam in senatu eum quoque dicit, qui porcum tenuit, dedi oportere. Intentio est: Dedi oportere. Depulsio est: Non oportet. Quaestio est: Oporteatne? Ratio: Non enim meum fuit officium, nec mea potestas, cum et id aetatis non habui, et privatus essem, et summa cum auctoritate et potestate imperator mandavit, qui videret, ut satis honestum foedus feriretur. Infirmatio est: Quoniam particeps factus es in turpissime (0927A)foedere, summae religionis dedi te convenit. Judicatio est: Cum is qui potestatis nihil habuerit, jussu imperatoris in foedere et in tanta religione interfuerit, dedendusne sit hostibus [nec ne]? Hoc genus causae cum superiori differt, quod in illo concedit se reus, oportuisse facere id quod fieri dicat accusator oportuisse; sed alicui rei aut homini eam causam attribuit, quae voluntati suae fuerit impedimento: in hoc autem non accusare alterum, nec culpam in alium transferre debet, sed monstrare eam rem nihil ad se, nec ad suam potestatem, neque ad officium suum pertinuisse, aut pertinere.
Concessio est, per quam non factum ipsum probatur ab reo, sed ut ignoscatur id petitur; cujus partes sunt [duae]: Purgatio et deprecatio.
(0927B)Purgatio est, per quam ejus qui accusatur, non factum ipsum, sed voluntas defenditur: et habet partes tres: Imprudentiam, casum, necessitudinem. Imprudentia est, cum scisse se aliquid is qui arguitur, negat. Exempli gratia: Apud quosdam lex erat, ne quis Dianae vitulum immolaret. Nautae quidam cum adversa tempestate in alto jactarentur, vovebant, si eo portu quem conspiciebant, potiti essent, vitulum [ei Deo], qui ibi esset, se immolaturos. Casu erat in eo portu fanum Dianae, cui vitulum immolare non licebat. Imprudentes legis, cum exissent, vitulum immolaverunt. Accusantur. Intentio est: Vitulum immolastis ei Deae [ Mss., Deo], cui non licebat. Impulsio est in concessione deposita. Ratio est: Nescivi non licere. Infirmatio: Tamen, quoniam fecisti, quod (0927C)non licebat ex lege, supplicio dignus es. Judicatio est: Cum id fecerit quod non oportuerit, et id non oportere nescierit, sitne supplicio dignus?
Casus autem infertur in concessionem, cum demonstratur aliqua fortunae vis [ Edit., fortuna ejus] voluntati obstitisse, ut in hac re: Cum Lacedaemoniis lex esset, ut hostias nisi ad sacrificium quoddam redemptor praebuisset, capitale esset, is qui redemerat, cum sacrificii dies instaret, in urbem ex agro agere hostias coepit: cum subito magnis commotus tempestatibus fluvius Eurotas, is qui Lacedaemoniam praeterfluit, ita magnus et vehemens factus est, ut eo traduci victimae nullo modo possent. Redemptor, suae voluntatis ostendendae causa, hostias omnes in littore constituit, ut qui trans flumen essent, videre (0927D)possent. Cum omnes studio [ejus], subitam fluminis magnitudinem scirent fuisse impedimento, tamen quidam eum capitis damnabant [ Mss., arcesserunt]. Intentio est: Hostiae, quas ad sacrificium afferre debuisti, non praesto fuerunt. Depulsio: Concessio. Ratio: Flumen enim subito accrevit, et ea re traduci non potuerunt. Infirmatio: Tamen, quia quod lex jubet, factum non est, supplicio dignus es. Judicatio est: Cum in ea re contra legem redemptor aliquid fecerit, qua in re studio ejus subita fluminis magnitudo obstiterit, supplicio dignusne sit?
Necessitudo autem infertur, cum vi quadam reus id, quod fecerit, fecisse defenditur, hoc modo: Lex est apud Rhodios, ut si qua rostrata navis in portu (0928A)deprehensa sit, publicetur. Cum magna in alto tempestas esset, vis ventorum, invitis nautis in Rhodiorum portum navem coegit. Quaestor navem populi esse dicit [ Mss., populi vocat]. Navis dominus negat publicari debere. Intentio est: Rostrata navis in portu deprehensa est. Depulsio: Concessio. Ratio: Vi et necessitate sumus in 319 portum redacti [ Mss., coacti]. Infirmatio est: Navem ex lege tamen populi esse oportere [ Mss., oportet]. Judicatio est: Cum rostratam navem in portu deprehensam lex publicavit; cumque haec navis, invitis nautis, vi tempestatis in portum conjecta sit, oporteatne eam publicari?
Deprecatio est, cum et peccasse et consulto peccasse reus se confitetur; tamen, ut sibi ignoscatur, postulat: quod genus perraro potest accidere, in (0928B)quo non defensio facti, sed ignoscendi postulatio continetur. Hoc genus vix in judicio probari potest. Ideo concesso peccato difficile est ab eo, qui peccatorum vindex esse debet, ut ignoscat, impetrare.
Ecce habes de locis quaestionum et de statu causarum, et de partibus institutionum: quae omnia quotidiano usu, natura pandente, agnoscis.
CAR. Agnoscam, si naturarum Conditor me adjuverit [ Edit., adjuvet]: et tamen habeo quod abs te quaeram.--ALB. Quaere quod placeat; pergam quo me ducis.
DE PERSONIS. CAR. Quot personae solent in judiciis esse?--ALB. Quatuor. Accusator causae, defensor causae, testes [ Edit., testis], judex.
(0928C)CAR. Quo quisque utitur officio?--ALB. Judex aequitate, testis veritate, accusator intentione ad amplificandam causam, defensor extenuatione ad minuendam causam; nisi forte in laude vel praemii petitione sit causa posita: tunc converso [ Edit., e converso] [ordine] accusatori extenuatione, et defensori amplificatione utendum est.
CAR. Quot modis fit amplificatio vel extenuatio causae?--ALB. Duobus. Ex impulsione vel ratiocinatione. Impulsio est, quae sine cogitatione per quamdam affectionem animi facere aliquid hortatur, ut amor, iracundia, aegritudo, vinolentia, et omnino omnia in quibus animus ita videtur affectus fuisse, ut rem perspicere cum consilio et cura non potuerit; et id, quod facit, impetu quodam animi fecerit (0928D)potius quam cogitatione. Ratiocinatio autem est diligens et considerata faciendi aliquid aut non faciendi excogitatio. Ea dicetur interfuisse tunc, cum faciendi aliquid aut non faciendi certa de causa vitasse, aut secutus esse animus videbitur: si amicitiae causa quid factum dicitur; si inimici ulciscendi; si metus, si gloriae, si pecuniae, denique, ut omnia generatim amplectamur, alicujus retinendi, augendi, adipiscendive commodi; aut contra rejiciendi, diminuendi, devitandive incommodi causa.
CAR. Qualiter accusator vel defensor impulsione seu ratiocinatione uti debet?--ALB. Ergo accusator, cum impulsione aliquid factum esse dicet, illum impetum et commotionem animi, affectionemque verbis (0929A)et sententiis amplificare debebit, et ostendere quanta vis sit amoris, quanta animi perturbatio ex iracundia fiat, aut ex aliqua causa earum, quae impulsum aliquem (ad) id fecisse dicet [ Edit., qua . . . dicit], ut non mirum videatur, si quod ad facinus, tali perturbatione commotus animus [ Edit., quis . . . animi] accesserit; et exemplis confirmare ante actis, qui simili impulsu aliquid simile commisere.
Cum autem non impulsione, verum ratiocinatione aliquem commisisse quid dicet, quid commodi sit secutus, aut quid incommodi fugerit, demonstrabit, et id augebit quam maxime. Ut si gloriae causa, quantam gloriam se consecuturum existimarit. Item si dominationis, si pecuniae, si amicitiae, si inimicitiarum, (0929B)et omnino quidquid erit, quod causae prodesse dicet, id summe augere debebit.
Defensor autem ex contrario. Primum impulsionem aut nullam fuisse dicet; aut si fuisse concedet, extenuabit, et parvulam quamdam fuisse demonstrabit; aut non ex ea solere hujusmodi facta nasci docebit. Ratiocinationis autem suspiciones infirmabit, si aut commodum nullum fuisse, aut parvum, aut aliis magis esse, aut nihilo sibi magis [ Mss., majus] quam aliis; aut incommodum sibi majus quam commodum dicet, ut nequaquam fuerit illius commodi, quod expetitum dicatur, magnitudo; aut cum eo incommodo, quod acciderit, aut cum eo periculo, quod subeatur, comparandum: qui omnes loci similiter incommodi quoque vitatione tractabuntur.
320 DE OFFICIO PERSONARUM. (0929C) CAR. Quia personas causarum dixisti, dic obsecro et loca singularum personarum.--ALB. Dicam, licet hoc non tantum ad artis praecepta pertineat [ Edit. haec . . . pertineant], quantum ad officii decerem. Judex in tribunali, causa in medio ante eum ad laudem vel ad poenam posita, ut forte patriae defensio vel proditio. Accusator ad sinistram. Causae defensor ad dextram. Testes retro [ Edit., quoque].
CAR. An insignia [sua] singuli ex illis habent?--ALB. Habent. Judex sceptro aequitatis armandus est, accusator pugione malitiae, defensor clypeo pietatis, testes tuba veritatis.
DE PARTIBUS ORATIONIS. (0929D)CAR. Etiam ex his omnibus causae adjacentibus circumstantiis repertis, quid tunc quaerendum est, magister?--ALB. Quid, nisi singulae totius causae partes.
CAR. Quae et quot illae sint, audire desidero.--ALB. Sex [enim] sunt partes, per quas ab oratore ordinanda est oratio. Causae exordium, narratio, confirmatio, partitio, reprehensio, conclusio.
CAR. Quid est exordium? --ALB. Oratio animum auditoris idonee comparans ad reliquam dictionem
CAR. Quomodo [hoc] efficitur?--ALB. Primo, ut benevolum, attentum, docilem efficias auditorem.
CAR. Ut mihi videtur, hoc summe curandum est, (0930A)ut benevolus, attentus, docilis efficiatur auditor. Sed quonam modo hoc [idem] effici possit, velim scire.--ALB. Quatuor ex locis benevolentia comparatur. A nostra, ab adversariorum, a judicum persona, a causa. A nostra: si de nostris factis et officiis sine arrogantia dicemus; si crimina illata et aliquas minus honestas suspiciones injectas diluemus; si quae incommoda acciderint, aut quae instent difficultates proferemus; si prece et obsecratione humili et supplici utemur. Ab adversariorum autem persona: si eos aut in odium, aut in invidiam, aut in contemptum adducemus. In odium adducemus [ Mss., adducentur], si quid eorum spurce, superbe, crudeliter, malitiose factum proferetur; in invidiam, si vis eorum, potentia, pecuniae, divitiae, cognatio proferentur; (0930B)atque eorum usus arrogans, et intolerabilis; et quod his rebus magis videantur quam causae suae confidere; in contemptum adducentur, si eorum inertia, negligentia, ignavia, desidiosum studium et luxuriosum otium proferetur. Ab auditorum persona benevolentia captabitur, si res ab iis fortiter, mansuete, sapienter gestae proferentur; nequaquam autem assentationis esse hoc significetur, si de iis, quam honesta existimatio, quantaque eorum judicii et auctoritatis exspectatio sit, ostenditur. A rebus, si nostram causam laudando extollimus, aliorum causam per contemptum deprimemus.
Attentos autem faciemus, si demonstrabimus ea quae dicturi sumus, magna, nova, incredibilia esse; aut ad omnes, aut ad eos qui audient, aut ad aliquos (0930C)illustres homines, aut ad deos immortales, aut ad summam reipublicae pertinere: et si pollicemur nos brevi causam nostram demonstraturos, atque exponemus judicationem aut judicationes, si plures fuerint.
Dociles auditores faciemus, si aperte et breviter summam causae exponemus; hoc est, in quo consistat controversia? Sed qui bene exordiri volet, primo necesse est, ut suae causae genus diligenter agnoscat.
CAR. Quot sunt causarum genera?--ALB. Quinque. Honestum, admirabile, humile, anceps, obscurum. Honestum causae genus est, cui statim, sine oratione nostra, favet auditoris animus. Admirabile, a quo est alienatus animus eorum qui audituri sunt. (0930D)Humile, quod negligitur ab auditore, et non magnopere attendendum videtur. Anceps, in quo aut judicatio dubia est, aut causa et honestatis et turpitudinis particeps, ut benevolentiam pariat et offensionem. Obscurum, in quo aut tardi sunt auditores, aut difficilioribus ad cognoscendum negotiis causa est implicata.
321 CAR.--An semper perspicue exordiri debet orator?--ALB. Aliquando perspicue, aliquando per circuitionem. Perspicua oratio est, cui mox animus auditoris favet, ut (in honesto genere causae [ Edit., causa] est. Illa vero quae per circuitionem [ Ms., circuitum] fit, clam subit animum auditoris, ut in humili, ancipiti, vel obscuro (0931A)causae genere faciendum est. Sed et hoc sciendum est, quod exordium sententiarum et gravitatis plurimum debet habere, et omnino omnia, quae ad dignitatem pertinent; ostentationis vero et concinnitatis [ Ms., concinnitudinis] minimum, propterea quod ex his suspicio quaedam artificiosae diligentiae nascitur, quae maxime orationi fidem, et oratori adimit auctoritatem.
CAR. Ecce habeo, quo modo exordiri debeat causa. Nunc narrationis textum expone.--ALB. Narratio est rerum gestarum [aut ut gestarum] expositio, quae tria debet habere, id est, ut brevis, ut aperta, ut probabilis sit. Brevis erit, si unde necesse est, inde initium sumat, et non ab ultimo repetetur; et si, cujus rei satis erit summam dixisse, ejus partes (0931B)non dicentur. Nam saepe satis est, quid factum sit dicere, ut ne narres quemadmodum sit factum; et si non longius quam opus est in narrando procedetur; et si nullam in rem aliam transeat [ Ms., transiet] oratio; et si ita dicetur, ut nonnunquam ex eo quod dictum sit, id quod non sit dictum intelligatur; et si non modo id quod obest, verum etiam id quod nec obest, nec adjuvat, praeteribitur; et non minus rerum non necessariarum, quam verborum multitudine supersedendum est. Aperta autem narratio poterit esse, si ut quidque primum gestum [ Ms., erit], ita primum exponetur, et rerum ac temporum ordo servabitur, ut ita narrentur res, ut gestae sunt [ Ms., erunt], aut [ut] potuisse geri videbantur. Hic erit considerandum, ne quid perturbate, ne quid contorte (0931C)dicatur; ne [quam] in aliam rem transeatur. Probabilis erit narratio, si in ea videbuntur inesse quae solent apparere in veritate; si personarum dignitates servabuntur; si causae factorum exstabunt; si fuisse facultates faciendi [ Ms., faciundi] videbuntur; si tempus idoneum; si spatii satis; si locus opportunus ad eamdem rem, qua de re narratur [ Ms., narrabitur], fuisse ostendetur; si res [et] ad eorum qui agent naturam, [et] ad vulgi rumorem, et ad eorum qui audiunt [ Ms., audient] opinionem accommodabitur.
CAR. Ordo deposcit, ut de partitione dicas.--ALB. Dicam. Partitio est rerum ad causam ipsam pertinentium divisio, quae recte habita perspicuam et illustrem totam orationem efficit, quae duas habet (0931D)partes. Una pars est, quae quid cum adversariis conveniat, et quid in controversia relinquatur, ostendit: ex qua certum quiddam destinatur auditori, in quo animum debeat habere occupatum. Altera est, in qua rerum earum, de quibus [erimus] dicturi, breviter expositio ponitur et distributio, ex qua conficitur, ut certas animo res teneat auditor. Nam et haec pars habere debet brevitatem, absolutionem, paucitatem. Brevitas est, cum, nisi necessarium, nullum assumitur verbum. Absolutio est, per quam omnia, quae incidunt in causam, genera, de quibus dicendum est, amplectimur in partitione. Paucitas est, quae eas res tantum ponit in partitione, quae necessariae sunt dicendae iterum; et ne plura quam satis (0932A)est, demonstraturos nos dicamus. Hoc modo ostendam adversarios quod arguimus [ Ms., arguamus] et potuisse facere, et voluisse, et fecisse, cum fecisse satis sit ostendere.
CAR. Nunc ad confirmationis praecepta te verte, magister, quae maxime omnibus, reor, necessaria, ut suam quisque sciat confirmare causam; et licet voluntarie faciat, tamen non satis digne, nisi praeceptis et usu, agi potest.--ALB. Ita est, Domine mi rex, ut dicis. Nam omnes argumentationes ad confirmationum tendunt rationes. Sed tam grandis est argumentorum sylva, ut vix sub brevitate hujus dialogi nostri aliquid aperiri possit.
CAR. Tamen stringe paucis plura. Nam saepe una clave multae thesaurorum gazae aperiuntur.--ALB. (0932B)Faciam quod [ Ms., prout] possum. Confirmatio est argumentatio, qua tuae causae fidem et auctoritatem comparas, quae duobus modis fit: aut ex personis, aut ex negotiis. Ex personis quidem has res attributas putamus: Nomen, naturam, victum, fortunam, habitum, effectum [ Ms., affectionem], studia, consilia, facta, casus, orationes. Nam ex iis singulis argumenta possunt fieri, prout se commoditas causae affert [ Ms., offert].
322 CAR. Etsi brevitati studes, tamen haec plene [ Ms., plenius] desidero.--ALB. Ex nomine fit argumentum hoc modo, ut si dicamus idcirco aliquem callidum vocari, quod sit temerario et repentino consilio; ut sacrae Scripturae [quoque] utamur exemplo: nam Esau de fratre suo [Jacob] dicit: Recte (0932C)vocatur nomen ejus Jacob (id est, supplantator); en altera vice supplantavit me.
In natura, sexus, natio, patria, cognatio, aetas considerantur. In sexu, vir an mulier? In natione, Graecus an Barbarus? In patria, Atheniensis an Romanus? In cognatione, quibus majoribus, quibus consanguineis sit editus. In aetate, puer an adolescens; natu grandior, an senex. Item saepe ex commodis vel incommodis naturae conjectura sumenda est, hoc modo: Valens an imbecillis, longus an brevis, formosus an deformis, velox an tardus, acutus an hebes; memor an obliviosus, dolosus an simplex.
Et ex convictu [Ms., victu] multae trahuntur suspiciones, cum, quemadmodum et apud quos, et a quibus educatus et eruditus sit, quaeritur; et quibus (0932D)convivat, et qua ratione vitae, et quo more domestico [vivat].
Ex fortuna saepius [ Ms., saepe] argumentatio nascitur, cum servus an liber, pecuniosus an pauper, nobilis an ignobilis, felix an infelix, privatus an in potestate sit, aut fuerit, aut futurus sit, consideratur; aut denique aliquid eorum quaeritur, quae fortunae esse attributa intelliguntur.
Habitus autem in aliqua perfecta et constanti animi aut corporis absolutione consistit. Quo in genere est virtus, scientia, et quae contraria sunt; res ipsa et causa posita docebit, et quid hic quoque locus suspicionis ostendat.
Nam affectionis quidem ratio perspicuam solet (0933A)praeseferre conjecturam; ut amor, iracundia, molestia, propterea quod et ipsorum vis intelligitur, et quae res harum aliquid [ Ms., aliquam rem] consequantur, faciles cognitu sunt.
Studium autem, quod est assidua et vehemens aliqua ad rem applicata magna cum voluptate occupatio, facile ex eo ducitur argumentatio, prout res ipsa in causa desiderabit [ Edit., desiderabitur]. Item ex consilio sumitur aliquid suspicionis; nam consilium est aliquid faciendi [ Ms., faciundi] vel non faciendi excogitata ratio.
Facta autem et casus et orationes ex tribus temporibus considerabuntur; quid fecerit, aut quid ipsi acciderit, aut quid dixerit; et quid faciat, quid ipsi accidat, quid dicat, aut quid facturus sit; quid ipsi (0933B)casurum sit; qua oratione usurus sit. Ex quibus facile erit videndum quid afferant ad confirmandam conjecturam suspicionis.
CAR. Sunt haec loca accusatori seu defensori communia?--ALB. Fiunt secundum utriusque causae commodum.
CAR. Quomodo?--ALB. Nam accusator ejus vitam anteactam, quam arguit, vel protervam ejus naturam; seu studia malitiosa, vel mores improbos, vel facta cruenta improbare debebit, et ostendere, si potuerit, si in simili [ Ms., si in quo pari] ante peccato convictus sit; et quam turpis, aut cupidus, aut petulans, aut cruentus esset, ut mirandum non sit talem hominem ad tale facinus proruisse. Quantum enim de honestate et auctoritate ejus qui arguitur, (0933C)detractum erit, tantum erit de facultate totius ejus defensionis diminutum. Si nullo ante acto peccato reus infamari poterit, orandi [ Ms., hortandi] sunt judices, non veterem famam hominis, sed novum facinus hominis judicent [ Ms., esse judicandum]. Nam ante celatum esse, qualis esset; nunc autem manifestum esse; quare hanc rem ex superiori vita non deberi considerari; sed superiorem vitam ex hac turpitudine improbandam [ Ms., debere considerare . . . . improbare].
CAR. Si haec omnia accusator reo ingerit, quis locus defensionis relinquitur ei?--ALB. Relinquitur defensionis idoneus locus ei. Saepe enim uno protegente scuto multa nocentis repelluntur spicula. Defensor primo, si poterit, debebit ejus vitam esse honestissimam, (0933D)fidelissimam demonstrare, aut in rempublicam, aut in parentes, cognatos, amicos; et ejus bene gesta fideliter ac fortiter, si qua [ Ms., quae] sunt, proferenda; et miserum esse, tam insignia bona tam parvo reatu obscurari. Nec hoc ipsum aliqua cupiditate vel malitia, seu infidelitate perpetrasse, sed casu et ignorantia, aut alterius suggestione fecisse, nullumque 323 patriae profectibus vel pietate parentum, vel dignitate [ Edit., pietati . . . dignitati] morum studere velle [ Edit., posse], si quolibet parvo [vel levi] reatu priora bona annullanda sunt; praeterea [et] hoc optimis viris esse perniciosum, ut malitiosus quislibet bonos audeat insimulare. Si autem et in ante acta vita aliquae turpitudines (0934A)erunt, has [eum] aut imprudentiae [necessitudine], aut adolescentiae persuasione perpetrasse; aut aliquorum invidia fictas, aut falsa opinione illatas esse dicendum erit. Si autem nullo modo vitae turpitudo, aut infamia leniri potest oratione, negare oportebit, de vita ejus aut moribus quaerendum [ Ms., quaerere], sed de uno crimine, de quo arguatur. Quare anteactis omissis illud, quod instat, agi oportere.
CAR. Dixisti, quod alia argumenta a personis, alia a negotiis sint. Haec enim, quae modo dixisti, a personis sunt. Superest, ut ea, quae a negotiis sunt, dicas. Et primum, quid negotium nomines [ Ms., negotia nominas], dicito.--ALB. Negotium est ipsum factum, in quo inter accusatorem et defensorem (0934B)controversia est. Cum vero ex negotiis argumenta sumenda sunt, tria consideranda sunt. Primo, quid sit ante rem, quid in re, quid post rem? Ut in facto cauponis [ Edit., causae ponis]. Ante rem fuit, quod in itinere illi duo familiariter ibant; quod simul diverterent ad hospitium; quod simul coenarent. In re: nox, somnus [ Edit., somnium], occisio. Post rem: quod solus ierit, quod socium reliquerit, quod cruentum gladium habuerit. Est quoque quartum, quod ad negotium pertinet, id est, quae lex sit ejus rei; vel qui sint auctores ejus; vel quo id nomine, quod factum est, appellari debeat. Ante enim rem causa facti consideranda est, id est, an spe lucri, vel causa inimicitiarum, vel metus, vel amici [ Edit., amicitiae] occiderit hominem? (0934C)nam frustra hominem occidere velle incredibile est. Omnino in gestione rei [ Edit., re gesta] locus, tempus, occasio, modus, facultas considerari solet, id est, in quo loco, [vel in quo] tempore, vel per quem modum, vel qua occasione, aut facultate occiderit hominem, quaerendum est. Post gestam rem considerabuntur signa quaedam rei gestae, ut cruor caedis signum est, et fuga reatus saepe signum esse solet.
CAR. Commemoratis locis argumentorum et confirmationum, ipsa argumentatio, ut reor, nequaquam uniformis esse potest.--ALB. Non uniformis; sed omnis argumentatio, quae ex his locis quos commemoravimus, conficitur, aut probabilis aut necessaria debet esse. Necessaria est, quae aliter fieri non (0934D)potest, ut: Si peperit, concubuit cum viro. Hae [ Ms., Haec] vero per complexionem, seu per enumerationem seu per simplicem conclusionem fiunt. Per complexionem, in qua, utrum concesseris, reprehenditur in hunc modum: Si improbus est, cur tueris? Si probus, cur accusas? Per enumerationem, in qua pluribus rebus inductis una necessario confirmatur, hoc pacto: Necesse, aut inimicitiarum causa ab hoc esse hunc occisum, aut metus, aut spe lucri, aut alicujus amici causa; et si horum nihil est, relinquitur, ab eo hunc non esse occisum; nam frustra homo occidi non potest. Per simplicem conclusionem, hoc modo: Si vos me isthuc eo tempore dicitis [hoc] fecisse, ego eo tempore [ Edit., (0935A)tum] transimare fui. Ideo id quod dicitis, non modo non feci, sed ne facere potui quidem [ Ms., ne potuerim quidem facere].
CAR. Haec omnino, ut intelligo, necessaria sunt; sed [et] ut video, diligenter videndum est, ne quo pacto hoc genus argumentationis refelli possit.--ALB. Est, ut intelligis, Carole [ Ms., omit. voc. Carole].
CAR. Haec argumenta, quae dixisti, necessaria sunt: jam probabilia quoque dicito [ Ms., dic].--ALB. Probabilia sunt, quae vere fieri solent, ut: Si mater est, diligit filium; si avarus est, negligit jusjurandum.
CAR. Num probabilia semper vera sunt?--ALB. Alia vera [ Ms., vero] in opinione; alia in similitudine. (0935B)In opinione, ut, inferna esse sub terra Similitudo in contrariis et in paribus spectatur.
CAR. Quomodo in contrariis et in paribus?--ALB. In contrariis hoc modo: Nam si iis qui imprudenter laeserunt, ignosci convenit, illis qui necessario profuerunt, haberi gratiam non oportet? Ex pari [sic]: Nam ut locus sine portu navibus esse non potest tutus, sic animus sine fide stabilis amicis non potest esse.
324 CAR. An omnis argumentatio ex his tantum locis confirmatur, ornatur et consideratur?--ALB. Sunt quoque argumentationes, quae per inductionem vel ratiocinationem tractantur, sed hae magis ad philosophos pertinent.
CAR. Dic tamen de illis.--ALB. Inductio est oratio (0935C)quae per certas res quaedam incerta probat, et nolentem ducit in assensionem.
CAR. Hoc mirum videtur, si facere potest, ut nolens consentiat.--ALB. Audies et forte exemplo credes. Nam philosophus quidam cum Xenophonte [quondam] et [ejus] uxore iniit disputationem [ Edit., inita disputatione], et primum cum uxore ejus sermonem instituit: Dic mihi, quaeso, Xenophontis uxor, si vicina tua melius habeat aurum quam tu habes, utrum illudne, an tuum malis? Illud, inquit. Quid si vestem et caeterum ornamentum muliebre majoris pretii habeat quam tu habes, tuumne an illius malles [ Ms., malis]? Respondit, illius. Age, inquit, [quid] si virum meliorem habeat quam (0935D)tu habeas, utrumne tuum virum malis, an illius? Hic mulier erubuit. Philosophus autem sermonem cum Xenophonte instituit. Quaeso, inquit, Xenophon, si vicinus tuus equum meliorem habeat quam tuus est, tuumne malis equum, an illius,? Illius, inquit. Quid si fundum meliorem habeat quam tu habes, tuumne malis, an meliorem? Meliorem, inquit [ Ms., utrum tandem fundum habere malis? Illum, inquit, meliorem scilicet]. Quid si uxorem meliorem habeat quam tu habes, nunquid et illam malis [ Ms., utram malis?] Atque hic Xenophon quoque tacuit. Post philosophus: Quoniam uterque vestrum, inquit, id mihi solum non respondit, quod ego solum audire volueram, egomet dicam quid uterque vestrum cogitet. [Nam et], tu mulier, (0936A)optimum virum vis habere; et tu Xenophon uxorem electissimam [ Ms., lectissimam] maxime vis. Quare nisi hoc perfeceritis, ut neque vir melior, neque femina electior in terris sit, profecto id, quod semper optimum [ Ms., optumum] putabitis esse, maxime requiretis, ut tu maritus sis optimae feminae, et haec quam optimo marito [ Ms. viro] nupta sit. Hic rebus non dubiis dubia probavit per similitudinem inductionis. Quod si quis separatim quaereret, forte non concederetur.
CAR. Iste philosophus non fuit Evangelicus.--ALB. Non [fuit Evangelicus], sed rhetoricus.--CAR. Cur credimus ei?--ALB. Ille secutus [est] suam artem.
CAR. Quid ad haec? Sequamur et nos nostram.--ALB. (0936B)Sequere quae velis, sequar te sequentem.
CAR. Qualis debet esse illa inductio?--ALB. Similis semper ei rei, cujus causa inducitur.--CAR. An lucida, an obscura?--ALB. Videndum est diligenti cura, ut non intelligat adversarius, quo spectent illae primae inductiones, et ad quem finem sint perventurae; nam qui viderit [ Ms., videt], [aut] tacendo, [aut] negando non sinit longius ire interrogationem.--CAR. Si negat?--ALB. Ostendenda est similitudo earum quae ante concessae sunt.--CAR. Si tacet?--ALB. Jam elicienda est responsio, aut, quia taciturnitas imitatur confessionem, concludenda est argumentatio, sicut in concessis.
CAR. Quomodo per ratiocinationem confirmanda est argumentatio?--ALB. Illa [enim] fit propositione, (0936C)probatione, [vel] assumptione, [et] conclusione.
CAR. Planiora haec exemplo quolibet facito.--ALB. Propositio est, ut: Melius accurantur [ Al., accurentur] quae consilio geruntur, quam quae sine consilio administrantur. Approbatio est: Domus ea, quae ratione et consilio regitur, omnibus rebus est instructior, quam [ea] quae sine consilio rationeque administratur. Assumptio est sic: Nil omnium rerum [ Al., in omnibus rebus] melius quam mundus administratur. Hic altera probatio inducitur: Nam signorum ortus et occasus, et annuae frugum, temporum, et dierum mutationes satis mirabili ordine et certa vicissitudine disponuntur, quae signa sunt, magno consilio mundum regi. Tum autem (0936D)exspectata conclusio proferenda est, hoc modo: Quod si melius geruntur ea quae consilio quam quae sine consilio administrantur; [nil autem omnium rerum melius administratur quam totus mundus]; consilio igitur mundus administratur [ Al., mundus sane optime regitur]. Hoc argumentum adversus eos valet, qui dicunt mundum casu agi, non consilio regi.
CAR. Quid stultius est quam hoc putare?--ALB. Stultus stulta aestimat, cui tamen juxta Salomonem respondendum est, ne sibi sapiens videatur.
CAR. Recolo te, magister, inter orationis partes reprehensionem nominasse; sed tantam confirmationum seriem audivi, ut vix videatur reprehensori aliquis 325 locus relictus, quo possit infirmare confirmatam iis argumentis causam.--ALB. Relinquitur (0937A)ei locus infirmandi; sed non nos de ea debemus laborare. Pene omnis causa in seipsa habet loca confirmandi et loca reprehendendi.
CAR. Suspensus sum tamen quid de ea velis dicere.--ALB. Dicam, et breviter dicam. Reprehensio est, per quam argumentando adversariorum confirmatio aut infirmatur, aut tollitur. Haec autem iisdem [ Ms., hisdem] ex locis sumitur, quibus et confirmatio; quia omnis res [pene] unde confirmari potest, inde et infirmari potest; quod sic evenit, si aut falsum est, unde componitur confirmatio hoc modo: Non potest sapiens esse, qui pecuniam neglexerit; multi sapientes pecuniam neglexerunt. Aut commune, quod nihilominus ab adversariis potest dici, hoc modo: Idcirco, judices, quia veram causam (0937B)habebam, breviter peroravi. Aut leve est: Si in mentem non venisset, non commisisset. Aut remotum et longius incipit quam satis est: Si Scipio Tiberio Graccho filiam suam Corneliam non dedisset, haec seditio a filiis eorum in populo non accidisset: quare Scipioni hoc malum imputandum [ Ms., deputandum] est. Aut offensum [est, id est], quod eorum, qui audiunt, laedit voluntatem, ut, si ante avarum forte accuses pecuniae amorem. Aut adversarium, [id est] quod tuae causae officit, ut, si milites tuos hortari debeas, copias hostium et fortitudinem laudes. Item, complexio reprehenditur, si converti potest, hoc modo: Si veretur, non est accusandus, quia probus est; si [vero] non veretur, scit se innocentem esse, et ideo non est accusandus. Hic, (0937C)vereri eum sive non vereri dicas, hoc putat concedendum, ut neget se esse accusandum [ Ms., neges esse accusandum]; quod conversione sic reprehenditur: Imo accusandus est; si veretur, testatur se innocentem non esse: si vero non veretur, probus non est, et ideo accusandus est. Item enumeratio reprehenditur, si praeteritur quiddam in enumeratione, hoc modo: Quia habes equum istum, aut emisti eum, aut haereditate tibi evenit, aut munere datus tibi est [aut domi natus est]. Aut, si horum nihil est, subripueris eum necesse est. Quod hoc modo reprehenditur, si dici potest ex hostibus esse captum. His et aliis multis modis reprehendi possunt argumentationes, qui summo studio cavendi sunt oratori magis, quam mihi, propter brevitatem explanandi.
(0937D)CAR. Restat conclusio sola, quam sex partium orationis posuisti extremam, de qua ordo postulat, ut dicas.--ALB. Conclusio est exitus et determinatio totius causae.--CAR. Quot habet partes?--ALB. Tres. Enumerationem, indignationem, conquaestionem.--CAR. Enumeratio conclusionis quae est?--ALB. Enumeratio conclusionis est, per quam res dispersae in unum locum coguntur, et reminiscendi causa unum sub aspectum simul subjiciuntur, hoc modo: Quidnam amplius desideratis, o judices, cum vobis hoc et hoc dixi; hoc et hoc planum feci?
CAR. Quid efficit indignatio? --ALB. Odium in adversarium et [ Mss., vel] offensionem in ejus causam.--CAR. (0938A)Hoc maxime velim scire, quomodo id effici possit.--ALB. Ejus praecepta plurima sunt. [Alia], si demonstramus, illam rem quam adversarius defendit, diis immortalibus, sapientissimis hominibus, senatui, omni populo indignam videri. Item, si demonstramus adversarii alia facta crudelia, injusta, avara, inhonesta, contumacia. Item, si transactam ejus vitam moresque improbamus. Item, quid mali sit futurum, si non puniatur. Item, voluntario maleficio vel inconsueto veniam non debere dari [ Al., non deberi]. Item, si superbiam ejus vel arrogantiam ostendimus. Item, ut de se ipso judex cogitet, vel de suis charis, si quid tale eis accidisset. Item, multos alacres exspectare, quid statuatur hac de re, ut ex eo quod huic concessum sit, sibi quoque tali (0938B)de re quid liceat, intelligere possint. Item, indignamur tetrum, crudele, nefarium, tyrannicum scelus non ulcisci; quod remotum sit ab omni lege et aequitate, tale factum non vindicari. Item, in eum qui laederet [ Mss., in eos, qui laedere] alios, nec se defendere potuerunt, crudeliter facta dicemus, ut in pueros, mulieres, senes, infirmos. Item, in peregrinos, in hospites, in vicinos, in amicos atrocia gesta. Item, ut judex videat, si ipse interfuerit ac praesens viderit. Item, si ostendi potest ab eo factum, a quo minime oportuerit, et a quo, si alius fecerit, prohiberi conveniret. His et aliis 326 pluribus modis, prout se causa, locus, tempus personaeque afferunt, indignationem vel offensionem in adversarium concitare debes.--CAR. Bene intelligo de ejusmodi (0938C)oratione posse animos audientium ad indignationem instigari.--ALB. Nam ut dixi, ex his argumentationibus, quae ex personis et ex negotiis eveniunt, amplificationes et indignationes nasci possunt.
CAR. Possunt, ut certum teneo. Sed quid sit conquestio, et quid efficiat, et quomodo sit perficienda, edicito.--ALB. Conquestio est oratio auditorum misericordiam captans. In hac primum animum auditoris mitem ac misericordem conficere oportet, quae multis modis fit, ut quae commoda perdiderit, et in quibus incommodis sit: ut in morte filii amor, spes, solatium, educatio. Item, quanta bona fecisset ei qui tanta mala fecit [ Mss., fecisset] sibi. Item, quam turpes res et illiberales adversarius profert. Item, (0938D)quam miserum vobis videretur, o judices, si adfuissetis. Item, dum bona speravi, venerunt mihi mala. Item inopia, infirmitas, infelicitas [ Mss., infirmitatis infelicitas] conqueritur. Item, disjunctio parentis, filii, amici, fratris, uxoris et suavium personarum. Item, quod male tractetur ab eis, a quibus non conveniat, amicis, servis. Item, quam misericors essem in illum. Nam gravitas et auctoritas sermonis plus provocat [ Mss., proficit] saepe ad misericordiam, quam humilitas et obsecratio. Sed nunc [habes] de prima et maxima parte rhetoricae artis, id est, inventione. Jam transeamus ad alias partes.
CAR. Transeamus. Sed primum dic quae [ Mss., quid] sit sophistica locutio?--ALB. Si me alius quis (0939A)de schola palatii tui interrogasset, forsitan [ Mss., forsan] ostendissem ei.
CAR. Cur alteri et non mihi? An invides ut hoc sciam [ Mss., invides me scire]?--ALB. Non invideo, sed parco et honoro.--CAR. Non video honorem mihi esse, dum interrogata negas.--ALB. Licet mihi interrogare te?--CAR. Cur non? Nam interrogare sapienter est docere: et si alter sit qui interrogat, alter qui docet, ex uno tamen, [hoc est] sapientiae fonte utriusque sensus procedit.--ALB. Etiam procedit. Et si alter est, qui interrogat, alter qui respondeat [ Mss., respondet], tunc tu quidem non es idem qui interrogas quod ego qui respondeo.--CAR. Nequaquam idem.--ALB. Quid tu?--CAR. Ego homo.--ALB. Vides quomodo tu me concludere (0939B)potes?--CAR. Quomodo?--ALB. Si dicis: non idem ego et tu; et ego homo, consequens es, ut tu homo non sis.--CAR. Consequens.--ALB. Sed quot syllabas habet homo?--CAR. Duas.--ALB. Nunquid tu duae illae syllabae es?--CAR. Nequaquam. Sed quorsum ista?--ALB. Ut sophisticam intelligas versutiam, et videas quomodo concludi potes [ Al., potest].--CAR. Video et intelligo, ex prioribus concessis, dum concessi, ut et ego homo essem, et homo duo syllabae sunt, concludi me posse, ut ego hae duae syllabae sim. Et miror, quam latenter induxisti me prius, ut concluderem te, quod homo non esses; post et meipsum, quod duae syllabae essem.
DE DISPOSITIONE. (0939C)Memini te, magister, post inventionem posuisse dispositionem; in qua praecepisti [ Edit., praecipitur], inventas res oratorem ordinate distribuere. Si haec quoque alia [ Mss., aliqua] habeat praecepta, pande.
ALB. Non multa per se habet haec pars ad se [solam] pertinentia praecepta, quae non inveniantur in inventionis praeceptis vel elocutionis. Nam et haec rebus et verbis maxime prodest, et ornamentum fidemque argumentationibus praestat, et laudem orationi tribuit, cum omnia non solum ordine, sed etiam momento quodam atque judicio dispensanda et componenda sunt, prout praesens ratio utilitatis aut decoris aut necessitatis exegerit. Sed quod ad verborum dispositionem pertinet, satis plene docetur, cum de elocutione tractabitur [ Ms., tractatur]. De (0939D)rerum vero dispositione, per singula membra orationis, in inventionis praeceptis traditum est.
DE ELOCUTIONE. CAR. Jam nunc nos ordo disputationis ad elocutionis deduxit inquisitionem, quae magnam causae affert venustatem et rhetori dignitatem. Nec te ab hujus tam facile excusas responsis, quam [ Al., quae] ex dispositionis praeceptis [te] eruisti.--ALB. Non [me] excuso, sed tuas, domine mi rex, licet tardo pede, non tamen 327 tarda voluntate, sequar interrogationes.--CAR. Primo, qualis esse debeat elocutio, aperi.--ALB. Facunda debet esse et aperta.--CAR. Quomodo aperta? --ALB. Aperta erit, si utaris significantibus et propriis verbis, et usitatis (0940A)sine ambiguo, non nimis procul ductis translationibus, nec interposito hyperbato [ Mss., hyperbaton]?
CAR. Quomodo facunda? --ALB. Facunda erit, si grammaticae regulas servet, et auctoritate veterum fulciatur.--CAR. Qualiter ad auctoritatem priscorum potest oratio nostra pervenire?--ALB. Legendi sunt auctorum libri, eorumque bene dicta memoriae commendanda [quorum sermone assuefacti qui erunt, ne cupientes quidem poterunt loqui, nisi ornate]. Neque tamen [ Al., enim] utendum erit priscis verbis, quibus jam consuetudo nostra non utitur, nisi raro, ornandi causa et parce; sed tamen usitatis plus ornatur eloquentia.
CAR. An magis ornatur in singulis verbis, vel in conjunctione verborum eloquentia?--ALB. Utrumque. (0940B)Nam in singulis verbis, et in conjunctione verborum decus orationis constat.
CAR. Si in utrisque constat, de utrisque dic.--ALB. In singulis verbis duo sunt quae orationem illustrant; aut si sit proprium verbum, aut si sit translatum. In propriis illa laus est, ut abjecta et inconsueta fugiamus; electis et illustribus utamur, in quibus plenum quiddam et consonans inesse videatur, in quo consuetudo etiam bene loquendi valet plurimum. In translatis patet ornatus, quem genuit necessitas, inopia coacta et angusta, post [autem] delectatio et jucunditas celebravit. Num ut vestis repellendi frigoris causa primo reperta est, post adhiberi coacta est ad ornatum etiam corporis et (0940C)dignitatem; sic verbis translativis instituta est inopiae [ Al., inopia et] causa, deinde frequentata est delectatione et ornatu. Nam gemmare vites, luxuriari messem, fluctuare segetes etiam rustici dicunt; quod enim declarari vix potest verbo proprio, id translato illustratur. Ea tamen transferri oportet, quae faciunt rem clariorem; ut est: horrescit mare [et fervet aestu pelagus ]. Nonnunquam etiam brevitas translatione conficitur, ut, telum manu fugit; imprudentia enim teli missi propriis verbis exprimi brevius non posset; et quoniam summa haec laus est verborum translatorum, ut sensum aperiant [ Mss., verbi translati. . . aperiat]
CAR. An undecunque licet ducere translationem?--ALB. Nequaquam, sed tantum de honestis rebus. (0940D)Nam summopere fugienda est omnis turpitudo earum rerum, ad quas eorum animos qui audiunt trahet similitudo; ut dictum est: Morte Africani castratam rempublicam et stercus curiae. In utroque deformis cogitatio similitudinis. Item non sit major translatio quam res postulet, ut, tempestas litis. Aut contra minor, ut: [ aer tonat ], ceu aperto nare dormiens stertit. Est quoque pulchra translatio per metonymiam, cum res per auctorem rei significatur, ut, pro bello Martem, pro frugibus Cererem. Aut cum virtutes et vitia pro ipsis, in quibus sunt, appellamus, ut: In quam domum luxuries irrupit, aut avaritia penetravit. Est et synecdochica translatio pulchra, cum ex parte totum aut ex toto partem significamus, (0941A)ut pro tota domo tectum dicamus, aut pro undis mare.
CAR. Qualis oportet sit verborum conjunctio?--ALB. Decens et composita et compacta; ut nec sit hiulca vocalibus, ut: Placida aura adest. Nec aspera consonantibus, ut: Multum ille luget. Nec ab ultima syllaba prioris verbi sequens verbum incipiat, ut: Prima mater. Nec prima cum ultima faciat obscoenitatem, ut: Numerum nunquam intellexi. Cavendum quoque est, ne inania verba non rei gerendae [ Mss., agendae], sed structurae tantummodo implendae causa proferantur. Et ut ad summum veniam, sicut reliquarum rerum fundamentum est sapientia, ita et in eloquentia quoque. Ut enim in vita, ita et in oratione nihil clarius [est], quam omnia sapienter fieri. Quapropter (0941B)oratori summopere praevidendum est, quid sibi deceat, et suae conveniat causae, non in sententiis solum, sed etiam in verbis. Non enim omnis fortuna, non omnis honos, non omnis auctoritas, non omnis aetas; nec vero locus, [aut] tempus, aut auditor omnis eodem aut verborum genere tractandus est, aut sententiarum, semperque in omni parte orationis, ut vitae, quid deceat, est considerandum.
328 DE MEMORIA. CAR. Quid dicis de nobilissima, ut reor, rhetoricae parte, memoria? --ALB. Quid aliud, quam [ Mss., nisi] quod Marcus Tullius dicit, quod thesaurus est omnium rerum memoria, quae nisi custos cogitatis inventisque rebus et verbis adhibeatur [ Al., adhiberetur], intelligimus omnia, etiamsi praeclara fuerint, in oratore (0941C)peritura.
CAR. Suntne aliqua ejus praecepta, quomodo vel illa adhibenda vel augenda sit?--ALB. Non habemus ejus alia praecepta, nisi dicendi [ Ms., discendi] exercitationem et scribendi usum, et cogitandi studium; et ebrietatem cavendam, quae omnibus bonis studiis nocet maxime; quae non solum corporis aufert sanitatem, sed etiam mentis [ Ms., menti] adimit integritatem.
CAR. Sufficiunt haec praecepta, si quis idoneus est ad haec implenda. Nam, ut video, tam ardua sunt sensu, quam rara verbis.--ALB. Etiam ardua et utilia.
DE PRONUNTIATIONE. CAR. Sed ordo meae interrogationis postulat ut tua responsio ad pronuntiationem procedat, quam (0941D)quintam partem artis rhetoricae [esse] in principio nostrae disputationis memini te dixisse, magister.--ALB. Pronuntiatio est verborum dignitas, vocis sensibus accommodatio [ Al., accommodata], et corporis moderatio. Haec enim in tantum excellit, ut etiam secundum sententiam maximi Tullii indocta oratio laudem [tamen] consequatur, si optime pronuntietur [ Mss., proferatur]. Et quantumvis expolita, si indecenter pronuntietur, contemptum irrisionemque meretur, nisi forte tibi, domine mi rex, aliter videatur.
CAR. Mihi nequaquam aliter. Sed hujus quoque partis praecepta sequenda vel vitia cavenda velim ut indices [ Mss., dicas].--ALB. Primo exerceri debet vocis et spiritus moderatio, et corporis et linguae (0942A)motus, quae non tam artis sunt, quam laboris. Vitia quoque, si quae [ Mss., qua] sunt, oris diligenti cura sunt emendanda. Nec verba sint inflata vel anhelata, vel in faucibus frendentia, nec oris inanitate resonantia, non aspera frendentibus dentibus, non hiantibus labris prolata, sed pressim et aequabiliter [ Ms., aequaliter] et leniter et clare pronuntiata, ut suis quaeque litterae sonis enuncientur, et unumquodque verbum legitimo accentu decoretur, nec immoderato clamore vociferetur, vel ostentationis causa frangatur oratio; verum pro locis, rebus, personis, causis et temporibus dispensanda est. Nam alia simplicitate narranda sunt, alia auctoritate suadenda, alia cum indignatione depromenda, alia miseratione flectenda, ut semper vox et oratio suae causae conveniat. Haec (0942B)te praecepta ad pronuntiationis laudem deducunt, et tibi honestatem et tuae causae fidem efficiunt [ Ms., efficient].
CAR. Quid est quod paulo ante corporis moderationem dixisti esse observandam?--ALB. Dixi quia necessarie observandum est, ut recta sit facies, ne labra detorqueantur, ne immodicus hiatus distendat rictum, ne supinus vultus, ne dejecti in terram oculi, ne inclinata cervix, neque elata aut depressa supercilia. Infinitum enim in his quoque rebus momentum est, quia nihil quod non decet, placere potest. Et ut ait M. Tul., Caput artis est decere quod facias. Labra lambere vel mordere deforme est, cum etiam in efficiendis verbis modicus esse debeat eorum motus. Ore enim magis quam labris loquendum est.
(0942C)CAR. Haec, venerande magister, jucunda esse et honesta fateor, mihique multum placabilia: sed, ut video et intelligo, jugem exercitationem et quotidianum usum postulant, et ad plenam consummationem, nisi continua meditatione et instanti exercitatione, non possunt pervenire, sine qua nullam disciplinam esse illustrem puto.--ALB. Ita est, domine mi rex, ut dicis. Nam exercitatio ingenium et naturam saepe vincit, et usus omnium magistrorum praecepta superabit. Quamobrem inventio, et dispositio, et elocutio, et memoria et pronuntiatio usu acri et exercitatione intentissima convalescunt [ Al., convalescente]. Naturae enim vicem pene obtinet consuetudo. Nam in arte qualibet exercitata consuetudo confidentiam constantiamque procreat, sine (0942D)qua nil ars proficit. Quid enim timidis arma? Amet laudem juvenis, magnumque sciat esse, multis tacentibus, solum audiri. Nam licet ipsa vitium sit ambitio, frequenter tamen 329 causa virtutum est. Discat ab adolescentia non reformidare ante multos loqui, ut eum nec metus [frangat], nec ultra modum reverentia retardet, ut cum omnibus oratoris sit opibus instructus, animi quoque praestantia et fiducia oris illi non desit.
CAR. Quapropter, ut mihi videtur, illis sermocinandi ratio, qui causis civilibus et negotiis saecularibus interesse aestimandi sunt, mox a pueritia multo studio habenda est. Vocis quoque [et verborum] exercitatio, ut ab ineunte aetate assuescat, vocis fiducia (0943A)et verborum copia, et decenti corporis motu, ut sine formidine faciat in publicis quaestionibus, quod cum consuetudine gessit in privatis.--ALB. Vere intelligis et optime prosequeris. Nam ut in castris miles, sic in domo orator debet erudiri; ut quod solus exercuerat, inter multos facere ne [ Mss., non] formidet.
CAR. Jam quoque necesse esse video, ut domesticus usus cavere incipiat, quod publicus conventus detrahere possit. Nec enim inhonestis verbis inter suos uti debet, qui honestis inter alienos loqui desiderat. Cum enim in omni parte vitae honestas pernecessaria sit, maxime in sermonibus, quia fere cujusque mores sermo probat, nisi tibi, magister, aliter videatur.--ALB. Mihi vero de hac re nil aliud videri potest, ac ideo consuetudinaria sermocinatione verba (0943B)sint lecta, honesta, lucida, simplicia, plano ore, vultu quieto, facie composita, sine immoderato cachinno, clamore nullo prolata. Nam bonus modus est in loquendo, tanquam in ambulando, clementer ire, sine saltu, sine mora, quatenus omnia medii moderaminis temperantia fulgeant, quae est una de quatuor virtutibus, de quibus caeterae tanquam radicibus procedunt virtutes, in quibus est animae nobilitas, vitae dignitas, morum honestas et laus disciplinae.
CAR. Intelligo comicum [ Mss., philosophicum] illud proverbium non solum in moribus, sed etiam in verbis esse necessarium.--ALB. Quodnam?--CAR. Ne quid nimis.
DE VIRTUTIBUS. (0943C)ALB. Est, et vere est in omni re necessarium, quia quidquid modum excedit, in vitio est. Ideo virtutes in medio positae sunt, de quibus tuae venerandae auctoritati plura dicere potuissem, si disputatio nostra ad finem non festinaret; et si non superfluum videretur tecum de virtutibus agere, quem virtutum non tantum scientia, sed etiam ornat efficientia.
CAR. Non tamen te, magister, prius dimittam calamum responsionis claudere, quam mihi nomina et partes quatuor virtutum exponas, quas radices aliarum esse virtutum dixisti. Paulo ante inter nos constitit, sermocinationis exercitationem esse necessariam. In quo melius est habendum sermonis studium, quam in virtutum excellentia, quae utrinque, et scribentibus et legentibus multum prodesse valet?--ALB. (0943D)Prodest, ut dicis, domine mi rex, sed inter utrumque coarctor. Nam succincta brevitas pauca postulat, et res ardua plura desiderat.
CAR. Tempera te inter utrumque, ne aut prolixitas fastidium, aut brevitas ignorantiam generet.--ALB. Primo sciendum est, quod quaedam res tam clarae et tam nobiles sunt, ut non propter aliud emolumentum expetendae sint, sed propter suam solummodo dignitatem amandae sunt et exsequendae.
CAR. Has ipsas res magnopere velim agnoscere [ Mss., cognoscere].--ALB. Eae sunt virtus, scientia, veritas, amor bonus.--CAR. Nunquid [non] has Christiana religio apprime laudat?--ALB. Laudat et colit.--CAR. Quid philosophis cum iis?--ALB. Has (0944A)intellexerunt in natura humana, et summo studio coluerunt.--CAR. Quid tunc distat inter philosophum talem et Christianum?--ALB. Fides et baptisma.
CAR. Prosequere tamen philosophicas definitiones de virtutibus; et primum dic, quid sit ipsa virtus?--ALB. Virtus est animi habitus, naturae decus, vitae ratio, morum nobilitas.--CAR. Quot habet partes?--ALB. Quatuor: prudentiam, justitiam, fortitudinem, temperantiam.--CAR. Quae est prudentia? --ALB. Rerum et naturarum scientia.--CAR. Quot habet partes?--ALB. Tres: memoriam, intelligentiam, providentiam.--CAR. Harum quoque definitiones dicito.--ALB. Memoria est, per quam animus repetit illa quae fuerunt. Intelligentia, per quam (0944B)ea perspicit quae sunt. Providentia, per quam futurum aliquid praevidetur, antequam fiat.
330 CAR. Justitiae rationem expone.--ALB. Justitia est habitus animi unicuique rei propriam tribuens dignitatem. In hac divinitatis cultus et humanitatis jura, et aequitas totius vitae conservatur.--CAR. Ejus quoque partes pande.--ALB. Partim illa est ex naturae jure, partim ex consuetudinis usu.--CAR. Quomodo ex naturae jure?--ALB. Quia partes illius quaedam naturae vis [ Al., quasdam natura] inserit, ut religionem, pietatem [gratiam], vindicationem, observantiam, veritatem.--CAR. De his singulis lucidius aperi.--ALB. Religio est, quae superioris cujusdam naturae, quam divinam vocant, curam ceremoniasque affert. Pietas, per quam sanguine (0944C)conjunctis, patriaeque benevolis officium, diligensque tribuitur cultus. Gratia, in qua amicitiarum [ Mss., inimicitiarum] et officiorum alterius memoria et remunerandi voluntas continetur. Vindicatio, per quam jus aut injuria et omnino omne, quod obfuturum est, defendendo aut ulciscendo propulsatur. Observantia, qua homines aliqua dignitate antecedentes cultu quodam et honore dignamur. Veritas, per quam ea quae sunt, aut quae fuerunt, aut quae futura sunt, indicantur [ Ms., dicuntur].--CAR. Quomodo ex consuetudinis usu justitia servatur?--ALB. Ex pacto, pari, judicato [et] ex lege.--CAR. Plus quaero et de his quoque.--ALB. Pactum est quod inter aliquos convenit. Par in omnes aequabile est. Judicatum, quod alicujus magni viri, aut aliquorum sententiis (0944D)constitutum est. Lex est omni populo scriptum jus, quid cavere vel quid observare debeat.
CAR. Nunc fortitudinem cum suis partibus ut depromas efflagito.--ALB. Fortitudo est magnanima periculorum et laborum perpessio. Ejus partes sunt magnificentia, fidentia, patientia, perseverantia.--CAR. Harum rationes patefac.--ALB. Magnificentia est rerum magnarum et excelsarum cum animi ampla quadam et splendida propositione cogitatio, atque administratio [ Edit., animi invitatio]. Fidentia est, per quam magnis et honestis in rebus multum animus in se fiduciae certa cum spe collocavit. Patientia est honestatis aut utilitatis causa rerum arduarum aut difficilium voluntaria ac diuturna perpessio. Perseverantia (0945A)est in ratione bene considerata stabilis et perpetua permansio.
CAR. Restat [tibi] ut de temperantia dicas, a qua orta est nobis de virtutibus inquisitio: cujus proprietatem et partium illius audire exspecto.--ALB. Temperantia est rationalis [ Mss., rationabilis] in libidinem atque in alios non rectos impetus [animi firma et moderata] dominatio [ Edit., impetus moderatio]. Ejus partes sunt: continentia, clementia, modestia. Continentia est, per quam omnis mala cupiditas magna consilii gubernatione regitur et deprimitur. Clementia est, per quam injuria et odia miti animo retinentur. Modestia est, per quam totius vitae modus seu animi seu corporis motibus [ Edit., moribus] ubique honesti cura servatur.
(0945B)CAR. Honor eximius est coram hominibus hanc servanti, et laus apud Dominum [ Mss., Deum]. Sed miror nos Christianos, si [illi] philosophi has virtutes ob illarum tantum dignitatem vel laudem vitae servaverunt, cur nos ab iis in multis devio errore declinamus, cum haec nunc in fide et charitate servantibus [ Mss., observantibus] aeternae gloriae ab ipsa veritate Christo Jesu praemia pollicentur?--ALB. Plus miserandi quam mirandi sumus, quia plurimi ex nostris sunt, quos nec terror poenarum, nec gloria praemiorum ad virtutum dignitatem revocat.
CAR. Agnosco et sine lacrymis non dico multos esse tales. Attamen rogo, ut, quam breviter possis, edisseras quomodo hae excellentes virtutes in nostra religione Christiana intelligendae atque observandae (0945C)sint?--ALB. Nonne tibi videtur sapientia esse, qua Deus secundum modulum humanae mentis intelligitur et timetur, et futurum ejus creditur judicium?
CAR. Intelligo [et assentio] nihil esse hac sapientia [ Mss., huic sapientiae] excellentius. Et in Job recolo scriptum: Ecce hominis sapientia, pietas. [Et quid pietas, nisi Dei cultus, qui] Graece dicitur Θεοσέβεια [ Mss., theosebion].--ALB. Bene intelligis et vere. Sed quid tibi justitia videtur esse, nisi charitas Dei ejusque mandatorum observatio?
CAR. Et hoc agnosco. Nihil hac justitia justius, imo nullam aliam esse nisi istam.--ALB. Nunquid non fortitudinem esse cernis, qua hostis antiquus vincitur, et adversa mundi fortiter tolerantur?
(0945D)331 CAR. Cerno equidem, nec aliquid hac victoria laudabilius aestimo.--ALB. An temperantia non est, quae libidinem refrenat, avaritiam reprimit, omnes animi impetus sedat et temperat?--CAR. Est et vere [est, et] omni homini valde necessaria. Sed adhuc quaero, ad quem finem harum virtutum observatio (0946A)spectet?--ALB. Ut diligatur Deus et proximus. An aliud aestimas
CAR. Nil equidem aliud. Sed quam breve auditu est, tam difficile factu est et arduum.--ALB. Quid facilius est quam amare species pulchras, et dulces sapores, sonos suaves, odores fragrantes, tactus jucundos, honores et felicitates saeculi? Haec ne amare facile est animae, quae velut volatilis umbra recedunt; et Deum non amare, qui est aeterna pulchritudo, aeterna suavitas, aeterna dulcedo, aeterna fragrantia, aeterna jucunditas, perpetuus honor, indeficiens felicitas? Maxime cum divinae Scripturae nil aliud nobiscum agant, nisi ut diligamus Deum et Dominum nostrum ex toto corde, ex tota anima et ex tota mente, et proximum nostrum tanquam nosmetipsos. Nam (0946B)promissum habemus ab illo, qui fallere ignorat: Jugum, inquit, meum suave est et onus meum leve. Laboriosior est enim amor hujus mundi quam Christi. Quod enim in illo anima quaerit, non invenit, id est, felicitatem et aeternitatem; quoniam haec infima pulchritudo transit et recedit, vel amantem deserit, vel ab amante deseritur. Teneat ergo anima ordinem suum.
CAR. Quis est ordo animae?--ALB. Ut diligat, quod superius est, id est, Deum; et regat, quod inferius est, id est, corpus; et socias animas dilectione nutriat et foveat. His enim sacrificiis purgata atque exonerata anima ab hac laboriosa et aerumnosa vita revolabit [ad quietem] et intrabit [ Al., emigrabit] in gaudium Domini sui.
(0946C)CAR. Magnum quemdam virum et vere beatum praedicas, magister.--ALB. Magnum te faciat Deus et vere beatum, domine mi rex, et in hac virtutum quadriga, de qua paulo ante egimus, ad coelestis regni arcem geminis dilectionis pennis saeculum hoc nequam transvolare concedat.
CAR. Fiat, fiat, gratia divina donante.--ALB. Sermo iste noster, qui de volubili civilium quaestionum ingenio [ Al., genio] initium habuit, hunc aeternae stabilitatis habeat finem, ne aliquis nos incassum tantum disputando itineris peregisse contendat.
CAR. Quis est, qui frustra sermocinari audeat dicere, si aut honestarum [est saeculi] scrutator [curiosus] artium, aut excellentium sectator virtutum? Nam me, ut fateor, ad has inquisitiones scientiae (0946D)amor adduxit: et tibi gratiam habeo, quod inquisita non negasti. Ac ideo hanc tuarum responsionum benevolentiam probo, et studiosis profuturam esse arbitror; si modo macula livoris legentem non corrumpit.
SCHEMATA Quae sequuntur, in cod. mss. S. Emmerami, Frisingensi, aliis, atque in editione Duacensi anni 1564 figuris repraesentantur. (0945) I. Oratoris specialis diffinitio
Vir bonus
Natura Moribus Artibus
Dicendi Peritus esse debet
Natura Doctrina Usu
II. Partes Rhetoricae sunt quinque
Inventio Dispositio Elocutio Memoria Pronuntiatio
III. (0947) Genera causarum Rhetoricae sunt tria principalia
Demonstrativum
In laude In vituperatione
Deliberativum
In suasione In dissuasione
Judiciale
In actione et defensione In praemii petitione et negatione
332 IV. Status causarum sunt aut
Rationales
Conjectura Finis Qualitas Translatio
Judicialis Negotialis
Absoluta Assumptiva
Concessio Remotio Relatio Comparatio
Purgatio Deprecatio
Legales
Scriptum et voluntas. Leges contrariae. Ambiguitas. Collectio. Diffinitio.
V. Omnis Controversia
Aut simplex est aut juncta. Aut si juncta fuerit, ex pluribus.
VI. Genera causarum sunt quinque
Honestum Admirabile Humile Anceps Obscurum.
VII. Partes orationis ( Al., rhetoricae artis) sunt sex
Exordium Narratio Partitio Confirmatio Reprehensio Conclusio
VIII. Rhetorica argumentatio tractatur
aut per Inductionem, aut per Ratiocinationem.
Propositio Assumptio Conclusio Tripartita Quinque partita.
Porro sapientiam veteres philosophiam vocaverunt, id est, omnium rerum humanarum atque divinarum scientiam. Hujus philosophiae tres esse partes veteres dixerunt; physicam, ethicam, logicam.
IX. Philosophia
Physica Ethica Logica.
Physis natura; Physica naturalis, quae de natura omnium rerum ex contemplatione disputat. Ethis, id est, mos; Ethica Graece, moralis Latine, quae in actione et in causa recte vivendi versatur. Logos Graece, ratio Latine. Logica rationalis; quae ad discernendum verum a falsis disponitur.
X. De Physica.
Arithmetica Astronomia Astrologia Mechanicia ( Al., mechanica). Medicina Geometria Musica
Arithmetica est numerorum scientia. Astronomia lex astrorum, qua oriuntur et occidunt astra. Astrologia est astrorum ratio et natura et potestas, coelique conversio. Mechanica est peritia fabricae artis in metallis et in lignis et in lapidibus. Medicina est scientia curationum ad temperamentum et salutem corporis inventa [et locorum]. Geometria est disciplina mensurandi spatia et magnitudines corporum. Musica est divisio sonorum, et vocum varietas, et modulatio canendi.
XI. Logica dividitur
In Dialecticam et Rhetoricam.
Dialectica est disputatio acuta verum distinguens a falso. Rhetoricae disciplina ad persuadendum quodque idonea.
XII. Dialectica dividitur
In Isagogas In Categorias Topica In Periermenias In Diffinitiones.
333 Isagogae sunt introductiones; et sunt earum species quinque. Categoriae sunt praedicamenta, quae in decem verbis constant. Topica sunt sedes et fontes argumentorum, et sunt numero sedecim. Periermeniae sunt interpretationes specierum orationis. Diffinitiones sunt circumpositiones sensuum, et sunt quindecim.
XIII. (0949) Ethica dividitur in
Prudentiam Justitiam Fortitudinem Temperantiam.
Prudentia in agnitionem veritatis inducit hominem. Justitia dilectionem Dei et [amorem] proximi servat. Fortitudo vincit adversa, mortemque contemnit. Temperantia vitiosas voluptates reprimit, et omnia moderatur. Hae sunt quatuor virtutes principales, quae mores ornant, merita praebent, diabolum vincunt, coelum aperiunt. Prima intelligit; secunda diligit; tertia victoriam dat; quarta modum imponit.
XIV. Prudentia dividitur in
Memoriam Intelligentiam Providentiam.
XV. Justitia
Naturalis
Religio Pietas Gratia Vindicatio Observantia Veritas
Consuetudinaria
Pactum Par Judicatum Lex.
XVI. Fortitudo
Magnificentia Fidentia Patientia Perseverantia.
XVII. Temperantia
Continentia Clementia Modestia.
O vos est aetas, juvenes, quibus apta loquendi
Discite: eunt anni, more fluentis aquae.
Atque dies, dociles, vacuis ne perdite rebus.
Nec redit unda fluens, nec redit hora ruens.
Floreat in studiis virtutum prima juventus,
Fulgeat ut magno laudis honore senex.
Utere, quisque legas librum, feliciter annis [ Mss., istum]
Auctorisque [ Mss., auctorumque] memor dic, miserere Deus.
Si nostram, lector, festucam tollere quaeras,
Robora de proprio lumine tolle prius.
Disce tuas, juvenis, ut agat facundia causas,
Ut sis defensor, cura, salusque tuis.
Disce, precor, juvenis, motus moresque venustos.
Laudetur toto ut nomen in orbe tuum.