Migne Patrologia Latina Tomus 53
MamCla.DeStAn 53 Mamertus Claudianus400-473 Parisiis J. P. Migne 1847 early modern edition, no apparatus this file was encoded in TEI xml for the University of Zurich's Corpus Corporum project (www.mlat.uzh.ch) by Ph. Roelli in 2013 Classical Latin orthography latin
Praefatio.
PRAEFECTORIO PATRICIO, DOCTISSIMO ET OPTIMO VIRO C. SOLLIO SIDONIO CLAUDIANUS SAL.
Editionem libellorum quos de animae Statu condidi, reticendi cautus et loquendi pensus arbiter, mihi imperasti. Fas fuit memet doctissimi atque amantissimi vel peritiae cedere, vel credere amicitiae. Sed, ut tute egregie compertum tenes, multi hoc idem mihi, et idem ipsi tecum magni admodum viri negotium dedere, quod egomet haud temere suscepissem, nisi id spernere periculosius, quam agere laboriosius judicassem. Quanquam pro virili parte meum quoque fuerit, vel non admonitum, prout posse subest, asserere veritatem. Scripsi igitur pauca haec, veluti quaedam rationum semina: quae studiosus quisque, si non otiose capessat, ut ego arbitror, multa exinde derivare poterit: quae etsi angustis emanantia venulis, in magnos tamen amnes longiore procursu exuberabunt. Ego vero et fraudatus temporis, et occupatus animi, satis habui, quantum ad negotii praeeminentiam spectat, quam succinctim atque uti digito, vel denotare vitanda, vel ostendere sequenda. Sane opusculum illud sine auctore proditum, et usquequaque perquiritatum, toto agmine sui in aciem eductum, et conserta nobiscum manu congressum, viceritne, cesseritve, tu potissime disertorum ferto sententiam. Sed ut quisque lecturus e praefatione percipiat styli nostri seriem:
Primus liber in sui primordio breviter astruit, impassibilem divinitatem nulli prorsus affectui subjacere. Post, de animae statu varium cum adversario luctamen alternat. Ab hinc itidem ad erudiendum in ea quae sunt obscuriora, lectorem, quippiam ex geometricis et arithmeticis atque etiam ex dialecticis, et nonnullis prout interfuit usui, philosophomenon regulis, modeste ac moderate, et quam potuit parciter praelibavit, habita identidem cum adversa parte congressione: sicque adjectis nostris aliquot sine alienorum interpolamento, finem liber accepit.
Secundus post principium, de mensura, numero et pondere non otiose, et ut autumo, non infructuose dissertat: ubi si cognitor adsit intentus, sub adminiculo pietatis per differentium creaturarum gradus, ad usque nonnullam creatricis omnium Trinitatis, si non jam felicitate contemplandae, certe robustius credendae perveniet firmitatem. Post hinc totus usque ad metam sui, liber testibus utitur.
Tertius aliquantulum in sui primordio argumentatur. Post, saucios ex adversa acie palantes insequitur. Demum vero nec aspernatur pacem, nec conflictum metuit adversantis ignoti. En legisti eruditissime virorum quod lectitabis: tu modo faxis, uti memineris, non absque cura tui prodire oportere, quod publicari jubes. Neque ego de negotii pondere, sed de actionis levitate dubitaverim. Proinde consilium tuum asserito et defensitato: quoniam si in his secus aliquid ego conscriptionis periclitabor; tu editionis. Vale, et vige bonis viribus, veteris reparator eloquentiae.
LIBER PRIMUS.
CAPUT I. De opinionibus imperitorum et pervicaci in defensionibus pertinacia. Magnum in genere humano, Solli Sidoni, frater amantissime, multorum vitium est arrogans imperitia, et pervicax in defendendis perperam praesumptis opinionibus pertinacia. Nam plerique mortalium aut per sensus corporis corporearum rerum haustis imaginibus, veluti quibusdam rerum umbris, obtutum mentis illudunt, aut tenellis adhuc infantiae quondam suae persuasionibus in senectute puerascunt. Si qua illis dicendi copia est, neglectis rerum causis, rationis animam spernunt, et verborum corpora diligunt. Cumque duplici ad veritatem veniatur via, ut aut praejudicatae auctoritati credulitatem subdamus, aut ad scientiam ratiocinatione tendamus; nihil quod vel auctoritas jubeat, vel ratio suadeat, potissimum ducentes, spreta paucitate doctorum, illudunt imperitos, quae maxima turba est. Sed et ipsi ab eisdem quos fallunt, reciproca illusione falluntur. Laudantur namque, falsoque laudantibus credunt; quo mentis sanitas maxime periclitatur. Accedit ad hoc etiam lacessentis semper livoris intentio, invidentis animi crimen et poena. Nam si quid ab his quos iniquo lacessunt odio, ad utilitatem publicam veri prodatur, diversum protinus astruunt, etsi idem sentiant. Ac sic inexhausto firmatoque odio, cum his quos sibi odisse institutum est, nequaquam metuunt veritatis fecisse jacturam. Oderunt igitur proximum, oderunt et Deum. Atque in his duobus praeceptorum omnium totiusque legis spreta plenitudine, non mirandum est, si vel de Deo vel de homine probe non sentiant, qui utrumque a se odio mediante longinquant. Sed istuc eorumdem quanquam plectibili vitio moveor, exilius tamen; quia etsi malivolentiae in alios tela moliuntur, ipsi magis propriis transfixi ictibus, vulnera quae inferre conantur, excipiunt: namque odiorum stimulis, eorumdem prius puniuntur auctores. Illud multo maximum, et longe periculosius crimen est: quod catholicae sanitati opiniones inimicas stulte concipiunt, vane proferunt, superbe astruunt, cum temeritate scribunt, cum prava intentione defendunt. Et quoniam humanitus per imprudentiam lapsi sunt, eligunt audaciae suae culpam pervicaci obstinatione defendere, ne videantur potuisse peccare. Ita enim palam sententias suas astruunt, ut clam nihilominus mussitantes, blandimentis lenocinantibus, ignaros rerum sedulo precentur, ut suae potissimum sententiae acquiescant, sibimet assentiantur: illud veri plenum, illud esse salutiferum, quod ipsi doceant, etiam delirando confirmant. Si auctoritatem quaeras, subjiciunt istiusmodi causarum secreta adiri nequaquam posse, nisi subtilissima rerum indagatrice ratione. Si eamdem in articulo reposcas, adjiciunt auctoritati potius oportere concedi, neque naufragosum propter argumentorum latentes quosdam scopulos pelagus disputationis intrare. Ita auctoritate rationem, ut auctoritatem objectu rationis eludunt, et utroque horum ad id utuntur, ut neutro utantur. At si eosdem paulo strictius arctum disputationis includat, aiunt quosdam esse sanctorum, quibus hujuscemodi sit facillimum solvere quaestiones; se ab aliena magis auctoritate pendere; illud se maxime, quod alius sanxerit esse secuturos. Haec quis ferat, ulloque ferri pacto posse judicet, hominum quempiam et inficiari scientiam, et vindicare doctrinam? Cogitata sua, si discussor absit, astruere; si adsit, operire? At, inquis, quorsum sermo progreditur? Ego vero longiuscule quam volui praefatus sum, dum praesumentium piget taedetque. Nuper etenim offendi quosdam, qui chartulam quamdam oppido studiose lectitabant. Et quia mortalium generi mos est novi operis agnitione pellici, ad id percipiendum sedulo animum intenderant: hoc idem mihi ac si cognitu necessarium ultro ingerentibus, inspicere plane non abnui.
CAPUT II. Se in librum sine auctore incidisse. Prima opusculi facies de ingenito genitoque Deo sublimissimae quaestionis vix foribus oberrans, non parum catholicam prae se ferebat, et si longe impari disputatione sententiam: ita penes me ratiocinandi levitatem gravis causa pensavit. Ubi legendi progressu reliquum lectionis accessi, animadverti quibusdam circumlocutionibus id impendio molientem asserere opellae ipsius auctorem, ut Divinitas passibilis crederetur. Percontor de nomine: nec responso nec scripto proditur. Coepi, fateor, talis equidem paginae stylum oppido ferre suspectum, et ut in eis solemus locis, quae vel humoris assidui subterluvione cedentia, vel levi prono lubrica, vel cavo pendula, vel sudibus aspera sunt, suspenso vestigio iter incognitum potius tentare quam currere; donec tertiae, ut illic est, partem quaestionis ingredior. Hic jam non exploranda, sed explodenda sententia nequaquam pensi sermonis apparuit: satis sedulo efficere cupiens, si quo pacto queat, ut anima corpus esse videatur. Nulla igitur argumentandi virtute, nulla jubente lege, nulla persuadente ratione, in hoc nequidquam videlicet negotio tritus sermo finitur. Ac mihi primum quaerere cordi est, quidnam rationis exstiterit, ut tantas initurus causas, deque tam sublimibus locuturus, sciri vitaverit. Si bene conscius disputas, cur nomen occultas? si agnosci metuis, cur opus prodis? ne dicam, cur ista conscribis? An malorum super hoc forsitan exempla sectaris? Sed video prophetas, evangelistas, apostolos, post etiam authenticorum plurimorum tractatores, sua propriis voluminibus nomina praenotasse: alios etiam operum suorum propriis vocabulis inchoasse principia, ut est illud: Petrus apostolus Christi, et Paulus; nec non alii atque alii fundatores Ecclesiae atque eruditores: videlicet praecavenda fore noverant apocryphorum vana vel noxia. Sed ne sic quidem fallacium temerariorum vitari figmenta potuerunt. Hinc est quod pleraque Pauli, multorumque sanctorum vocabulis praenotata, sanitas catholicae Ecclesiae nostrae non recipit, quia non lenocinio nominis operis meritum pensat, sed auctorem sibi styli veritate conciliat. Enimvero illud quod ista pagina propalatur, ejusdemque auctor occulitur, evidens facit indicium, eumdem, scilicet a quo sit composita, fuisse damnatum. Nemo enim studet occultari, nisi qui formidat agnosci. Ego tamen satis mirari nequeo, cur in eodem vitandae noxae non fuerit studium, in quo supprimendi nominis potuit esse judicium.
CAPUT III. Quod Divinitas impassibilis nulli prorsus affectui subjaceat. I. Sed ad propositum revertentes, ipsa praefati operis verba ponamus: ad illum videlicet cui talia destinat, quem perinde atque se celatum esse studuit, sic ait: Quaeris a me quomodo juxta substantiam Dei in epistola quadam dictum sit. Et hic, nec cujus, nec ad quem, nec de quo epistola foret indicatum voluit. Continuatque de Deo: Nil sensit patientis sensus, sed compatientis affectu. Subjunxit: Istud nec philosophos ignorasse: quia, inquit, in homine diversae actiones, id est, justitia, misericordia, sanctitas, res accidentes sunt; et ideo affectus vocantur. Deus vero his non passibiliter afficitur. O non passibiliter! o afficitur! Quo afficitur, si non patitur? Cur tam celer est memoria tua ad oblivionem eorum etiam quae ipse protuleris? Justitiam et misericordiam, quia in homine accidentiae sint, affectus esse dixisti. Ergo si in homine, quia accidentiae sunt, affectus sunt; in Deo quia accidentiae non sunt, affectus non sunt. Non ergo sensit compatientis affectu: in quo quia accidentia non fuit, affectus esse non potuit. Sed adjicis, Ergo quod in homine affectus et gratia, in Deo virtus est et natura. Et quae in Deo virtus est, cum data fuerit homini, non est virtus. Deus enim procul dubio virtus est; qui si immutabilis est, etiam cum se homini dederit, virtus in homine est. Ergo quod in Deo virtus est, et in homine virtus est: hoc tantum differens, quod illic substantialiter, hic accessibiliter. Unde Dominus ad apostolos: Sedete, inquit, in civitate, quoad usque induamini virtute ex alto (Luc. XXIV, 43). Et propheta: Diligam te, Domine, virtus mea (Psal. XVII, 1). Tu vero Deum in se virtutem esse, et in homine dicis non esse. Sed talis sententiae causa luce liquidior est. Sequitur scilicet, ut quem dicis affici, astruas commutari. II. Ac mihi primum proprietas hujus nominis maxime discutienda est. Affectus nempe ab eo dicitur quod aliquid afficiat. Quidquid autem afficitur, patitur. Pati vero non est nisi passibilis creataeque substantiae. Quae quoniam a summa essentia quae Deus est, ut existeret, vocata de nihilo est; inter illud de quo facta, et illud a quo facta, est media: ita superioribus affici potest ut proficiat, sicut inferioribus ut deficiat. De anima quippe loquor humana. Igitur nec nihilum affici aliquo pacto potest, quia substantiam non habet: nec Deus, quia detrimenta non sentit, augmentave non recipit. Afficiuntur autem media, sicut supra dictum est, vel pro affectu vel defectu. Enim vero quidquid afficitur, patitur, et quidquid patitur non esse Deum nemo sanorum inficias iverit: quia utrumque mutuo reciprocatur. Ut nec mutabile nisi passibile, nec passibile possit esse nisi mutabile. Quod autem philosophorum testimonio, misericordiam atque justitiam et istiusmodi bonas affectiones passibilis dicit esse creaturae easdemque in Deo essentialiter, non accessibiliter; haud intendit animo sibi semet adversa proferre, quia affectio accessio est. Non autem aliquid Deo accidit: igitur affectioni non subjacet. Nam quidquid afficitur, contrariis congruentibusque pariter obnoxium ambifarie subditur passioni. Quocirca si summa Divinitas sensit compatientis affectu, etiam malae passionis subjacet stimulo. Sensit, dicis; utique sentire accidens ejus est, qui ante non sensit. Aeternitati autem quia passionem Christi sempiterne scivit, ut pote quam ipsa disposuit, passionis tempore novi nihil, quod nosset, ne dicam quod sentiret, accessit. III. Sed quid nunc ego de affectu disseram; eumdemque impassibilem fore disputando convincam; cum is ipse cui contradicimus, haud dubie fassus sit crucifixo homini Deum fuisse compassum. Quidnam, quaeso, istud est, Non sensit patientis sensu, sed sensit compatientis affectu? Quid est sensit quidve non sensit? Aut quomodo passus est, si non sensit? Nunquid si quispiam dicat, Ambulat ille, et ille coambulat, aut loquitur ille, et ille colloquitur; nonne et colloquentem loqui, et coambulantem ambulare significat? Aut si quis aiat: Mortuus ille est, et ille commortuus; nonne utrumque mortuum fuisse confirmat? Nam qui commoritur, utique moritur. Ergo et qui compatitur, utique patitur. Passa est igitur, si compassa Divinitas, ergo et fortassis mortua. At si istud etiam cogitatu nefas est: non ergo passus est Deus: igitur nec affectus. Ubi est nunc compatientis affectus? IV. Post subjicit: Quid prophetico spiritu veterum quique sanctorum proterendis coercendisque carnaliter humanitusque sapientibus tropice prophetaverunt; inquiens scriptum: Domine, ne in ira tua arguas me (Psal. XXXVII, 2). Et: Juravit Dominus, nec eum poenitebit (Psal. CIX, 4). Ab hinc superius etiam per philosophos accidentias Deo non objicit, et hic per prophetas etiam vitiorum necessitates imponit. Quia res quae figuraliter accipiendae sunt, nisi sollicite intro inspiciantur, non ad vivificantem spiritum pervenitur, sed in occidente littera remanetur. Sequitur scilicet, ut incontaminabilem praecelsae Divinitatis essentiam passibilem fore credamus, si vaticinia prophetarum allegoricis animata secretis in litterae tantum corpore cogitemus. Quia cum propheticis oraculis vel irasci vel poenitere memoratur, effectus harum videlicet passionum considerandi sunt, non affectus. Porro quia neotericus scriptor juxta propheticae locutionis exemplum, meditatiunculas suas autumat debere pensari; non tractatorem profitetur se iste, sed vatem, cum virginis partus ore vatum observaverit, ut vaticinia reserarit. Secus igitur est ac ratio postulat, mystico prophetarum stylo texere periodos oratorias. Quo fit ut ille qui aliena expositurum se spondet, non possit exponi. Igitur aut vatum verbis non utere, aut vaticinare. Nequaquam profecto conducit vel praesenti vaticinium tempori, vel prophetica locutio tractatori. Quocirca quidquid in defensionem tui ex prophetico sermone mutuatus es, adversatur tibi potius quam opitulatur; quia vel quaesita defensio fatetur imbecillitatem, vel incongruens patrocinium non purgat errorem. V. Intemerabilis ergo Divinitas haudquaquam recte affici dicitur, quia effectus est ab opifice, affectus ab opere. Quando enim Deus quempiam temporaliter punit, aeterno consilio ille utique patitur qui punitur. Pateretur aliquid et Deus, si vel temporaliter cujuspiam peccata cognosceret, vel eumdem ad exercendam justitiam iracundia commoveret. Omne enim temporaneum mobile atque mutabile immutabilis et stans sempiternitas includit, afficiens aliqua salubriter, aliqua judicialiter, aliqua affici sinens, ipsa ab omni affectu vel motu temporis et loci satis aliena, praedita illo tantum motu qui stabilis dicitur, ex qua, et per quam, et in qua est omne quod solo tempore et ab ipsa tantum movetur, et omne quod et per tempus et locum ab illa movetur, non solo tantum tempore. Sed isthaec alias. Nunc autem missa facientes, quae talia profecto sunt merito vel viribus, ut eadem improbari sit justum, impugnari non necessarium: ad testimonia illa veniamus, quae ex Apostolo in patrocinium sui mutuatus est. Ait enim: Cur dici non possit, Sensit compatientis affectu, quando Apostolus dicendum putavit: Nunquam Dominum gloriae crucifixissent (I Cor. II, 8)? Cum sicut lux nullam sentire possit plagam vulneris, ita et auctor lucis nullam poenam senserit passionis. Potest ergo dici, Sed sensit compatientis affectu? potest quidem, quia omnia licent; sed non debent, quia non omnia aedificant (I Cor. VI, 12) VI. Risum tamen in isto comparationum ac prolocutionum tuarum genere tenere vix possum. Paulo prius astruxeras Deum desinere esse virtutem, idcircoque mutari; nunc itidem sententia flaccente declamas quod sicut lux nullam sentire possit plagam vulneris, ita et auctor lucis nullam poenam senserit passionis. Ergo plagam lux sola non sentit. Nunquidnam terra, aut aqua, aut aer cujuspiam vulneris plagam sentit? Aut lux fortassis animata sit? Aut quodlibet corpus inanimum sentire potest? Aut corpus est ullum, quod etsi vulnus non sentit, vulnerari non possit? Vulnerari igitur lux potest, etsi sentire non potest; quia sicut nox immissu luminis rumpitur, ita lux tenebris vulneratur. Unde jocundissime Asclepiades lusit poeta notissimus, dicens: Absentemque diem nox agit aemula, Quam lux cum lacero victa fugit peplo
Quid dicis, ut lux plagam non sentit, ita Divinitas vulnus in passione non sensit? Si ita est, vulnerari ergo potuit, etsi sentire non potuit; unumque fuit insensibilitatis, aliud corruptibilitatis. Non enim pro incorruptibilitate non doluit: si vulnerari (non) potuit, quia lux et insensibilis est, pariter et vulnerabilis. Vide ne forsitan iste sit quem nobis opprobrandum rere, altiore prolapsus errore. Tu dicis lucem corpoream homini communem simul et pecori, eatenus, ut Deum non sentire vulnus inflictum et quomodolibet pulchrum corpus; corpus tamen summo incorporeo non assimilas, sed exaequas, et in tam plectibili sententia non innocentiae tantum privilegium tibi, sed laudis arrogas. Et nos, quia similitudinem Dei, ut ejus sicuti est similitudo, sic incorpoream dicamus, extra fidem fore pronuntias. Sed haec postmodum.
VII. De affectu interim disseramus. Ergone sic crucifixus est Christus, ut summae Divinitatis universo modo intemerabilis incorruptibilitas crucifixa credatur; dicas velim, nisi injuriosum est. Quem post humilitatem mortis a summo Deo, id est, ipsa Trinitate exaltatum esse credi sit licitum, cui nomen quod supra omne nomen sit (Philip. II, 9), fuisse collatum, illi nempe arbitror, qui obediens factus usque ad mortem propter ineffabilis humilitatis obedientiam ineffabiliter sublimatus in gloriam est Dei Patris; audebis non fateri eumdem gloriae Dominum, quem fateris hominis filium? Verum tu illo quod dictum est, Nunquam Dominum gloriae crucifixissent (I Cor. II, 8), in id uti voles, ut haud dubie credatur, quod ipsa Divinitas queat affici, si potuit crucifigi. Igitur aperto proloquio manifestasti sententiam tuam. Nam cum idcirco affici Deum irreprehensibiliter te dixisse arbitreris quoniam gloriae Dominum crucifixum Apostolus dicit, et crucifixum gloriae Dominum sic accipi veritas suadeat, ne Divinitas crucifixa credatur: tu vero affici Divinitatem obnixius argumentare, defensitandi erroris studio. Haud animadvertis poenale illud quod in homine Christo persequentium scelus exercuit, ipsi inviolabili Divinitati inflictum fuisse te dicere. Quod si ita est, pati pro hominibus Deus, et non assumpto potuit homine. Quia si in homine passibilis, et extra hominem potuit esse passibilis. Sed eumdem forte contendas substantiae humanae contagione mutatum, idcircoque post assumptum hominem factum fuisse passibilem. Non igitur incorruptibilis est Deus. Quia quidquid deteriorari potest, et corrumpi profecto potest. Sed corrumpi Divinitas non potest, nec commutari; igitur nec pati potest. VIII. Nunc porro superest, ut quoniam Christus homo verus et Deus verus, ex duplici substantia una persona, et Deus homo et homo Deus est; idem gloriae Dominus, et non sit crucifixus pro inviolabili Divinitate, et crucifixus sit in homine pro unitate personae. Itaque miro atque incogitabili modo passus est homo Deus, et non est passa Divinitas. Cerne nunc igitur, in id tantum temet Apostoli testimonium vindicasse, non ut ex eodem robur sententia tua capesseret, sed ut saevae sententiae pravitas non lateret. Tu scilicet velut stipulante tibi per Apostolum veritate, affici Divinitatem dicis; sed Apostolus crucifixum gloriae Dominum in ea sui parte cogit intelligi, qua potuit crucifigi. Tibi igitur, tibi admodum soli haec relicta sententia est, ut intemerabilis atque inaestimata Divinitas flagellis caesa, clavis transfixa, lancea transfossa, doloribus affecta, morte consumpta sit; quia in uno eodem Christo credi renuit aliud subditum morti, aliud passioni. Sed premente veritate verba commutas, inquiens, quod quibus afficitur creata substantia, substantialiter in Deo sint, non accessibiliter. Perge sic dicere; non in te respergat sinceritatem veritatis ignorantia, praesumptio et mendacium. Humanum est nempe delinquere: humanum est pro delicto poenitere. Nemo periculosius peccaverit, quam qui peccata defendit. Namque impassibilem, nullique affectui subjacentem summae Divinitatis essentiam, ut tute pronuntias, cum philosophis non recusas. Proinde intestinum bellum pelle ab animo. Certum tibi sit veritatem falso, sicut essentiam nihilo, haudquaquam posse misceri. Tu autem dicis affici, quem negas pati. Si enim affectu non caret, impassibilitatis de eodem fallax professio est: Alterum alteri immodice impugnat: qui ait, Sensit compatientis affectu, non ait, quod in passione nihil senserit. Porro tu dicis, quod Deus non afficitur passibiliter; ergo afficitur non passibiliter: quod ita est ac si quispiam dicat: Stat iste currens, dormit ille vigilans: quod utique non sinit contrariorum discrepantia. Quid igitur proficit quod adjicis, passibiliter, cum dici verissime plenissimeque possit, non afficitur Deus? Non caret naevo suspicionis biceps ista prolocutio. Deum non dicis pati, quem dicis affici. Affectio et passio unum idemque significat. Aut utrumque sustuleris, aut in altero utrumque servaveris. Non igitur dicendum est, Non afficitur passibiliter Deus, sed, Non afficitur Deus. Si non afficitur, non sensit compatientis affectu. Si sensit compatientis affectu, consequenter afficitur. IX. Aio ego, Nullis afficitur divina substantia; inquis tu, Deus non afficitur. Redeamus in gratiam. Pessumdetur e medio, qui te fortassis ignarum, quod certe patet, aut incautum respergit infamia. Sed superadjicis, et Apostolum dixisse pronuntias de Christo jam in coelis posito: Habemus talem pontificem, qui possit compati infirmitatibus nostris (Hebr. IV, 15). Et tanquam nihil hic sit pertractandum discutiendum que, satisfecisse te proposito gloriaris, transiturus ad tertiam quaestionem. Igitur, ut quam brevissime responsum referam, Pontifex ille, credo, est qui principaliter apud divinitatem summae Trinitatis humani generis oblata sacrificat, peccata expiat, vota commendat. Ipse ergo verus sacerdos est; quia si Filius Dei, secundum id quod aequalis est Patri, non tam preces fundit, quam precantes exaudit: homo potius hic intelligendus est, quem pontificem Apostolus dicens, nostrisque infirmitatibus compati pronuntians, de ipso itidem dicit: Jesus Christus, qui mortuus est, immo etiam qui et resurrexit, qui est in dextera Dei, qui etiam interpellat pro nobis (Rom. VIII, 34). Ille ergo pontifex compatitur nobis, qui et interpellat pro nobis. Ille vero qui interpellanti annuit, ipsa Trinitas non haberet utique quem sibi interpellare necessarium foret, si pati aut affici ullatenus possit. Jamne intelligis, adversum potius veritatis testimonium in patrocinium falsitatis assumi? Quoniam si quid hujusmodi, sicut supra diximus, in divinis voluminibus invenitur, ad unitatem personae referendum est. Quia sicut anima et corpus ex diversa substantia unus est homo, ita Deus et homo ex diversa substantia unus est Christus. Ac per hoc cum sit unus ex diversa substantia, ipse se quodammodo petit; ipse se quodammodo pro nobis exaudit. Innumera sunt quae super hoc dici promptissimum sit. Sed quoniam non impendio emolienda sunt, quae per se labascunt; in praesentiarum de his ista sufficiant.
CAPUT IV. De animae humanae statu.
Status nunc animae humanae, hoc est, imaginis divinae vocatur in dubium. Haec nempe est tertia illa quaestio, qua iste necessarius meus discernendarum naturarum causas ingressus, spiritum vitae corpus esse pronuntiat: astruens se super hoc praejudicatae auctoritatis Patrum scita proferre; quos quidem non tam aliquid sibi perceptu mentis cognitum definisse, quam quaedam opinatos fuisse commemorat. Et quia ipse, quantum loquitur, non tam probatae rationi aut intemeratae auctoritati, sed humanae manae magis opinioni concessit; id impenso opere nititur, ut spreta auctoritate divina, omissa quoque ratione perspicua, clausis, ut aiunt, oculis sibimet assentiamur. At quicunque de Deo veraciter ac pie senserunt, nihil ab eo non creatum quod creari oportuerit, consequenter intelligunt. Causa enim creandarum rerum bonitas creatoris est. Qui creare potens universa quae velit, nihil bonitatis exercuisset si nihil creasset: ita semiplena benignitate usus esset, si semiplenum aliquid condidisset. Mirum autem videtur supplemento rerum defore aliquid, si rosae flosculus non existeret, et non defore si incorporea substantia non esset creata. Ne ergo non minimum aliquid, sed vel potissimum non deforet creaturae plenitudini, debuit incorporea quoque substantia creari. Sed ad creatoris forte referatur injuriam, si incorporeum aliquid ac sibi simile condidisse dicatur; quia simile Deo nihil invenitur in corpore. Sed ab ipso Deo similitudo Dei anima dicitur humanae: in corpore autem nulla esse potest similitudo divina. Incorporeum ergo erit, quod Deo sit simile; humanus vero animus ad similitudinem Dei factus est; incorporeus igitur est animus humanus.
CAPUT V. Quod incorporeus corporeo, et illocalis locali dignitate praeponitur, deque bono magno et bono summo.
I. Omne autem incorporeum corporeo, et illocale locali, et insecabile secabili, et vivens non viventi in naturae dignitate praeponitur. Enimvero creator omnipotentissimus idemque benignissimus si substantiam omni corpore potiorem, sibique similem, non creavit quam creari debuisse jam constitit; aut noluit, aut certe non potuit. Si voluit et non potuit, omnipotentia caruit. Si potuit et noluit (quod etiam cogitatu est nefas), invidit. Non autem potest vel omnipotentia non posse, vel bonitas invidere. Creare ergo incorporeum et potuit et voluit; igitur et creavit. Nisi forte dicas, fieri non debuisse, quod ille potuit velle, qui non potuit velle, nisi quod debuit facere. Quid mihi nunc creatum non esse contendas quod creari debuisse non dubitas? Creari certe constat debuisse, quia cum creator incorporeus maximum bonum sit, et creatum incorporeum magnum bonum sit, et creatum corpus quod nisi creatum non est, aliquod bonum sit a summo Deo qui est maximum bonum: sicut creatum est corpus aliquod bonum, ita creari debuit incorporeum aliquod magnum bonum: Quia non conveniret omnipotenti bono qui fecit omnia bona valde (Gen. VIII, 34), perfectionem plenitudinis rerum vel in minimis truncam facere, non dicam potissima non creare. Sed fortassis astruatur, aut incorpoream creaturam bonum non esse, aut bonum creari non oportuisse, aut quod oportuerit fieri nequivisse. Sed summum bonum incorporeus creator est; magnum bonum incorporea creatura. Oportuit igitur a summo bono fieri magnum bonum. Et potuit omnipotens facere, quod debuit bonus velle. Creavit ergo incorpoream substantiam, qui non facere non potuit, quod fieri debuit. Nisi forte dicatur aliquid debuisse fieri, quod ille non fecerit. Consequens ergo erit, aliquid illum fecisse, quod non debuerit. II. Sed dices mihi: Si aliquid incorporeum creatum est, aequiparat ergo creatorem. De vero homine, hoc est, de hominis anima quaerimus. Non est haec aequalis Deo, sed similis: itaque similis, quantum incorporea incorporeo inferior, quantum creata creatori; similis quantum intellectualis lux luci intelligibili; dissimilis quantum mutabilis creatura immutabili creatori dissimilis. Aliud namque est veritas, aliud imago veritatis. Sed sicut rei corporeae nulla imago esse potest, nisi corpus; ita nequaquam imago incorporei invenitur in corpore. Nam illic ubi de creatione hominis Moysi loquitur, sic ait: Et dixit Deus: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Et fecit hominem ad imaginem et similitudinem suam. Ad imaginem Dei creavit eum, masculum et feminam (Gen. I, 26, 27). Divinae istud auctoritatis oraculum, nec eloquio eludi potest, nec argumento falli, nec virtute vinci, nec arte vitiari. Si imago Dei est humana anima, incorporei videlicet imago est. Si incorporei imago est, incorporea utique ipsa est. At si incorporea non est, incorporei prorsus imago non est. Sed incorporei imago est, incorporea igitur est. Nam quia creata est, non est Deus. Quia imago Dei est, non est corpus.
CAPUT VI. Quod cum omne incorporeum invisibile sit, non tamen omne corporeum visibile sit.
I. Sed subjicis a nescio quibus quorum tamen nominum nobis notitiam subripis, sic doceri, ut alia dicant esse incorporea, alia invisibilia. Tremendae scilicet peritiae tractatores, qui usque ad hoc penetravere secretum. Si alia incorporea sunt, alia invisibilia, ergo incorporea non sunt invisibilia. Postponendum est igitur incorporeum omni corporeo, quia dicit per Apostolum Veritas: Quae videntur, temporalia sunt; quae autem non videntur, aeterna sunt (II Cor. IV, 18). Verum tu creatricem creatamque substantiam ita discernis, ut alia sint incorporea, alia invisibilia. Invisibile igitur omne corporeum, et incorporeum omne visibile. Istic egomet audeo sciscitari: Invisibilisne sit Deus, anne visibilis? Si corporeum negas, visibilem non recusas. Si invisibilem dicis, corporeum confiteris. Secundum hanc ergo sententiam tuam (quae tibi nobisque sit procul) aeternus, invisibilis, incorporeus Deus, aut incorporeus erit et visibilis erit, aut corporeus erit et aeternus non erit. Quidam tamen cogitare valuit, sed eloqui non valuit. Patentium nempe causarum doctor ignarus, quem dicere nisum reor, esse quaedam corporea quae videri nequeant; cum sit universo incorporeo proprium, non videri. Ac per hoc corporea quaepiam invisibilia esse posse; porro incorporea nisi invisibilia esse non posse. Nam cum omne incorporeum invisibile sit, non omne invisibile incorporeum est. Vox enim non videtur et corpus est. Quanquam propter eminentiam visus, etiam quae ad reliquos pertinent sensus, videre dicamus, sicut saepe dicimus, Vide quid sonat: cum sonus ad auditum pertineat, non ad visum, Nec tamen ita dicimus, Audi quid lucet; quia praeeminentior caeteris sensibus visus, quae inferiorum sunt, abusive sibi vindicat, cum potestatibus eorum potentiam suam non misceat. Quocirca et visibilia sunt omnia quae sentiri quocunque sensu corporis possunt, si ad visum cuncta referamus. Et non omnia visibilia sunt, si unicuique sensui, quod sibi est speciale reddamus. Hinc omnia scilicet principalia corpora quae dicuntur elementa, procul dubio visibilia sunt, sicut experimur. Ex quorum metrica proportione, confectis rite dimensionibus, vegetante anima vivens corpus efficitur. Quanquam multa sint, quae animata non sunt, et vivere negari non possunt. Sed de his loquimur, quae non solum vivunt, sed etiam sentiunt, sicut sunt animata ratione expertia. De quibus paululum disputatione dilata, de nobis loquamur. II. Igitur cum ex anima simus et corpore, atque ut corpus animus esse non potest, sic animus corpus esse non possit: Animus qui sentit in corpore, etsi per visibile sentit, invisibiliter sentit. Aliud enim est visus, aliud oculus. Aliud auris, aliud auditus. Nares aliud, aliud odoratus. Et os aliud, aliud gustus. Nec hoc idem, manus et tactus. Igitur tactu calentia frigentiaque discernimus, ipsum vero sensum tangendi non tangimus. Nec frigus namque illic, nec calor est. Et gustatu dulcia atque amara sentimus, sed gustatum gustare non possumus. Nihil enim vel amarum in illo vel dulce est. Naribus odores accipimus; olfactu tamen olfactum non capimus, quia nihil olet olfactus. Et auribus voces haurimus, sed cum nihil sonet auditus, ipsum non audimus auditum. Coloratas oculis formas aspicimus, et oculis quia coloratae formataeque sunt, cernimus: sed visum, quia nec coloratus nec formatus est, non videmus si jugiter namque videremus si luceret visus; et audiremus semper si sonaret auditus; et perpetuo odoraremur, si fragraret olfactus; et indefessim gustaremus, si saperet gustatus; aeternumque tangeremus, si seipsum tangeret tactus. Atque ut de caeteris taceam, si gustari posset gustatus; nemo posset esse jejunus, nec extrinsecus adhibenda forent in quae semet sensus exerceret, si seipse sentiret. Aliud est ergo membrum per quod sentimus, et sensus aliud quo sentimus. Quia inter invisibile incorporeum et corpus visibile, est illud invisibile corporeum, quod in nobis visus, odoratus, gustus, auditus et tactus est: quae quoniam non nisi in animato sunt corpore, ex utriusque diversi commercio, eadem et corporea sunt et invisibilia trahentia de corpore visibili ut corporea sint: de incorporeo animo ut sint invisibilia. Non igitur juxta sententiam tuam, illud erit invisibile, quod incorporeum non erit, tanquam incorporeo visibile, et corporeo invisibile esse sit proprium: quandoquidem nihil invisibile corporis foret, nisi visibile illud incorporei invisibilitas faceret. Quia in eodem, sicut supra diximus, homine et incorporeum invisibile est anima; et invisibile corporeum, quod de corpore visibili invisibiliter agit anima
CAPUT VII. Quod ex quatuor elementis constet corpus, et quomodo quinque sensibus conveniant.
I. Jam vero quaecunque corporis sensibus tangimus, ita ad quosque eorum quaeque ex illis speciatim pertinent, ut in communionem propriorum alios non admittant. Est ergo inter universa corporea, solis lux sine dubitatione praestantior. Haec ad illud supremum in universo corporeo pertinet elementum, quod ignis dicitur. Hinc est quod etiam in corpore humano principalem prae omnibus sensibus locum visus accepit; ab interno scilicet calore cordis ac jecoris, igniculi quidam indefessim scintillantes, in cameram capitis, quasi in coelum nostri corporis subvolant. Ex quibus radii per oculorum media profusi ac lumini extero commixti, corporum in quae inciderint repercussu, retroversim cedentes eorumdem colores ac formas hauriunt. Animadvertis igitur summum in elementis ignem, pulcherrimam in coloribus lucem, praecipuum in sensibus visum. Hunc merito atque potentia auditus insequitur: illi elemento compar, quod Graeci vocant aethera: qui licet ex aeris sit natura, tamen quia quasdam quasi faeculentias e supremis suis deorsum versus velut in fundum digerit, purior atque subtilior hunc procellosum aerem et naturaliter nubigenum et loco et dignitate supereminet. Hinc est quod purissimus aer faciliorem et longius patentem facit auditum. Nam sicut oculi sine formis corporum atque extrario lumine contemplari nequeunt; sic aures nisi aere aut percusso aut flante non sentiunt: ita et narium sensus. Nam sicut aer sonis inficitur, ut in auribus operetur auditum; sic itidem ipse inficitur odoribus, ut in naribus faciat odoratum; quibus inesse naturaliter, nisi attracto aere non sentitur. Gustandi vero sensus absque humoris adminiculo nequaquam agere se posse, hinc evidens facit judicium, quod nihil sapidum, si accipitur lingua arente, sentitur. De tactu vero dubitari non aestimo, elemento terrae esse simillimum. II. Age nunc ad illud propter quod ista tractavimus, revertamur. En visus et lucem et alia per eamdem corpora contemplata videt ac sentit. Nunquidnam sibi aliquid hinc usurpat auditus? Rursum meatus aurium sonos et formatas accipiunt voces. Nunquid hinc aliquid sibi vindicat visus? Per antra narium generis innumeri capimus odores. Nihil certe de his sentire valet auditus. Forte in saporum exploratione odoratui communicat gustus? Aut ad sentienda aspera vel levia gustatui permittit aliquid tactus? Ecce vox, visu sensu eminentiore non cernitur: lux perinde non auditur: vox naribus certe non capitur: gustu fragrantia non accipitur: sapor tantum in ore sentitur.
CAPUT VIII. Quod omnis anima ex nullo prorsus elemento, aut quolibet corpore sit facta.
Ecce habes omnigenum corpus ex omnibus elementis in fabricam corporis humani aeternae illius musicae vix cogitabilibus modis atque harmoniae ratione permixtum. Elige nunc ex quo corporum genere anima sit, si corpus est anima. Quia si est, aut ex uno horum, aut ex aliquibus, aut ex omnibus corporibus est anima, aut non est corpus. Sed quid nunc faciam? quo me vertam, acutissimi et doctissimi disputatoris ingenio et arte praeventus? Qui scilicet intelligens nullum corpus esse posse, nisi aut principaliter ex nihilo creatum, sicut corporum sunt elementa, aut ex his analogica ratione formatum, animam corpus esse decernens; maluit eamdem ex uno principalium corporum aestimare factam, quam ex omnibus fuisse compositam. Callido videlicet cautus ingenio, noluit animae substantiam multorum corporum congregare mixtura, ne ex iisdem contracta principiis quibus corpus extrarium, si perinde diceretur potuisse formari, eatenus videretur posse dissolvi. Quapropter aerem delegit, ex quo aut cui animam similem fore decernat; adjiciens testimonium sui nescio cujus auctoris, cujus haec verba sunt: Nonnullae sunt, inquit, spiritales naturae, ut angeli, archangeli caeteraeque virtutes: ipsa quoque anima nostra, vel certe aer iste subtilis, tamen incorporeae nullatenus aestimandae. Haeccine mandantur verba membranis? Et istud agitur negotium, quod agimus? Missis omnibus, hac tantum lance pendebat, ut si animam aut ex aere factam, aut aeri similem ratio discussa patefecerit; nunc in adversarii, tunc in magistri sententiam pedibus ut aiunt, transeam; veniam deprecatus, erroris mei egomet nuntius. Sin autem propalatae veritatis jure mihi vindico, quod non humana tantum, sed omnis omnino anima non solum non ex aere, sed ex nullo prorsus consistat corpore ratiocinando probabitur; fas erit ut nobis aut consentias, aut ignoscas.
CAPUT IX. Animam ex nullo prorsus corpore constare.
Jam superius patuit, ignis elementum elemento aeris sicut loco; ita etiam potentia praeeminere. Quod evidenter ostendit ignis iste terrenus, qui mobilitate vix comprehensibili, velut in regionem suam sursum versus naturali pondere rapitur. Quod si etiam ex hoc non daretur agnosci, vel hinc manifesto possit intelligi, quod omnis aer solis praesentia clarescit, et tenebrescit absentia. Sed et illud maximae rationis est, quod aer ignem patitur ut caleat, nec tamen ab aere aliquid patitur ignis ut frigeat. Aer quibuslibet vasculis includi et contineri potest; cum hoc prorsus igni non accidat. Est ergo ignis aere perspicua ratione praestantior. Visus vero nobis ex igne est, qui utique sensus homini belluaeque communis est: sic tamen ut nonnullae irrationales animantes prae hominibus vigeant acumine videndi. Si ergo negari nequit quod visus ex igne est, et secundum tuam rationem anima ex aere; eminentior ergo est dignitate substantiae oculus pecudis, quam animo hominis. Quia ille ex igne, et haec ex aere. Non ergo immerito animam localem putat, et claustro corporis confirmat includi, qui eamdem aeriam judicat. Alterutnum nunc igitur eligas oportet: aut deteriorem visu pecudis animam, si aeriam; aut non aeriam, si praestantiorem. Cernis quam facile indoctae figmentum praesumptionis evanuit, praeterquam innumera super hoc argumentari promptissimum est? Nempe si aeria est, ergo tenebrae illius, corporei hujus solis abscessus; et lux ejus, hujus ipsius itidem solis adventus e t. Falsumque erit illud, quod evangelista pronuntiat, dicens: Erat lux vera, quae illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum (Joan. I, 9). Et illud quod propheta sub peccatorum persona loquitur: Lumen ergo justitiae non luxit nobis, et sol non est ortus nobis (Sap. V. 6). Nunquid isti hunc corporeum solem viventes in hoc mundo non viderunt? Sed incorporales oculi solem incorporeum requirebant. Valde autem mirum videtur, si lux ista habeat oculos quos illuminet; illa autem vera non habeat. Aut si habeat, sicuti vere habet, unde videri incorporeum potest; non solum non aerium, sed arbitror non esse corporeum.
CAPUT X. Quod jam forma aut substantia non potest dici materia. Illud jam quale est, quod in ipso disputationis tuae principio admonendum credidisti esse lectorem, ut ad subtiliora cogitanda animum praepararet; et nunc a summis ad ima, ab incorporeis ad corporea rationale nostrum conaris abducere? Et quasi docens nos ad subtilia mentis oculum praeparare, paulo post adjicis, et dicis: Quidquid creatum est, materiam videri, qua corpoream esse decernis. Si adhuc creatura materia est, nondum ergo formatus es. Quia dicitur Deo: Qui creasti hominem ex materia informi. Formarum autem sive minus sive amplius pro qualitate vel genere speciosarum plenus est mundus. Materia vero informis est, mundusque formatus. Non est ergo creatura materia.
CAPUT XI. Quod omne quidquid incorporeum sive corporeum est, increatum dici non potest. Post haec argumentaris ac dicis: Idcirco incorporeum creatum nil esse. Quia quidquid factori suo comprehensibile sit, incorporeum esse non possit. Sub hac ergo ratione ipse sibi Deus ignotus est: qui si idcirco incorporeum nihil creavit, nec aliquid creatum notitiam creatoris excederet, cum vel corporeum vel incorporeum nihil nisi praecedente scientia creantis exstiterit, videlicet quia nihil nesciens fecit. Se ipsum ergo prae omnibus nescit, qui incorporaliter antecellit omnem substantiam quam creavit. Ac per hoc major se ipso est, qui sui capax non est. Quod quia dici ratione non sinitur, consequens est, ut ideo incorporeum quippiam creaverit, ne sibi creatum aliquid incomprehensibile esse possit; cum ipse summus incorporeus sibi ignotus esse non possit. Vide quam parvo negotio veritatis calor frigentium verborum pruinas liquefaciat. Et cum discernere nequeas a creato materiam, ab informi formatum, ab aere spiritum; in imaginem Dei pronuntias, tanquam potissimorum scitor, qui minorum probaris ignarus. Jam nunc testimoniorum vel maxime penuria coactus, de quodam opere sancti Hieronymi capitulum quoddam (quod quidem te constat non intellexisse) subjungis, qui ait: Globos siderum corporatos esse spiritus arbitrantur. Omnem qui arbitratur, nutare non dubium est. Beatum vero Hieronymum de spiritibus corporatis quorumdam referre dicis arbitrium; qui si arbitrantium, hoc est, dubitantium sequitur forte sententiam, cum eodem quoque tu sequere. Cumque non nisi ab ignorantia proficiscatur dubietas arbitrantis, agnoscis te nobis quaerentibus veritatem, pro una quam polliceris scientia, multorum nescientias attulisse. Nam cum quasi probatissimo testimonio ejus utaris, qui de eis dubitans quorum testimoniis utitur, et eos dubitantes affert quos testes adhibet; quid te posse pronuntiare censendum est, qui ab auctoris tui dubitantis auctore dubio, tertius ipse jam dubitas?
CAPUT XII. Quod auctor operis illius philosophos non intelligens, globos siderum corporatos spiritus arbitratus sit, et angelos corpora esse decernat; contra quae Apostoli testimonio de resurrectione utitur. I. Istud ego tamen philosophos reperio dicere, qui nonnullis disputationibus astruunt, et ipsos lunae vel solis globos incorporeis videlicet spiritibus sub divina quadam mente vegetari. Sed oportet agnoscas hoc idem testimonium, non solum pro sententia tua contra nos nihil, sed adversus eamdem pro nobis valere plurimum. Quod eo tibi accidit, quia philosophicam non intelligendo sententiam, illud pro tua videlicet parte posuisti, quod probe intellectum non nisi nostris tantum possit partibus suffragari. Si enim corporeos spiritus esse philosophi dixissent, in eorumdem non definientium, sed arbitrantium potius auctoritate totus nihilominus argumentationis tuae cardo titubaret. Cum vero illi non dubitanter, sed scienter, non corporeos, sed corporatos spiritus dixerint, nonne dinoscitur quodcunque est corporatum non esse corporeum? Alioquin corporeos, non corporatos spiritus esse dixissent: quia illud est corporeum, quod incorporeus spiritus animat; illud autem incorporeum, quo corpus animatur. Quapropter cum dilucide vivificatum corpus ab incorporeo vivificante discreverint, videtur mihi quod iste corporis advocatus, aut philosophicam de substantia incorporali sententiam non intellexerit, aut nequaquam pro se objectare debuerit sub ipso sancti Hieronymi nomine. II. Sequitur, et adjungit: Si angeli, inquit, coelestia etiam corpora ad comparationem Dei immunda esse dicuntur, quid putas homo existimandus est? Quantum video, violentissimus disputator nec istud intelligit. Angelos enim unius credit esse substantiae, ut melius de sideribus sentiat, quae corporatos spiritus judicat. Nunquid hic aliud vir doctus Hieronymus dixisse censebitur, nisi angelorum corpora habilitate sui atque potentia, humanis longe praestare corporibus? Pariter cum dixit: Si angeli, et adjecit, coelestia etiam corpora; duo quaedam intelligi voluit, angelos et coelestia corpora. Quia cum angelici spiritus corporati sint, sunt in coelo quaedam quae sola sunt corpora. Igitur evidenter ostendit nullum corpus quamlibet supremum loco, quamlibet potens motu, incorporeis posse praeponi. Rursum ex comparatione gradum faciens dicit: Adeo divinis hominem comparari non posse, ut nec angelis possit. Discernit praeterea corpus et carnem, quia cum omnis caro etiam corpus sit, non omne corpus est caro. Unde Apostolus: Alia caro volucrum, alia caro piscium, alia autem hominum. Et corpora coelestia et corpora terrestria (I Cor. XV, 39, 40): evidenter ostendens, terrenum corpus etiam carnem fore, coeleste vero non etiam carnem. Ne forte hic aptari conveniat illud quod eumdem Hieronymum dicere meminit, globos siderum corporatos esse spiritus arbitrantur. Ut ipsa sidera sive angelorum corpora, corpora utique coelestia sint: cum illi spiritus qui istis corporati sunt, corporei non sint. Sicut et Deum dicimus incarnatum, et sicut ipsa anima humana incarnatur, utique cum administrandam suscipit carnem. Cui quamlibet illud accidat, quod Scriptura testatur, dicens: Corpus quod corrumpitur, aggravat animam (Sap. IX, 15): non tamen in corpus converti credendum est, quamlibet pondere carnis oneretur; quia nec corpus unquam in animae naturam commutabitur, quamlibet eadem vegetante moveatur; alioquin non erit corpus. Unde illud quod Apostolus dixit: Et corpora coelestia et corpora terrestria (I Cor. XV, 40): utrumnam de angelis an de sideribus, an terrenis quibusque corporibus de quibus non est quaestio, intelligi voluerit, ex consequentibus apparebit. Indisjunctim namque mox adjicit ac dicit: Alia coelestium gloria, alia autem terrestrium (Ibid.). Et quae illa coelestia essent corpora, ut evidenter ostenderet: Alia, inquit, claritas solis, et alia claritas lunae, et alia claritas stellarum. Stella enim a stella differt in gloria, ita et resurrectio mortuorum (I Cor. XV, 41, 42). Eamdem scilicet docens, quae est in siderum qualitate discrepantiam, resuscitatorum corporum fore pro meritorum diversitate distantiam. Hic utque absque ambiguo doctor gentium de sola resurrectione humanorum corporum disputans, hujusmodi comparationibus usus est. Nam sic causam loci hujus ingreditur: Dicet aliquis, Quomodo resurgent mortui? quali autem corpore venient (Ibid., 35)? Et ab hoc loco usque ad istam de sideribus comparationem, id ipsum sine alterius cujusquam causae interjectione persequitur, nullam faciens de anima mentionem, ne scilicet illud quod de solis, lunae stellarumque, corporum scilicet coelestium, differentiis disseruit, saevo forte judicio de animabus dictum quisque sentiret.
CAPUT XIII. De resurrectione plenius. Nunc ergo si humanum corpus, terrenum scilicet atque moribundum, in id gloriae transformabitur, ut fiat de carnali spiritale, secundum Apostolum, qui ait: Seminatur corpus animale, resurget corpus spiritale (Ibid., 44); et anima humana sic nunc spiritalis est, ut tamen corpus sit: ergo humana caro transferetur in animae dignitatem, cum facta fuerit corpus spiritale. Et anima quae corpori juste dominata, quae Domino pie famulata est, quae Deum fideliter credidit, aut fortassis et scivit; exaequata sibi carne sua, ipsa quoque nihil pro substantiae qualitate promovebitur. Et ubi est illud, non qui oculum carnis, sed qui oculum cordis mundaverit, Deum videbit? Nam Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt (Matth. V, 8). Ergo forsan beatificabitur corpus pro modo suo, et anima itidem pro modo suo. Illud immutabitur, ut spiritui per omnia ad nutum serviat, cui contumax saepe restitit. Et haec immutabitur, ut Deum videat, quem flagrantia castae caritatis inhiavit. Et quoniam Apostolus spiritum, animam corpusque discrevit, inquiens, ut integer spiritus vester, et anima et corpus (I Thess. V, 23), quia post resurrectionem non animaliter vivendum est; scilicet ubi non edendum vel bibendum, ubi non dormiendum neque coeundum est: transibit totum animale corpus in spiritale corpus, quia et anima tota transibit in spiritum, et erit totum spiritale corpus propter inhabitantem spiritum. Qui utique spiritus si in hac vita concupivit adversus carnem, et concupiscenti adversum se carni non cessit; jure in aeternum nihil illud difficultatis sentiet, cujus difficultates coelestis auxilii virtute superavit. Nec par erit ut exaequetur Domino qui eidem cessit invitus, et in servi statu remaneat qui vicit voluntarius. Quocirca datur intelligi, quod sicut in hac vita animae humanae substantia incorporaliter dignitate sui anteit corpus animale; ita post resurrectionem remunerationemque anteibit corpus spiritale. Omne autem quod spiritali corpore potius est, corpus ut arbitror non est: ergo juxta hujus necessarii mei tractatum, qui angelos sola esse tantum corpora decernit, humana substantia angelica natura erit inferior. Certum namque divina auctoritate retinemus, sanctorum corpora quae immutari merebuntur, in gloriam angelicis exaequanda corporibus, dicente Domino: Et erunt sicut angeli in coelo (Matth. XXII, 30). Si igitur angeli spiritalia tantum corpora sunt uniusque substantiae, et provehetur corpus humanum ad angelici corporis dignitatem: homo angelo qualitate corporis exaequabitur, dignitate spiritus praeminebit. Quod si, ut est utique, videtur absurdum: duplex ergo est angelica, sicuti est humana, substantia, habens corpus totius facilitatis maximaeque pulchritudinis, quod hominibus cum jubetur appareat: habens incorporeum, quo Deum semper videat. Juxta illud evangelicum quo dictum est: Quia angeli eorum semper vident faciem Patris mei (Matth. XVIII, 10).
CAPUT XIV. Spiritualia corporeis oculis videri non posse Valde autem stupeo quomodo quispiam Christianus, doctoris praesertim loco, definiat, cuilibet pulchro, cuilibet sublimi corpori, corpori tamen contemplabilem Deum fore, et universalem videri localiter posse; cum Deum videre hoc sit intelligere. Intellectum vero localem non esse, vel intelligendo cognoscimus. Quia si intellectus localis est, locale erit et quod intelligitur. Nihil enim locale est, quod non et ipsum locus est. At si intellectus localis; et in hoc Deus, quia hoc intelligitur Deus: ergo localis est Deus. Quod quia repugnat, intelligere nos oportet, constare hominem ex corporeo et incorporeo, utroque in melius reformando: constare angelum ex corpore et spiritu, praecipua inter creaturas dignitate formato: spiritus illi namque est omni spiritu creato potentior; corpus illi potissimo omnium elemento sublimius, secundum illud propheticum, ubi angelica substantia duplex sine dubitatione perhibetur, quo dictum est: Qui facit angelos suos spiritus, et ministros suos ignem urentem (Psal. CIII, 4). Ignem vero non esse spiritum, et spiritum perinde ignem non esse, manifestum est. Quia non istic allegorice aliquid accipiendum est, sicut illud ubi ait Dominus: Ignem veni mittere in terram (Luc. XII, 49), cum de sancto Spiritu diceret. Non enim credi fas est animas humanas ad amorem divinum participatione angelici spiritus inflammari; quia eodem dono bonus est homo, quo bonus est angelus, et eodem dono uterque beatus est. Ambo id ipsum eadem voluntate; eodem scilicet spiritu cupiunt. Ambo hoc idem incorporea capacitate percipiunt. Et fit homo, angelus, et Deus unus Spiritus, juxta Apostolum dicentem: Qui adhaeret Deo unus spiritus est (I Cor. VI, 17). Non autem video quo pacto corpus incorporeo contemperari queat, ut unus spiritus jure dicatur. Si enim corpus est anima, immutabitur ergo corporeum, ut esse cum incorporeo unum possit. Atque ita ad illam rationem necessario reditur, qua incorporeum aliquid creari potuisse dicitur. Nam si potest ex corporeo incorporeum fieri, potuit et ex nihilo creari. Nisi forte dicatur incommutabilis Deus veluti corporascere, ut unum possit esse cum corpore. Sed hoc perditorum quorumpiam fides habeat; quia si vel angelo vel homini adhaerere Deo bonum est, non ad creaturam deteriorabitur creator incommutabilis, sed ad creatorem mutabilis creatura proficiet. Unde in Evangelio Dominus dicit: Pater, sint isti in nobis unum, sicut et nos sumus unum (Joan. XVII, 21).
CAPUT XV. Quod corporea omnia adjunctione sui majora fiant et multa quam pauca; incorporea vero anima nec augeatur in multis, nec minuatur in singulis. Nec vero credi licet quorumque conjunctionem corporum unitatem Trinitatis imitari, aut eidem inconfusibiliter posse misceri. Patet enim liquido, quodlibet unum corpus paris corporis adjunctione duplicari. Esse illic sursum, deorsum, dextrum, sinistrum, anterius atque posterius. Esse illic pro modo magnitudinis, longitudinem, latitudinem, altitudinem. In Deo vero ipsa Trinitate hujus secabilitatis et localitatis partes et spatia esse non dicimus, ad cujus similitudinem unum nos esse secumque uniri non posse, dicit ipse qui fecit, sicut in apostolicis Actibus legimus, quod unus credentium, unusque volentium erat animus et cor unum (Act. IV, 32). Non tamen reor multas animas ita sibi fuisse conjunctas, ut major quaedam ex multis animabus anima fieret, quia Trinitas per quam et cum qua omnes bonae animae fiunt unum. Nec in ulla ex eadem Trinitate persona minor est quam in tribus, nec in tribus major est quam in singulis. Sic et animae humanae substantia ad ejus imitationem cujus imago est, nec in multis secundum aliquam molem major est, nec in singulis secundum aliquam molem minor. Quia videlicet potentiae sunt illae, non corpora. Creatas autem potentias creatrix utique potentia jure supereminet, eo ipso vel maxime quo creavit. Nam et animam anima praestantiorem saepe et experimur et dicimus. Nec tamen eamdem quam secundum potentiam praestantiorem dicimus, secundum molem quae nulla illi est, credimus esse majorem. Illud etiam nec te arbitror diffiteri, quamlibet multas animas perfecte sapientes non plus sapere idem anima perfecte sapiente: nec quod una omnimodis volet anima, multas id omnimodis volendo plus velle: nec quod quaecunque optime meminerit, multas melius memoriae tenacitate meminisse. Corpus vero et plus habet ponderis magnum quam parvum, et validior corporum multitudo quam paucitas, et fortius quippiam manus multae, quam singulae vel retinent, vel sustitinent, vel propellunt. Nunc consequentia disquiramus.
CAPUT XVI Animas esse incorporeas. Habeut, inquis, animae secundum se corpus quo subsistunt, licet multum et incomparabiliter tenuius quam nostra sunt corpora. Accipiatur ita, si ita est. Illud respondeas velim, Quis est iste qui dicit: Habet anima corpus incomparabiliter tenuius, quam nostra sunt corpora? Si animae verba ista sunt, quod corpus esse suum dicit quod ipsa est, aut istud quod sentificat vegetatque carnale. (Ipsa enim dicit anima: Tenuius est corpus animae, quam corpus meum.) Quod est corpus quod suum dicat anima, nisi illud quod ipsa est, si corpus est anima? Aut igitur anima corpus est, nec recte corpus istud carneum suum dicit, quia potius illud est suum quod ipsa est: aut si istud corpus animae corpus est, ipsa, ut datur intelligi, non est corpus. Post itidem consultori suo sic loquitur: Objicis mihi ideo animam non esse corpoream, quia nec localis sit, nec qualitate aut quantitate subsistat: quod cujus periculi sit credere, in consequentibus demonstrabimus. Nunc vero in hoc tractatus nostri statu habita discussione pendebit, ut si nec localis sit nec quantitati subjaceat, esse eam indubie incorpoream credas. Si vero eam demonstraverimus quantitate determinari locove concludi; consequenter eam etiam corpore contineri, nec ipse jam dubites. Statum nempe tractatus tui in articuli istius conditione posuisti, ut si localis et quantitati subjacens anima probari possit, consequenter etiam corporea crederetur: quam tamen paulo post intra pectoris officinam varietates cogitationum suarum fingere, et motus agitare pronuntias
CAPUT XVII. Animam sine ulla differentia locali, vitam corpori tribuere. Ac primum quaeso respondeas: Ipsa anima quo in loco sit corporis, in toto est, an in parte? Si in parte est, quemadmodum universum ubique corpus movet atque sentificat? Si in toto est, quomodo intra solius pectoris officinam cogitationes suas fingit et motus exercet? An forsitan non solum in pectore est, sed etiam in capite: nec in capite tantum, sed in planta atque in ossibus? Et ubicunque animam localiter esse credis, illic etiam localiter sapere et localiter cogitare fateberis. Et quoniam si corporea est, eatenus inest corpori, ut sicut aqua utrem minore sui parte minores partes ejus impleat, et majore majores; necessario sequitur, ut et major illi cogitatio in pectore sit, et minor in digito: atque ita quotam partem quisque corporis viventis absciderit, totam quoque partem animae vegetantis abscidit. Ac per hoc non tanta erit in anima utique debili vel cogitandi vis, vel potentia reminiscendi. Aerem namque (ex quo aut cui similem animam esse pronuntias) dividuum secabilemque nemo dubitat. Nam et cum flamus et reflamus, particulas ejus haurimus et reddimus, quas in pastum totius corporis venae illae capiunt quas ἀρτηρίας Graeci vocant; per quas idem aer in temperamentum trium elementorum pulmonum quoque indefessa agitatione dispergitur. Sed si haustus aer, juxta sententiam tuam, ad animae pertinet pastum, quia scilicet res aeria convenienter alitur aere: ergo, sicut supra dictum est, cum corpore quod vegetat recipit sectionem. Vis certe memoriae ad totam sine quaestione pertinet animam. Omne porro corpus quamlibet magnum, quamlibet parvum, secari profecto potest: quod idcirco illi accidit, quia partibus constat. Nam quidquid partem habet, potest utique dividi, quia pars potest a parte divelli. Quapropter si corpus est anima, recipit utique sectionem: si recipit sectionem, recipit imminutionem; si imminutionem recipit, perdita quisque vivi corporis parte, animae quoque perdit partem. Cum parte vero animae perit pars memoriae. Anima ergo cujus imminuta substantia est, minus debet utique meminisse. Ac per hoc si localis est anima, multimoda potest sectione comminui, et frequentia comminutionis aboleri. Sed quia istud mens sana, ne dicam docta, non recipit; ut illocalitas animae quantum per nos sub ope divina proferri potuerit magis appareat, de motibus disseramus: quia dubium non erit, sicut corpus est quod movetur localiter, ita non esse corpus quod localiter non movetur.
CAPUT XVIII. Tres esse motus. I. Tres ergo motus esse, stabilem, illocalem, localemque, jam notum est. Stabilis motus Dei est, illocalis animae, localis corporis. Stabilis motus est quod Deus creaturam non semper fecit; sed tamen eamdem non nova voluntate tunc creare voluit cum creavit, quia semper tunc voluit creare cum fecit. Tunc temporis significatio est. Semper non ad tempus pertinet. Tunc ergo istud ad principium temporis pertinet, non ad tempus, quia temporaneum motum stabilitas sempiternae voluntatis includit. Ac per hoc semper tunc velle stabilis motus est. Hic oportet accipias nihil moveri posse nisi ab immoto. Atque ut id doceamus exemplo, digitum certe nisi stante manu movere non possumus; motus autem brachii ab humeri stabilitate est. Et ut non diutius immoremur, in gradiendo utique pes unus figendus est, ut alter promoveri queat. Tene istud: paulisper animi motum a corporis motu discernimus. Nam sicut, ut supra dictum est, Deus stabiliter movetur, sic anima temporaliter. Temporale est autem, quod paulo ante superba, nunc humilis; prius laeta, nunc tristis; dilexit ante, nunc odit; prius aliquid oblita, nunc meminit. Hujusmodi autem motibus anima non communicat corpori, quibus immoto nihilominus corpore movetur. Unde datur intelligi animam per tempus illocaliter moveri, atque ab eadem corpus et temporaliter et localiter moveri; eamdem vero a corpore localiter moveri. II. Atque ut hoc ipsum, si quo modo queam, verbis planum faciam, attentiore mihi lectore opus est. Ecce ad aliquid scribendum vel fabrefaciendum ut manus moveatur animae nutus intenditur. Anima conspicatur incorporeas illocaliter formas, quibus indissociabiliter juncta, sive superjecta subjectis, sive subjecta superjectis, et membrum tota movet, et formarum varietatem tota sentificat. Cum ergo, ut dictum est, aeternis illis eisdemque semper formis intenta, ad exempla earumdem formarum tetragonum, sive hexagonum vel rotundum corporeum per corpus efficere molitur; certe si aliorsum mentem, oculum scilicet suum, verterit, ut puta volens quadrum facere rotundum cogitet; aut volens scribere Pauli nomen, cogitet nomen Simonis: nonne protinus ad id exprimendum sive figurandum agitur motus membri, ad quod cogitandum transiit nutus animi? Stabit ergo anima in contemplatione formarum ut moveat corpus in figuratione formabilium. Quae formarum veritas nisi rationali conspicabilis non est. Stat enim omnis anima in appetitu rationali et in consilio. Non autem credibile est quod, cum nutu animae scriptoris manus ad scribendum movetur, anima quoque manus agitatione moveatur: quae nisi litterarum formas immobiliter atque illocaliter aspiceret, easdem motu digitorum localiter formare non posset. III. Sed forsitan dicis: Illa pars animae quae in scribentis digitis est, movetur, et reliqua non movetur. Hoc illi porro contendunt qui animam partilem putant, quanquam indissociabili consequentia, si corporea foret, partilis foret. Quia et partile quod corporeum, et corporeum omne quod partile. Inquiramus igitur si discindi in partes animus queat, et amoveri parte sui pro corporis parte possit, nec ne, videamus. Ac primum illud excutiendae quaestionis hujus potissimumque sit nobis, ut, si habet partes animus, secari possit in partes. Advertamus ergo animo, quod nullum corpus aut tangi simul totum, aut simul tangere totum potest. Et anima in suis quibusque motibus vel actibus tota simul est. Nam, ut supra disputavimus, omne corpus quamlibet magnum, quamlibet minimum, habet longitudinem et altitudinem. Subjacet autem pro numero partium sex utique motibus. Movetur autem omne corpus sursum, deorsum; in dextrum ac sinistrum, priorsus et retrorsus. Movetur autem etiam motu septimo, sicut est rotae et sphaeroidi: qui profecto motus ad aeternitatis indicium a se, et per se, et in se peragitur. Omne igitur corpus, ut diximus, sex partes habens, sex motibus subjacens, habet utique pro crassitudine sui aliquid etiam medium. Exteriora namque in corporibus omnino nulla essent, si interna quoque non essent. Quodlibet ergo corpus etiamsi clausum manu in exterioribus suis per totum tangatur, in interioribus certe non tangitur. Hinc patet omne corpus totum simul tangi non posse. Nec uno in loco esse quamlibet minimum, totum posse: ut puta granum papaveris aut quotalibet pars grani ipsius: quod illic non habet inferiora sua ubi superiora, nec illic dextera ubi sinistra, nec anteriora illic ubi posteriora. Anima vero et tota per corpus videt, et tota visorum recolit, et tota audit, et tota sonorum reminiscitur, et tota odoratur, et tota odorum meminit, et tota per linguam, atque, ut volunt alii, per palatum sapores sentit eosdemque discernit, et tota tangit lenia quaeque et aspera; tota probat atque improbat. Mirum autem videtur juxta necessitatem localitatis temporum, sicut supra disserui, quod anima totum corpus tota vegetat, et toto nihilominus vivente corpore totoque sentiente, per minimam partem corporis, quod est visus, tota simul accipit formas. Et per ejusdem corporis partem quod est auditus, tota simul accipit voces. Et per exiguum narium membrum sentit tota fragrantias. Et per gustandi sensum tota dijudicat saporum differentias. Et calida vel frigida summo tantum digito tota discernit. Si ergo localiter tota adest oculo ut videat, quomodo omnibus simul sensibus tota non deest, ut ubique tota sentiat, et singulas corporis partes non partibus suis, sed tota vegetet, et per diversum simul tota sentificet? Cum ergo haec animam localiter actitare persuaseris, tunc localem mihi eamdem vel partilem persuadebis. Et tamen haec adhuc omnia homini belluaeque communia sunt.
CAPUT XIX Anima quantitati non subjacet. Igitur si illocalitas animae vel aliquatenus apparuit, cum nondum de principali, hoc est, de rationali nostro disputaverim; in quo utique incorporalitas atque illocalitas clarius elucebit: quatenus anima nec quantitati subjaceat disseramus. Quamlibet ubi localitas non est, quantitas esse non possit, quia sibi ita mutuo haec eadem nexa sunt ut aut utrumque in aliquo esse possit, aut neutrum. Ex illis Aristotelicis Categoriis nulli prorsus subjacet essentia divina. Rursus anima humana non omnibus subjacet. Porro corpus quodlibet subjacet omnibus. Nam de Deo non dicimus qualis est, quia non potest comparari quasi ad aliud, ut dicatur, talis est. Nec dicimus quantus est, quia non mole magnus est. Nec quid habet, quia nihil non habet. Nec quomodo est, quia ipse modus est. Nec habitum ejus inquirimus, quia continet omnia. Nec locum, quia non nisi corpus in loco est. Nec tempus, quia sempiternitas est. Nec actum, quoniam quietus agit. Nec passionem, quia non patitur. Jam decima, immo prima est ipsa substantia, de qua haec praedicamenta texuntur.
CAPUT XX. Animam qualitati subjacere. Humana vero anima sicut quantitatem non recipit, ita subjacet qualitati. Nam si de quopiam quale sit corpus ejus inquirimus, sic videlicet qualitas corporis indicatur. Flavus est ille, oculatus est, pallet ille vel niger est. Sin vero de anima consulamus, ita nobis qualitas ejus ostenditur; superba est, humilis est, iracunda, tranquilla est: valde meminit, aut celeriter obliviscitur. Quantitas itidem corporis si quaeratur, jure nobis dicitur, illius in pedes quinque protenditur longitudo, latus est duobus itidem pedibus, habet in crasso tantumdem. Num quantitas animae istis signatur indiciis, aut in illa longum vel latum vel spissum aliquid invenitur? Quod si ita est, tanto quisque majoris erit animae, quanto corporis capacioris. Nec unquam perexigui corporis hominem magnanimum vere diceremus, cum ingentis corpulentiae pusillanimes plerumque dicamus. Sicut dicimus, magnanimus Moyses cum Rubri maris vias intrepidus ductor intravit; et parvi animi populus, qui hoc ipsum facillimum factu fore Deo promittente non credidit. Ecce populi totius animo unius hominis animum sine ambiguitate majorem dicimus: videlicet virtute, non mole. Quoniam si mole major moles esset, vel duarum animarum quam unius, non dico multarum. Est ergo in anima qualitas, sed quantitas non est: quoniam quod affectuum mutabilitati subjacet, qualitatem recipit: quod vero non habet molem, non habet quantitatem. Hinc est quod emoriens omne corpus animatum non amittit animam, sed dimittit: quia non egreditur quod non includitur: nec amittitur quod non tenetur. Si enim tenetur, non amittitur: et si non amitteretur, nemo moreretur. Unde non poetice, sed philosophice Papinius ait:
... Odi artus fragilemque hunc corporis usum, Desertore animi.
Quod ut magis pateat hoc ipsum diligentius ventilemus, atque ab extremo viventium genere ad rationalem quoque vitam ordinatim gradatimque veniamus. Ut tria illa memoriam, consilium, voluntatem, quibus humanae animae constat unitas, videre possimus, quamlibet rationali atque irrationali meminisse commune sit.
CAPUT XXI. Memoriam rationali et irrationali animae commune esse: quodque omnis creatura sit homo. I. Unde non absque vero dicitur: In memoria esse hominis pecudisque confinium. Nam et nidos ciconiae atque hirundines post annum revisunt, et equi stabula repetunt, et canes dominos recognoscunt. Sed quoniam animae belluarum etsi imagines locorum naturaliter retinent, ipsius tamen substantiae suae scientiam non habent, in recordatione corporalium rerum quas per corporis sensus hauserunt necessario remanent, et ratiocinandi non habentes oculum, non dicam supra se aliquid, sed se ipsas videre non possunt. Gratias ergo si non quantas debet, at quantas potest, creatori suo totus homo referat, qui illi ineffabilis benignitatis largitate essentiam cum lapidibus, vitam seminalem cum herbis et arboribus, vitam sensualem eamdemque animalem cum pecudibus, vitam rationalem cum angelis dedit. Igitur ut herbarum quoque et fruticum vitam incorpoream esse pateat, eamdemque non amitti a corpore, sed dimitti: quaero a te, herbas et arbusta utrum ne neges vivere, an forsitan dicas his ipsis viventibus aliquibus ut vivant animas inesse. Sed animata si essent, motu proprio non carerent, quia sunt quae moventur motu non proprio. Sentirent etiam vulnus inflictum. Sed haec talibus non inesse vel de ossium sectione, et capillorum atque unguium praecisione cognoscimus, quae sine ullo sensu doloris abscindimus. Est ergo etiam ibi vita, ubi non est anima. II. Aspice nunc ad conficiendam hanc ipsam arboris vitam omnium elementorum particulatim semina convenisse. Est illi videlicet terra in crassitudine, aqua in humore, aer in progressione, ignis in germine. Si autem de aere est anima, aut aeri similis, ut tu pronuntias: ergo arborem non negabis animatam, quia perspicuum est aeri similem inesse naturam. Inferiora temperato rerum ordine superioribus afficiuntur, transacto scilicet frigore brumali per conversionem coeli, recursu siderum, calor superveniens, aerem sibi et loco et natura proximum prius afficit. Qui quoniam tanto gradu igni cedit quanto ipse aquis eminet, per radices arborum vel quorumpiam germinum de terrae intimis aqua attrahit: eo quod ignis elementum omnia naturaliter rapiens tepefactum aerem ad se cogit, perque arboris medullam sic ipse haurit aerem, sic aer aquam, sic aqua terram. Unde est quod etiam nos per fistulam, vel cujuscemodi tibiam attracto aere, aquas indifficulter haurimus. Et e puteorum profundis artificiose compacto machinamento quodam sursum versus unda gravior ob naturam cogitur, et aeris adminiculo in angustos tuborum meatus vi compulsa labro tenus supra summum putei expressa prolabitur. Haec ergo dissonantia contrariorum sibi corporum, ut quodlibet vivens corpus existat, in quamdam concinentiam cogitur nutu creatoris. Ex his autem elementis quatuor quae moderate musiceque in arboris vitam sibi concinunt, si quid contra mensuram vel superfuit forte vel defuit, aegrescit arbor ipsa primum, dehinc emoritur veluti victa languore. Cernis istic dissonantibus ab unitatis concinentia corporis partibus, vitam potius a corpore deseri quam dimitti a vita corpus. Constat igitur omnem vitam nec localiter abscedere a corpore, nec in corpore velut in loco esse, nec localiter corpori accedere. III. Hic si causalium rationum secreta rimare animadvertas, licet defore vix his viventibus animam, sed non defore incorpoream vitam. Atque ut unum aliquod ex omni seminum genere deligamus, granum certe tritici quantae sit magnitudinis scimus, et ejusdem capacitate sui modum mole metimur. Cujus si quid internum corporeum videre velimus, scisso eodem nihil nisi tantum candentis farris aspicimus quantum brevis capacitas tenuissimae cutis includit. Ecce tibi in spatio corporali summam grani triticei. Da tu nunc in hoc eodem granulo corporaliter mihi tumores germinum, herbarum virentia, calamos stipularum, spicarum hispida, levia palearum, pinguia frugum, atque ex his indefessis multiplicandorum semina seminum quae omnia in illo sunt granulo, causalibus reposita secretis. Nunc igitur aut cuncta quae de seminibus prodeunt intra eadem semina corporaliter ostende, aut herbarum quoque vitam incorpoream confitere. Et pronuntia, si placet, corpoream hominis animam, et corpoream fruticis vitam. Quod quia nemo hominum incolumi potest ferre judicio, transeamus ad animata viventia, quae non solum vivunt, sed etiam sentiunt. IV. Est ergo in pecude corruptibile corpus et mortalis anima, quae vitam corporis nec anticipat nec posticipat. Vides ergo quod vitae seminali quam in herbis arbustisque reperimus, in corpore pecudis per appetitus animae sensum motumque tribuat; sic tamen si ipsum corpus convenienter elementis analogice concinentibus probe valeat, et nutibus animae consentaneo motionis concordet obsequio. Quomodo autem fit ut anima eodem nutu sanum infirmumque membrum dispariliter moveat? Ecce ille laevae manus vigore valet, usum dextrae ictu ut assolet humoris amisit: manus reliquo adhaerens corpori, etsi non in eodem vigore in eadem permanet specie, nec tamen servit nutibus animae. Quid dicemus, pulsa exinde localiter cessit anima? et quo abiit? quo inde discessit? Sed forte ad reliquam partem sui se contulit, sed jam totum corpus implebat anima. Non potest adjici pleno quippiam quin supereffluat. Ergo fortassis exhalandum est aliquid animae vel eructandum, aut quoquo modo digerendum, eo quod non integrum corpus non integram capiat animam. Haec certe absque ambiguo consequi necesse est, si corpus est anima. Quod quoniam fieri nequaquam potest, illud potius intuere quod non anima imperandi vim perdidit, sed vires serviendi manus amisit. Illo enim ut puta sanguinis impetu conniventium elementorum harmonia turbata, corpori adimitur serviendi possibilitas, et animo dominandi accedit difficultas, et incipit esse oneri quod erat usui. Non tamen anima movendi vim perdidit, si membrum convenienter se necessariae motioni non praebuit. Et in quolibet oculis capto, quantum ad animam spectat, remanet vis videndi corporalia per corpus, sed organa membrorum deficiunt, quibus potentias suas exserat ad sentienda corporea. Sicut ergo ratione perspicua claret liquido, non animam membro debili localiter pulsam, sed ab animae intentione vivaci membrum languore torpens, velut quadam mortis vicinia dissidentem: ita cum animalis cujuspiam corpus dissonantia sui desiderit, recurrentibus ad regiones suas elementorum particulis, anima non habens quo intentiones suas explicet, pecudis deperit, humana requiescit. Ab his tamen tantum motibus quibus corpus movebat per loca, ipsa per tempus illocaliter mota. V. Non se nunc aliqua veluti corpuscula oculis mentis objectent, ut animas positis corporibus quaedam loca aeris aut cujuslibet elementi occupare credamus. Intellectum tuum, si potes, intellige, cui soli cum angelo haec videre concessum est. Num quippiam in intellectu tuo longum, latum aut altum vides? Num splendor ullius corporeae lucis ibi rutilat? Num aliquis cantilenae modificatus et per tempus fluens canor illic insonat, aut evanescentis fragrantiae suavitas halat, aut aliquid istic corpulentum sapit, aut aliquid molle vel durum localiter tangitur? Visus illius clarescit sapientia, tenebrescit insipientia. Auditus illius fallacia offenditur, veritate mulcetur. Illocaliter illic fragrat aequitas, foetet iniquitas: vanitate tabescit, virtute pinguescit. Miser est contubernio stultitiae, beatus complexu sapientiae. Totus igitur oculus est, quia totus videt, et totum quod inspicit videt. Quodlibet autem corpus nec totum videtur, nec totum videt. Totus auditus est, quia totum quod audit totus audit. Corpus autem nihil totum audit. Et totus odoratur, gustat ac tangit, cum hujusmodi unitas et potentia in corpore esse non possit. Hoc autem idcirco illi suapte natura est, quia ibi hoc est videre quod audire; hoc audire quod olfacere, hoc olfacere quod gustare, hoc gustare quod tangere. Sed occurrunt animae phantasiae corporum, quibus per sensus corporis affecta, non locis, sed fallaciis circumscribitur. Et quia illorum tantum meminit quorum species per corpus accepit, nihil esse credit quidquid tale non fuerit. Nec suspirare potest illi patriae, de qua in hanc peregrinationem merito praecipitata est, cum peregrinari se nesciat. Peregrinari se vero in corpore scire non poterit, si corpus esse se credit. Unde vir ille, quem sui jam substantia non latebat, sic ait: Cum sumus in corpore, peregrinamur a Domino. Audemus autem et bonam voluntatem habemus magis peregrinari a corpore, et praesentes esse ad Dominum (II Cor. V, 6, 8). Quid, quaeso, dici clarius potest? Omnia corpora sive crassa vel gravia, ut est aqua vel terra, sive tenuia et levia, ut est ignis et aer, sive illa quae ex his confiunt seminaliter coeuntibus, corporis nomine includi non ambigitur. Quidquid autem qualelibet corpus est dici potest levius corpus, tenuius corpus, habilius corpus, sublimius corpus, clarius corpus; non tamen potest dici nisi corpus. Apostolus autem quid dicit? Cum sumus in corpore, peregrinamur a Domino. Videtur mihi quod nequaquam peregrinari in corpore animam diceret, si eamdem corpus esse censeret. Quia si anima corpus est et peregrinatur in corpore, in sua ergo substantia peregrinatur, nec unquam poterit non peregrinari, quae sine se esse non poterit. Nulla autem res se ipsam ullatenus amittit, quia non potest quidquam esse post se. Facilius enim est aliquid prorsus aboleri ne quidquam sit quam se et amittere et sibi superesse. Aut igitur anima corpus est, et fefellit Apostolus; aut si peregrinatur in corpore, anima non est corpus.
CAPUT XXII. Quomodo anima peregrinatur in corpore. I. Subjicias his fortassis ac dicas: Quomodo hic tantum peregrinari dicitur anima eo quod sit in corpore? Si resurrectionem probe credimus, in illa quoque aeterna patria non sine corporibus futuri sumus. Hic respondeas: Velim, utrumnam idcirco nunc anima peregrina dicatur, quia in corpore moratur, an quia in tali sit corpore? Istud nempe corpus, ut supra memoravi, aggravat animam (Sap. IX, 15) non illo utique pondere quod pendi potest, quia si illo quo quisque viribus plus valebit, eo magis corpus inedia vel aegritudo tenuaverit. Unde hoc quoque multum nostris astipulatur rationibus, quod liquido claret secundum illam vitam quae nobis eum pecudibus est, hominis animam exeso atque arido quam pasto ac succulento corpore magis onerari. Quod eo fit quia fessum corpus non ita valet animi nutibus facili motu servire, et onerosa illi est, non ponderis gravitas, sed agendi difficultas. Ac perinde si belluinam vitam quam nobis istic inesse manifestum est cogitamus, corpus istud non aggravat animam. Si vero illam quae cum angelis erit aspicimus, aggravat animam occupando eam atque illiciendo vel necessariis, vel voluptuosis defigendo eamdem in pulchra corpora, et a contemplatione summae pulchritudinis abducendo. Isto ergo quod vel esui aut potui necessario in salutem corporis opus impenditur, vel superflue voluptatum nugis animus occupatur, vel plagis ac doloribus per corpus affligitur, aggravare eamdem et pro multitudine ac difficultate actionis onerare perspicuum est. Et haec est illa peregrinatio de qua dicit Apostolus: Cum sumus in corpore, peregrinamur a Domino. Cum vero ad illam corporis permutationem pervenerit qui meruerit, de qua idem dicit: Omnes resurgemus, sed non omnes immutabimur (I Cor. XV, 51), non obviabit tunc nutibus animae corpus animale quod non erit, sed per omnia serviet spiritale corpus quod erit. Sed nec illud quippiam concupiscet indignum, nec haec aliquid imperabit injustum. Et quoniam sancta anima affectu casto in Deum, rapitur, animadverte nec peregrinationem illi localem esse nec patriam. Nunquid in hac vita Deus cum anima non est, etiamsi ipsa cum Deo non sit? Aliud enim est esse cum Deo, aliud non esse sine Deo: quia non localiter ad illum venitur, nec localiter ab illo disceditur. Proinde anima illa cum Deo est, quae videt, hoc est, intelligit Deum. Et illa cum Deo non est, quae utique non intelligit Deum. Deus autem et intelligenti et non intelligenti adest illocaliter. Sed in tantum istic peregrinatur in quantum per voluptatem ac dolores corporis per loca vel tempora, per phantasias et phantasmata a summi boni contemplatione revocatur, quod tunc ad plenum non erit, cum corruptibile hoc induerit incorruptibilitatem, et mortale induerit immortalitatem (Ibid., 53). II. Quae cum ita sint, peregrinatur anima in corpore, cujus corruptione, debilitate atque indigentia a patria, hoc est, a Deo separatur. Puto autem substantiam cujus peregrinatio locale est atque corporeum, et cujus patria incorporeum et illocale, non veraciter dici vel corpoream vel localem. In illo autem peregrinatio non erit, cujus nullo appetitu prolicietur, nullo renisu occupabitur, nullo pondere praepedietur, Patet, ut arbitror, animam non in omni corpore, sed in carnali tantum corpore peregrinari; quia carnale corpus obviat, et spiritale proximat incorporeis. Ergo, ut aliquando de nostra tantum, sicut prolocuti sumus, substantia disseramus, quis potest abyssos memoriae solus intueri et antra penetrare? In ista mihi est quidquid usquam colorum formarumque vidi, in hac quidquid verborum vel sonorum per aures accepi, in hac quidquid odorum per nares attraxi, in hac quidquid saporum diversitate cognovi, in hac quidquid tactu nuntiante discrevi; in hac mihi reposita quodammodo sunt et grammatica cum de dialecticis dissero, et rhetorica cum de geometricis, et astrologica cum de musicis, et haec simul omnia cum de arithmeticis juxta formas partium mundi quas video, de his quas non video adminiculante ratione cognoscens, incorporea mundum capacitate complector.
CAPUT XXIII. Quod anima incorporea videat per se, corporea vero per corpus. Sed dicis mihi: Non mundum memoria complecteris, sed figuram mundi. Vel ex hoc intellige animam non esse corpoream, quia vides eamdem nec corporalia corporaliter posse conspicere. Huic ergo superpositus est non loco, sed vi ac potentia oculus quidam, qui sive spiritus, sive mens, sive intellectus, unum atque idem est, etsi diverso nomine dicitur. Ergo quod est lapis ad inanimum vivens, hoc est inanimum vivens ad animatum vivens. Et quod est inanimum vivens ad animatum vivens, hoc est animatum vivens ad viventem et intelligentem. Administrat irrationalis anima corpus animale, in salutem scilicet ejus: et administrat animam rationalem intellectus rationis capax, in salutem videlicet animae rationalis operante atque administrante Deo principali potestate et stabili motione, atque initiato substantiarum cardine: primum ut sint, deinceps ut pro modo vel merito taliter sint qualiter esse debere ille constituit, qui non nisi juste universa disponit. Nam sicut de corporibus ibi vel ibi esse propter localitatis necessitatem congrue dicitur, ita de animabus propter illocalitatem vel qualitatem talis esse vel taliter jure pronuntiatur. Quia sicut viventi corpori jucundum est luculentus locus vel temperatus aer, ita vivificanti animo tranquillitas in cogitatione et securitas a timore. Itidem, sicut poenalia sunt corpori tenebrosus locus et asper attactus, sic animo cogitanti instabilitas et angustiae formidandae. Agitur ergo anima non per locum, sed pro affectuum diversitate et delectabiliter et poenaliter. Illud tamen liquet, animam sine corpore incorporaliter per affectus pie vel mulceri vel affligi posse: corpus sine anima vel suavia vel poenalia sentire non posse. Animae igitur corporatae est per corpus sentire corporea, eidemque sine corpore videre incorporea. Ergo ut corpus inanimum nihil sentit, ita animus sine corpore corporea universa non sentit. Hinc est quod etiam dum corpus administrat atque sentificat, si quando in summa eademque semper attollitur, ita quodammodo corporeos deserit sensus ab iisdemque illocaliter abscedit, ut coram posita non videat, ut juxta sonantia non audiat, ut percursam legendo paginam non intelligat. Adest anima ut per oculum litterarum signa colligat, eademque in syllabas sociata conjungat ac per verba distinguat; et non adest ut quid per haec fecerit sciat. Lego clare aliquid, pronuntiante me alter intelligit, qui in id mentis oculum figit; ego vero ipse quid legerim nescio, quia in aliud anima illocaliter intenta discessit. Denique cum ad memetipsum vel admonitus redeo, ego ipse sum qui utique redeo, et ego ipse sum ad quem redeo. Et mecum non fui, quia ad me per intervallum, non loci, sed temporis redii. Et extra me non fui, quia sine me esse non potui. Ipsa istic est anima, ut per oculum quae leguntur videat; et ipsa istic non est, ut quae leguntur non intelligat. Aut non saepius hoc evenit, ut sive hujuscemodi lectionibus accommodantes visum, sive relationi cujuspiam adhibentes auditum, cum haec eadem non minus intelligi quam videri atque audiri facillimum sit, utroque tamen sensu sonos ac signa capiamus; cum quidem haec eadem significent non intelligamus? Et tamen rursum in id quod intellectum non erat animi referentes obtutum, absque ulla hoc idem difficultate comprehendimus.
CAPUT XXIV. Quod non est aliud anima, aliud memoria, cogitatio vel voluntas, cum haec eadem una sit anima. I. Sed subjungis ac dicis: Aliud est animae status, aliud is qui de anima nascitur cogitationis affectus. Quamobrem aut hoc potius aestimandum est, quod si quando sibi aliquid imaginatur, magis cum suis intra semetipsum motibus occupetur. Et si quid aliud est quod aspicere videtur, magis ei in recordationis speculo describatur. Istud naturam tu putas ejus esse, non poenam. Idcircoque anima tua in recognitione sui fallitur, quia sibi adversantia pro se amplectitur, et per sensus corporis fallaciarum affecta ludibriis, eatenus implicatur errore ut tanquam absens sibi se quaerat, cum ipsa sit quaerens se. Non enim illud est anima quod quaeritur, sed quod quaerit; quidquid enim quaerit, extra se est. Nec quaerere illi opus est, nisi quod secum non est. Ipsa autem secum est, quia sine se nihil est. Quaerere se ergo non debuit, quia sine se esse non potuit. Quapropter cum se non sine se quaerit, necessario in aliud incurrit, quia non potest se invenire sine se. Haec est illa illusio, quam qui intelligit dolet, ac dolens gemit, et cum propheta plangit ac dicit: Tota die contristatus ingrediebar, quoniam anima mea completa est illusionibus (Psal. XXXVII, 7, 8). Sed istiusmodi illusiones in memoria patitur anima, ex qua nihil phantasiarum reventilare ac proferre possit, nisi easdem a formis corporum per corporeos sensus hausisset. Sive enim eadem quae per corpus attraxit sibimet imaginatur, sive ex his quae vidit, illa quae non vidit conjectat atque confingit. Certum tamen est, imaginari illam intra quemdam ventrem memoriae nequaquam posse, nisi ea quae per corpus accepit. Et haec illi non naturalia, sed poenalia sunt. Ut quoniam a summo bono quod ei Deus est, illecebris pellecta corporeis defluxit in corpus, patiatur illud intra semet ipsam juste quod extra se dilexit injuste. Non ergo mihi tu illud esse animam persuadere velis, quo perturbari potius eamdem vides. Illa namque si in status pristini sublimitate mansisset a quo sponte dilapsa est, nunquam contra spiritum caro, nec contra carnem spiritus concupisset. Et si homo verus, hoc est, anima rationalis, honorem suum, imaginem scilicet Dei intellexisset, nunquam insipientibus fuisset comparata jumentis (Psal. XLVIII, 13, 21), videlicet ut animaliter viveret. Hinc est ille prae oculis ejus imaginum corporearum tumultus, se semper objectans, ut si quando vel ad se, vel ad Deum suum ratiocinando nititur, semper ad corporea phantasiis corporeis avocetur. II. Tu enim cum dicis aliud esse animam, aliud animae cogitationem, melius fortasse dixisses, illa de quibus cogitat anima, cum de se non cogitat, non esse animam ipsam vero cogitationem non esse nisi animam, quia illud quod subjiciendum esse dixisti, eatenus animam solere requiescere, ut prorsus cogitet nihil, caret vero. Anima nempe variare cogitata potest, non cogitare non potest. Quid autem illud est quod somniare dicimur, nisi quod ne fesso quidem corpore in somnosque resoluto animae vis a cogitationibus vacat? Tota vero ibi est ubi cogitat, quia tota cogitat. Verum tu idcirco vel maxime de animae statu falleris, quia aliud animam, aliud esse animae potentiam credis. Quod enim cogitat accidens ejus est, substantia vero quae cogitat. Hoc equidem de voluntate oportet agnoscas. Nam sicut tota anima cogitatio est, ita anima tota voluntas est; et quae perfecte vult, tota vult. Et, ut supra dictum est, quaecunque illi velle accidentia est, ipsum vero velle substantia est. Hinc etiam in sacris litteris voluntatis perfectae definitio, prout illud est, quod ita vel ita voluit, damnabilis laudabilisque censetur. Sic in Evangelio Dominus: Qui viderit, inquit, mulierem ad concupiscendum eam, jam moechatus est eam in corde suo (Matth. V, 28). Et in bonam partem loco alio angelorum vocibus dicitur: Gloria in excelsis Deo, et in terra pax hominibus bonae voluntatis (Luc. II, 14). Ecce dilectio, ut tu arbitraris, animi quaedam portio est: ut ratio docet, animus totus est. Si quid ergo toto amore amo, non id ipsum toto animo diligo? et ubi vacat illud quod dicitur: Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, et ex tota anima tua (Matth. XXII, 17), si animae pars putatur esse dilectio? Si enim parte sui diligit anima, non utique tota diligit. Sin vero tota diligit, tota absque ambiguitate dilectio est. Dicitur enim, vereque dicitur, quoniam Deus dilectio est (Joan. IV, 8). Sed dilectio illa talis est ut nec ipsa diligere nisi bonum, nec per eam diligi possit nisi bene. Haec autem dilectio quod est anima humana, propter affectuum mutabilitatem potest et in superiora, quod ei solus Deus est, coelesti charitate flagrare, et in inferiora damnabilia amore diffluere. Quodlibet tamen diligat, si toto amore diligit, tota diligit. Et cum tota diligit, tota dilectio est; quae unitas in corpore scilicet non est. C
APUT XXV. Exemplum de geometrica, arithmetica atque dialectica ad erudiendum lectorem in ea quae obscura sunt, quid videat anima per se, quid per corpus. I. Sed dicis: Quando absentem carum suum cogitat, nunquid velut ipso conspecto desideriis satisfecit? Ista, ut ego conjicio atque ut plane probo, potissima admodum causa est quae te tuique ignarum perpulit animam reri esse corpoream. A sensibus quaeso corporis paulisper attollere, ac si vales, perspice quae vel quanta vis videndi sit animo; et, si quid potes, animi visum corporisque discerne. Corpus certe nihil videt, quia nihil utique sentit absque anima. Ac per hoc animus corporea per corpus videt, incorporea per se. Haec ipsa nunc, quantum impraesentiarum res postulat, sequestremus, ut quae sint animi visa per corpus, quae sine corpore, evidenter appareant. Nam velut qui vel aliquid eruditus est, credo noverit in geometrica disciplina quid sit punctum, quidve linea. Sed quia inter eos qui ista dignabuntur legere esse potest qui nesciat, de hoc ipso paululum disserendo quaeramus. Linea est (ut doctissimi atque excellentes viri non dixere solum, sed ratiocinando probavere) longitudo simplex, quae in corpore prorsus nequeat inveniri, eo quod omne corpus longitudine longum sit, non tamen ipsa sit longitudo, neque possit sic esse longum ut non latum simul altumque sit. Quocirca, sicut aiunt, etiam si araneae filum cogitaveris, quia utique corpus est, non solam longitudinem cogitasti. Habet enim pro modo suo indissociabilem longitudinis suae latitudinem atque altitudinem. Igitur si, ut fateri veritas cogit, aliud est longitudo quam altitudo, seposita latitudine solam longitudinem cogitemus. Scio autem hanc eamdem liquido conspici non esse multorum, quam cum Marcius quoque philosophus negaret mathematico Adrasto se videre, cum lineas fabrorum videret: utique non mirum est, inquit Adrastus, quod habes oculos similes fabrorum, ingenium dissimile Pythagorae; sed non idcirco tardioribus desperandum est, modo vel auctoritati cedamus qui rationem forte non capimus. II. Haec ergo de qua loqui institueram longitudo, cum fuerit puncto inchoata punctoque finita, a Graecis γραμμὴ, a nostris linea dicitur. Jam nunc si quid sit longitudo sine longitudine cognoscere valuisti, et lineam longitudine finitam formasti, duas aequales lineas sibimet ἀντιστάτας e regione constitue; quod cum feceris, intellige te figuram duabus lineis paribus non fecisse. Figura enim dicitur cum paribus imparibusve lineis capitibus sese contingentibus locus ambitur. Duabus ergo paribus lineis sive adversim positis, sive a capite contingentibus figura non clauditur. Tribus vero aequalibus lineis figura fit trigona, et hoc aeterna atque indemutabilis ratio est omni humanae menti vel non admonitae clarens liquido. Nunquid ergo tribus lineis paribus quae semet mutuo capitibus tangunt fieri unquam figura, nisi trigona poterit? Aut istud magis nunc verum est quam fuit, aut esse hoc verum aliquando coepit, aut aliquando desiit, aut non est facilius corporeum interire mundum, cujus utique tumidae localesque formae istarum illocalium incorporaliumque sunt et imago formarum, quam ut aliquid ex his vel variari specie, vel transmoveri loco, vel senio veterascere, vel quoquo pacto mutari queat? Ne ergo per omnes te disciplinae istius minutias traham, neve intentionem tuam in aspectandis planarum figurarum vel cuborum vel pyramidarum rationibus teneam propter circuli perfectionem, de una tantum figura, ut adhuc fecimus, breviter colloquamur. III. Circulus fit ex una linea. Sed jure nunc illud admoneberis quod linea sine altitudine atque latitudine perfectior est, quae tamen habet aliquid se ipsa perfectius. Punctum nempe principaliter est origo lineae, ab ipso incipitur ipsoque finitur; cum punctum nec oriri a quoquam pateat, nec finiri. Hoc namque continet in figuris punctum, quod unus in numeris. Ista ergo linea quae transversim secari potest, scindi per longum non potest. Quia utique si scinditur, habet latitudinem; cum secanda est, puncto caeditur; cum punctum scilicet non caedatur. Perfectior ergo longitudo latitudine, quia latitudo et transversim et directim recipit sectionem. Perfectior latitudo altitudine, quia altitudo non solum findi ac secari, verum et a latere caedi potest. Ergo altitudo sine latitudine et longitudine esse non potest. Et ubi haec tria sunt, haud dubie corpus est. Latitudo sine longitudine esse non potest. Longitudo sine his omnibus esse potest, sed sine puncto esse non potest. Sine his vero punctum semper est, nec cujuspiam, ut sit, indiget, quia unius nullum potest esse principium. Circulus igitur una eademque circumflexa fit linea: sed sicut in trigonis et tetragonis per angulos puncta sunt, quibus figurarum ratio consistit; sic in circulo ejus medium puncto possidebitur, ut circulus rata dimensione formetur. Nam cum unum circini radium fixeris, atque alium a centro extrinsecus circumduxeris; attende, quantum potes, centri potentiam a stabili radio, illum qui circumagitur radium regere, et illic ubi localiter non est, potentialiter circulum figurare. IV. Hic si purgata mentis intendas acie, subrutilare tibi jam debet quid sit anima. Illud etiam quale est, quod si sensum corporis consulamus, per medium circulum duae pares lineae junctim duci posse credantur; cum ratio manifesta convincat nequaquam per eumdem medium duci duas posse, nisi una sit brevior? Videtur mihi, sicut superius de trigono patuit, istic quoque circuli ratio insolubilibus atque aeternis manere legibus stabilis. Tu mihi nunc dicas velim, si ista localiter conspicit anima, quid causae est, ut mihi aliquod rotundum, trigonum vel tetragonum in occidente de corporibus formare molienti, eadem sine tumore vel motu, ratio rotundi vel quadri non desit, cum eodem temporis puncto secundum eamdem rotundi et quadrati legem in oriente alius paria de corporibus valeat fabricare? Videsne vel de his quae conspicatur anima, quid sit visus animi? Intelligisne intelligibile et intelligens nequaquam posse sejungi? Animadvertisne etiam quid intersit inter illas formas quas corpore cernimus, et istas quas mente conspicimus? Istas esse sempiternum mundum, cujus hic mundus imago sit: unde divinitus dictum est: Praeterit figura hujus mundi (I Cor. VII, 31). Vides etiam quod cum longitudines, latitudines et altitudines corporum scire nullius propemodum sit momenti, satis esse aliud, unde dicit Apostolus: Oportere nos nosse quid sit latitudo et longitudo, sublimitas et profundum (Ephes. III, 18)? Quid enim mihi proderit uspiam altitudinem corporei coeli quaerere, planorum siderum διαστήματα, vel circulorum vias, vel singulorum intervalla rimari? quid spatia terrae cognoscere, vel abyssi profunda penetrare? Non de his me, ut reor, Apostolus commonitum voluit, quae non solum laboriosa sunt, sed etiam noxia; si cum per haec ad aeterna semperque manentia transeundum sit, in his haereatur atque remaneatur. V. Revertere nunc atque intuere omne longum longitudine longum fieri, ipsam vero longitudinem longam dici non posse; ut omne castum castitate castum fieri, ipsam vero castam non dici ullatenus castitatem. Cum ergo meram longitudinem contemplari cupis, aut cum in trigonum vel hexagonum mentis oculum figis, projice, quantum vales, ac refuge non solum omne corporeum, sed quidquid simile esse potest corporeo. Et cum trigonam, vel tribus punctis ac tribus lineis, vel rotundam puncto vel linea conformari incorporaliter atque illocaliter videris; vim quoque ac supereminentiam conspice numerorum, et intellige universum corporeum numerabile per numeros fieri; ipsos vero numeros non posse numerari. Nam quis non dicam eloqui, sed cogitare digne valeat, quod numerus cum ex uno et per unum, et in uno sit, principium tamen ac finis illius non sit? Si enim dixerimus unum numeri esse principium, ipsius unius quod dicemus esse principium? Ecce habes principium numeri in principio, ut ex ipso sit numerus. Jam vero si numerare velimus, adjicis unum uni ut fiant duo, et unum duobus ut fiant tria, et unum tribus ut fiant quatuor; et deinceps quoties unum multiplicaverimus, toties quasi multis singulis in summa ducuntur, ut decies ducti decem, et vicies viginti, et centies centum, et millies mille nominentur: ut agnoscas omnem numerum ita per unum esse, sicut ex uno procedere. Illud vero patet ad finem numeri, qui nullus est prorsus, veniri non posse; quia trans omnem numerum qui ex uno, et per unum, et in uno est, semper est unus. Tria tamen ista sunt cum dicimus, ex uno, et per unum, et in uno pariter aeterna. Proinde illocalia ubique tota. Eidem infinito semper aequalia, quia nullum vere unum majus, unumve minus est. Haec sunt numerorum inchoantia, ducentia, perficientia: ipsa nec inchoata, nec numerata, nec finita. Credo, quia sapientiae Dei non est numerus ( Psal. CXLVI, 5). Nam cum ex uno, et per unum, et in uno sit numerus, nec numerari nisi trifariam possit (ut per eumdem numerum ordiamur, numeremus et finiamus), ipse est ternarius totus, per quem omnis est numerus. Ecce quid habitat in anima humana: ecce quod oculo cordis videre concessum est. Quo diffugimus, quo distrahimur, cur in nobismet ipsis extra nos sumus? Cur patriam nostram localiter quaerimus, de qua utique non ambulando, sed peccando discessimus? Cur tenebras splendere credimus, quas videre ipsum est utique non videre. Veritatem certe quaerimus: non illam per spatia locorum oportere quaeri, non per corporeum aliquid aestimes inveniri. Satis ex corpore non solum tangendo, sed etiam cogitando se separabit, qui huic adhaerebit. Illocale certe quaerimus, non illud quaeso per locale quaeramus. Fecit sibi ipsa veritas sui compotem similitudinem. Hoc in nobis offeramus illi quod fecit. Non conviciemur Deum nostrum, dicentes illi: Non potuisti facere aliquid simile tui. Quia si corpus sum, similis tui non sum, quia de nobismet ipsis nos ille convincet.
CAPUT XXVI. Secreta Dei locutio ad animam, qualiter se debeat sciscitari. Loquitur enim in silentio mihi veritas, et dicit mihi: Tu certe qui corpus esse te credis, unde incorporeo verbo uteris? Aliud credo est verbum tuum, id est, consilium tuum, aliud vox verbi; aliud quod sonat, aliud quod intelligitur. Nam sicut vox potest esse sine verbo, ita est verbum sine voce. Utitur tamen quodam indumento vocis verbum tuum, ut insonet auribus; sicut ego indumento carnis, ut viderer hominibus. Et cum loqueris obsequium vocis aure tenus meat, verbum vero illocaliter ad animam permeat; quia sic ad illum cui loqueris accedit, quod a te utique non recedit. Et si loquentem te unus audierit, totum verbum tuum penes te est, totum penes illum. Et si duo audierint, totum audiunt. Et si multi, totum; et omnibus totum, et singulis totum, et tibi totum est. Noli in te perdere tam magnum munus meum; similitudinem meam, quam tibi benignissime tribui, ut qualiter ad me tenderes, non extra te quaereres. Nemo venit ad Patrem, nisi per me (Joan. XIV, 6); et Nemo ad me, nisi quem Pater meus attraxerit (Joan. VI, 44). Et nemo ad me vel ad Patrem venit, nisi charitas diffundatur in corde ejus per Spiritum sanctum, qui non nisi bene credenti, bene speranti et bene quaerenti dabitur. Ad istam qua unus Deus est sumus, tu homo factus es, ad Trinitatem, cum dictum est: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram (Gen. I, 26). Introspice te de te ipsa, o humana anima, et te ad me nitere. Vide mentem tuam, vide verbum tuum, vide voluntatem tuam. Nam totum est in mente quod cogitas; et quod totum simul meministi, totum simul cogitas; et vis cogitare atque meminisse, hoc est, amas habere mentem et cogitationem. Cogitationem ergo tuam cum mente complecteris, hoc est, cum cogitare te memineris, totam certe cogitationem tota mente comprehendis. Et totum amorem tuum vel mentem tuam tota cogitatione tua cogitas, cum amare vel meminisse te cogitas. Et toto amore tuo eamdem totam mentem atque eamdem totam cogitationem tuam diligis, cum meminisse et cogitare te diligis. Nullus est tamen qui meminisse et cogitare et hoc ipsum amare non diligat: cum autem tibi in mente est memoria cogitationis et amoris tui, si tanta illa meministi quanta sunt, tanta est mens tua quanta sunt illa. Et cum dilectionem vel mentem tuam cogitas, si tanta ea quanta sunt cogitas, tanta est cogitatio tua quanta illa sunt. Et si mentem vel cogitationem tuam pro sui modo diligis, haec et amor tuus aequalia certe sunt. Et si se singula tota simul vel ament, vel cogitent vel meminerint, non majora erunt tota simul tria, quam vel mens tota pariter recolens, vel cogitatio tota cognoscens, vel amor tota diligens. Haec et in te esse ac potius ista te esse, me tibi radiante cognoscis, si illos mihi oculos quibus me videri dignor attuleris: nequaquam me vel incorporeus nisi purgatus videt; quominus videri me a te putes posse, si corpus? Ego et pater et caritas nostra unus Deus sumus: tu mens rationalis et verbum vel dilectio tua unus es homo, ad similitudinem auctoris tui factus, non ad aequalitatem, creatus nempe, non genitus. Formatus es ipse, non formator. Recede ab his quae infra te sunt, minus utique formata, hoc est minus formosa quam tu es. Accede formatrici formae quo possis esse formosior, eidemque semper adjungere; quia tanto ab illa speciei amplius capies, quanto te illi caritatis pondere magis impresseris. Ab illa scilicet obtinebis imaginis hujus indemutabilem statum, a qua sumpsisti principium. Haec et talia loquitur veritas ad aurem cordis intrinsecus, admonens nos, ut quod ad similitudinem incorporei Dei, non ad similitudinem corporei mundi facti sumus, incorporeos nos esse cognoscamus, non solum quia Deo incorporeo similes sumus, sed etiam quia corporeo mundo dissimiles.
CAPUT XXVII. Quod quilibet absens corpore carum suum mente videat. Ecce de statu vel visione rationalis animae infinitarum pro quaestionis magnitudine rationum, tactis breviter potius causis quam satis usque discussis, arbitror me de illocalitate atque incorporalitate animae sufficiens dedisse responsum. Tu nunc ita longe disparilem infraque positam evidenter intelligens corpoream visionem, non ulterius isto jacteris incerto, ut si carum tuum, sicut ipse dicis, absentem cogitas, idcirco eumdem quia tibi corporaliter non apparet, credas absentem; quia si tibi in illa sui parte carus est, qua uterque homines estis, et qua vosmet vicario amore diligitis, ita tibi ille praesens est, ut tu ipse tibi. Quidquid enim tu es substantialiter, hoc ille est. Visio vero intellectus est animae. Si te vides, illum vides qui nihil est aliud quam tu; qui si corporaliter assisteret, per signa certe corporis agnitionem sui tibi faceret. Per quae si illud forte cepisses indicium, quo eumdem tibi inimicum potius esse cognosceres, reverberata utique affectuum disparilitate anima tua ab ejus anima quodammodo resiliret, et in uno corporaliter loco, atque in eodem, si potest dici, vestigio, satis scilicet essetis voluntatum diversitate sejuncti. Quod cum ita sit, non arbitror animos sequestratione disjici, quos videmus junctis corporibus posse separari. Ac perinde parum est, quod efficiunt corpora mutuis animorum repraesentationibus, si non aut per eadem in se imago Dei quaeritur, aut ipsa quaerantur. Miserum namque est multumque vero contrarium, ut imago Dei, id est, verus homo, per corpus potius quam per se quaeratur. Per se autem quaeritur atque cognoscitur, si per imaginem Dei quaeritur. Imago autem Dei, omnis anima rationalis est. Proinde qui se imaginem Dei quaerit, tam se quam proximum quaerit. Et qui illam in se quaerendo cognoverit, in omni eamdem homine recognoscit. Tu autem non immerito carum tuum absentem te habere causaris, in quo corpus diligis. Nec aliud quam corpus diligere in illo potes, quem non credis esse nisi corpus. Dilige Deum tuum, dilige in Deo tuo carum tuum, imaginem Dei tui. Ille te perinde diligendo Deum in Deo diligat. Si uterque unum quaeritis, ad unum tenditis; semper apud invicem eritis, quia in uno consistitis. Non autem video quod fieri queat, ut corpora in unum posita praesentia sibi esse possint, et animi in uno praesentes sibi esse non possint. Sed quoniam liber iste finem flagitat, eo quod aliquibus superficie tenus attactis, quamlibet multa brevitatis studio missa fecerim, non tamen omnibus pro causae excellentia supersedi: quae post hinc disputanda sunt, principio secundi voluminis ordiamur.
LIBER SECUNDUS.
CAPUT I. Cur Deus tam saepe oppugnari veritatem patiatur. Saepenumero mecum reputanti mihi quonam pacto excellentissima veritas tantum inimicorum semet habere sciverit, post multum de hac eadem quaestione tractatum non improbabilis ratio, sicuti reor, apparuit: omnia scilicet dignoscuntur melius contrariorum comparatione. Sic equidem lumen tenebris, sic vita morti, sic veritas falsitati composita plus delectat. Oportuit igitur hasce distantias pro suis qualitatibus sibi compotes sortiri patronos, ut nec falsi lateret defensor, nec veri vacaret assertor. Itaque fieret ut nec ille magis noceret occultus, nec otiosus iste torperet.
CAPUT II. Quomodo philosophi mundi indagaverint veritatem, gradatimque ad Deum usque pervenerint. I. Et quoniam mortalium generi natura datum est ut abstrusa fortius quaerat, ut negata magis ambiat, ut tardius adepta plus diligat; et eo flagrantius ametur veritas quo vel diutius desideratur vel laboriosius quaeritur, vel tardius invenitur: hinc factum est ut philosophi quoque excellentibus ingeniis, multimodis doctrinis, pugnantibus sententiis, longis saeculis de eadem veritate quaerentes, ab usque Pythagora Italico vel Ionico Thalete semper exstiterint, qui dissidentibus aliis vel in parte operis aliquid dignum tanta indage sentirent. Unde etiam Doctor gentium non tam ignaros veri philosophos judicat, quam cogniti contemptores accusat, inquiens: Invisibilia Dei, a creatura mundi, per ea quae facta sunt, intellecta conspiciuntur: sempiterna quoque virtus ejus et divinitas; ut sint inexcusabiles: quod cum cognovissent Deum, non sicut Deum magnificaverunt (Rom. I, 20, 21). Ergo cognoverunt, et ingressa est divinitatis abditae mens humana secretum, transcensisque corporeis omnibus emetita, ita illum videlicet universitatis vidit esse creatorem, qui non solum corporea universa praeiret, sicut irrationalis anima; neque hanc etiam, sicut rationalis antecelleret, sed qui his simul omnibus longe incorporali potentia praestaret. Videbat enim moveri corpus per loca et tempora, cum vel de loco in locum cederet, vel aetatem temporis transcursione mutaret. Apud se itaque paululum constitit, potentiamque sui non sine horrore suspiciens, quaerendum ne supra se aliquid, an in se esset consistendum sibi, dubitavit. Sed dubitantem se non esse Deum dubitare non potuit, cui causa dubietatis ignoratio esset: non autem nisi ignarus ambigeret. Deus vero nihil ignoraret, ac per hoc dubitare non posset. II. Porro autem se animadvertebat et ignorare necessario et consequenter ambigere, adjecto eo, quod etsi non subderetur motioni per locum, moveretur tempore per affectum. Nec principale rerum stabilimentum foret, quod vel loco vel tempore posset, quia nisi per aliud moveri nihil posset. In quo autem universum staret, id in se ipso consisteret: sic in auctore suo altius ratiocinata, cognovit illud quod in superiore libro memoravi, viditque nisi ab immoto moveri nihil posse. Itaque necessario stare animam ut corpus moveat per tempus et locum. Stare vero in se ipso Deum, qui moveat animam per tempus, corpus vero per locum pariter et per tempus. Et quoniam principio nullum potest esse principium, quod juxta de immensitate ac sempiternitate cogitandum est. Quia sicut a nullo coepit, ita in nullo consistit, non sine quodam medio ab imis quod omne corpus est, ad summa quod Deus est, transeundum rata: se scilicet inter extrema mediam reperiit, eo quod nec cuiquam corporum similis existeret, quia similitudo Dei esset; nec itidem aequari Deo possit, quia etsi ab illo coepisset, de illo non esset. III. Animadvertit etiam in rerum plenitudine, aliud esse secundum veritatem quod judicaret nec judicaretur, aliud quod judicaret et judicaretur, aliud quod judicaretur nec judicaret; secundum veritatem Deum judicare de quo non judicaretur, animam judicare et judicari, corpora judicari nec judicare. Tunc autem minime falli judicantem, cum adhaeret illi secundum quod judicat: tunc maxime cum collabitur ad illud de quo judicat. Intellexit quoque propter immutabilem vim contrariorum, sicut tenebras luci, sicut essentiae nihilum, ita incorporeo corpus esse contrarium. Et vidit similitudinem cujusque rei in contraria esse non posse, quia videlicet immota rerum ratio non sinat, ut aliquid vivat mortuum, videat caecum, substantia sit simul et nihilum. Hic igitur intelligens nonnihil in anima humana esse Deo simile, quia sit ille lumen illuminans, et haec lumen illuminabile; incorpoream se non dubie decrevit, illud adjiciens: quod si anima corpus esset, et haec eadem similitudo Dei esset, corporeus ergo Deus esset; justeque maluit propter similitudinem creatoris sublimare creaturam, quam propter eamdem similitudinem humiliare creatorem: certo cognoscens indissolubiliter nexum, ut duo similia, aut utraque incorporea sint, aut utraque corporea. Esse quoque in rebus substantivis quaedam non solum specie dissimilia, sed etiam naturali vigore contraria, ut aqua vel flamma est, et haec tamen esse corporea. Atque hinc mirum fore, si duo dissimilia eademque contraria, ut est aqua vel flamma, corporea simul esse possint; et duo similia eademque convenientia, quod est Deus et anima, incorporea simul esse non possint.
CAPUT III. Philosophis Graecis utitur testibus de corporeis vel incorporeis, exemplum cameli et formicae proponens. I. Hujusmodi igitur rationibus utentium philosophorum, quoad potui, voluminibus perdagatis, ignobilium plebe rejecta, potiores quosque delegi, qui veritati impraesentiarum testificarentur, quorum quidem ex abundanti est proferre sententias; non quod propriis deficiamus, sed quod magis mirum sit, adversum nos dimicare nostros, et extraneos pugnare pro nobis. Neque mihi profecto cordi foret mutuum ex his capere quippiam, nisi iste corporis amicus sola philosophici nominis mentione, terriculamenta quaedam nobis scientiae profundioris ostentavisset. Ex his igitur quos contra veritatem vocat, vocem veritatis accipiat, et geminae primum Graeciae classicum multisonam Pythagoreorum tubam et lituum Platonis exaudiat. Nec tumescat sola vanitate nominum, sed pinguescat multimoda veritate rationum. Pythagorae igitur, quia nihil ipse scriptitaverit, a posteris quaerenda sententia est. In quibus vel potissimum floruisse Philolaum reperio Tarentinum, qui multis voluminibus de intelligendis rebus, et quid quaeque significent oppido obscure dissertans, priusquam de animae substantia decernat, de mensuris, ponderibus et numeris juxta geometricam, musicam atque arthmeticam mirifice disputat: per haec omne universum exstitisse confirmans, illi videlicet Scripturae consentiens, qua Deo dicitur: Mensura, pondere et numero omnia disposuisti (Sap. XI, 21). Quam quidem ex divina lectione sententiam nobis ab adversario miror objectam. Dicit enim verbis his: Deus quidem ex nihilo fecit omnia, qui sicut opere instituit, ita materiam incorporavit rebus omnibus, inter quas et anima censetur. Sicut distribuit pondus. numerum atque mensuram, ita posuit quantitatem. II. Animadverte, nostri bone cognitor, praesentis saeculi peritum facundumque doctorem, nihil incorporeum vult creatum, et incorporatum dicit omne corporeum. Cui incorporatur, quaeso, quod corpus est? Si in, pro non, forte posuisti, ut incorporatum pro non corporato velis intelligi, plus nobis quam volumus sponte largiris. Quia si auctor rerum qui fecit omnia, non corporavit; sine corpore sunt ergo quaecunque sunt. Enimvero quod est, et absque corpore est, incorporeum esse necesse est: quod Graeci elegantius ἀσώματον vocant. Si autem istiusmodi propositione simpliciter usus es, incurristi nescius veritatem. Per eamdem tamen ignorantiam uno tantum lapsus articulo, quod omnia incorporata dixisti, cum satis constet duplicis creaturae substantiam sic ordinatissima lege compositam ut omne creatum incorporeum et incorporatum sit, non autem omne corporeum sit et animatum. Ac per hoc incorporatum corpus dici non potuit, velut in corpus missum; quia incorporatio ad illam pertinet absque ambiguitate naturam, quae et priusquam incorporata est, non fuit corpus; et postquam incorporata est, non est corpus. Si vero incorporata omnia eo forsitan sensu dixisti, quo dici plane potuit, etsi non debuit, omnia facta esse corporea, excidisti pariter et a proprietate verbi, et a ratione veri. Quia si omnis creatura corporea est, nihil incorporatum est: si autem incorporeum quid creatum est, non est omnis creatura corporea. III. Sed una haec eademque causa est, quae te multiplici involvit errore: magna videlicet rerum ignoratio, et scientiae mira praesumptio. Hinc quippe fit ut vel spiritus corporatos corpus esse credas, vel item corpora incorporata definias. In istis tam dialecticis conclusionibus tuis, semper tibi veniat in mentem illius quam inurendam ducis aliis, alti erroris infamia. Divinus quoque temet sermo commoneat: oportere prius deponi trabem propriam, ut possit alienam quis auferre festucam (Matth. VII, 3-5; Luc. VI, 41, 42). Proinde quia non lacessis quasi dubios praelii, sed percellis quietos mucrone convicii; et cunctis creaturae partibus, mensuram, pondus et numerum indita esse dixisti, quoniam haec simul omnibus constat inesse corporibus, et animam corpus esse decernis; quae hujus mensura sit, qui numerus, quod pondus inquiro, Si modum vegetanti animae viventis corporis modus facit, quia corpus extrarium quasi vas aliquod, animam veluti minus quoddam corpus includit: ergo animae, ut tu ais, quantitas pro corporis quantitate censenda est. IV. O si mihi de his loqui tecum commus palamque proveniret, liberaliter videlicet agerem, nonnulla tibi de meo jure concederem. Neque protinus de homine quaererem, sed prius precario poscerem ut rerum callens evidenti faterere responso. Formicae et cameli animas utrumnam providentia an mole censeres? Si providentia, luce liquidius esset animae cameli sic animam praestare formicae, ut camelus tanto pene minor formicae sit animo, quanto major est corpore. Si moles tibi in istiusmodi comparatione placuisset, eadem nempe replicarem, et nihilo secius quaererem: Si modus animae corporis modus est, cur infra corporis modum camelus brutescat, et supra corporis modum formica vigeat? Sisterent verba fortassis quae tuto tibi magna volant. Ista haec ipsa duplici forte proponerem, utrius malles tibi copiam facerem. Si molem corporis elegisses, perexiguum formicae corpus opponerem. Sin animi vigorem, hunc eumdem nullum secundum molem fore convincerem, cujus esse nihil in illa corporea cameli magnitudine comprobarem. Hic etiam tibi Maronianum illud objicerem. quod verissime de apiculis dictum est: Ingentes animos angusto in pectore versant
V. Jam cum super statu hominis dissertare coepissem, a te scilicet novo geometra, ut ingenia quorumcunque dignoscerem decempedam in judicium flagitarem. Ubi si illo forsitan voluisses uti perfugio, ut diceres invisibilia visibilibus non posse metiri; e vestigio responderem, ex magnitudine corporis quod animum includeret posse metiri animum qui corpus impleret. Si non posse dixisses, instantissime quaererem, cur fieri de corporis genere uno non posset, quod de omnibus possit? Si annuisses posse, tibi dicerem sermone prophetico: Vade ad formicam, o piger, et aemulare, videndo vias ejus (Prov. VI, 6), id est, providentias ejus. Nisi forte credendum est ob id nos oraculo coelesti commonitos, ut gradiendi scientiam a formica quaereremus. Non te in hac prolocutione sollicitet ambulandi cura, sed agendi sollertia; Ac veluti ingentem formicae farris acervum Cum populant hiemis memores, tectoque reponunt;
sic, homo omnis, in corporationem irrationalium protoplasti lapsus peccato, ne hieme fuga tua fiat (Matth. XXIV, 20) fidei calore et operis devotione procures, ac pariter intelligas formiculae et apiculae ingentes animos parvo corpore includi. Nihil enim magnum locale capitur exigua re locali: et parvum corpus atque ingens animus est apiculae. Non ergo capitur corpore extra se; igitur est; sed extra se nihil esse potest. Est ergo totus in corpore, sed magnum corporeum corporeo parvo non capitur, quia tam magnum replet locum, quam magnum quidque locale est. Aut igitur anima illocalis est, et per haec incorporea erit, aut secum tota non erit. Sed nihil esse nisi secum potest. Illocaliter ergo in re parva res magna est. Non igitur localis est animus, et nihil illocale coporeum: corporeus igitur non est. Quidquid autem corporeum non est, non mole censendum est. Non ergo ex magnitudine corporis animi magnitudo.
VI. Quorsum autem evadas nunc videamus. Apicula tibi corporis, camelus animi magnitudinem negat. Videris ne istiusmodi rationibus sententia tibi placita labascat? Ne secundum corporeas quantitates, numeris, ponderibus et mensuris animi magnitudo subjaceat, qui et parvus in magno totum tenet, et magnus in parvo non effluit. Sed forte corporaliter metiri animus non potest, et pendi potest. Is dicere audeat scire se posse quot animus secundum pondus possit esse librarum, qui comprehensum tenet quot sit secundum longitudinem pedum. Vestigia vero numerorum in corporibus trifaria dinoscuntur. Loco etenim primo, ut sit corpus maximum vel minimum, unum id esse necessum est, quod scilicet a numero ille est. Secundo, quot partibus constat; quae profecto partes, ut jam diximus, dextra et laeva, sursum ac deorsum, ultro et citro sunt. Tertio, quot juxta praefatam diversitatem partium, secari omne corpus in partes potest; quarum item pars quaelibet partium corporis propter vim primigeniam numeri et unum corpus erit, et totidem partibus constabit, et perinde in partes secari poterit. Modo tu videris utrumnam cum cujuslibet animantis una sit anima, dividi haec eadem possit ut iterum quotalibet pars animae anima sit, sicut quotalibet pars corporis corpus est. Quod quia sanorum neminem reor posse dicere, terendum tempus non est in earum discussione causarum, quae suapte natura tam clarae sunt ut obscurari potius disputatione minuta videantur.
CAPUT IV. De mensura, numero et pondere corporis. I. In illud nunc magis, nisi contemnis, advertas animum, ut tibi, in quantum se videri dignabitur, mensurae, ponderis et numeri vis divina pandatur. Dici nempe de Deo legimus: Mensura, numero et pondere omnia disposuisti (Sap. X, 11): quo potissimum testimonio in id scilicet usus es, ut exin probatum velles, animabus quoque nostris corporeas quasdam inditas quantitates. Videamus igitur: mensura haec, pondus hoc, numerus hic ubinam loci fuerint, quandove esse coeperint, ut ad istorum quasi exemplar Deus universa formaret? Si nihil increatum nisi creator est, haec ergo creata sunt. Si creata sunt, non igitur omnia Deus mensuris, numeris ponderibusque disposuit. Quandoquidem haec ipsa non secundum ista formavit. Sed auctoritati divinae obviare nefas est. Numeris ergo, ponderibus et mensuris universa creata sunt. Mensura ergo, pondus et numerus non creata sunt: quia non secundum eadem creata sunt omnia, si et ipsa creata sunt. Hic omnibus cogitandi viribus enitendum est ut quoquo modo possit agnosci non hoc esse pondus principale quod penditur, sed quo penditur; nec eumdem esse numerum qui numeratur, sed quo numeratur nec mensuram quae metitur, sed qua metitur. Sicut item non hoc est magnitudo quod magnum, nec hoc aequale quod aequalitas, nec hoc pulchritudo quod pulchrum. Nihil enim creatum per se magnum est; sed ex minoris comparatione magnum aliquid dicitur. Hinc est quod montem parvum dicimus, et grande milium. Grandem quoque muscam, et bovem parvum. Cum vero ad ipsam creatricem venitur magnitudinem, quia comparari non potest, nec major nec minor est. Sic et in his principalibus formis ratio par est, quas Plato ideas nominat. Nam secundum eamdem quadrati legem fabricamus et quadratam tabulam et forum quadratum. Et cum forum majus quadratum sit, non tamen magis quadratum est. Hinc capias oportet indicium illius non pensi ponderis et immensurabilis mensurae, et innumerabilis numeri: quae tria simul aequiterna, semper individua, ubique et ubicunque tota, unus Deus sunt. II. Omnia etenim corpora quibus quidquam vel numeramus, vel pendimus, vel metimur, numerabilia sunt, et ponderabilia, et mensurabilia. Nam et numeri in corporibus certus est modus, et pondiculi trutinae certum est pondus, et decempedae certa mensura est. A cujus magnitudine et citra recurri licet usque ad uncias, et semiuncias, et usque ad minimum, citra quod nihil est. Et ultra item progredi usque ad maxima, et ipsius quoque mundi inaccessa nunc sensibus spatia. Habet enim certum magnitudinis modum quidquid finale est. Proinde mundi moles universa, quoniam ex finitis est compacta corporibus, quippe cum alterum corpus alteri finem faciat, procul dubio ipsa finalis est, proptereaque mensurabilis. Trans quam si quid spatiorum humana mens cogitat, in ea certe ratione mensurae per corporales formas mitti posse non dubitat: quod quidem ita posse fieri veritate claret, si ullus extra mundum locus est. Sed quoniam extra omnem locum locus esse non potest, localis mensura ubi locus est, non accedit: et cum desit quod metiri possit, quo possit metiri superest, quia finito mensurabili immensurabilis mensura non deficit. Eatenus equidem ratio ponderis, eo quod pendi potest cessante, non interit. Et numerus finito numerabili non finitur. Igitur si immensae lucis splendor aliquo nobis fulgore subrutilat, necessario scilicet istinc admonebere, ut paululum seposita carnalium fallacia visionum, dicas nobis decempedae forma corporeae cui nostrum visibilis sit? Sed quia hanc, nisi nimium fortasse succenseas, corpori contemplabilem non negabis: consequenter quaero illam immensu rabilem de qua supra sumus locuti mensuram, animone an corpori dicas esse conspicuam? Sed non ita quempiam veritas deserat ut divina corpori visibilia fore contendat, cum nec corpora videri ab hoc nisi anima to cognoscat, aut, ut dicam verius, animam potius per corpus quam quidquam per se sentire corpus intelligat. Duplex est ergo videndi vis animae. Videt mensuram, pondus et numerum per se: videt mensurabilia, numerabilia et ponderabilia per corpus. Ergo per corpus videt quae sunt similia corpori, id est, corpora; incorporea vero per se, quibus est ipsa similis. III. Nunc si placet, quoniam mensuris, ponderibus et numeris omnia disposita sunt, eorumdem in creaturis signa quaeramus. Imum certe elementorum omnium terra est: in rotundo scilicet illud imum constat esse, quod medium est, quia in rotundi extimis imum non est. Quaelibet ergo terrae pars magna vel minima, ut lapillus exiguus, vel minutissimus pulvisculus qui puncto visibili contingi non queat, habet et mensuram pro modulo sui, et numerum pro ratione partium, quibus distant superiora ab inferioribus, dextra a sinistris, a posterioribus priora. Unde etiam quamlibet minimum dividi in duo potest, quia corpus est. Pondus vero illius hinc animadvertitur, quod ipsum minimum ab origine sua sublatum, et in aqua, superiore videlicet elemento dimissum, motu infatigabili non quiescit, donec naturali pondere ad solum terrae pervenerit. Hunc ad modum rationis tramitem in reliquis oportet tenere corporibus, quia et aquae guttulam quam digito tincto sustuleris, habentem scilicet pro magnitudinis modo mensuram, pro partium distantia numerum; lege ponderis si dimittas in aerem, non residet nisi ad sua pervenerit. Aeris quoque ratio par est, cujus nihil vel sub aqua contineri, vel supra ignem ferri potest. Quod si quo pacto fiat, necessitate ponderis vel hinc naturaliter erumpat, vel inde sponte decidat. Mensurabilem vero aerem et pro numero partium numerosum, vel hinc, ut arbitror, liquet, quod corporeum metiri posse mundum sciant, cujus aer tertia pars est. Sic etiam ignis elementum quarto jam constitit loco, quod et pro partibus suis recipit numeros, et pro spatio, quia finale est, mensuris subditur. Pondus autem ignis iste terrenus quasi quoddam semen ignium supremorum sursum versus habet; qui quanto majore fomento pastus, majorum fuerit virium: velut in patriam tendens subtili natura magnas partes stipati aeris irrumpit, et nisi eumdem elementi alterius profundum vinceret, quo per naturam rapitur perveniret.
CAPUT V. De mensura, numero et pondere animae. Ecce patuit nihil esse corporeum, cui non sit mensura, pondus et numerus. Nunc quoniam eorumdem est et partilis unitas, et locale pondus, et magnitudo mensurabilis, utrum tria haec eatenus in anima, ut in corpore, sint quaeramus. Magnum certe corpus longitudine et latitudine et altitudine dicimus, cujus utique spatium grande vel parvum pro sui capacitate censemus. Ergo tantum quidquid corporis quodcunque corpus recipit, quantum pro amplitudine capax est. Sic equidem transcenso inferioris creaturae gradu sublimiorem creaturam cerne, et animi magnitudinem sui capacitate metire. Ecce capax est anima humana sapientiae: capax namque est ejus, qua intelligens est. Ergo ut ante indeptam sapientiam, sapientiae capax dici non potest; sic antequam particeps ejus fiat, sapiens dici non potest. Istic ergo percunctatum venio: spatiumne loci fore judices, an illocale aliquid quo capitur sapientia? Ego sic censeo, quod si secundum spatium sapientis anima sapientiae capax est, ergo secundum molem magna est sapientia. Quod quia non sinit dici veritas, illocale est quod capit, ut illocale possit esse quod capitur. En tibi humani animi sine mole magnitudinem. Numeri nunc intuere rationem
II. Animadvertisti, ut arbitror, haec esse in corporibus signa numerorum, quod scilicet numerosa sint corpora, quae sibi secundum praestantissimam numeri aequalitatem partium parilitate respondeant: ut quoniam unius ad unum, et duorum ad duo, et ad tria trium summa aequalitas est; sic itidem illud numerosum corpus esse dicamus, quod rata dimensione formatum, ut verbo tenus humanum, quae sunt bina sic habeat ex adverso posita, ut sibi nec magnitudine, nec spatio, nec loco dissentiant, ut sunt aures et oculi. Quae item singula, ut nasus et os medium locum teneant. Atque ut esse pulchra possint, concinentiam summae aequalitatis imitentur. Quatenus igitur numeri veritatem in anima reperiamus humana, primum debet ipsa sibimet actitandi rationem pro virtutum parilitate concinere, ut sapientiae justitia, temperantiae fortitudo respondeat; quae parilitas utique numerosa est, quia tanto est numeris vicinius, quanto est quidquam concinentius. Sed illud in anima numerosum potius arbitror, quo eadem scientialiter compos est numeri; ut non partibus, sicuti corpus, numerosa sit, sed ipsum dignoscat, et secundum eumdem judicet numerum. Nam tria et quatuor septem fore; et haec tria et septem decem, nulla praeter humanam animam vel potest scire vel poterit. Sicut igitur de mensura claruit, ita et de numeris satis apparet esse hos in corpore visibiliter, in anima intellectualiter. III. Restat nunc ut de pondere disputemus. Corporum pondus illud esse patuit, quo eadem in regiones suas unde primordialiter existunt, naturaliter feruntur, nec quiescunt, quoadusque transmisso elementi alterius spatio, in sua perveniant. Animae vero pondus voluntas est ejus, quae proprie magis amor dicitur, quo scilicet vel se ipsam, vel alia quaelibet amat: sive enim sibi incorporea diligat, ut est vera sapientia; sive corpori corporea concupiscat, ut pulchra sunt corpora: illocali amoris pondere rapitur, donec amatorum adeptione potiatur. Igitur pondus corporis quocunque corpus tulerit, mensuras ejus et numeros indissociabiliter secum trahit. Item pondus, hoc est, amor animae, in id quod diligit, et memoriam et consilium secum cogit; quia nihil aliud meminisse vel cogitare valet, nisi illud cujus amore fervescit. Unde divinitus homini dicitur: Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, et ex tota anima tua (Matth. XXII, 37). Videlicet ut sicut corpus pondere cogitur in propria, sic anima pondere referatur in patriam. Hoc pondere suo tamen anima non solum aliis jungitur, sed ipsa quoque solidatur; quia consilii ac mentis amore medio, et mens consilio, et consilium mente diligitur.
CAPUT VI. De mensura, numero et pondere divinae Trinitatis; quomodo haec tria ipsa Trinitas sit. Sic et incorporaliter cuncta supereminens unitas praecelsissimae Trinitatis mensura est, ut aiunt, sine mensura, et pondus sine pondere, et numerus sine numero. Pondus ergo quo haec eadem secum ineffabiliter unum sunt, charitas est Patris et Filii, quem Spiritum sanctum Apostolus proprie insinuans, Charitas, inquit, Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum sanctum qui datus est nobis (Rom. V, 5): evidenter ostendens, isto pondere, divina scilicet charitate, illum ineffabilem numerum illamque mensuram illo stabiliter ferri quo tale pondus accesserit. Igitur tria haec inseparabilia sunt in corpore, sed multo magis in anima; et individua sunt in anima, sed multo magis in se. Et sicut nihil sine uno creatore, hoc est, ipsa Trinitate exstitit; ita nihil omnino esse potest, quod non et trifariam subsistat, et unum sit: omne scilicet corpus, et unum erit, et mensurabile erit, et numerabile, et ponderabile. Et omnis anima rationalis tribus individuis, memoria, consilio, voluntate subsistit, quibus capax est mensurae, ponderis et numeri. Secundum haec de mensurabilibus quibusque, ponderabilibus et numerabilibus, hoc est, de corporibus judicans, quae si corpus esset, incorporea certe non caperet, sicut corpus etiam judicari posset et de corporibus judicare non posset. Permanat ergo a summo quod Deus est, per medium quod anima, ad imum quod est corpus, unitae specimen Trinitatis, corporibus signa sui imprimens, animabus etiam notitiam tribuens: illa formans visibiliter, has intelligibiliter. Cum ergo nihil substantia nisi absentia capiat, et nihil nisi tribus, sicut supra disseruimus, unum fiat; quando tanta est unitas in corpore, hoc est in vestigio Trinitatis, quanta est in anima, hoc est in imagine Trinitatis; et item cum tanta sit in imagine, quanta est in ipsa Trinitate.
CAPUT VII. Paganis utitur testibus, nullas in anima corporeas esse mensuras vel localia pondera. I. Sed quoniam nunc tempus aliud est, quam ut de quaestionis hujus praeeminentia copiosius disputemus; tantum scilicet in his moratus sum, quantum prudentibus satis arbitror, quoad plene cognoscant nullas in anima corporeas esse mensuras, vel localia pondera, vel partium spatia; sed illud ab ea percipi, quod nec locus capit, nec pondus movet, nec divisio minuit. Modo tu, arbiter docte, probaveris justam gnarus ferre sententiam, anne sit locus quod illocale recipit, an partile quod secari nequit, an mensurabile quod infinitum capit. Nunc ad Philolaum redeo, a quo dudum magno intervallo digressus sum, qui in tertio voluminum quae περὶ ῥυθμῶν καὶ μέτρων praenotat, de anima humana sic loquitur: Anima inditur corpori, per numerum et immortalem eamdemque incorporalem convenientiam. Item post alia: Diligitur corpus ab anima, quia sine eo non potest uti sensibus. A quo postquam morte deducta est, agit in mundo incorporalem vitam. Non ego nunc rationum tramitem per nexuosissimas quaestionum minutias revolvo, quibus haec probabilia, quo voles adversante, Philolaus effecit. In quae si quis vel curiositate, vel studio forte flagraverit, de ipso scilicet fonte hauriat. Enimvero memet causa auctoritatis in eumdem tanti testimonium philosophi jecisse sufficiet, sicuti caeterorum post hinc strictim proferre conveniet. Injuria nempe a quoquam poscitur, et argumentum pariter et testimonium. II. Archytas perinde Tarentinus, idemque Pythagoricus, in eo opere quod magnificum De rerum natura prodidit, post multam de numeris subtilissimamque disputationem, Anima, inquit, ad exemplum unius composita est, quae sic illocaliter dominatur in corpore, sicut unus in numeris. Quid, quaeso, praecessius dici potest? quid verius? Ad unius videlicet exemplum composita, quia ad unius imaginem facta est. Et idcirco unus est, exemplum principale formarum, quoniam formabilia ab illo formas capiunt, qui non cepit. Eromenes Tarentinus ex eadem schola Pythagorae, praemissis pro statu sententiae suae insolubilibus argumentis, de anima sic pronuntiat: Longe aliud anima, aliud corpus est, quae et corpore torpente viget, et caeco videt, et mortuo vivit. Unde autem, si hoc est, quo principio nescire se dicit? Sed non ita nunc omnium philosophorum Pythagoricae familiae sententias persequor, ut easdem copiosius aggerando, de alienis admodum voluminibus meum faciam, satis arbitrans memet principium Pythagorici gymnasii de praesenti quaestione scita evidentia protulisse. Certus scilicet neminem refutare doctorum, quin hoc idem senserint scriptoque prodiderint, Archippus, Epaminondas, Aristeus, Gorgiades, Diodorus et omnes Pythagorae posteri: quorum videlicet nominum, ne dicam sententiarum multitudinem, si eadem prodita velim, volumen efficerem. III. Igitur Plato procedat in medium, a quo vere claret, quam magnum in semet bonum genus humanum negligat nostro praesertim saeculo, quo dictis factisque coelitus editis, eatenus religio conclamata est, ut pene jam credentibus labore submoto, tempore fidei scientiae fructum capessat laborisque mercedem opere non patrato percipiat. Quo fit ut mirari admodum digne nequeam hujus Platonis animam, qui tantis equidem saeculis ante puerperium Virginis, ante incarnationem Dei, ante hominis resurrectionem, ante praedicatam summae Trinitatis in gentibus unitatem ineffabilem, Unum, tres in divinitate personas, laudabili ausu, mirabili ingenio, inimitabili eloquio quaesivit, invenit, prodidit, Patrem Deum paternamque mentem, artem sive consilium, et utriusque horum amorem mutuum, unam, summam, aequiternam, indivisam divinitatem, non solum ita credi oportere docuit, sed ita esse convicit. Persuadere mihi non possum, quod philosophi hujus anima corporea fuerit; ac si forsan praecipiti lapsu stultitiae, ulla anima corpus esse judicanda est, illas equidem corporeas judicaverim, quae se corpus esse credunt. Non per hoc animarum generi derogans, sed quosdam sententiae suae improbitate, non mea sponte denotans, et quid de hominibus fiat, quos cum eousque inscitia teneat, ut indoctos se esse nesciant, scientiae nihilominus privilegium sibi vindicant: dumque in imperitas aures verborum puerilium spumas exspuunt, uno eodemque mendacio semet scientiae fallunt, alios docendo decipiunt; Lysiae similes, quem Plato idem cassa rerum verba fundentem, in Phaedro eatenus increpat, ut esse deterius astruat gnarum verborum, ignarum esse causarum, quam nescientem rerum verba nescire, potius arbitrans imperitum silentium loquaci imperitia. Unde etiam Tullius libro de Oratore primo: Eloquentia est, inquit, scientia comprehendendarum rerum plurimarum, sine qua verborum volubilitas inanis atque irridenda est. Et paulo post: Etenim ex rerum cognitione efflorescat et redundet oportet oratio; cui nisi subest res ab oratore percepta et cognita, inanem quamdam habet locutionem et pene puerilem. Sed hinc alias. IV. In Phaedro autem Plato de anima sic pronuntiat: Anima, inquit, immortalis est, quae semper a se ipsa movetur, et aliis causa motus est. Corpus autem per se non movetur. Non ait tantum, movet alia, sed, aliis causa motus est; animadvertens equidem vir excellentis ingenii, fore nonnulla quibus sit moveri proprium, causa motus alieni. Quidquid enim voluntarie movetur, ipsum fere sibi causa motus est. Quod autem movetur vel nesciens vel invitum, penes scientem vel cogentem causas motus habet. Nec repugnat anterioribus nostris disputationibus, quod istic a se moveri animam dicimus, cum principalem motionum cardinem in Deo esse dicamus. Quoniam id ipsum fere a Deo illi est, ut sponte moveatur; videlicet ut sicut causa motus animi voluntas est ejus, sic substantiae quae utitur voluntate, causa sit Deus. Quia etsi posse velle nobis ex Deo est, non omnis voluntatis nostrae motus erit ex Deo. Vel tunc reor: cum voluntate peccamus, nostri causa motus ex nobis est, ne peccatorum Deum faciamus auctorem. Quocirca si corpus a se non movetur, et corpus non est quod sibi causa motus est: quia in se motus sui causas habet anima, non est corpus. V. Idem Plato in libro quem περὶ Φύσεως scripsit: Anima, inquit, animantium omnium corporalis non est, ipsaque se movet, aliorum quoque agitatrix quae naturaliter mota sunt. In Phoedone autem sic apud eumdem Platonem, cum Simmia et Cebete aliisque philosophis Socrates loquitur: ut cum videamus illic valde consentanea nostrisque oppido convenientia pronuntiari, quae non solum praejudicio auctoritatis utuntur, sed virtute rationis adminiculantur; animadvertamus praeter nativum humanae mentis vigorem, hasce videlicet animas, quae tam remota persecutae sunt, tam clausa adierunt, tam perita viderunt, idcirco scilicet lumine veritatis afflatas, ut in salutem generis humani, toti quandoque mundo divinitus ederetur dogma; apud rudes vero gentium mentes, gentilium testimoniis uterentur; quo magis ignorantiae nubilo caecata, et infidelitatis frigore in quamdam glaciem durata gentilitas, evangelicae veritatis calori cederet, si eadem veritas adversantium quoque sibimet ore sonuisset. Aut cur non haec eadem per philosophos nobis in usum veri coelitus procurata credamus, quae ad redarguendam nostrorum quoque imperitiam utilia fore cognoscimus? Persuadens igitur in Phoedone Socrati sic ait vera ratio: Donec corpus habeamus, permixtusque sit tuli malo noster animus, nunquam nos, id quod jam olim concupiscimus, satis plene consecuturos. Concupiscimus autem veri scientiam. Corpus enim nobis primum innumerabiles et infinitas occupationes infert, quibus conterimur ob necessarium victum et alimentum quotidianum. Deinde si qui morbi ingruerunt, impedimento sunt quo minus inquirere et invenire veritatem possimus. Nam cupiditatibus et timoribus innumerabilibus, variarum rerum appetitionumque visionibus, et infinita quadam dementia corpus oneratur, ut prae illo ne sapere quidem ulla in re possimus. Et si quando tempus aliquod ad philosophandum vacuum vel habuerimus vel fecerimus, tunc quoque in ipsis cogitationibus nostris corpus intercurrit, turbam errorum inferens menti, ut obcaecante illo veritatem pervidere non possimus. Itaque unum hoc in omni quaestione nobis, et id quidem evidentissime probatur. Si quid unquam bona fide scire volumus, recedendum esse a corpore, et in ipso animo res considerandas. Tunc enim videmur consecuturi quod concupiscimus, et cujus rei amatores nos profitemur, cum defuncti erimus: nam dum vivimus, desperandum est. Etenim si constat nihil sinceri mixtum corpori animum pervidere posse; sequitur alterutrum, aut nullo tempore nec usquam contingere homini veram scientiam posse, aut tunc demum cum excesserimus e vita. Defunctorum enim animus liber est, et solutus a corpore. Eo autem tempore quo vivimus, ita demum appropinquabimus applicabimurque scientiae, si nihil aut quam minimum corpore utamur, neque in societate ejus, nisi quatenus necesse est, animum dimittamus. Ita enim minime replebimur vitiosa turbulentaque natura corporis, sed puri a contagione ejus, in quantum facere possumus, erimus. Et si ita fecerimus, incorrupti sincerique digredientes, ad omnia incorrupta sinceraque veniemus. VI. Haec ad verbum ex dialogo philosophi admodum principis excerpenda, atque huic nostro inserenda volumini ratus sum. Non arbitrans fore quempiam illectamentis fallaciarum corporalibus obsistere solitum, qui hasce repugnantias in semetipso sentiens, disparium naturarum corporis atque animi, teste se in hoc ipsum sibi, indiscussis equidem longe maximi inter philosophos viri disputationibus assentiatur, interque animum corpusque suum praeside ratione disceptet. Quidnam sit illud quod, ut aiunt, corporeus animus ab omni inventione occursante sibi semper extrarii corporis praepediatur obstaculo. Aut cur extrarium corpus in reatum vocet, quod semet a contemplatione veri revocet, cum sibi ipse sit impedimento, si corpus est. Sed super his non argumentabor. Ipsa per se nimirum veritas claret, nec ornamento aut adjumento extrinsecus indiget, quae et pulchrior et fortior nuda est. Hinc egomet testium meorum indefensis hactenus mihi testimoniis utendum ratus sum; quia penes illos tantum, qui toto sui admodum corpus sunt, de hisce veritatis vadibus dubitabimus. VII. Verum quid hic idem Plato in Hipparcho, quid in Lachete, in Protagora, in Symposio, in Alcibiade, in Gorgia, in Critone; quid in Timaeo, etiam arce quadam et quodam philosophiae vertice, de anima pronuntiaverit, placitae brevitatis gratia missum facio. Neque enim refert ad agnitionem veri, quid de eodem saepius quisque dixerit, quam quid senserit quaerere. Quia in saepe dictis nec uberior est cognitio rerum, quam sit prolixitas onerosa verborum. Quapropter in astructionem veri magis considerandum est, quid unum multi senserint, quam quid unus saepe dixerit. Ego tamen Platonem, prout mea opinio est, philosophorum omnium merito principem, in negotium praesens admiratione sui pellectus, testem saepe vocitavi, quamlibet quae plura istic ejusdem legas, innumeris comparata quae super anima dissertavit, pauca admodum censeas. Sed nec Porphyrius Platonicus, multis post Platonem saeculis, a magistro uspiam in hac eadem causa dissensit. Illustri quippe voce genus humanum suae dignitatis admonuit: Si beati, inquit, esse volumus, corpus est omne fugiendum. Est ergo incorporeum quiddam in nobis, cui adversa corporis universi contagio est. Et quid istud erit, nisi imago Dei? et quid imago Dei, nisi humanus animus? qui si in corpore beatus esse non potest, et incorporeus non est, nunquam beatus erit, qui sine se non erit.
CAPUT VIII. Romanis philosophis utitur testibus de animae incorporalitate. Plurimorum in negotium praesens philosophorum plurimis testimoniis usi sumus, multosque ex eadem Graecia, si vel causa posceret vel ratio sineret, proferre possemus. Sed ne localiter veritatem quaesisse videamur, ut haec eadem ab una tantum videri gente quiverit, et aliis ignorata sit; cum veri compos humana substantia non sit regione, sed genere, Romanos etiam eosdemque philosophos testes citemus, apud quos Sextius pater Sextiusque filius propenso in exercitium sapientiae studio apprime philosophati sunt, atque hanc super omni anima attulere sententiam: Incorporalis, inquiunt, omnis est anima, et illocalis atque indeprehensa vis quaedam, quae sine spatio capax, corpus haurit et continet. Acrius isti, ni fallor, abstrusas rerum rationes ingressi sunt, quam nonnulli nostrates, qui cubiculariis disputationibus de sublimium indage causarum aliquid soporiferum in lectulis oscitantes, perpellente copia tepentium naeniarum, stolido laudatore veternosas anilium opinionum suspiciones edormiunt, innexamque visceribus animam, corporis claustris includi et contineri decernunt. Sed istuc imperitiae veri vacuae figmentum, prout locorum ratio poposcit, et superiore libro discussimus, et prolatis nunc summorum magnis auctorum testimoniis, in rem sui nobis opitulante veritate, rationis quoque viribus refellimus. M. Varro, sui saeculi peritissimus, et teste Tullio omnium sine dubitatione doctissimus, quid in musicis, quid in arithmeticis, quid in geometricis, quid in φιλοσοφουμένων libris divina quadam disputatione contendit, nisi ut a visibilibus ad invisibilia, a localibus ad illocalia, a corporeis ad incorporea, miris aeternae artis modis abstrahat animum, et in corpora, hoc est in adversa sibi dilapsum sui compotem faciat? Cui si corpus esset, corpus adversum esse non posset. Quid ego nunc Zoroastri, quid Brachmanum ex India, quid Anacharsis e Scythia, quid vero Catonum, quid M. Ciceronis, quid Chrysippi (qui ab ipso pene principio sui operis animo dominandi jus tribuit, corpori legem servitutis imponit) in defensionem veri sententias afferam? Quid orbis universi de animae statu nobis concrepare judicium, in his duntaxat qui merito enituere, convincam?
CAPUT IX. Ecclesiasticis doctoribus utitur testibus de animae incorporalitate. I. Facile profecto hoc idem factu mihi esset, nisi adjici quaepiam, coacta testium turba non sineret, et divina jam nunc oracula pandere vel tempus foret, vel ratio commoneret. Atque ut ad ipsos coelestium voluminum fontes illis fere ducibus qui ex eisdem largius hausere veniamus, Gregorius Nazianzenus in Apologetico, magnum videlicet inter animam et corpus clamat esse discrimen; atque ut corpus corporalibus pasci, sic animam incorporeis saginari. Beatus Ambrosius ad Mediolanensem in ecclesia populum verbo doctissimo atque eruditissimo: Sequestremus nos, inquit, a corpore, contra quod nobis, si salvi esse volumus, juge certamen est. Una praecellentium eademque sententia non nisi eodem intellectu animadvertenda est, eodemque tractanda sermone. Dicam nunc igitur quod saepe me, dum ad id locorum ventum esset, dicere memini. Sequestrari nos a corpore, Ambrosius oportere persuadet. Quis ergo iste sit, cui a corpore sequestrare conveniat quaero? Ex anima enim sumus et corpore. Ac per hoc cum sequestrari a semetipso nequeat animus, nihil in nobis est quod sequestrari possit a corpore, si corpus est animus. Cur, sancte Ambrosi, cur taliter doces? Cur sponsam Christi coeno falsitatis oblinis? Cur eamdem a via veritatis saevae praedicationis impulsu, in devia abrupta propellis? Cur sequestrari oportere a corpore corpus perhibes? Quidnam istud, quaeso, proderit homini? Num quia hominis interioris est natura subtilior, quae tamen non est nisi corpus; idcirco eamdem disjici convenit atque separari? Nunquid quoniam in hac structura mundanae molis quaedam subtiliora et leviora, quaedam crassiora atque graviora sunt, idcirco tenuioribus universam solidi hujus convenit rupisse compagem? Aut beatior aer erit, si cum aqua ac terra non fuerit? Hisce falsiloquiis circumgarrientibus, istiusmodi fert ille responsum: Quaedam nobis oboritur verborum nuda, virtutis cassa, rationis aliena, veritatis vacua, vanitatis cava, superbiae tumida, novelli hujus schismatis sine auctore doctrina, elata supercilio, abjecta mendacio, referta convicio, Creatori potestatem subripiens, imagini dignitatem, quam miro stultitiae genere comparationibus substantiae corporalis infamat. Asserens scilicet tam nihil animo profore quod valeat corpore secerni, quam non sit aeri conducibile crassioribus mundanae molis corporibus separari. Porro si qui estis uspiam gentium, quorum ingeniis cesserint arcana causarum, adeste praepetes, vosmet ignorantiae plectite. Novum dogma miramini: Animae dignitatem capessit in solido mundi, portio corporis quarta mundani. Haec ergo nimirum animarum omnium major est anima, proque sui mole magis sapiens. Itaque nunc tanto potius quispiam prudentiae compos erit, quanto aeris hujus pro sui capacitate plus hauserit. Nec injuria genus humanum naturam incusavit, quae quanto majores hominibus boves lucas edidit; eo videlicet beatiores, quo capaciores. Sed hactenus satis Ambrosius, qui vel solus profecto sit satis. Faxim tamen et aliis testificandi locum. II. Aurelius Augustinus, et acumine ingenii, et rerum multitudine, et operis mole veluti quidam Chrysippus argumentandi virtute, aut Zeno sensuum subtilitate, aut Varro noster voluminum magnitudine, et qui profecto talis natura, attentione, disciplinis exstiterit, ut non immerito ab istis corporalibus nostri saeculi Epicureis aut Cynicis, spiritalis sophista dissenserit, libro ad Hieronymum de origine animae sic pronuntiat: Incorpoream esse animam etsi difficile tardioribus persuaderi potest, mihi tamen fateor esse persuasum. Cumque id ita fore rationibus magnis atque insolubili argumentatione convincat, ac super hoc Hieronymi sententiam poscat, laudis suae tantuma Hieronymo scripta recuperat: quin haud dubie Hieronymus nihil de anima sentiri dicit verius, nihil disputare posse perfectius. En tibi duos praeclarissimos virtutum doctrinarumque praeeminentia longe porro praeditos super statu animae sentire nobiscum, inermemque te auctoritatis pondere et rationis viribus prosternere, qui disparatis corporibus vanitate sapientiae, duas animas vis unam facere. Unde multum miror Hieronymum tibi testem citatum, cum potissimus tractatorum minime potuerit et pro anima et in animam disputare. Quanquam quae ex eodem adversum nos haud intellecta posuisti, nos eo usque conducant, uti quam callide non adversarius, verum praevaricator subornatus esse videaris, qui velut assentante colludio feceris nos tuis admodum testibus vincere. Quippe gloriosum victoriae genus est, ab eo cum quo decertes arma capere, quaesitumque adversario testem illinc stare, et istinc dejicere. III. Ne quid tamen segnem me redhibendae vicissitudinis arbitreris, prout locus est moneo, consentaneum magis tibi super sententia tua Pictavum Hilarium esse potuisse, qui scilicet inter complura praecelsarum disputationum suarum quiddam secus sentiens, duo haec veris adversa disseruit: unum, quod nihil incorporeum creatum dixit; aliud, quo nihil doloris Christum in passione sensisse. Cujus si vera passio non fuit, redemptio quoque nostra vera esse non potuit. Sed quoniam beatus Hilarius opinionis hujusce vitium virtute confessionis abolevit, sic sustinet reprehensionis stylum, quod non patitur detrimenta meritorum. Quapropter eatenus divinarum tractatoribus Scripturarum fidem adhiberi par est, quoadusque eidem tenori veritatis astipulantur. Sed quanquam nonnullis dissertatoribus proferendis necessario supersederim, dum ad oracula divina ex quibus eorumdem pendet auctoritas, jure festino; haudquaquam tamen Eucherium praeterierim, mihimet viventem doctrina et praesentaneis coram disputationibus cognitum, non porro nuntiis aut lectione compertum: qui scilicet viridis aevi, maturus animi, terrae dispuens, coeli appetens humilis spiritu, arduus merito, ac perinde ingenii subtilissimus, scientiae plenus, eloquii profluus, magnorum saeculi sui pontificum longe maximus, editis in rem fidei multijugis variorum operum voluminibus, ad populum quoque his super statu animae concionatus est: Quaerere, inquit, quidam solent, quomodo in Christo misceri potuerit homo et Deus. Quaerunt et rationem hujus mysterii quod semel factum est, cum ipsi reddere rationem nequaquam possint ejus rei quae fit semper, quomodo societur anima corpori, ut fiat homo. Ergo quomodo corporea res incorporeaque conjungitur, et corpori anima miscetur ut homo efficiatur; ita homo conjunctus est Deo, et factus est Christus: et tamen ut fieret Christus, duo illa incorporea, id est anima et Deus, facilius conjungi permiscerique potuerunt, quam miscetur una incorporea aliaque corporea, id est, anima et corpus, ut persona hominis existat. Credo mihi nunc illos, qui aeque talibus instituti, ab hisce doctrinis degeneraverunt; pessum facientes salubria sua, et alienis semet noxis obnoxiantes injusto amantium sui odio eousque prolapsi, ut extraneos mallent cum falsitate praelegere, et Eucherium cum veritate damnare. IV. Videas hinc alios quiddam socordi trutinare judicio, alios id ipsum aut nescios stulto laudare praeconio, aut sciolos subdolo ridere consensu; hos inter placere sibi illum, quem nemo, nisi aut ignarus laudavit aut callidus. Hic jam feruntur de singulis non pro meritorum, sed pro votorum qualitate sententiae. Ob laudem praesentium quarumpiam fabularum longe maximi damnantur auctores. Istic ille laudatus ne infra laudantium videatur stare judicium, panniculos quosdam ex diversorum varia lectione concerpit, eosdemque vilibus suis, veluti quibusdam stuppeis assuit, laceroque vestitu turpior nudis absque furaci meditatione mutus eloquentia palliatus incedit. Cernas hinc alium, situ fetidarum, turpium ex olenti coenis suis ac tenebris cloaca ventris et oris inhalare sentinam, interque ructandum quasdam suggillatiunculas fringultientem ab alio, qui stipem suam variis conlucernationibus dilapidavit, parasitico more laudari. Inter has hujusdemque modi quisquilias aliquid tu sobrium tuto dixerisne? Porro magnum aliquod e socordi turba periculum periclitabere: qui dum ( Imperio quippe nihil quidquam injustius) hos ac tales tamen egomet non pavesco. Ac si quis nunc monendi locus est, moneo atque denuntio: quique isti quique sunt alii, qui vel in magnos viros obloquia, vel de rebus summis deliramenta quaedam cum computoribus mussitant, aut palam loquantur, aut taceant. Enimvero eruentur mihi atque extrahentur etiam nuncupatim ex abditis tenebellarum, qui hactenus delituere. Praenosci vero licet, tacere ne habeam facta quorum nomina non tacebo. Faxint tamen isti quod foret libitum, salubresque monitus spernant, haud impune scilicet. Ego vero praeeligerem ab istis cum Eucherio rejici, quam cum istis a veritate damnari. Sed istic nunc locus et tempus est, ut sicut a philosophis ad tractatores, sic a tractatoribus ad authenticos gradum consequa ratione faciamus, suadente modo, scilicet plerisque testium tacitis.
CAPUT X. Teste utitur ipsa divina sapientia. I. Audiamus igitur quid imaginis suae pronuntiet inimicis divina Sapientia: Dixerunt, inquit, impii cogitantes non recte: Exiguum et cum taedio est tempus vitae nostrae; et exstinctus cinis erit corpus nostrum, et spiritus diffundetur tanquam mollis aer (Sap. II, 1, 3). Impii haec dixerunt, super quos paulo post eadem Scriptura sic loquitur: Excaecavit enim illos malitia eorum; quoniam Deus creavit hominem inexterminabilem, et ad imaginem suae similitudinis fecit illum (Ibid., 21, 23). Istic ergo temet in defensionem tui acrius permovendum credo, proque causae merito in me etiam istiusmodi ferme verba facturum: Quid tu, unde unde contractis testificationibus uteris, haudquaquam tamen veritate pulsantibus conscientiae nostrae sincerum? Quid autem mea refert; quid porro attinet, impios ob detractam divinae imagini dignitatem divinitus plecti, cum memet impietatis hujusce laqueis noverim non teneri? Proinde moneo facessas, nec sententiae talis infamiam mihi mendaciter inuras. Nunc ego nisi renuis, in tua tecum redeo, ex queis arbitrabere, utrumnam istud in impios prophetici sermonis oraculum, an in te sit porrectum? te scilicet, te magis perstringit, qui praetento scientiae privilegio, contra famam deditus sententiae, et contra sententiam sollicitus famae, eadem quae istic velut aliena renuis, et illic itidem veluti propria defendis. II. Ne quis sit tamen vel mihi secus interpretandi, vel tibi forsan inficiandi locus, impraesentiarum super quibus agimus utraque videamus. Propheta nempe dicit impios dicere: Exstinctus cinis erit corpus nostrum, et spiritus diffundetur tanquam mollis aer. Enimvero tute quid dicis? Nonnullae sunt, inquis, spirituales naturae, ut angeli, archangeli caeteraeque virtutes, ipsa quoque anima nostra vel certe aer iste subtilis, tamen incorporeae nullatenus aestimandae. Intende, quaeso, animum pro te quisque nostri arbiter, ferque judicium, sitne aliquod prolocutionum harumce discrimen: Impii de humano spiritu, de humana videlicet anima dixerunt, quod diffundatur spiritus tanquam mollis aer. Necessarius hic noster adjungit, quod anima humana et aer iste subtilis aeque spiritualia sunt, sed perinde incorporea non sint. Verba nunc eadem, et sensum expende: nam quod illic spiritus dicitur humanus, hic anima. Ita profecto concordat, atque si uterque animam aut spiritum uterque dixisset; qui scilicet illic in mollem fundi aerem dicitur, sicut itidem subtili istic aeri comparatur. Quod ergo diffundi spiritus dicitur tanquam mollis aer, tale est ac si diceretur, Spiritus hoc est quod mollis aer. Itemque, spiritalis est anima nostra et aer iste subtilis; ita est ac si diceretur: Anima nostra hoc est quod aer iste subtilis. Cumque ex his duobus quod ante dictum est, impiorum blasphemia sit, quod postpositum tua sententia, duoque ista eatenus uniantur, ut sint et negotio et sensu et verbo indiscriminabilia: quid potissimum consequitur, nisi ut aut pro similitudine sententiae tuae, si eamdem defensitandam credis, impiorum quoque sententia laudabilis sit; aut quia plectibilis illa est, tua quoque sit pro ejus parilitate damnabilis? III. Sed quid diutius vel argumentantes allucinamur, cum super hoc propheta censuerit: Dixerunt, inquit, impii apud se cogitantes non recte: Exiguum est tempus vitae nostrae; et exstinctus cinis erit corpus nostrum, et spiritus diffundetur tanquam mollis aer. Postque paululum sententiam quoque intersita disputatione subjungit: Haec, inquit, cogitaverunt, et erraverunt: excaecavit enim illos malitia eorum. Et tanquam diceres: Quid in eis culpae vertitur, quid erroris? ille respondit: Hominem animam corpoream cogitaverunt, et erraverunt: ac velut rogaret geminantem; et quid in hoc veritas claudat, ut animam corpus esse quis sentiat, iterat propheta responsum: Erraverunt videlicet, erraverunt, quia Deus creavit hominem inexterminabilem, et ad imaginem suae similitudinis fecit illum. Id est dicere: Adeo tenus non est corpus anima, ut sit imago divina. Estne aliquid quo ab hinc locorum uspiam progrediaris, tuomet indicio proditus, veritatis viribus captus, prophetae testificatione convictus? Sed viderit quisque quod sentiat: prout mea tamen opinio fert, hoc saltem probum quod eatenus dissertavimus adversum corporales, pro spiritalibus sat foret, ni par esse ducerem, apostolica quoque aut etiam evangelica in rem controversiae praesentis adhibere.
CAPUT XI. Paulo apostolo teste pro illocalitate animae utitur. Igitur quanquam nonnullis locorum sicubi conduxit, quarumpiam Scripturarum testimoniis usus sim; fas tamen est multimodo veritatis gaudio falsiloqui cerviculam salubri concisione concipilare. Paulus doctor gentium, vas electum: Omne peccatum, inquit, extra corpus est. Qui autem fornicatur, in corpus suum peccat (II Cor. VI, 18). Si excepto crimine fornicationis, extra corpus est omne peccatum, in anima ergo est. Porro si in anima est, et corpus est anima, non ergo extra corpus est omne peccatum. Sed Apostolus dicit, praeter fornicationem extra corpus esse omne peccatum. Incorporea ergo est anima, ut sit aliquid in quo extra corpus possit esse peccatum. Itemque ad Corinthios in eum qui scelere pollutus incesti, novercalem torum pene matris stuprator illuserat, sententiam promulgaturus sic ait: Etsi absens corpore, praesens autem spiritu, eum qui hoc opus fecit jam judicavi. Quid istud, apostole Paule, quid istud est? Quomodo absens corpore es, ubi spiritus praesens? Si corpus est spiritus, cur non potius ex duobus compactus corporibus, uno absentem, alio praesentem te esse dicis? Aut si unum corpus es totus, cur non parte corporis abesse te, et parte corporis adesse profers? Ut enim corpore Corinthiis te dicas absentem, eo videlicet ferri potes, quia totus in universo tuo corporeus es: verum quod corporeus totus, et per hoc quia absens corpore, absens totus; nescio, quo tui, quo non es, adesse te dicis. Aut mendacii te arguis, aut corporales istos de animae incorporalitate convincis. Estne aliquid istic creperum, aut fortassis obscurum, quin quantum corporeus est, absens Corinthiis est? Aut nullo sui, aut per incorporeum praesens est. Incorporeus ergo est spiritus humanus, per quem Paulus apostolus absens toto corporeo sui Corinthiis potuit praesentari. Haec et alia ex omni ferme authenticorum voluminum corpore innumera proferre possemus.
CAPUT XII. De eo quod Apostolus raptum se usque ad tertium dicit coelum. I. Sana quippe catholicae fidei doctrina ita tenus intersito gradu ab imis ad media, a mediis ad summa conscenditur, ut rato judicio corpoream creaturam incorporali creaturae subdens, et summo incorporeo creatori hanc eamdem cum sui inferiori subjiciens in tertium coelum Pauli pedissequos rapiat, qui solidum sensibilis mundi penetrabili mente transmiserint; intentamque aciem ex imo coeli tergo sistentes, redintegratis viribus omne incorporeum creatum potiore nisu pro substantiae excellentioris dignitate tranaverint, atque hinc redactis paululum respiraculo pausae viribus, in suprema incorporea creatoris agnitione constiterint. Quocirca nunc locorum percunctari sedulo corporales istos velim, quae vera illis super hac apostolica sententia sit. Nam cum se dicat Apostolus raptum usque ad tertium coelum, primum quaero, localiter, an illocaliter sit raptus: et qui tres isti coeli sint, anne plures horum, an omnes corporei, anne incorporei quippiam; ut quoniam nos ad id usque loci disputationis ordo devexit, quid istinc sequendum sit, nobis consulta veritate, videamus. II. Ac primum non usque facile de coelorum numero quaestionem paulo scrupulosius ventilemus. Nempe legimus: Laudate Dominum, coeli coelorum (Psal. CXLVIII, 4). Sed istuc et de multis et de binis licet intelligi, ut et plures coeli plurium coelorum, et duo coeli duorum coelorum tacito numeri articulo accipi posse videantur. Ecce terrae contiguis aere tenus aquarum elementum est. Exin profundum aeris usque ad lunaris sideris citimum lumen. Ab hinc ignium aetheriorum spatia usque in extima transmundana, qua σφαιροειδής globo mundus includitur. Ubinam nunc exacta universitate corporum quaeramus coelum trans omne mundanum? Sed in hoc opaco rerum caligantium nubilo ex adytis supercoelestium doctrinarum consulta repetamus. In principio (inquit principium Geneseos) creavit Deus coelum et terram (Gen. I, 1). Si opinionibus missis, veri fidem quaeramus, ecce tibi creaturarum testem ipsum creationis auctorem; qui cum ante omne tempus creaverit coelum et terram, postque die uno fecerit lucem et firmamentum, secundo itidem die condiderit, idque coelum abusivo nomine vocitaverit, cui ratis intervallorum limitibus loco vel modo variantium porro siderum ornamenta subtexuit. Animadverti promptum est hoc visibile firmamentum tanto intervallo substantiae coelo invisibili cedere, quanto idem terrae imis locorum intercapedine praeeminere. Quocirca alieno ac translatitio nomine firmamentum istud coelum dici potest: cum vere esse coelum illi creato ante tempora coelo sit proprium. Enimvero istud stelligerum quod coelum dicimus, in Scriptura Geneseos coeli dicitur firmamentum quippe ubi luminarium creationem retexit: Fecit, inquit, Deus duo luminaria magna, et posuit ea in firmamento coeli: qua videlicet auctoritate verum illud unum ante temporaneum coelum credere sinimur, quanquam istud de quo agimus firmamentum, coelum dicere non inhibeamur, eo videlicet, quia Deus firmamentum vocaverit coelum. III. Sed movet iterum, quod coeli in authenticis voluminibus non duali tantum, sed plurali numero saepe vocitantur. Vero autem subjicitur, quod terrae corpus unum in Scripturis dicitur orbis esse terrarum. Ita igitur forsan dicantur coeli multi cum duo sint, sicut terrae dicuntur esse, cum existat haud dubium quod una sit. Ad quod ergo tertium coelum raptus est Paulus? Eia nunc sedes egredere, et elementorum molibus excussis, trutinaque judicii corporum ponderibus impositis, appende mundum: quippiam fortasse coeli nobis unde unde prosilient. Aut si unus mundus plures porro non habet coelos, aliquos tibi cum Epicuro mundos atomorum minuta parturiant, ut tertium coelum Paulus inveniat. Sed quid ad beatitudinem spectat, ut de uno corporeo ad aliud, aut ab hoc ad tertium aeque corporeum quisque ascendat, cum non id sit merito beatius, quod loco sublimius? Alioquin cedent aviculis homines, atque ad aeternitatem non profectibus ibit quisque, sed passibus. IV. Quapropter cum nec praeeminentia localis beatum faciat, nec tres identidem coelos anima corporales inveniat, ut tandem defecta corporibus incorporeis cedat; juxta praelibatam tacita discussione rationem, ternarium coelorum numerum differentiamque videamus. Quia cum differentia dignitatum sit distantiae locorum, si distant magis quam differant inter primum secundumque coelum, quaero, quid rei sit? Aut substantia videlicet illic, aut nihil est? Si nihil, nulla creati coeli causa suberit, cum haec in infimis terrae quippiam, nisi praecedentibus porro apud aevum causis exstiterit. Sin autem est illic quaedam terrenis potior viventium multitudo, substantia ergo supercoelestis ista sub coelo est, hauriens videlicet a superno sui vibrantium siderum flammas et liquidiores auras aeris, cujus elementum replet intercoelestis vacui concavum, quod scilicet a coelo tertio alii viventium populi atque alia intersiti aeris profunda discriminant. V. Nunc igitur si per haec raptatus Apostolus usque in tertium coelum venit, quid istinc potissimum reperit? Quod si localiter quaerendum fuit, et in primo coelo invenire non potuit, sed ipse dicit raptum sese usque in tertium coelum, nescio quid audisse divinum quod homini loqui non liceat, ait. Itane tandem, Apostole, per loca Deus quaeritur, aut non nisi in loco veritas invenitur? Si istuc ita est, et Deus igitur localis erit, et tu Deum quem localiter invenis, localiter amittis; qui si non nisi in tertio coelo est, ibi ergo tibi relictus, ubi repertus est. At cum non de coelo corporeo, sed de coeli Domino sis beatus, et totus ubique sit Dominus coeli, qui nec localiter quaeritur, nec localiter invenitur: haec vera profecto ascensionis tuae causa dabitur, si ab inferioris substantiae coelo ad coelum substantiae potioris ascendis. Quia quaerentibus Deum a corporeis ad corporea nullus ascensus est, qua versum nunc corporalitas inclusa diffugiet? Ecce et raptum fuisse Paulum usque in tertium coelum verum est; et rursum tres esse coelos corporeos verum non est. Igitur aut incorporeum quid creatum confitebere, aut tres coelos inficiabere. Sed quoniam et tres esse coelos, et non omnes corporeos, vel indiscussibilis auctoritas docet, vel ratio manifesta convincit; sub unius ope veritatis sicut fallentia discussimus, sic vera quaeramus. VI. Legimus in Propheta: Qui fecit coelum et terram. Coelum coeli Domino, terram autem dedit filiis hominum (Psal. CXIII, 15, 16). Istic animadvertendum est, aliud esse coelum et aliud coelum coeli. Quippe cum coelum coeli dicitur, tale est ac si coelum ac terra dicatur. Imum nempe siderei coeli haec terra est. Sed cum ante omne temporaneum creaverit Deus coelum et terram, secundoque die hoc visibile coelum fecerit; est ergo coelum aevo terrae posterius, cum tanto sit qualitate praestantius. Sed quoniam vices et spatia temporum, et moras dierum, momentaria mundi creatio non admittit, quia de sex dierum numero magis, quam spatio nullum disserendi nunc tempus est: illud intelligere debemus quod propheta inter coelum et coelum coeli tantam differentiam fecit, quanta ferme est inter hoc coelum et terram. Ut sicut terra hujus scilicet coeli terra est; ita hoc coelum illius coeli porro sit terra. Unde conjiciendum est, mundi corpus universum divinitus terram dici, et illud quod Domino datum est, proprio nomine coelum vocari. Scriptura namque sic loquitur: Coelum coeli Domino, terram autem dedit filiis hominum. VII. Quid ergo dicimus? Nunquid hoc coelum visibile non hominibus datum est, aut solaris fulgor et calor, vel lunaris globi per incrementa ac detrimenta variatio, vel astrorum vagus ratusque circuitus, vel per magnos orbes congressus siderum et statuta progressio, sive cum dierum noctiumque vices variant, sive quia caloris ac frigoris alterno fotu mundum temperant, seu quod dimensis limitibus articulos temporum signant, eodemque intermino linearum tramite in id ipsum sine fine redeuntia, per easdem circulorum vias revehunt, vel quod distinctis numeris et horis, et musicis intervallis aetherem pingunt? Suntne haec omnia genti mortalium vel convenientia usui vel jocunda spectamini? Ac per hoc ita tenus corporeum coelum, quia videlicet hominibus datum est, terra dicitur; sicut aquarum et aeris corpora, non utique ejusdem corpulentiae cujus est terra; tamen quia filiis hominum data sunt, terra dicuntur, adjecto eo quod omnium sensualiter viventium principaliter tactus ex terra est. Porro autem sicut sine igne videri nihil, sic tangi absque terra nihil potest: quia et ignis tactui subjacet, et aether ignis est; non abhorret aliquid illic esse terrenum. Quapropter omne corporeum terrae nomen includit, ratoque judicio in corporeis compositum terra dicitur omne corporeum: quia hic sensibilis mundus cum visibili coelo terra est, quae filiis hominum data est. VIII. Quid de illo coelo dicemus, quod Domino datum est, non filiis hominum? ergo identidem ad eloquia divina recurramus. Idem nempe psalmographus dicit: Confitemini Domino, qui fecit coelos in intellectu (Psal. CXXXV, 3, 5). Quocirca si in intellectu sunt coeli quos habitat Deus, nec nisi incorporeum coelum est quod Domino datum est, videlicet cui terra est omne corporeum; liquido claret, omne quod intelligit non esse corporeum. Porro substantialiter humanus animus intelligit: incorporeus igitur est animus humanus. En tibi terram, omnem corpoream creaturam: en tibi coelum, incorpoream intellectualemque substantiam. Nunc igitur ut possis per duos coelos usque in tertium coelum Paulo praeeunte raptari, incorporeo tui universum transmitte corporeum. Postque etiam incorporeum creatum idemque mutabile, acriore admodum nisu et volatu perniciore transcende; atque ab hinc in tertium coelum, in ipsius immutabilis incorporei beatissima contemplatione requiesce, teque humana anima incorpoream nosce. Cui pro naturae excellentia promptum est simul et congruum inter ima vel summa tui tanquam mediante substantia, vel infra despicere corpus imum, vel supra conspicere Deum summum. IX. Nunc egomet sciscitor, afferasne nobis aliam de ternario numero coelorum ac diversitate rationem. Quam quidem cupio, sed liquet haudquaquam dari a quoquam posse, nisi inter corpus et Deum natura se substantiae corporalis interserat. Quia si nihil absque Deo nisi corpus est, non tres ergo coeli, sed duo sunt; ut unum ferme coelum sit omne corpus, et creator corporis aliud. Verum quoniam non trans tertium, sed in tertium coelum raptus est Paulus, transeundi sunt velut duo coeli, omnis corporea atque incorporea creatura: ad creatorem vero quasi in tertium coelum, non transeundi, quod non potest; neque redeundi, quod non debet, sed standi et manendi causa veniendum est. Hinc autem cursus atque status profectus est atque perfectio, quae scilicet virtutum est, non locorum: quoniam qui proficit, currit; et qui perficitur, pervenit. X. Nunc quoniam amplissimos campos latissimae quaestionis brevi admodum calle transmisimus, datis aliquot, ut reor, indiciis, quae scilicet a recto veritatis tramite errorum devia secernunt; quid sibi velit illud quod Apostolus sive in corpore sive extra corpus, raptum se esse dicit, inquiro. Quippe sic ait: Scio hominem raptum; sive in corpore, sive extra corpus, nescio (II Cor. XII, 2): et reliqua de quibus quod attinuit diximus. Ac primum adhibita discussione, videamus quid certum istic sibi beatus Apostolus, quidve fateatur incertum; raptum esse hominem scit: in corpore an extra corpus nescit. Animadverte jam aliud hic dici hominem, aliud corpus. Ecce tamen discretum est, quid nescire Apostolus, quid scire se dicat. Excutiamus igitur utrum ex incorporeo corporeove, an ex utroque sit, ita tenus nesciat, sicuti cum corpore, an sine corpore sit raptus ignorat. Scio, inquit, hominem raptum; sed sive in corpore, sive extra corpus, nescio. Istic nunc animadverti licet, quod is qui raptus est, et raptum esse se novit, sentiens tamen non ipsum se esse corpus suum, et sic cum eodemne an sine eodem raptus sit haesitat; se ipsum tamen esse non dubitat. Et cum istuc omne patescit obscurum, nempe is qui seu cum corpore sit raptus, incertus est. Incorporeum tamen esse et corpus se habere certus est; qui si non sine corpore raptus est, corpus cum illo raptum est; non tamen hoc est ipse quod corpus, cum quo raptum est corpus. Si sine corpore, multo potius intelligitur non esse corpus, quod potest esse sine corpore. Scio, inquit, hominem raptum; sed sive in corpore, sive extra corpus, nescio. Quod tale est ac si diceret: Raptum me scio, sed cum corpore an sine corpore, nescio. Ergo etsi cum corpore raptus es, rapi tamen sine corpore potuisti. Incorporeus igitur es etiam in corpore, si potuisti rapi sine corpore. Quippe incorporeum corpori salva sui substantia, vivificandi ejusdem causa miscetur. Ut autem corpus sine corpore sit, statuta rerum lege non sinitur.
CAPUT XIII. Ex Evangelio, Deo de incorporalitate animae teste utitur. Sed jam nunc testibus meis, praeconibus scilicet veritatis, ad indubitatam fidem veritas ipsa testificabitur. Dicit in Evangelio Dominus: Nolite timere eos qui occidunt corpus, animam autem non possunt occidere (Matth. X, 28). Cur, quaeso te, animam occidere non potest, qui occidere corpus potest? nisi quia forte anima non est corpus. Tu vero dicis: Corpus est quidem, sed tenuius; corpus est quidem, sed levius. At egomet responsum refero: Tenuius sit licet et levius; sed tamen si corpus est, occidi potest ab eo a quo corpus occidi potest. De his nempe duobus agimus, anima videlicet et corpore, quibus confit homo visibilis. Qui enim dixit: Nolite timere eos, non dixit, qui occidunt spissius corpus, gravius corpus; sed qui occidunt corpus. Et item non dixit, tenuius et levius corpus; sed animam non possunt occidere. Hoc nempe corporis nomine vivens profecto corpus inclusit, quia nec occidi quid nisi vivum potest: ac per hoc si anima corpus est vivum, occidi ab illo potest a quo potest corpus occidi. Veritas dicit: Qui occidunt corpus, animam non possunt occidere. Non est igitur corpus anima, quae occidi non potest a quibus corpus occidi potest. Verum quoniam levanda est perpetuae lectionis onere legentis intentio, hujusce jam voluminis iste sit finis.
LIBER TERTIUS.
CAPUT PRIMUM. De Lazari corpore exanimi. Editis in astructionem veri, et merito pariter et numero satis ut arbitror, idoneis vadibus; restat nunc ut quae ex opusculo hujus patroni corporis supersunt indiscussa videamus; qui cum temeraria persuasione decernat animam localem, assumpto in hoc idem evangelicae auctoritatis exemplo, tanquam peremptorie argumentatur, dicens: Corpus Lazari cum fuit mortuum, fuisse sine vita, idemque redivivum fuisse cum vita, ut per hoc anima localis esse credatur, quae recesserit a corpore, rursusque ad corpus accesserit. Atque ut universo animarum generi in commune praescribat, ipsam nostri Redemptoris animam localem esse pronuntiat.
CAPUT II. De anima, in quo similitudinem Dei gerat. I. Formidabili scilicet, atque, ut autumat, insolubili syllogismo: ut anima ubi est, sit; et non sit, ubi non est; tanquam nos eamdem aut ubique, aut nusquam esse dicamus. Cum si ubique esset, Deus esset; si nusquam, nihil esset. Illa quidem non in toto mundo est tota, sed sicut Deus ubique totus in universitate est, ita haec ubique tota invenitur in corpore. Et sicut Deus nequaquam minore sui parte, minorem mundi partem replet, majore majorem, sed totus in parte, totus in toto est; ita et haec non pro parte sui est in parte corporis. Nec alia pars animae sentificat oculum, et alia vivificat digitum: sed sicut in oculo tota vivit, et per oculum tota videt; ita et in digito tota vivit, et per digitum tota sentit. Aut si fortassis sic tota in digito sentit, ut tota non sit in digito; sentit ergo tota ubi tota non est, et est ubi non est. Aut igitur tota erit anima in corporis parte minima, cum nihilominus in toto sit tota, aut cum tota sentiat ubi tota non est. Est ergo tota ubi non est tota. Sed de hoc et in primo libro quamplura disserui, et in secundi principio non pauca praemisi: in quae si quispiam solerter intenderit, ad hunc videlicet licet locum non rudis accedet: difficillimum namque est incorporea contemplari, quia fallax visus corporalium sensuum ita peccato oculum imbecillae mentis obnubit; ut cum se vel Deum contemplari vult, imaginum corporearum velamen quod sibi praetexitur, solum videat, cum trans illud videre non possit. Quisquis ergo difficultate visionis hujus offenditur, studium atque opus insumat, non ut calumniatum eat, sed ut purgari valeat. II. Nec tamen egomet ita sum oblitus mei, ut non languoris quam sanitatis amplius inesse mihi sentiam. Verumtamen hanc me opinionem qua corpus creditur anima, cum puerilibus annis evasisse delectat; quia tunc cum opinabar, utique nesciebam. Opinari autem ignorantis est: ignorantia vero contraria est scientiae: nescit ergo quisquis opinatur. Hinc equidem factum est, ut scientiam prae opinione concupiscerem, sciens nescire me, quoad usque opinabar. Tu autem dicis, Cum de animae substantia quaerimus, quod supra nos est, nobis videri non posse, cum supra nos ipsos ipsi non simus. Et item quod agnosci posse negas, quasi cognitum judicas, animamque corporis corpus esse confirmas. Quod si sciens dicis, quia falsa sciri nequeunt, verum dicis; et si hoc verum dicis, animae substantiam nosci non posse, mentiris. Aut igitur falsum est animam corpus esse, aut falsum est animae substantiam cognosci non posse. Vides quo perducat opinio sequaces sui? Nam quoniam nemo nisi ignarus opinatur, et ignorantia est adversa scientiae; tu qui ex opinionis incerto vis certam ferre sententiam, et de his velut sciens pronuntiare quae nescis, convinceris docere quod nescis. Nescire igitur doces; cumque quod nesciri posse dicis, docere praesumis. Da nobis, quaesumus, veniam nolentibus discere nescientiam.
CAPUT III. Animam corpore non contineri localiter. I. Dicis ergo animam corpore contineri. Nunquidnam vel apostolicum illud tibi in mentem venire non debuit, quod dictum est: Et si exterior homo noster corrumpitur, sed interior renovatur (II Cor. IV, 16)? Omne quod est, ut breviter dicam, aut in se est, aut subjectum, aut in subjecto est. In se est Deus. In rebus corporalibus subjectum est corpus, et color corporis in subjecto. In incorporeis animus et disciplina; quae ita sibi nexa sunt, ut nec sine colore corpus, nec sine disciplina sit rationabilis animus. Modo tu videris, qui animam corpus esse, et eamdem superjectam in subjecto corpore contineri credis; utrumnam probare valeamus manere quod in subjecto est, ipso intereunte subjecto. Quia si corpore continetur, ipsa in suo superjecta subjecto est, nec manere poterit quae continetur, illo pereunte qui continet. Sed dicit Apostolus: Veterascente corpore renovari animam: corrupto, aeque solidari. Non ergo corpore continetur. II. Vereor ne et istic opinatus videaris novus academicus, qui et cum academicis nihil scias, et de his quae nescis sine cunctatione definias. Vide ne non corpus contineat animam, sed contineatur ab anima. Hoc nempe corrupto illa solidatur, sicut illud itidem hujus amissione dissolvitur. Illa sine hoc vivit melius, hoc sine illa nec pejus. Atque ut ex his duobus quibus confit humana substantia, quid in quo sit non argumento solo vigeat, sed etiam auctoritate clarescat; propheticum quoque testimonium proferamus. Ait namque: Corpus quod corrumpitur, aggravat animam (Sap. IX, 15). Ac nobis primum videndum est, utrumnam illud aggravet, quod in quoquam; an illud in quo quidque est. Si illud in quo aliquid est, levatur; ergo pondere quidque oneratur. Sin vero illud aggravat quod in aliquo, non illud in quo aliquid est; magis in anima est corpus quod aggravat animam, quam in corpore anima quae gravatur a corpore: onus videlicet in portitore, non portitor in onere. Quae cum ita sint, magnam animae auctoris sui inesse similitudinem, maximo illud indicio est, quod pro similitudine sicut illocaliter mundus in Deo est, sic illocaliter corpus in anima. III. Nunc sciscitanti mihi peto respondeas: Si localiter intra corpus est anima, quomodo continet corpus? Notum nempe est, corpore contineri nihil posse corporeum, nisi quod continet exterius sit, et quod continetur interius. Anima vero, ut affirmas ipse, corporea quomodo intra corpus est ad id vivificandum, et extra corpus ad continendum? An forsitan sic exterius continet, ut exterius non sit? Rursus igitur in illam redigimur difficultatem, ut aut sit illocaliter extra corpus, ut contineat corpus; aut si continet ubi non est, sit ubi non est. Sed ratio haec te forsitan sui novitate sollicitet. Evigila paulisper, ac, si potes, intuere: si non potes, admirare incorporei potentiam, ut corpus moveat stantem, et non locis loca quaelibet adeuntem, in iisdemque locis illocaliter agentem. Istud si cernere quiveris, non nobis animam Lazari pro quadam abscedendi redeundique localitate, veluti quoddam corpus oppones; sed eamdem corpus ejus incorporeo vegetasse motu et illocaliter excessisse, rursumque ad illud illocaliter rediisse cognosces. IV. Jam si tibi visionis hujusce sincerum veritate claruerit, nulla quaestionis difficultate jactabere; quatenus anima corpore posito illocaliter esse possit in mundo. Quia sic erit illocaliter in qualibet mundi parte, sicut illocaliter fuit in corpore. Tu vero in praejudicium generis animarum omnium, Christi quoque animam localem corporeamque pronuntias, et corpus dicis esse animam Redemptoris, cum non sit anima pecudis. Sed si forte contendas, quomodo anima et in loco est, et localis non est; et ego te mutua consultatione percunctor, quomodo corporeus mundus et localis est, et in loco non est. Quod si mundum in loco esse responderis, nihilo segnius quaero: Locus in quo est mundus extra mundum, anne de mundo sit. Si de mundo, non in illo mundus, sed in alio ipse cum mundo est. Si extra mundum, rursus quaero: utrum locus in quo est mundus, in loco sit. Aut igitur loca, hoc est, corpora infinita fateberis; itaque Deo, qui solus infinitus est, corpus aequaveris, aut mundum non in loco esse concedas. Istam nunc ergo rationem mente pertracta, et sicut tantum locorum, tantumque spatiorum esse perspicis non in loco: ita illud quod nullius est molis, nullius est spatii, intellige in loco esse posse sine loco. Quia si illud quod locale est, in loco est; multo minus in loco non est, quod locale non est.
CAPUT IV Sicut anima illocaliter discedit a corpore ut moriatur corpus; sic divinitas Christi illocaliter discessit ut moreretur Filius Dei Christus in cruce. Sed istud quamlibet clareat, intelligas necne, dubitaverim: illud vero quod eo usque est simplicis consequentiae, ut agnitio ejus, non dicam, in promptu sit, sed ne vitari quidem facile valeat, sic elapsum tibi satis mirari nequeo. Dicis itaque corpus Christi cum patibulo sublatum est, animatum fuisse: exanimum vero cum sepulcro mandatum: propterque hoc quod negandum non est, acuminis argumento tui localis erit animus, quia vivificare Christi corpus alternaverit. Sub hujus ergo necessitate sententiae Deum quoque profano ausu localem credemus, qui et in Christo cum crucifixus est, fuit, et eumdem in passione dereliquit. Ipse quoque Dominus de cruce clamavit: Deus meus, quare me dereliquisti? Si enim non discessit, non dereliquit; si dereliquit, utique discessit. Objice nunc igitur localitatem Deo. Contiguus videlicet gradus est, ut ab injuria similitudinis Dei feraris in Deum; et qui infamas imaginem, lacessas auctorem. Sicut ergo illocalitas Deo non adimitur, quod hominem Christum discedendo deseruit; sic anima illocalitatis privilegium non amittit, cum corpore moriente discedit.
CAPUT V. Non Maria Gabrielem angelum in ea substantia qua spiritus est vidit, sed ex eo quod de aere corpus visibile temporaliter sumpsit. I. Hic jam nunc ad angelorum statum superbus orator inveheris, et Gabrielem tibi quasi quoddam linguae praeludium deligis, et declamas. Ipse beatissimus Gabriel, qui se ante Deum astare testatur, cum coelorum Dominum Mariae infundendum visceribus nuntiaret, cumque sub dominicae oculis genitricis astaret; sine dubio coelo deerat, maria non supervolabat, vacua atque diffusa vasti aeris non implebat; sed ipsum tantum locum in quo aderat, occupabat. Dilata hujus paululum discussione sententiae, tantum adversantium repugnantiam prolocutionum stupere me fateor. Nunc aerem subtilem, nunc eumdem vastum dicis: nunc magnum mundi locum, quem proportione aeris elementum replet, poetica quadam licentia vacuum perhibes, nec intelligis vacuum prorsus esse non posse, quia ubi est aliquid, nonnihil est. Aer vero nihil non est; igitur ubi aer est, vacuum non est. Sed nec illud vacuum recte posse dici, quod nihil est; quia quod nihil est, recipere aliquid non potest. Proinde vacuum non est, quod nullius capax est. Illud vero quo spectat, quod Matrem Domini appellare mavis poetarum more genitricem, et absque versibus poetice oratoriam texis? Ego tamen non qualiter, sed quid loquaris inquiro; atque ut respondeas quaeso. II. Cum beatissimus Gabriel ante oculos dominicae Matris assisteret, illudne in Gabriele Maria vidit, quo Gabriel Dominum videt? quia si Mariae illud visibile fuit, est ergo illocale locali contemplabile. Quod si est, illocale non est: quia si quisque localis est, localiter videt, et aspiciens respicere non potest nisi partem. Videt igitur locum, quia localiter videt, quia pars locus est, et locus locorum utique pars est, et loca corpora sunt. Et qui partem videt, partem sui videt, nec videri parte, nisi pars potest. Pars vero Dei nulla est, quia impartilis non habet partem. Aut igitur Gabriel Deum non videt, aut solidum videt: nec integrum nisi de integro videri potest. Corpus vero nec integrum videri, nec videre integrum potest. Non igitur corpus est, unde Gabriel Deum videt; quia quo localiter Mariam Gabriel vidit, et eum Maria localiter vidit, videre illocaliter nequit. Sed ut tecum verbo congrediar, si totus Gabriel non nisi corpus est pro distantia partium; nec totus est pes, nec totus est os, nec totus est oculus. Quocirca quando Mariae visus est, nec pede locutus, nec ore vidit, nec oculo stetit; sed pars unaquaeque membrorum qualitati suae conveniens gessit officium. Ergo sicut localiter stetit, et localiter sonuit, ita et localiter vidit. III. Hic nunc pro fine quaestionis inquiro; utrumnam Gabriel angelus, ut tu autumas, solum corpus in contemplatione Mariae corporaliter occupatus, uno eodemque visu, uno atque eodem tempore illocalem Deum illocaliter viderit, quo localem Mariam localiter vidit. Quod quia fieri pro corporei atque incorporei diversitate non sinitur, restat ut Mariam Gabriel nunquam viderit, aut Deum videre cessaverit. Sed huic falso sententia veritatis obsistit, qua dictum est: Quia angeli eorum semper vident faciem Patris mei qui in coelis est (Matth. XVIII, 11). Si semper vident, nunquam non vident. Sin autem quando Gabriel Mariam vidit, Deum videre destitit; non ergo semper angeli Deum vident. Igitur aut quando Gabriel Mariam vidit, Deum videre destitit; aut verum non erit quod Veritas dixit. Quapropter indissolubili, ut patet, ratione concluditur. Quod quia locali visu eodemque in Mariae contemplationem defixo, angelus Deum videre non potuit, et tamen tunc quoque Gabrieli Deum visum negare non licet, ne juxta diaboli casum, in miseria scilicet unquam videndi non Deum immutabilis jam beatitudinis angeli natura deciderit: sit in eo corporea incorporeaque substantia: una qua vel videatur corpori vel corporaliter videat; altera qua incorporaliter incorporeum sine fine conspiciat.
CAPUT VI. Quantum distet materia informis a nihilo, vel jam formata ab informi. I. Age nunc pro acumine excellentis ingenii, proque causarum rerumque notitia indaga, distingue, pronuntia, quo differat materia informis a nihilo; quid sit inanimum idemque formatum; quid et formatum pariter et animatum; quid sit locus et tempus; qualiter localis motus subdatur etiam temporali, cum temporalis tantum non subjaceat etiam locali; quid sit stabilis motus, quidve sit aeternitas; quid sit nusquam esse, et nunquam non esse: et de omnibus his rationis abditum quaerito, quibusque substantia omnis includitur. Aliquid delige quid angelos esse decernas. Nihilum certe non sunt, quia non nihil est quidquid est aliquid. Informis materia non sunt, quia inter aliquid et nihil est informis materia. Ecce a nihilo vix discessimus. II. Jamque de inanimo formato unde tibi angelos placet esse, tractemus. Animadverte nunc quod sicut informis materia quae formabilis est, praestat nihilo: ita quod jam formatum est melius illo est, quod etsi formari potest, formatum non est. Itemque sicuti id quod formatum est, anteit illud quod formatum non est: ita inanimum quodcunque formatum cedit illi quod et formatum est pariter et animatum; quia sicuti formatum proximat formae, sic animatum proximat vitae. Ac sicut tria sunt, informis materia, formatum exanime, rerum forma: sic itidem tria sunt, vivificatum, vivificans, vita. Aliud est vita corporum, aliud vita vitarum. Corpus est vivens, anima viva, Deus est vita; ita scilicet ut anima quae in se viva est, corpori vita sit: ut sic corpus sine anima non vivat, sicuti ipsa sine Deo. Intellige nunc angelis sanctis corpora tribuere, vitam negare. Ac per hoc cum quodlibet animatum duplicis constet esse substantiae, et solum esse corpus angelis sentias; melior ergo vermiculus angelo, quia etsi habet angelus corporis formam, non habet vel sicut vermiculus vitam. Nullum porro corpus ipsum sibi vita est. Aliud namque est corpus, aliud vita corporis. Aut igitur in angelo est vivificans spiritus, aut angelus omni est vivente deterior: aut cum omni creato vivente sit potior; non quaecunque vita, sed beatissima illi vita est.
CAPUT VII. Angelos bonos sive malos tantum spiritus esse, non corpora. I. Est igitur in Gabriele et incorporeum quo incommutabiliter Deum videat, et corpus quod vel Maria viderit, vel per quod Maria videretur, quodque subditum spiritui localiter gereret, quod gerundum in ipsa veritate illocaliter spiritus cognovisset. Satis, ut arbitror, patet beatos angelos utriusque substantiae et incorporeos esse in ea parte sub qua ipsis visibilis Deus est, et in ea itidem parte corporeos qua hominibus sunt visibiles; quoniam nec Deus ab angelo per corpus, nec angelus ab homine sine corpore videri potest. Quae cum ita sint, negari nequit, diabolum quoque ex incorporeo corporeoque factum, utpote sanctis angelis concreatum, duplicis esse substantiae: qui postquam hydrope superbiae tumuit et invidiae febre tabuit, sponte illocaliter sanctitate prolapsus, eaque localiter de coelo, non sponte dejectus; cum non angelus, sed bonus esse cessaverit, innocentiam perdidit, non naturam. Proinde sicut angelorum multitudo quae perstitit, in utroque sui beatificabitur; ita quae destitit, in sui utroque punietur. Igitur haudquaquam recte duas in diabolo substantias inficiabere: quia etiam memet spreto, necessarium profecto erit, ut tute cedas tibi, et partem prosecutionum tuarum parte supplodas, falsumque vero diruas. Habet ergo diabolus, ipse tamen incorporeus, corpus suum, quia et sentire sine corpore corporea tormenta non poterit. Et iterum: qui sentit, aliud est; et per quod sentitur, est aliud. Quippe si animadvertis, tuomet veritatem proloquio docebere. Nempe dixisti: Si ex hoc concreto aere diabolus corpus traxit, ergo alienum corpus ad tormenta portavit: tanquam egomet istud unquam uspiamve dixerim. Sed non inficias eo debitum, quod hoc argumento victoriam nobis non sponte tribuisti. Nempe cum dicis, quod diabolus non alienum corpus ad tormenta portavit; fateris scilicet, quod portavit suum. Mea vero non refert, suumne alienumve corpus habeat: sed habeatne corpus, id refert mea. Tu vero diabolum non tantum habere corpus, sed proprium habere, nec fateris solum, sed etiam argumentaris. Haec quippe sententia tua est: Si ex hoc concreto aere diabolus corpus traxit, ergo alienum corpus ad tormenta portavit. Certe qui portat est aliquid, et quod portatur est aliquid. Et cum dicitur, portat suum, aliud qui portat, et aliud significatur esse quod portat. Ex duplici igitur diabolus ac diversa substantia est; quia cum corpus suum portat, non est ipse quod portat. Aliud quippe est onus, et portitor aliud. Quocirca non ultra obluctabere nobis, si credas tibi, quoniam corpus et qui habet corpus, substantialiter duo sunt, et haec duo diversa sunt. Atque ut diversa sint, unum erit incorporeum, aliudque corporeum. Igitur diabolus ex duplici diversaque substantia et corporeus est et incorporeus.
CAPUT VIII. Spiritaliter, non corporaliter intelligendum, cum Lazarus in sinu Abrahae et dives in inferno chao interposito, invicem loquerentur. I. Sed si super his redhibuimus vel aliqua ex parte rationem, illud chaos quod inter sontes innoxiasque animas, sicut argumentaris, intersitum locis merita secernit, sub ipsius capituli tui discussione videamus. Sic namque dissertas: Si locales non sunt animae, quomodo peccatores a coetibus consortiisque justorum vacuum illud chaos tristi interjectione discriminat, ut neque hinc illo possint accedere, neque inde huc transmeare? Istud evangelicae lectionis exemplum adempta dominici simplicitate sermonis, pro astruenda videlicet animarum localitate posuisti. Sed oraculi divini sincerum in sui veritate prolatum oppido patefaciet, quid istic sermo tuus variaverit, vitiaverit, texerit. Dicit in Evangelio Dominus: Mortuus est pauper, et sublatus est ab angelis in sinum Abrahae: mortuus est et dives, et sepultus est in inferno. Cumque esset in tormentis, vidit Abraham a longe et Lazarum in sinu ejus, et dicit: Pater Abraham, mitte Lazarum ut intingat minimum digiti sui in aquam, et refrigeret linguam meam, quia crucior in hac flamma. Et respondit Abraham: Memento, fili, quia recepisti bona in vita tua, similiter et Lazarus mala: et ideo nunc hic consolatur, tu vero cruciaris. Et in his omnibus inter nos et vos chaos magnum firmatum est, ut neque hinc ad nos quisquam possit ire, neque inde huc transmeare (Luc. XVI, 22-26). Istud nunc mihi secundum loca et corpora dissere: istic sine alternamento reciproci aeris, et organo pectoris, et tibia gutturis, et oris cavo, et linguae plectro per quamlibet corporalem, ut autumas, animam verba vocibus effice: hic animae manum, cujus digiti minimum ambusti divitis linguam refrigeraturus Lazarus aquae immergat, ostende: hic de illo memet quasi corporeo Abrahae gremio, corporale aliquid doce; ut et pro modo humani corporis sit angustum, et capax possit esse multorum: et chaos illud vel tam exiguum, ut mutua quos dirimit verba miscere queant, vel tam immensum ut transmeari nequeat. Illud autem vel maximum quaero: dives ille qui penes inferos gehennae incendiis aestuat, qui congredi Abraham sermone quiverit, si locale beatitudinis non accessit? quid porro Abraham cum divite sermocinatur, si inferna non adiit? Animas nempe sanctorum in intimis paradisi sedibus non usquequaque improbabili sententia dicis habitare. Proinde cum Abraham in paradiso, et dives in inferno sic immenso quodam intransmeabili ab invicem disparati sint, ut itidem mutuo tanquam nihil intersit, non contemplentur solum sed etiam colloquantur: si haec localiter aestimanda sunt, alterutrum fateri cogeris, aut Abraham et divitem nec sermocinatos invicem nec ab invicem visos, aut vel infernum in paradiso, vel in inferno esse paradisum.
CAPUT IX. Quod multum distet inter visionem oculorum et visionem animae: cum animae visio intellectus sit. Quod si per se vidisset corporalia, interna viscera sua primum vidisset. I. Sed quoniam nec auctoritati divinae pervicaciter obsisti potest, nec miseris beatitudo misceri; proloquiique hujusce perplexum, quia cum lippo imaginationum corporalium intro inspicere nequimus, semotis paululum locis corporibusque videamus, et ubi ita tenus inter quospiam judicio discretos immensum dicitur spatium, ut etiam sermonis possit esse commercium, ammadvertamus non locorum distantiam, sed differentiam meritorum. Cum justo namque, quantum ad corpus spectat, localiter esse injustus potest; injustus vero esse in innocentia justi, quoad usque injustus est, non potest. Unde quia post mortem nec poenitere cuiquam, nec peccare possibile est, inter salvatos et perditos intransmeabile dicitur chaos, indemutabilis status: Tua igitur adversus te fertur oratio. Nempe testimonium quod a nobis disparascere arbitrabaris, animadvertis nobiscum profectu disputationis unescere, tibique tenuissimos sui tramites ad infinita illocalium regionum spatia ducentes obverso poste claudere: quia corporeae amplitudinis angustum incorporalium subtilitatum immensa non capiens, nec distantiam sine loco, nec verbum sine strepitu, nec gremium sine spatio complecti potest. Porro autem corporea non sunt, quaecunque ita sunt. Animae vero Abrahae, Lazari et divitis ita sunt: corporeae igitur non sunt. Sed quae post hinc hisce similia sequuntur, minus profecto in confutationem sui penes consilii vigiles habere laboris debent. Cordatus quippe judex rite victum censet, quod pro sui imbecillitate par victis est. Unde non sine pudore stupeo, quod pro comprobanda animae corporalitate subjungis: Ecce anima si Alexandriam vel Hierosolymam cogitat, et si per cogitationem tota sui praesentia illic interfuit, referat nobis situs locorum, vultus hominum, motus actusque populorum. Nunc dispudet auctorem hujus sententiae exemptae animae corporalitatis capessere indicium, unde incorporalitatis videri debuit argumentum. II. Hactenus quidem de animi incorporea atque illocali visione disserui, ac liquido patuit eumdem nulla mediante substantia, aeterna simul atque immutabilia contueri. Igitur cum rationalis anima per se incorporeum atque illocale conspiciat, et veritatem quae Deus est, a falsitate longe incorporea visione disscernat, et nisi per corpus localia corporeaque non videat; quaenam ratio est, illis eamdem credi similem ad quae conspicienda interprete corpore utitur, et illis quae per se contemplatur judicari dissimilem? Animae visio, ut saepe dictum est, nec iterare piget, intellectus est. Enimvero corporea intelligi nequeunt; sentiri ab anima per corpus queunt. Anima vero sicut per corpus sentit, ita per se intelligit. Eorum quae sentiuntur atque intelliguntur, substantia longe diversa est. Quo fit ut anima, quia non est corpus, quaeque corporea nisi per corpus sentire non possit, videre autem per se quae intelligenda sunt, possit. Tu vero nimis repugnante sententia, corporea voles intelligi, et incorporea videri? Sed ne tibi animus humanus quem corporeum credis, aut nihil, aut non nisi corporea aut incorporea forte sola per sese, sicut naturae ejus est proprium, videre posse videatur; trigeminum quaestionis hujus, quoad strictim possumus, ventilemus obscurum. Ergo videatne per sese humanus animus necne, videamus. Sed quoniam pene summum istiusce negotii istuc in loco vertitur, vigilacem vigilantemque simul quaero lectorem. Visus animi per corpus qui homini belluaeque communis est, intendit sese atque exserit per ista haec puncta pupillarum vaporato cerebri anteriore ventriculo, invisibilibus viscerum flammis; inque radios porosque promanans, si quid coloris aut formae obvium ceperit, concipit, et uti cursu ita etiam recursu rapidis linearum meatibus recipit. Itaque hoc illud est quod vocatur visus, sicut in primo libro disseruimus. Per hunc ergo cum bellua humanus quoque animus nota ab ignotis, alba ab atris corpora secernit. Huccine tenus est humani visus animi? Quo igitur justa ab injustis, a falsis vera dijudicat? An forsan vecordes oculati corporaliter judicio credentur caecos anteire sapientes? Sed vel Appium de Romano senatu, vel Hermophilum de Graeco gymnasio, vel Tobiam de prophetarum numero super ambiguo praesenti testes habeamus: quorum vel Appius eis qui exterius clarerent oculis, et interius caecutirent, consilii lumen praebuit; vel Hermophilus Theopompum geometricam sine radio docuit; vel Tobias filio dum coeli iter praevius pandit, angelum comitem dedit. Videt igitur animus absque corpore, nec corpulentum aliquid aut coloratum aut per loca distentum, sed ipsam veritatem (quae summe incorporea Deus est) incorporeo contemplatur obtutu. Patet, ut arbitror, animum et per se incorporea, et per corpus videre corporea. III. Sed illud adhuc propter tepidi jecoris homunculos discuti superest, utrumnam corporea per se possit humanus animus videre sine corpore. Nunc igitur adesto totus, et quam potis es praesens sito. Nempe, ut astruis, humanus animus et ipse corporeus et septo corporis exterioris inclusus, si quid per se videre corporeum potest, nihil illi scilicet videre promptius est, quam corporis interna queis clauditur. Age, quaeso, intende in viscera tua et in omnes admodum corporum partes, et istum quem dictitas animi corporalem visum, de temetipso renuntiato mihi nobisque dicito, quibus modis, quove situ triformitas cerebri coeat, jecoris massa jaceat, regula lienis haereat, stomachi libra pendeat, cordis plectrum feriat, qui venarum tramites, quaeve textura, quae nervorum origines, quaeve compages, quae ossium coitio, quaeve compactio, quae pulmonum cava, quae tortuosae batulorum enodibus, quae ligaturis explicitae inflexiones ac reflexiones. Ecce quid negas, arbitror, super his responsa redhibere. Cur igitur negas? quia videlicet animus per sese corporea nequaquam videt. Sed cur videre corporea nequaquam possit, quem non sine visu esse jam constitit? Nemo quidquam corporeum videt, qui corporalem visum non habet. Animus autem qui habet visum, et corporale nihil videt, incorporaliter videt; et incorporaliter videre posse, incorporalis est visus; et incorporeum visum nisi incorporeus non habet: et incorporaliter humanus animus videt: incorporeus igitur est humanus animus. Non ergo hisce frivolis solliciteris amplius, ut reare animum non esse illic ubi cogitat; quia contemplari per naturam nequit situs locorum, vultus hominum, motus actusque populorum: haec namque corporea sunt. Porro autem animus incorporeus, quod contra naturam sui est, videre non potest. Eatenus tamen adest ubi cogitat, ut loca quae cogitat corporali visione non cernat: sicut adest ubi vivificat, ut ipsa quae vivificat sui corporis interna non videat. Ac si usquequaque patet, animum et corporea non posse videre sine corpore, et incorporea cum corpore videre non posse, non diutius ad Alexandriam peregrinemur, sed ab Aegypto redeuntes transmisso errorum mari, et emensa ignorantiae eremo, veritatis patriam atque uti terram repromissionis intremus: non otiosi neque inertes, neque vero trepidantes. Ut si quid falsiloquae vanitatis vitio progenitum aut latere tenus obstrepuerit, aut obvium sese dederit, Jesu praevio et adjutore feriatur.
CAPUT X. Contra eos qui dicunt: Anima sibi incorporea est, Deo corporea. I. Sed en aliquorumpiam qui interimunt animas garrientibus nugis, etsi non sistimur ab itinere, lentamur tamen. Sed insumere pusillum temporis intertrimenti nihil est: quin porro juvat modo, quid obversum vero, quidve diversum, eadem veritas aut depellat, aut proterat. Et cum audio dicere quospiam qui et corporeas esse volunt animas et easdem incorporeas negare non possunt, aliud ipsas animas sibi, aliud esse creatoris. Deo, inquiunt, animae corporeae sunt, verum sibimet incorporeae: quod ita est ac si dicant animas et corporeas esse et incorporeas. Aeternitatem porro testor, quod eo mihimet hisce inanibus respondere admodum labori est; quia nihil istic, quicum congrediar, nihil quod medullitus eruam, nihil quicum certavisse exercitis, nihil profecto est, quod vicisse victoriae sit. Ergo anima corporea creatori, et incorporea sibi est? Sed duo haec quam solerter discuti ratio indagandae veritatis exposcit. Aut verum revera est, quod incorporea sit anima, si hoc ipsum de se ipsa veraciter novit: aut item verum est, quod corporea sit anima, si id penes animae constat auctorem. Isti verum dicunt, et verum est, quod anima incorporea sit, quia et ipsum in veritate cognoscit: et item verum est quod anima corporea sit, quoniam animae creator id novit. Duo quidem et contraria usquequaque sibi et utraque vera esse contendunt: cum verum nisi falso contrarium non sit. Illustris admodum ac praeclara disputatio, quae dum unam solamque veritatem spernit, duas sibi veritates invenit: ut tamen istos professionis suae nexibus teneam pedes hominum, ipsis fatentibus incorporeus est humanus animus. II. Quoniam igitur super hac nobis quaestionis parte convenit, restat ut doceant quatenus incorporalis substantia illi corporea sit, qui eamdem incorpoream creavit. Nec primum dico, ita sit, necne, sed impraesentiarum ita esse concedo; unde tamen ita esse noverint quaero. Si id divinorum voluminum litterae continent, legant. Si quaepiam ratiocinatio suadet, doceant. Si dialecticen juvat exercere, convincant. Si horum nihil est, saltem sententiae concedant suae ut qui in se incorporei sunt, non extra se corporeos se esse credant. Quia aliud extra se esse non potest, qui extra se nihil esse potest. Proinde animus qui in se ipso incorporeus est, nequaquam potest extra se esse corporeus. Quia nec auctor ejus aliud illum novit esse quam fecit, nec ille aliud se potest nosse, quam factus est. Ac per hoc si verum novit, cum se incorporeum novit: ergo fallitur Deus, si animum qui vere incorporeus est, corporeum novit: sed falli Deus non potest. Incorporeum igitur esse novit animum: ne falsum sit verum, quo se animus veraciter incorporeum novit. Incorporeus ergo animus idcirco sibi est, quia et creatori. Sicut enim terra idcirco homini terra, quia et Deo terra est. Et sicut aqua, aer et ignis idcirco hoc ipsum homini sunt, quia et ipsum Deo sunt. Et sicuti omnia quae veraciter innotuere homini, hoc sunt in hominis notitia, quod sunt; ita scilicet humanus animus nequaquam potest et aliter esse, et aliter Deo notus esse. Non enim ex rerum notitia est creatoris scientia, sed existentia rerum ex notitia creatoris. Quocirca humanus animus nisi Deo incorporeus esset, incorporeus esse non posset. Quidquid enim quoquo modo incorporeum est, nullo modo potest esse corporeum. Sed ne istis supra justo diutius immoremur, cedo, et jam de illo quaeramus, quod nulla ex parte discussimus.
CAPUT XI. Quod ex duabus substantiis constat homo, immortali et illocali anima, et mortali et locali corpore. Et sicuti immortaliter anima patitur, sic immortaliter et illocaliter gloriatur. I. Dicis etenim, Cum, verbi gratia, Petri vel Pauli sibi speciem animus intra mentis arcana depingit; nunquid statim intimas paradisi sedes ubi eos esse novit, penetravit? Aut cum sibi in corde divitis illius flammas ex lectione proposuit, nunquid jam ad tormentorum ejus loca ac vivis inaccessibilia inferi profunda descendit? Jam scilicet tibi, prout par fieri fuit, de incorporalibus animarum locis, et de inferno atque paradiso, et de animae sine corpore in corporali contuitu, cum de divite illo et paupere verba fecimus, vel cum de animae duplici visione tractavimus (Lib. III, cap. 1, 2 et 9), responsa redhibui. Quia vero nunc illud, quod inferna vivis inaccessibilia esse dixisti (Lib. III, Cap. 6 et 8), indiscussum restat, quatenus dixeris quaero, scilicet ex anima constamus et corpore. Ac licet ambigat nemo quid immortale in nobis, quidve mortale sit; ego tamen tecum sic agam, ut de utra mavis respondeam. Si ex neutra nostra substantia morimur, nihil nostrum ad inferna descendit: quia inferos vivis inaccessos esse dixi. Si utraque morimur, ergo et corpus ad inferna descendit. Nec longe nobis corporea haec inferna quaerenda sunt, quandoquidem ipsum sepulcrum Domini est locus inferni. Sed hanc utrumque absurditatem sententia sana respuit. Ergo nec in utraque substantia morimur, nec in utraque non morimur. Vivitque anima etiam posito corpore, quamlibet, si per peccata Deo suo privetur, mortua jure dicatur, Credibile tamen prorsus non erit, quod peccatrix anima id ipsum ut anima sit, amittat, cum etiam corpori mortuo corpus esse non pereat. Ut enim moriatur corpus, cum vita omni amittit animam; anima vero animam non amittit. Quocirca anima immortalis est, corpus vero mortale. Quod si corpus inferna non ingreditur, utpote sepulcro mandatum, atque in diversas mundi partes pro elementorum quae sibi in illud concitaverant diversitate discretum, et animus non accedit ad inferna, quia sententia tua inferos viventibus claudit: aut nulli ergo sunt inferi, aut ad eos hominum nemo descendit. Atque ita fidei nostrae ratio periclitabitur, si nec Redemptoris anima inferos adeundo redeundoque reseravit. Satis est dici potuisse, quaecunque illa inferna sunt, viventibus inaccessa fore, cum constet eadem nisi viventibus adiri non posse. II. Reminiscere nunc in id te statum tui posuisse tractatus, ut si quantitati vel localitati subjacere animam probare potuisses, de corporalitate ejus tecum pars etiam diversa sentiret. Verum si bene scriptorum tuorum recolis, animadvertere simul potes proposuisse te potius, de quibus disputandum foret, quam de propositis disputasse. Nec te academicorum seniorum more nescientiam tuam scisse, sed juxta sectae ipsius juniores, utrum scires aliquid ignorasse. Quis autem positis temere duobus in quibus necessario operis universi corpus omne consistat, non utrumque primum si queat, alterutrumque, scilicet si utrumque nequeat, enisu quopiam si non probabile, certe credibile faciat? Duo haec in victoriam nempe conveniunt, ut auctori probo causae probitas compos sit. Horum minus uno virtus actionis infringitur; si desit utrumque, causatur. Sic nunc equidem obliviosum te pariter et ignarum defensorem nacta fallacia penes intellectus vigidos, non solum illud negotium facessivit, ut tibi super his credi non oportere pateat, sed ut veritas cui credendum semper est, clarior illustriorque sub necessitate conflictus et comparatione falsitatis appareat.
CAPUT XII. Quod anima in corpore non teneatur inclusa, nec moveatur de loco ad locum, cum moveatur temporaliter per affectum, I. Igitur qualitatem, quantitatem et localitatem animae daturum te sponte professus es, moxque subjungis: Quomodo non localis sit, quae inserta membris et illigata visceribus, solis motibus vaga conditione substantiae tenetur inclusa? Vix sane ut aliquid perperam forte sentires, atque id ipsum verisimile videri contenderes, error unum veniabile facere potest, aliud ignoratio erroris. Verum nunc mirimodis stupeo, te tam dissidentia tamque diversa, uno propemodum momento atque eodem pene verbo dixisse: Ergo illigata membris vaga est motibus. Et item: Motibus vaga conditione substantiae tenetur inclusa. Si intra septum corporis, ut tu ais, anima movetur, videlicet stans movetur; quod dici ratione non sinitur. Sin vero extra corpus motibus defertur, inclusa igitur conditione substantiae non tenetur. Quis autem dicit solis motibus vaga? quasi quidquam vagari possit immotum; aut non sit facilius moveri et non vagari (quod facit animus per affectum, quia subjacet utique motui non secundum locum) quam vagari quippiam, nec moveri; quod est utique proprium corporis, quia subjacet motioni per locum. Tu vero illam et stare vagam, et vagari dicis inclusam, cum, sicut supra jam constitit, et moto corpore consistere, et moveri possit immota. II. En quatenus de localitate animae disputavisti; in hoc tamen temet ignaviae non arcesso. Illud equidem nequivisti, scilicet quod in hoc praesenti loco ne potissimus orator quisque potuisset. Quantalibet enim dicendi copia praeditus assertor falsi contra perspicuam veritatem mentiri potest, fallere non potest. De quantitate autem cur te disputaturum spoponderis, nihilque de eadem disserueris, non possum oblivionis fuisse dicere; cum satis constet, ne nomen ejus, nisi ex memoria potuisse proferri. Illud ergo magis credendum est, te non voluisse, aut oblitum fuisse dicere, sed nihil quod diceres invenisse. Quid itidem congruit, vel in disputationem vocare dicenda, vel reticere proposita? Jam de qualitate controversia non erit, cui animam subjacere non renui; quae si scilicet, sicut quantitatis, ita etiam qualitatis expers esset, profecto Deus esset. Identidemque si ut qualitati, ita etiam quantitati cederet, corpus esset. Nunc vero medioximum quiddam naturae incorporae, sed creatae sortita, nec Deus est, quoniam qualitatem habet, nec corpus, quia non habet quantitatem.
CAPUT XIII. Quia sol et luna vel sidera corpora tantum sunt, non habent spiritus: et sicut corpus meliori corpori praeponitur, ita spiritus melior inferiori spiritui. Et quoniam uti agitatis retro disputationibus edocuimus, nimis late patet hujusce quaestionis immensum, principalium origines complexa causarum: inspici porro intus usque nequaquam potest, nisi duplicis creaturae substantiam quoad homini posse fas sinit, adhibito judicii libramine secernas ea; et aut usquequaque cessandum est, aut istis illuc lineis adeundum, ut primum ab incorporeo corpus dirimas: dehinc sicut in ipso omnimodo corporum genere atris splendentia, sublimia depressis, pretiosa vilibus anteponis; ita etiam in incorporeis quae creata sunt, humanas belluinis: in ipsis itidem quae humanae sunt, prudentes stolidis: in his porro itidem quae natura vigent, doctas indoctis animas antevertas. Sicuti enim sol corpus est, et saxum quodlibet longe disparile huic, perinde tamen corpus est: sic equidem omnigenum natura vitarum incorporea scilicet omnis est. Sed sicut corpus corpore praecellitur, cum tamen utrumque sit corpus: sic animus antefertur, cum tamen utrumque sit animus. Et iterum opulens negotium, et dites causae ad dicendum proliciunt et pene blanditer obviae suapte specie describi sese quaesunt, atque etiam cogunt. Sed hasce excellentias et praeeminentias ac supremitates illi potissimum adeant, si qui illi sunt quos ardens evexit in aethera virtus Verum enimvero mihi impraesentiarum huic de statu animae quaestioni (prout ille proposuit quocum congressi sumus) et aliquanto forsan plusculum respondere mihi provincia fuit: quod rectene an secus fecerim, aequus et doctus arbiter judicabit.
CAPUT XIV. Superiorum brevis recapitulatio librorum. I. Verum quoniam multa quae sub hujusce quaestionis ubiubi disputavimus, non usque faciliter memoria complecti cognitor potest, quae sparsim et dissertata, quaeque, uti arbitror, evicta sunt; collectim strictimque et veluti punctatim sub mentis oculo redegi, et revisenda simul recognoscendaque congessi. 1. De incorporeo. --Deus incorporeus est: imago autem Dei est humanus animus: quoniam ad similitudinem et imaginem Dei factus est homo. Enimvero imago incorporei corpus esse non potest. Igitur quia imago Dei est humanus animus, incorporeus est animus humanus. 2. De vita. --Omne illocale incorporeum quoque est. Porro vita corporis anima est, et in corpore vivente tam vivit pars minima corporis, quam totum corpus. Tantum ergo vitae in parte corporis est, quantum in toto corpore: et vita haec anima est. Nec locale est quod tam magnum est in toto quam in aliquo, et tam magnum in parvo quam in magno. Non igitur localis est animus. Et quidquid illocale est, corporeum non est: igitur anima corpus non est. 3. De ratione. --Item ratiocinatur anima rationalis, et substantialiter inest animae ratiocinari: et ratio incorporalis atque illocalis est: igitur incorporalis est anima. 4. De voluntate. --Item voluntas animae substantia ejus est; et si tota vult anima, tota voluntas est, et voluntas corpus non est: igitur anima non est corpus. 5. De memoria. --Item memoria illocalis quaedam capacitas est, quae nec multitudine recordabilium distenditur, nec paucitate tenuatur, et incorporaliter etiam corporalium reminiscitur. Et cum meminit animus, totus meminit et totus memoria est qui meminit totus, et memoria corpus non est: non igitur corpus est animus. 6. De tactu. --Item corpus in parte sui tactum ibi sentit, ubi tangitur; animus autem per non totum corpus, hoc est, per partem corporis totus sentit. Hujusmodi vero sensus illocalis est, et omne illocale incorporeum est: incorporea ergo est omnis anima. 7. De accessu ac recessu. --Item corpus nec appropinquat Deo, nec recedit a Deo. Animus autem et proximat et longinquat illocaliter: igitur animus corpus non est. 8. De motu. --Item corpus movetur per locum, animus autem per eumdem non movetur: animus igitur non est corpus. 9. De mensura. --Item longitudo, latitudo, et altitudo in corpore sunt: et quidquid hisce caret, corpus non est. Hisce autem caret animus: corpus igitur non est. 10. De dextro et sinistro. --Dextrum, sinistrum; sursum, deorsum; anterius et posterius in omni sunt corpore; in nulla autem sunt anima: incorporea igitur omnis est anima. II. En quousque ex omni scilicet disputationum nostrarum parte contraximus, quidquid toto opere moliti sumus; quoniam quod istic quam brevissime recapitulavimus, nisi praemissis disputationibus fieri probabile non quivit. Quanquam si negotium tantum assertor idoneus nactus esset, non, sicuti egomet, dignitatem causae admodum impari oratione dehonoravisset. Neque vero ipse aliquanto latius prolixiusque hanc eamdem quaestionem agitare non potui. Verum scilicet par fuit quoad adversarius reniti valuit, eo usque praeliari; aut quoad in fugam cessit, tergum praebere, et manu captum plumbeis pugionibus exarmare. Ulterius porro progredi et in auras tela jacere, et sine hoste pugnare; cassa contentio est, et virium frustratio, quod ita erit inglorium, ut laboriosum. Quid tu igitur, ait aliquis, per haec tria volumina adversus brevem paginam spatiatus es, si verbum verbo satis? Sed non id negotii est fallaciam struere, quod destruere. Neget quispiam sphaeram esse mundum. Uno quidem hoc ille verbo negaverit; sed non id uno item verbo vel Timaeus astruxerit. Proinde quidquid illud ampliuscule sermocinati sumus, non modo sola falsi confutatio, sed veri etiam coegit astructio. Quippe diversum est: dedocere noxia, et utilia docere. Nec hoc idem est, sentem solo vellere, quod frugem jacere. Non ergo id ipsum est eruere vitium, quod serere virtutem. Multo igitur amplius operae insumendum est in utroque horum, quam in alterutro. Porro autem cum utraque agitare mihi provincia fuerit, in tam praepedito negotio, praesertim magis mira est parcitas quam prolixitas. Nam cum sese undecunde clarescentes atque ostentantes proderent, aliasque multipliciter progignerent; latius dicendae causae praescripsi numerum, modum statui, limitem fixi, ne vel in aciem plures necessario proferrem, vel diutius rato certarem, vel longius justo procederem.
CAPUT XV Veniam auctor a suo petit conflictore, et inter utrumque certamen ipsum deligit judicem. Te nunc, quisquis ille es adversus cujus scripta nosmet injuria scriptorum tuorum dicere compulit, oro quaesoque non obirascaris mihi. Neque enim convicium retuli, neque rependi maledictum. Solam tibi pro falsitate veritatem haud pari vicissitudine reponderavi. Illis egoque quae magis tua tibi noxia sunt adversarius sum, eroque. Atque uti eisdem ipse quoque adversare causis tuis suadeo. Pauca haec et exilia, prout arctum temporis sinit, responsa redhibui. Tu tecum utrumque pensato, et inter me teque personam judicis sumito, adhibitoque justitiae libram. Si lanx nostra pronior et vero gravior, non pigeat neque pudeat a transfugio refugium facere, et a falsitate sub veritate cedere. Sin, quod ego nolim, nefastis istis persuasum est uti, obstinatio est, edito pro sententia aliquid publicitus lectitandum, neque nomen occulito: respondebimus, modo compos nostri Deus et vita sit. Quoniam altrinsecus continuati viarum periculum fecimus, experire scilicet, veritatis vis quanta sit in excidio falsitatis.
CLAUDIUS C. SOLLIO APOLLINARI.
Si non haec quae ad te scribo, venerande vir, discutienda et emendanda transmitto, rite potuit videri superfluum, et elatum docere velle, quem sentiam nosse, et ex paupertatis inopia dare dragmam ei qui multo scientiarum abundat talento. Hinc accidit quod libellorum a me transmissorum editio, quos philosophicae artis subtilissima disputatione disposui, me fecit cautum atque sollicitum, ut eorumdem intelligentiam judicio non committerem modo, sed ad potioris peritiam destinarem; et non tantum ea quae nunc ex eorum lectione percepi, verum etiam quae inde jam pridem memoriae reservanda mandavi, judicio tuo probanda transmisi. Bene etenim scit dignatio tua, minime nos habere quorum collatione de eis quae ambigimus, firmi stabilesque reddamur. Omnis natura quae ad Deum pervenit notitia proprio nomine compellatur, et ideo nomen naturae uniuscujusque rei ostenditur.
Nomen ergo dixere priores, quod rem notam faciat, quod ipsius rei imagines, quas per sensus corporisque dirigit memoria, in auribus intromittit; ac sic loquentibus nobis, intelligimus; et absentias rerum et imagines memoriae retentas, cum voluntas fuerit, cogitamus. Sed duplex rerum natura, et corporalis et spiritualis. Omnis quippe creatura aut spiritus aut corpus est. Corporalia scilicet per corpus sentimus: intellectualia intellectu percipimus. Ergo duobus modis, quantum in hac vita datur, omnis rei habetur notitia. Quod sit ergo, quod dicitur tria esse genera quaestionum, An sit, Quid sit, Quale sit. Cur quaeso dicitur, An sit, cum omnis notitia rem ostendens, ambiguitatem tollat et dubitare non sinat? Sed ego puto ita positum esse hoc ambiguum, quia non omnia substantiarum sunt, sed reperiuntur aliqua quae probationes earum ostendunt; verbi causa: Si requiratur, utrum bonum substantia est, an non? respondemus non esse substantiam, sed privationem mali. Recte enim quaeritur in quaestione prima, utrum corpus sit an spiritus? Et in subsequente requiritur, quale sit, utrum corpus animale sit an spirituale, spiritus rationalis an irrationalis? Recte igitur definita sunt, tria esse genera quaestionum, de quibus jam satis breviter, ut arbitror, diximus. Nunc etiam videamus quot genera sunt corporum, quamvis innumerabiles species sub se habeat.
Tria tamen sunt genera, hoc est, corpus quod vivit et sentit, corpus quod vivit et non sentit, corpus quod nec vivit nec sentit. Sed hoc genus corporis quod nec vivit nec sentit, quatuor elementa esse puto, terram, aquam, aerem et ignem; quae principalia sunt et simplicia, ex quibus omnia quae compacta sunt corpora, id est animalium viventia et sentientia, arborum, fruticum et herbarum viventia, sed non sentientia.
Quamobrem quid differant inter se evidentissime liquet: quae sint eorum communia, Deo juvante, intentius inquiramus. Sic enim volumus, inspirante Domino et auxiliante, ut non tantum creaturam ipsius scrutemur, verum etiam ascendentes ad creatricem substantiam per ea quae facta sunt, intellectu conspiciamus; et quamvis non perveniamus ad id ut ejus substantiam intelligere valeamus, et quid sit sciamus; saltem id quod non sit evidentissime teneamus. Igitur omne corpus quantitati et qualitati subjectum est.
In subjecto autem corpore corpus non est. Corpus enim subjectum est, non in subjecto, quia corpus substantia est, non accidens. Accidentia autem in substantia sunt, non substantiae. Accidit ergo corpori quantitas et qualitas.
Quantitas enim in mensuris est, qualitas in coloribus. Non hoc esse ipsum corpus quod quantum esse, nec hoc esse ipsum quod quale esse; quia et colore mutato corpus manet, et in diminuto corpore quantitas quae prius fuerat non est. Aut per hoc non esse magnum quod magnitudo, nec longum quod longitudo, nec hoc latum quod latitudo, nec coloratum quod color. Ipse est etiam corpori mensura, numerus et pondus. Unde etiam sancta Scriptura ait, Deum omnia in mensura, et numero, et pondere disposuisse (Sap. XI, 21). Sed hic alio modo ad spiritum rationalem referri, quod in consequentibus dicendum video. Nunc vero de corpore quae coepimus, explicemus. Sicut enim diximus non hoc esse magnum quod magnitudo, sic nec mensura quod mensurabile, nec numerus quod numerabile, nec pondus quod ponderabile. Minuitur igitur, quoniam in tota parte habet sursum et deorsum, habet dextram et sinistram, habet ante et retro. Movetur per tempus et locum, nec judicat et judicatur, partibus secatur infinite.
Age nunc videamus quid sit quod corpus vivificat et non sentificat. Melius enim coaequatum est vita, et quod accipit, et quod dat. Vita enim quae non est minor in parte quam in toto, et non parti minori minor est, nec partem praebet majori majorem et minori minorem, non est corpus, sed spiritus. Spiritus pecoris qui non subsistit post corpus, praetermittendus est, ut ad rationalem spiritum veniamus. Igitur spiritus quantitatem non habet. Si vero longus esset aut latus, quantus rite utique diceretur. Prudenter enim secernitur et segregatur a corpore, quia quantitati non subjacet, quamvis subjaceat qualitati. Accidunt animo disciplinae, accidit justitia et injustitia, castitas et libido. Quatuor enim sunt virtutes principales, id est, prudentia, temperantia, fortitudo et justitia. Non enim hoc est anima quod prudentia, nec justus quod justitia, nec temperatus quod temperantia, nec fortis quod fortitudo. Aliud est esse animum, aliud justum animum. Cum enim dico justum animum, duo quaedam intelligo: hoc enim de prudentia et temperantia et fortitudine dixerim, quia potest esse animus, ut nullatenus sit virtutibus praeditus; sed si eas non habuerit, consequens est, ut vitium habeat. Colligitur enim subjectum semper esse animum aut vitiis, aut virtutibus; subjectum eum esse, sicut diximus, disciplinis quae sine eo esse non possint. Verum enim ratio numeri disciplina est. Nunquam enim erit ut quatuor et duo septem faciant, aut septem et tres undecim. Similiter et figura circuli non recipit contrarietatem. Nunquam erit ut figura circuli ex duabus aut tribus lineis fiat, aut quadrigona ex tribus, aut trigona ex quatuor. Si enim addideris vel minueris aliquid, jam nec trigona, nec quadrigona erit, manet enim aeterna et incommutabilis. Harum rationes disciplinarum et in subjecto sunt animo, et sine eo esse non possunt. Colligitur aeternum esse illud in quo est, sicut illud quod in eo est. Ergo immortalis est anima; et id quod vivit scit, semper et cernit. Sed non semper hoc cogitat: quia cum sit secura de se quod amittat se in multis cogitationibus, distendit se ac si per tempus non per locum mota; movet tamen et corpus per tempus et locum, scilicet judicat et judicatur. Vide ergo anima humana quam magnum bonum sit, dum de corporibus judicas, dum et rationi conjungeris, dum aeternae veritatis sis particeps. Non enim a te diligenda sunt quae infra te sunt; et quamvis mensura insit, tu tamen mensura non es. Cogitationi tuae numerus, voluptatique tuae pondus: tu scilicet nec numerus, nec pondus es. Refer voluntatem tui amoris ad illum numerum sine numero, de quo Psalmista dicit: Et sapientiae ejus non est numerus (Psal. CXLVI, 5); ad illam mensuram sine mensura, ad illud pondus sine pondere, a quo omnia ponderantur et mensurantur. Ipsum est summum bonum a quo facta sunt omnia corporum genera bona. Ipsum rationalium magna bona, re utique bona et magna bona summum bonum ama, simplexque bonum, id est, Pater et Filius et Spiritus sanctus. Trinitas haec unus Deus. Et tamen sic diligendum est corpus et spiritus, secundum quod diligenda sunt, sicut quidam nobilissimus tractator sanctarum Scripturarum dixit: Quatuor pones dilectionis regulas. Quod supra nos, quod juxta nos, quod nos, quod infra nos. Diligamus ergo illud summum bonum quod supra nos est, non loco ordinis, sed naturae, quia non potest coaequari creatura creatori. Solus enim Filius coaequatur Patri, similiter et Spiritus sanctus: quia non sunt creatura, sed inter eos una natura. Haec quae brevi sermone digessimus, supposita figura demonstrat.