Caput 1: Patria et maiores
[recensere]Patria mihi Mediolanum. Oppidum, ex quo familia profluxit Cardanorum, XXIV M. P. tantum ab Vrbe distans, a Gallareato M. P. tantum septem. Pater[1] Facius Iurisconsultus, auus Antonius, proauus alter Facius, abauus Aldus. Facio primo fuere filii Ioannes, Aldus secundus, et Antonius auus. Antonio Gotardus, Paulus Iuriconsultus et Antistes, et Facius pater, ac nothus, et ipse Pauli praenomine. Nunc extant ex eadem stirpe agnati mei XXX prope.
Seu ergo Cardanorum familia ipsa per se sit, seu, ut quidam putant, ramus Castillianeorum, certum est nobilem et antiquam fuisse. Ab anno enim MCLXXXI praefuit Vrbi nostrae Milo Cardanus, tam sacris quam profanis mensibus XCII, et non solum ciuilibus causis, sed ut caeteri Principes capitalibus iudiciis, et tum etiam aliis urbibus quae sub ea ditione erant, et regioni illi toti. Inter illas autem fuit Comum. Sed hanc potestatem consecutus est Milo ab Archiepiscopo Cribello, dum euasisset in Pontificem Vrbanum Tertium. Sunt etiam qui uelint Franciscum Cardanum, militiae Mathaei Vicecomitis Ducem, ad nos pertinere. Sed Castillianeorum ex familia, sumus adhuc nobiliores; Caelestino quarto Pontifice Maximo, ex eadem familia oriundo.
Longaeui autem fuere maiores nostri: Facii primi filii uixere XCIV, LXXXVIII, LXXXVI. Ioanni duo fuere filii: Antonius qui uixit LXXXVIII annis, Angelus XCVI, hunc nos decrepitum pueri agnouimus. Aldo unicus[2] Iacobus, qui excessit LXXII. Gotardus patruus meus uixit LXXXIV, hunc nos uidimus, pater meus LXXX annis. Caeterum Angelus ille fuit qui filios propre LXXX annum procreauit decrepitis similes (quorum unus tamen adhuc uiuit LXX maior), et uisum post LXXX recuperauit. Audio, et quosdam uidi ex illis, procerioris fuisse staturae.
Caeterum materno ex genere fuere Micherii, Clara mater, auus Iacobus, qui uixit LXXV annis, frater eius Angelus cum essem puerulus, ut ex ipso audiui, LXXXV agebat. Communia patri, et paterno patruo, et auo materno, eruditio et singularis integritas. Sed patri et materno auo senectus magna, et mathematicorum peritia. Idem maternus auus in carcere fuit parum differenti aetate qua ego, cum uterque LXX anno.
Fuerunt et quinque aliae Cardanorum stirpes ab Aldina nostra: Antonioli anno MCCCLXXXVIII, Gasparini anno MCCCCIX, Raynerii MCCCXCI, Henrici antiquissima MCCC, cuius descendentes Bertus et Ioannes Facioli quasi aetate pares[3] ; et Guliermus[4], qui quando floruerit incertum est, eius tamen filii Zolus, Martinus et Ioannes, qui Gallareatae[5] habitauit.
Caput 2: Natiuitas nostra
[recensere]Tentatis, ut audiui, abortiuis medicamentis frustra, ortus sum an. MDI, VIII Calend. Octobris[6], hora noctis prima non exacta, sed paulo magis dimidia, et tamen besse minore. Erant autem figurae loca principalia eiusmodi, ut in Genitura VIII post finem Quadripartiti Ptolemaei[7] diximus[8]. Consideraui ergo quod luminaria ambo cadebant sub angulis, et etiam nullum eorum aspiciebat ascendens[9], quia erant in VI et XII. Poterant etiam esse in VIII cum hac conditione. Illa enim quia descendit, et non est angulus[10], dici potest cadens ab angulo. Et licet maleficae non essent in angulis[11], Mars tamen utrumque luminare damnabat ob locorum odium et cum Luna quadratum: ideo poteram esse monstrosus; sed quia locus[12] coniunctis praecedentis fuit Virgin. XXIX cui praeest Mercurius, et neque hic, neque locus Lunae, nec ascendentis[13] est idem, nec aspicit Virgin. penultiam partem, debui esse monstrosus, imo facile erat ut discerptus ex uentre matris prodirem, a quo parum abfui. Natus ergo, imo a matre extractus, tamquam mortuus, cum capillis nigris et crispis, recreatus balneo uini calidi, quod alteri potuit esse pernitiosum, mater conflictata tribus perpetuis diebus in partu, superstes euasi tamen.
Caeterum ut ad rem redeam, cum Sol et maleficae ambae, et Venus, et Mercurius, essent in signis humanis, ideo non declinaui a forma humana. Sed cum Iupiter esset in ascendente, et Venus totius figurae domina, non fui oblaesus, nisi in genitalibus, ut a XXI anno ad XXXI non potuerim concumbere cum mulieribus, et saepius deflerem sortem meam, cuique alteri propriam inuidens. Et cum Venus dominaretur, ut dixi, toti figurae, et Iupiter esset in ascendente, factus sum abiectae sortis, lingua parum blaesus, et addita est propensio (ut Ptolemaeus ait) media inter frigidam et harpocraticam, id est rapacem et inconsultam diuinationem, in quo genere (praesensionem[14] honestiore uocabulo dicunt) non obscure aliquando ualui, similiter ac in[15] aliis diuinandi generibus. Et quoniam Venus et Mercurius erant sub radiis Solis, illi uim uniuersam tribuentes, poteram et hoc modo aliquis euadere, quamuis cum Genesi adeo (ut Ptolemaeus appellat) misera et infortunata, nisi Sol ipse prorsus fuisset abiectus, cadens loco sexto, et a sua altitudine.
Remansit ergo sola quaedam uafrities, et animus minime liber, uerum omnia abrupta et interdicta consilia: ut uno uerbo dicam, destitutus corporeis uiribus, cum paucis amicis, paruo patrimonio, pluribus inimicis, quorum maximam partem neque nomine, neque uultu agnosco, absque humana sapientia, nec memoria ualidus, sed prouidentia aliquanto melior, ut nesciam cur conditio, quae ad familiam et maiores contemptibilis censetur, gloriosa, imo inuidiosa apud eosdem sit.
Hac die ortus est olim Augustus. Toto Romano Imperio noua indictio incipit. Ferrandus Hispaniarum Rex generosissimus, uxorque eius Elisabetha, classem primum emiserunt, qua totum Occidentem adepti sunt
Caput 3: Communia quaedam quae parentibus meis contingere
[recensere]Pater purpura uestiebatur, insolito ciuitatis more, quamquam capitium[16] nigrum retinuerit, eratque blaesus in loquendo, uariorum studiorum amator, ruber, oculis albis et quibus noctu uideret, usque ad extremum uitae, usu perspiciliorum non opus habuit. In ore illud semper ei erat: «Omnis spiritus laudet Dominum, quia ipse[17] est fons omnium uirtutum». Iuueni, ex uulnere, capitis detracta fuerunt ossa, ut absque capitio diu manere non posset. Caruit dentibus omnibus a LV anno supra. Erat Euclidis operum studiosus, et humeris incuruis, et filius meus natu maior ore, oculis, incessu, humeris, illi simillimus, sed lingua[18], forsan ob aetatem, expeditior.
Vtebatur amico unico et familiari, sed satis disparibus studiis: Galeazio Rubro (familiae hoc nomen erat) qui illi praemortuus est, et Io. Angelo Saluatico Senatore, alias discipulo et contubernali. Similitudo morum et studiorum fabrum illi amicum effecerat: is enim est qui Archimedis cochleam inuenit nondum uulgatis Archimedis libris, gladios qui plumbi instar flecterentur, et ferrum pene ut lignum scinderent, et quod maius fuit, thoraces ferreos[19] (me spectante saepius experimentum, eram autem adolescentulus) qui ictibus igneorum tormentorum militum legionariorum resisterent, adeo ut quintuplici ictui unus idem suffecerit, uixque rimulam contraxit.
Mater fuit iracunda, memoria et ingenio pollens, paruae staturae, pinguis, pia.
Ambobus parentibus commune fuit iracundos esse, parum constantes etiam in amore filii, indulgentes tamen[20], adeo ut pater sineret, imo iuberet, ne a lecto ante secundam diei horam absolutam surgerem, quod mihi ad uitam et incolumitatem magno adiumento fuit. Melior etiam (si dicere licet) uisus est fuisse et amantior pater matre.
Caput 4: Vitae ab initio ad praesentem diem (finem scilicet Octobris, an. 1575) enarratio breuis
[recensere]Forsan hoc si Suetonius animaduertisset, addere ob commodum legentium poterat: neque enim, ut Philosophi dicunt, quicquam est quod unum non sit.
Ergo natus Papiae; primo mense, nutricium, ipsa die qua aegrotauit (ut audiui), ex peste amisi. Rediit mater, mihi carbunculi quinque in facie crucis in effigiem superuenerunt, ut unus foret in nasi aspice. Quibus locis post triennium totidem tubercula (uariolas uocant) renouata sunt. Mense secundo nondum expleto, Isidorus Resta, Ticinensis patricius, me nudum balneo aceti calidi exceptum, tradidit nutrici; per illam delatus sum Moiragum (uilla est VII M. passuum distans a Mediolano, in uia recta ex Vrbe nostra Papiam per Binasci oppidum). Ibi, cum uenter obduruisset et intumesceret, corpus contabesceret, intellecta causa, quod nutrix utero gereret, meliori nutrici traditus sum, sub qua tertio anno ablactatus sum. Quarto, delatus Mediolanum, mitius tractatus sum a matre et amita Margarita, illius sorore (mulier cui fel defuisse existimo), nisi quod et a patre et a matre sine causa uerberatus, toties aegrotaui ad mortis periculum. Tandem septennis cum factus essem (neque enim pater cum matre habitabat), tum primum cum merito possem uerberibus dignus haberi, a uerberibus abstinendum decreuerunt.
Sed mala sors minime me deseruit, infortunium commutauit, non sustulit. Conducta enim domo, pater me, et matrem, et materteram secum traxit in domum, atque ibi iussus sequi patrem, tam molli corpore, ea aetate, a summa quiete ad summam et assiduam exercitationem retractus, merito in capite octaui anni laboraui dysenteria cum febre. Et erat morbus tum epidimius, si non pestilens, urbi nostrae, et ego clam multam uuam acerbam deuoraueram. Itaque, aduocatis Bernabone Cruceio et Angelo Gyra, non prius in spem salutis redii, quam cum prorsus ut mortuum defleuissent utrique parentes simul cum matertera. Ibi pater, qui pio[21] uir corde erat, diuinam B. Hieronymi uim experiri potius uoluit (salutem meam illi uoto commendans) quam a Daemone, quem palam familiarem habere se profitebatur, cuius causam nunquam exquirere recordatus sum. Conualui dum Galli, deuictis in Abduae confiniis Venetis, celebrabant triumphum, quem a fenestra spectare licuit. Tum remissa est cura comitandi patrem, et assiduus labor.
Sed nondum exsatiata[22] ira Iunonis, non plane restitutus ex morbo cecidi a scala (habitabam autem in uia quae Maynorum appellatur) cum malleo, a quo pertusa frontis pars summa sinistri lateris, uulnusque acceptum non sine offensa ossi, ut cicatrix perpetua maneat, in hanc usque diem.
Vix conualueram ex hoc, sedebamque in limine domus, cum lapis a uertice uicinae[23] altissimae descendens, latus longusque ut nux, sed tenuis ut quasi corticali dici posset, uerticem sinistrae partis, ubi capilli frequentes aderant, uulnerauit.
Sub initio decimi anni, domum quasi infaustam pater commutauit, e regione in eadem uia, ubi triennio toto mansi. Sed non mutata sors mea[24], nam rursus pater me ut seruum ducebat secum, mira pertinacia, ne dicam saeuitia, ut diuino potius consilio factum, ex his quae post secuta sunt, credas, quam patris culpa, tum maxime quod mater et matertera simul consenserint. Longe tamen mitius mecum egit, nam nepotes duos interim, unum post alium, habuit, quorum seruitute leuior tanto mea facta est, si non irem secum, et minus molesta, si simul comitarer.
Post mutatis domibus, illi semper comes, tandem XVI perfecto anno iuxta pistrinum Bossiorum, in domo Alexandri Cardani, habitare coepimus.
Erant autem patri meo duo ex sorore filii, Euangelista, ex ordine D. Francisci, aetatis prope LXX annorum; et Otto Cantonus, Publicanus, ac diues, qui, prius moriens, uoluerat me haeredem ex asse relinquere, sed pater uetuit, dicens male parta esse. Itaque arbitrio fratris sui, qui adhuc supererat, bona distributa sunt.
Anno exacto XIX, contuli me in Ticinensem Academiam, cum Ioanne Ambrosio Targio, ubi sequenti etiam anno mansi, sed sine socio.
XXI peracto cum eodem rursum Papiam me contuli. Quo anno publice disputaui et professus sum Euclidem in Gymnasio, Dialecticam paucis diebus, tum et primam Philosophiam, primum pro fratre Romulo, seruita, post, pluribus, pro quodam medico Pandulpho. Exacto XXII anno mansi in patria, ob bella quibus regio nostra grauiter tenebatur.
Post initium anni MDXXIV, contuli me Paduam, unde[25] forte fortuna sub finem anni, id est mense Augusti, cum Io. Angelo Corio Mediolanum me contuli, ubi patrem extremo morbo laborantem inueni; qui, de mea potius quam propria salute sollicitus, iussit redire Patauium, hoc ipso etiam laetior, quod me lauream Venetiis adeptum in Artibus, ut dicunt, intelligeret. Vbi rediissem, accepi litteras illum obiisse, nona die a qua a cibo prorsus abstinuisset: mortuus est XXVIII Augusti, coepit abstinere XX, quae fuit Sabbati.
Sub anni XXIV finem[26], factus sum Rector eius Academiae, in fine sequentis, Medicinae Doctor; in priore uno suffragio, bis repetita suffragatione, uictor[27]; in secundo[28], cum iam bis excidissem, XLVII suffragiis contra me latis, nec esset ultra tertium experimentum locus, superior euasi, IX contra me latis, cum totidem solum pro me fuissent antea, XLVII autem[29] approbantibus[30].
Haec tametsi[31] parua esse non ignorem, eo ordine quo[32] euenerunt retuli, ut mihi legenti (neque enim aliis[33] haec scribo) uoluptati essent, et simul hi (si qui etiam legere dignentur) sciant magnorum casuum obscura fore initia, et successus, seu quod aliis talia, sed non animaduertentibus accidere soleant.
Ergo mortuo patre, et peracto magistratu, sub initio XXVI anni, contuli me in Saccense oppidum (abest id a Patauio M. P. X, a Venetiis XXV), hortatu auxilioque Francisci Bonaefidei, medici Patauini, qui (cum nec illi beneficium contulissem, nec eius fuissem auditor, quamquam publice profiteretur), summae integritatis studio tantum mihi addictus fuit.
Mansi ibi[34] dum patria omni malorum genere uastaretur: peste nempe[35] atroci MDXXIV; et[36] bis mutato domino, anno MDXXVI et MDXXVII; annonae penuria exitiali: uix pecunia atramentum signatum pro Cerere redimi poterat; tributis intolerabilibus; anno MDXXVIII, morbis ac peste, quae solum aliquanto mitius ferri poterant quod uniuersum depopulabantur.
Anno MDXXIX, redii in patriam, bellicis infortuniis paululum remittentibus; tunc, reiectus a Collegio, nil boni a Barbianis impetrare potens, matre etiam morosa[37], redii in meum oppidulum, sed non adeo integer ut abieram: molestia enim, laboribus, curis postmodum, accedentibus tussi atque tabefactione, empyemate ex crudo humore foetido, eo[38] perductus sum, unde nemo ad salutem redire soleat. Tum, eo morbo solutus, uoto B. Virginis, sub finem anni XXXI duxi uxorem Luciam Bandarinam, ex oppido Saccensi. Quatuor autem ad hanc diem obseruaui: actiones meas ante plenilunium non cogitando semper perfectas fuisse, et tum in spem ingressum, unde aliis excedere soleant, et, ut dixi, extremo in limite constitisse fortunam, et itinera fere[39] omnia ad LX usque annum mense Februario initium habuisse[40]. Ea ergo post secundum abortum peperit mihi duos masculos et unam medio tempore feminam.
Sequenti anno, contuli me circa Aprilis finem[41] Gallareatum, ubi mansi XIX mensibus, quibus sanitati restitutus sum. Et desii pauper esse; nam nil mihi relictum est.
Mediolani, ex humanitate praefectorum Xenodochii magni, tum Philippi Archinti auxilio, uiri Illustris, et tum oratoris insignis, profiteri coepi publice mathematicas, XXXIII annis iam perfectis. Oblata est post biennium conditio medicinam publice profitendi Papiae, non accepi, nam spes non erat unde sumerem stipendium. Eo anno, scilicet MDXXXVI, Placentiam me contuli, aduocatus litteris Antistis Archinti (sed nondum erat factus sacerdos) ad Pontificem; nil peractum; sollicitabat et Prorex Gallorum, instante, ut audiui post, Illustri uiro Ludouico Birago, duce peditatus Regis Gallorum in Italia; multa et magna offerebat, (erat enim Brissacus Prorex singularis in studiosos amoris et humanitatis), sed nihil actum est.
Sequenti anno, MDXLII, pactus sum cum Collegio, et exclusus plane. Anno autem MDXXXIX, tot non obstantibus, receptus, praeter omnium spem, Sfondrati auxilio et Francisci Crucei, uiri optimi.
Post, anno MDXLIII, medicinam Mediolani professus sum. Sequenti autem, cum domus mea ruisset, Papiae medicinam professus sum (nullo licet concursore), sed pecuniae non numerabantur. Cessaui ergo anno XLIV peracto, mansique Mediolani cum filio natu maiore, qui tum agebat annum XI, filia IX explebat, Aldus bimus erat, cum Moronus Cardinalis (quem honoris causa nomino) aestate anni MDXLVI conditiones non aspernandas obtulit; at ego qui, ut dixi, harpocraticus sum, dicebam: «Summus Pontifex decrepitus est: murus ruinosus, certa pro incertis derelinquam?» neque ego tum Moroni probitatem, nec Pharnesiorum splendorem intelligebam, eram etiam insinuatus ab anno MDXLII in amicitiam Principis Istonii, qui aliquid dedit, plura dabat quae nolui accipere.
Sed post aestatem redii ad profitendi munus, et sequenti anno, instante Andrea Vesalio[42], uiro clarissimo, et amico nostro, oblata est conditio DCCC coronatorum in singulos annos a rege Daniae, quam recipere nolui, cum etiam uictus impensam suppeditaret, non solum ob regionis intemperiem, sed quod alio sacrorum modo consueuissent: ut uel ibi male acceptus futurus essem, uel patriam legem meam maiorumque relinquere coactus.
Peracto L anno, quod stipendium non numeraretur, mansi Mediolani; sequenti, mense Februarii MDLII, oblata est occasio eundi in Scotiam, accepique antequam discederem aureos coronatos Gallicos 500[43] et MCC in reditu, abfui CCCXI diebus, poteram, si manere uoluissem, multo maiorem summam recipere.
Ab anno MDLIII[44], in Calendis Ianuariis, usque ad annum MDLIX, ad Calendas Octobris, Mediolani moram traxi. Sed oblatas maiores conditiones renui, unam Regis Gallorum: metui Caesarianos offendere cum inter eos Principes desaeuirent bella; aliam paulo post, cum rediissem, a Mantuae Principe, patruo illius intercedente, D. Ferrando; aliam ante hanc locupletiorem, sed nimis dissitam, cum Scotorum Regina, cuius leuirum curaueram; et tamen spe sanitatis adipiscendae, post, cum sanassem, experimento et gratia inductum[45].
Anno igitur MDLIX, cum Papiam accessissem, ibi, paulo post, occasio nata est mortis filii. Duraui tamen usque ad annum MDLII. Et tunc, Bononiam uocatus, adii, et munere continuato usque ad annum MDLXX. Pridie nonas Octobris, detentus sum in carcere, ubi, praeter libertatem amissam, omnia fuere ciuiliter administrata.
IX Calendas Ianuarii MDLXXI, hora et die simili qua detentus fueram, scilicet Veneris, et sub crepusculo nocturno, redii domum, sed ut domus mihi carcer esset. Itaque, ut prima mora fuit LXXVII dierum, ita in domo LXXXVI, uniuersa CLXIII[46] mansi eodem anno, usque ad exitum LXX anni, mense Septembris in fine.
Inde ueni Romam, die pugnae contra Turcas celebratae, Nonis Octobris. Nunc uero exactus est, ab ea die ingressus in Vrbem, annus quartus, a carcere, quintus, ex quo ut priuatus dego, nisi quod Collegium Romanum Idibus Septembris me recepit, et Summus Pontifex pensionem exhibet.
Caput 5: Statura et forma corporis
[recensere]Statura mediocris; pedibus breuibus, latis prope digitos, dorso eorum altiore, adeo ut uix calceos congruentes inueniam, cogererque antea illos instituere; pectore angusto aliqualiter; brachiis admodum tenuibus, dextra manu crassiore, digitisque incompactis, ut chiromantici rudem esse pronuntiarint ac stupidum: inde ubi norunt puduerit. In ea linea uitae breuis, et Saturnina uocata longa et profunda; sinistra autem pulchra, oblongis digitis et teretibus ac compactis, unguibus splendidis.
Collo aliquantulum longiore et tenuiore; mento diuiso, labro inferiore crasso et pendulo; oculis ualde paruis ac quasi conniuentibus, ni quid intentius aspicio; super palpebram sinistri oculi macula lenti paruae similis, ut nec facile deprehendi queat.
Fronte latiore et in lateribus, ubi temporibus iungitur, capillis nuda, quorum color et barbae flauus erat. Detonsos soleo crines ferre et barbam breuem, quae ut mentum bifida erat; pars tota sub mento pilis abundabat longis ut ibi magis barbatus uiderer. Senectus barbam mutauit, capillos parum.
Sermo altior adeo ut reprehenderer ab his qui se amicos mihi simulabant; uox aspera, magna et quae tamen profitendo non procul audiretur; sermo non admodum suauis et nimius.
Intuitus fixus quasi cogitantis; dentes superiores anteriores magni; color ex albo ruber; facies oblonga, non multum tamen; caput retro in angustum desinit, tanquam in sphaerulam exiguam. Adeo uero nil rarum est in nobis ut pictores plures qui ex longinquis regionibus uenerant, me delineandi causa, nihil inuenire potuerint, quo exprimere ita possint ut ex pictura dignoscerer.
In gutturis parte inferiore tumor uelut sphaerula dura, non admodum conspicua, a matre hereditaria et deriuata.
Caput 6: De ualetudine
[recensere]Infirmo statu corporis plurifariam fui, natura, casu, symptomatibus.
Natura enim caput laborauit defluxionibus, modo ad uentriculum, modo ad pectus, adeo ut tum maxime sanum me existimem cum tussi raucedineque laboro; nam cum ad uentriculum defluit, fluxum uentris, abominationem cibi efficit; nec semel credidi ueneno me tentatum, sed postmodum ex insperato salus redibat. Alia destillatio fuit ad dentes, per quam ab anno MDLXIII coepi amittere[47] illos confertim[48], antea non nisi unum aut duos. Nunc adsunt XIV et unus infirmus, sed qui diu durabit, ut reor; multum enim profuit auxilium.
Cruditas praeterea et uentriculi imbecillitas. At ab anno LXXII supra, coepi cum aliquid plus comederim, aut biberim, uel importune assumpserim, aut quod parum utile uentriculo, laedi: auxilium ex secundo de Tuenda sanitate docui.
Adfuit et palpitatio cordis in iuuenta, haereditaria, a quo prorsus liberatus fui arte medica. Haemorrhoïdes etiam et podagra a qua firmiter adeo liberatus sum[49], ut saepius quaesierim non uenientem reuocare, quam cum aduenerit depellere. Enterocele item, hanc primum contempsimus; postmodum a LXII anno supra poenituit satis non obuiam iuisse, tum maxime cum animaduerti illam fore haereditariam[50] a patre. In qua illud contigit admiratione dignum, quod cum ab utroque latere coeperit, neglecta in sinistro, sponte ac plene sanata est; in dextro diligentius per uincula et alia curata, inualuit.
Vexatus quoque perpetuo morbis cutaneis ac pruritu, modo his, modo illis. Inde anno MDXXXVI (quis credidisset?) correptus fluxu urinae, et magno etiam, cum annis pene XL laborem eodem, a LX unciis ad centum in singulos dies, uiuo nec contabesco (indicio annuli iidem) nec sitio; et multi eodem anno hoc malo correpti, adiutore nullo, longe plus perdurarunt quam qui medicorum opem quaesiere.
Decimum, uigilia anniuersaria pene octo dierum, uere, aestate, autumno atque hieme, ut pene totus mensis si quando minus absumatur in anno, et duo quandoque. Hanc cibi abstinentia in qualitate et duritie, non in quantitate, curare soleo, nec ullo anno intermisit.
Morbi autem qui casu superuenerunt: pestis secundo mense a quo natus sum, inde XVIII anno seu peracto seu currente, non satis memini, nisi quod Augusto mense accidit et quod tribus diebus fere sine cibo permansi, suburbia et hortos circumdans, uesperi redibam domum, apud amicum paternum Augustinum Lauizarium[51] edisse mentiens; quantum uero toto eo triduo aquarum hauserim non dico; ultima cum non possem dormire, cor maxime palpitabat, febris magna, uidebar in lecto esse Asclepiadis, in quo perpetuo ascenderem[52] impulsus, atque descenderem; tum existimaui me ea nocte interiturum; interim somno deprehensus, antraceque abrupto, qui superiori dextri lateris spuriae costae incumbebat, materiaque ab initio pauca et nigra eiecta, forte ob impositum medicamentum patrium, quod etiam singulis diebus quater deuorabam, sudor fluxit tantus ut, lecto superato, per tabulas in terram defluxerit.
Vigesimo septimo anno correptus sum tertiana simplici, in quarta et septima deliquio animi, eaque die liberatus sum; anno XLIV, Papiae primum podagra, LV, febre amphemerina[53], quae durauit XL diebus, crisi per urinam CXX unciarum liberatus sum; XIII[54] die Octobris anni MDLV. Anno MDLIX[55], quo Papiam reuersus sum, coli dolore per biduum.
At symptomata fuere uaria. Primum a septimo anno ad XII pene usque surgebam noctu, clamabam sed nil explicite; et nisi mater et matertera inter quas dormiebam me apprehendissent, saepius praecipitatus essem; tamen cor saliebat, ex compressa manu breui subsidebat: id enim flatus proprium est. Eodem tempore, sed durauit ad annos XVIII, si obuiam iuissem uento, praesertim frigido, inspirare non poteram; uerum retento spiritu ubi animaduertissem cessabat. Eodem tempore, ab hora qua me contuleram in lectum, usque ad sextam exactam, a genibus infra nunquam incalescebam: unde mater praecipue inter alias negabat me superfuturum diu. Praeterea singulis noctibus, ubi incalueram, sudabam totus sudore copioso et calidissimo, ut qui audiebant non crederent.
XXVII anno in duplicem tertianam incidi, quae soluta est septima die; post in amphimerinam anno LIV, quae durauit XL diebus. Anno LVI, mense Nouembri, ex modici aceti scillitici potu, correptus sum dysuria ualde acri; ieiunaui primum XXXIV horis, post aliis XX et sumpsi abietis lachrimam et euasi. Fuit mihi mos (de quo plures admirabantur) ut causas doloris, si non haberem, quaererem, ut dixi de podagra; unde plerumque causis morbificis obuiam ibam (ut solum deuitarem quantum possem uigilias[56]), quod arbitrarer uoluptatem consistere in dolore praecedenti sedato: si ergo uoluntarius sit dolor, facile sedari poterit. Et quoniam experior me nunquam posse prorsus carere dolore, et si modo contingat, subit in animum impetus quidam adeo molestus, ut nihil possit esse grauius, ut multo minus malus sit dolor, aut doloris causa, in qua nulla prorsus inest turpitudo periculumue. Itaque ob hoc, morsum labii, et digitorum distorsionem, et compressionem cutis ac tenuis musculi brachii sinistri usque ad lachrimas excogitaui; quo praesidio sine calumnia adhuc uiuo.
Natura, alta loca timeo quamquam latissima; et ea ubi suspicionem rabiei canis habuerim. Laboraui interdum etiam amore heroico, ut me ipsum trucidare cogitarem; uerum talia etiam aliis accidere suspicor, licet hi in libros non referant.
Demum in adolescentia tentatus sum, circiter ad biennium usque, carcinomatis suspicione; et forsan: initium[57] in mamilla sinistra, erat tumor ruber, fuscus, durities, morsus; hanc sustulere prope iuuentam uarices, quas in iuuenta subsecuta est, ut dixi, palpitatio cordis; a qua haemorrhoides multo cum sanguine, et pruritus ille ac sordities cutis, ac plane ita praeter spem aut curam ullam leuatus sum; quamuis quaedam ex his auxilio sustulerim, natura commutante massam morbi.
Caput 7: De exercitatione
[recensere]Ab initio, omni genere meditationis gladiatoriae operam dedi, adeo ut apud istos praeferoces in aliquo numero essem. Ludebam gladio, et solo, et cum scuto oblongo, et rotundo magno, et paruo; et cum pugione ac gladio, sarissa, hastis, tum uero gladio et pallio satis commode insiliebam[58] equum ligneum. Noram[59] inermis eripere habenti pugionem[60] euaginatum. Cursu, saltu me exercebam, satis ualidus in hoc, nam brachiis minus ob exilitatem. Equitandi, natandi, exonerandi machinas igneas parum confidens, adeo ut fulmina quasi Deorum iram perhorrescerem. Eram enim natura timidus, artis peritia fortis; unde et in numerum militum tumultuariorum adscriptus sum. Noctu etiam aduersus decreta Principum, armatus inambulabam urbes in quibus degebam. Die armatus incedebam soleis plumbeis ponderis octo librarum, noctu uelo laneo nigro facie tectus, calceis ex endromide. Exercebar multis diebus a summo mane ad uesperam usque armatus, sudoreque madidus operam dabam musicis instrumentis[61], nocte tota saepe ad diem usque uagabar. Vbi medicinae operam dedi, equis et mulis uectus sum, sed pedibus magis; ab anno MDLXII carpento uehi coepi Bononiae Romaeque atque in hoc persto: mane exeo carpento, pedibus redeo; leuioribus uestibus a prandio, grauioribus perpetuo dum uehor.
Caput 8: Victus ratio
[recensere]Decumbere horis decem, dormire si bene ualeo et recte octo, si male quatuor aut quinque, surgere hora diei secunda; si uigilia torqueret, surgebam et deambulabam circa lectum, cogitabam de Orochilia, abstinebam a cibo, uel plusquam[62] dimidio; medicamentis parum, praeterquam populeonis unguento usus sum, uel ursi adipe, aut oleo nymphearum, quibus inungebantur[63] loca XVII: femora, pedum plantae, ceruix, cubiti, carpi, tempora, iugulares, cor, iecur, superius labium. Matutina uigilia distorquebar nimis, et prandium semper coena minus fuit, cum post L annum, mane contentus fuerim pane ex iure, et ab initio etiam ex aqua, et uuis creticis magnis, zibibis appellatis. Post uarie egi; nil minus tamen quam ut uitello oui cum panis unciis 2[64] aut parum plus, modicoque uini meri, aut sine, prandium exigerem, uel si dies sit Veneris aut Sabbati pane ex iure chamarum, uel astacorum[65].
Tentaui carnis modicum; nil melius uitulina solida, in olla cocta absque liquore ullo, uerum[66] dorso gladiorum diu uerberata, inueni; huic acquieui; destillare solet per se intinctum[67], quo nullus melior, est enim multo humidior, pinguiorque ipsa carne assata in ueru.
In coena ferculo utor maxime ex beta, aliquando oriza, acetario ex cichorea, sed magis placet sonchus spinosus latiore folio, ex cichorea candida radix. Piscibus uescor libentius quam carne, modo boni atque recentes. Carnes solidas amo (et sumen uitulinum et apri) assatas, et subtiliter detritas tenuissimis gladiis, placet ignis.
In coena dulci uino et nouo delector ad quantitatem semi librae, aquae duplum et plus etiam; delector maxime alis gallinaceorum[68] iuuenum, iecoribus gallinarum et columborum[69] turritorum, totaque parte sanguinea. Astacorum etiam fluuialium usu oblector, quod mater dum essem in aluo tam auide comederit: item chamis atque ostreis. Praeterea libentius et maiore cum utilitate piscibus quam carnibus uescor: soleis, passeribus, rhombis, gobiis, testudinibus terrestribus, laschis[70], tum trigliis seu mulis[71]; caponibus seu cuculis, coruis, merluciis, id est asellis, pigola[72], id est lupo, laterinis, atherinis, umbrina, umbra. Ex dulcibus autem aquis: luciis, cyprinis[73], persicis, utrisque laschis, id est sargonibus, cauedenis, squalis, tarantela, thymnis[74], halecibus salsis, mollibus ac duris magis. Mirum quod thelinas, id est chamas, ut suaues edamus, et sanas gongolas seu conchas ut uenenosas fugiamus;item limaces nisi purgatos[75]. Placent astaci dulcium aquarum et caetera crustata, salsarum nimis dura sunt, anguillae, ranae, fungi etiam maligna.
Gaudeo dulcibus, melle, saccharo, uuis pensilibus, maturis peponibus[76] postquam illorum intellexi theriacam, ficubus, cerasis[77], persicis, sappa, nec ab ullo horum laesus usque in praesentem diem. Oleo supra modum delector, et sale misto ac mollibus oliuis; ab allio etiam iuuor, sed ruta alexipharmacum non solum ad custodiam, sed ad omnia ueneficia, proprium mihi semper fuit iuueni atque seni; utile etiam expertus sum absynthium romanum.
Veneri neque immoderate incubui, nec ex superfluo usu multum laesus[78] sum: nunc tamen manifeste uentriculum labefactat.
Piscibus in craticula uilioribus, modo recentibus, mollibus, carne alba delectatus, non sine commodo, sum. Ouillum caseum ualde pinguem non aspernor. Cyprinum a III libri ad VII sed selectis pastibus, omnibus praefero eduliis. Ex piscibus magnis sumo caput[79] et uentrem, ex paruis dorsum et caudam. Caput semper elixum et in magnis partes reliquas aut in patina; in paruis frixa, siccos elixos[80], aut in craticula; molles frixos aut non multum elixatos.
In quadrupedibus alba meliora, sanguinea duriora, cor, iecur, renes; pulmo mollior; extrema parum nutriunt. In quibus rubra praeter cor mollia; alba mediocria, praeter testes, qui sunt molles; liuentia duriora.
Summa rei genera septem, aer, somnus, exercitatio, cibus, potus, medicamenta, medium; species quindecim, ex aere, somno, exercitio, pane, carnibus, lacte, ouis, piscibus, oleo, sale, aqua, ficubus, ruta, uuis[81] aut acri coepa; praeparatoria quindecim: ignis, cinis, balneum, aqua, patina, sartago, ueru, crates, pistillus, gladii acies, dorsum, tyrocnestis, petroselinum, rosmarinus et laurus; exercitationes: rota moletrina, deambulatio, equitatio, pila parua, carpentum, spataria nota armorum fabris, [equitatio], sella, nauigatio, politura chartarum, frictio seu lotio, quindecim. Verum ut in[82] sacris[83], rem ad pauca, profunda[84] cogitatione, et splendida ratione redegi[85]: nam sine splendore quaedam tibi minus aperta[86] uidebuntur, quae sunt clarissima.
Quinque sunt quae modice non nisi seni sumenda sunt: panis, pisces, caseus, uinum et aqua; duo ut medicamenta: mastix et coriandrum, sed ex multo saccharo; condimenta duo: crocus et sal, hoc et alimentum[87]; quatuor mediocriter: sunt enim alimenta: caro, uitelli ouorum, zibibum et oleum, quod et elementum absconditum et proportione respondens stellarum elemento ignitum[88].
Caput 9: Cogitatio de nomine perpetuando
[recensere]Perpetuandi nominis rationem et uotum, tam cito inii quam sero spectare potui: namque haud dubie duplicem esse intelligebam uitam, solidam et communem animalibus ac stirpibus; et[89] propriam homini gloriae atque actorum studioso[90]. Verum in prima naturam defuisse, uotum reliquisse; in altera nihil fore quo sperare deberem, non opes, potentiam, firmam ualetudinem, robur, familiam, industriam aliquam propriam; non saltem uel linguae Latinae peritiam, non amicos, non quicquam in parentibus nisi miserum et abiectum. Post aliquot annos, somnio in spem huius secundae iniectus sum: modum tamen non uidebam, nisi quantum miraculo ad intelligendum Latinam linguam adiutus fui.
Verum reuocatus ratione ab huiusmodi desiderio, ut nihil inanius ea spe, nedum uoto solo animaduerterem.
Scribes, inquam, quomodo legenda? Et de qua re praeclara et adeo tibi nota ut desiderare legentes possint? quo stylo, qua sermonis elegantia, ut legere sustineant? Sit ut legant? nonne aeuo praeterlabente, in singulos dies fiet auctio, ut prius scripta contemnantur, nedum negligantur? At durabunt aliquot annis? quot? centum? mille? decies mille? ostende[91] exemplum, uel unum inter tot millia? Atque omnino[92] cum desitura sint etiam, si per reditus mundus renouaretur, ut Academici uolunt, non minus quam si, ut initium habuit, et finem accepturus est, nil interest an post decimam diem, an decem millia myriadum annorum? Nihil utrumque, et ex aequo ad aeternitatis spatium. Interim tu discruciaberis spe, metu torqueberis[93], laboribus eneruaberis? quicquid uitae est reliquum suauis amittes. O egregium inuentum! Sed tamen Caesar, Alexander, Annibal, Scipio, Curtius, Herostratus etiam cum uitae dispendio, cum summa infamia, cum cruciatu maximo, hanc spem cunctis praetulerunt? sit ita; cum nihil sit, tamen ad metam iam prope accesserant; rationem illam philosophorum non uiderant, multo minus inierant; iam multa ad hoc parata habuerant; et tamen quis negat stultos prorsus fuisse? ut etiam ex illa Ode 29, lib. 3[94], «Tyrrhena regum progrenies», ipsius Horatii iudicio dignoscitur. Placet illud:
«llle potens sui
laetusque deget cui licet in diem
dixisse: uixi. Cras uel atra
nube polum, pater occupato,
uel sole puro, non tamen irritum
quodcumque retro est efficiet, neque
diffinget, infectumque reddet,
quod fugiens semel hora uexit.»
Concluserat autem rem prius paucis, dicens: «Quod adest memento componere aequus». Id est praesentibus rectius quam potes dispositis uti.
At Caesari, atque Annibali et Alexandro hoc fuit consilium, proprium nomen pro uita producere, simulque familiae et suorum tum etiam urbis aut prouinciae, atque interim gaudere partis.
Fac ut inde potiti sint. At qualis finis? Sylla ueterum omnium labores, et quaecumque ante se, ac miracula perdidit; unusquisque sequentium familias ac suos; namque Iuliorum familia prorsus a Commodo imperatore sublata est, dum adulterinus tot modis princeps suspectum habet quodcumque legitimum germen. Similiter et patriam perdidit. Vbi nunc enim Romanorum imperium? ridicula res et inaudita, in Germania. Quanto igitur melius fuisset superesse Iulios adeo claros, Aeneae stirpem? Romanos orbis dominos esse, quam uanis istis nominibus laruas, stuppeosque homines decorari?
Itaque si perpetua est anima, quid opus est uanis nominibus? Si interit, quid prosunt? si generatio finem habitura est, finientur haec omnia, supereruntque eo modo quo lepores et cuniculi?
Ergo nil[95] mirum est me illo amore coactum flagrare; at nunc mirum est, his intellectis, posse; et tamen mansit haec stolida cupiditas. Nam Caesaris et illorum stultum fuit consilium; at cupiditas mea gloriae, inter tot, et aduersa, et impedimenta, stolida non tantum stulta. Non tamen unquam concupiui gloriam aut honores, imo spreui: cuperem notum esse quod sim, non opto ut sciatur qualis sim.
De stirpe scio quam inuoluta sit res et quam parum prospicere illi possimus. Itaque quam licuit uixi mihi; et in aliquam spem futurorum praesentia spreui. Ergo si aliqua est excusatio propositi nostri, ea esset, ut intermedio tempore, qualicunque modo possem, superessem. Haec enim uidetur honesta, quae et si nos fallat spes, uotum tamen naturale cum sit, laude dignum est.
Caput 10: De uitae instituto
[recensere]PIuxta hoc igitur, uitae genus mihi institui, non quale uolui sed quale licuit; neque quod debui elegi, sed quale opinabar fore melius; nec unum et constans, cum omnia sint periculosa, dura et imperfecta, sed quale opportunum unoquoque tempore uisum est: unde factum est ut aliena metientibus, uarius habitus sim, imo, ut dixi, inconstans; ubi enim nulla est certa uitae ratio, necesse est illos multas tentare et per uarios anfractus procedere. Finis fuit perpetuitas qualiscumque, ut dixi, haberi posset: non opes, non desidia, honores, magistratus, potentia; uerum hoc uotum, et successus, et casus, et aemuli, et temporum conditio, et ignorantia mea interpellant, et[96] mihi sane nullus apparatus ad has res; et astrologiae cognitio quam tum habebam, et ut mihi uidebatur, et omnes aiebant, me non excessurum XL uitae annum, certe non ad XLV peruenturum, multum obfuit. Ego interim, partim necessitate, partim offerentibus se uoluptatibus quotidie, cum recte uiuere deliberarem, delinquebam. Negligens ob malam spem res ipsas, in deliberando aberrabam et frequentius in opere peccabam. Donec eo deuentum est, ut qui finis uitae futurus credebatur, uiuendi[97] initium fecerit, XLIII scilicet annus.
Itaque a uoluptate initium sumpsi aetate, natura, curis praeteritis, et occasione suadentibus. Mane si profitendum esset, ut Mediolani primum, post Papiae longe saepius, profitebar. Inde deambulabam in umbra extra urbis moenia; prandebam, musicae post operam dabam: inde piscatum ibam iuxta lucos, et siluas paulum ab urbe distantes: studebam, scribebam, uesperi domum me recipiebam; perdurauit hoc tempus annis sex, sed hei: «Fulsere quondam candidi tibi soles», dixit ille.
Ingressus post longum illud iter atque honorificum. Sed ualeant lucra, honores, ambitus illi, intempestiuae uoluptates; perdidi me, perii, creuerunt difficultates atque molestiae, uelut umbra taxi, ut ferunt; nullum iam restabat solacium, nisi exitiale. Sed in hoc genere beatitudo esse non potest, nam secus tyranni qui a beatitudine plurimum absunt, forent beatissimi. Itaque ut taurus iunctis oculis furens, dum maiore impetu fertur, necesse est ut impingat et ruat, impegi igitur ac rui: interim et ante haec, calamitas illa de filio natu maiore accidit. Confessi sunt quidam e Senatu (sed puto non de seipsis intelligi uoluisse) ea spe damnasse illum, ut dolore interirem, aut insanirem, ab unoquoque[98] quam parum abfuerim, Superi norunt, (et ego suo loco enarrabo) sed non successit. Volo ut intelligas (nam parerga adiunctum est) quae tempora, qui mores! Nam certus sum me neminem ex illis offendisse, ne umbra quidem.
Meditatus ergo sum defensionem qualemcumque pro filio illo; sed qui ualere poterat, tam exulceratis quorumdam animis? Ego memoria doloris filii perculsus, imminentium attonitus, praeteritorum eneruatus, futurorum anxius, sic tamen exorsus, ut commemorarem Senatus humanitatem, aequitatem, misericordiae exempla. Laudabatur eius benignitas ac simul factum Io. Petri Solarii tabellionis, qui cum filium spurium conuictum haberet de ueneficio in duas sorores legitimas, solum haereditatis consequendae causa, satis habuit damnasse illum ad triremes. Laudatur Augustus in interrogatione: «Non tu patrem occidisti?» Deinde quae saeuitia occidere patrem innoxium et decrepitum in filio! Si dignus habitus est pater beneficio damnati ad bestias, quanto magis in alterius facto! Quid possunt merita humani generis, si singularis uirtus innocentia tam crudeliter plectatur? An non maius est plectere patrem supplicio filii[99] quam proprio? si occidar unus perit, paulo post sine alio fructu moriturus; si filium occiditis, spem successionis amputatis. Fingite totum humanum genus uobis supplicare pro filio eius, cui omnes debent: adolescente irato, tot incommodis laborante, dedecore summo affecto, decepto[100], propter[101] uxorem sine dote, mulierem corruptam, sine pudore, patre inuito et inscio conductam[102], quid facturi estis? At non supplicant? non norunt! Nemo est tam acerbus meus aut illius hostis, qui non ultro sit condonaturus uitam illi cuius mors etiam inferos ad commiserationem sit prouocatura.
Haec et alia huiusmodi cum protulissem, non ualuere[103] tamen, nisi eousque ut decretum sit, si impetrare pacem potuissem, uitae parceretur. Sed non potui[104] filii stultitia, qui dum iactat opes quae non sunt, illi quod non erat exigunt. Sed mittamus haec.
In eo instituto a prima aetate mansi, ut uitae consulerem: studia autem medicinae magis huic proposito conducebant, quam legum, et ut propiora fini et ut orbi communia toti, et omnibus saeculis, tamen ut candidiora[105], ac quae rationi (aeternae naturae legi) non hominum opinionibus inniterentur: ideo haec ipsa amplexatus sum, non iurisprudentiam. Tum praecipue quod, ut dixi, amicorum huiusmodi amplexus, opes, item potentiam, atque honores, non solum aspernerer sed refugerem. Verum pater cum deseri studia a me iurisprudentiae, ut philosophiam sequerer, animaduertit, fleuit, me praesente, indoluit quod non eisdem studiis incumberem, nam nobiliorem disciplinam (et id saepe ex Aristotele iactabat) arbitrabatur, quae esset ad opes et potentiam aptior[106], tum etiam ad totam familiam euehendam; quod munus profitendi institutiones in urbe ipsa cum honorario centum coronatorum, quo iam tot annis gaudebat, non in me (ut sperauerat) transiturum intelligebat, sed alium hac in causa successurum uideret. Nec eius commentaria peruentura essent, nec a me illustranda forent.
Illuxerat enim paulo ante spes quaedam gloriae, quod cum emendasset commentaria Ioannis Cantuariensis Episcopi in Opticam seu Perspectiuam, carmen typis euulgatum sit huiusmodi:
«Hoc Cardana uiro gaudet domus: omnia nouit
Vnus: habent nullum saecula nostra parem.»
Quod potius augurio quodam fuit illis qui laboribus suis profecturi essent, quam ipsi qui ultra iurisprudentiam, quam satis ut audiui insigniter excoluit, in mathematicis solum rudimenta tenuit, nihil noui excogitauit, nil ex Graeca lingua transtulit: quod ei potius ex uarietate studiorum et inconstantia propositi quam quod naturae muneribus destitueretur, aut ignauia[107], uel iudicii defectu, quorum uitiorum nullo laborauit.
Ego autem, tum uoto firmo proposito, tum rationibus adductis, tum quod parum illum etiam absque impedimento profecisse uiderem, et alias etiam ob causas, immotus ad illius adhortationes[108] mansi.
Melius est nonnunquam, etsi non tam bene eligas, in proposito persistere, quam optime eligendo postmodum uariare, et[110] si aliud non esset quam alacritas studiorum et humanarum rerum inconstantia, fluxus atque inanitas. Itaque constituta mihi difficillimae rei ratione, ut simul de meipso et de prudentia agerem, intellexi non solum alia sed et hoc ipsum facillimum esse.
Primum quod cum sint uarii rerum fines, uariique eligant quae magis placent, tot sint modi, casus, subiecta, occasiones, ut ne quis merito me reprehendere audeat, nisi qui se melius nostra tenere quam ego, atque propositum (quod omnino esse non potest) profiteatur.
Eo adhuc supposito, quis modus melior adipiscendi[111], et si liceat? Et hoc maius est cogitatione nostra. Inde quis commodior? Post quis retinendi adeptum? Demum quomodo adepto uti liceat?
Iam ab initio testatus sum, quam parum ualuerim in εὐβουλία seu φόνησις, nam et si haec prudentiam solum significent, idem tamen est ac si dicamus (humana prudentia) quod nulla res sit quam sciamus, prudentiam quae habeat[112], praeter homines solos. Diui enim aliquod melius habent scilicet intuitum, animalium caeterorum nullum. De Harpocratica cum aliud genus sit, sermo non est.
Igitur res prudentiae ita se habuit. Specie autem aliis aliud uisum est, omnia ab ingenio suo metientibus.
Vere humanae illius mansuetudinis atque sagacitatis parum habere, habuisseque me intelligo, quod parum etiam, proposita a nobis supra, uitiarunt.
Caput 12: Disceptandi et profitendi studium
[recensere]Tanto ardentior et efficacior in hoc fui: Bononiae ferme semper extemporanee professus. Inde quibus cum disputaturus essem, non audebant. Et triduana illa disceptatio Papiae cum Camutio instituta, publicata apud Senatum, ipse primo argumento primae diei siluit, uel iudicio etiam omnium aemulorum qui intererant: habentur eiusdem imagines quaedam typis excusae in Camutii monumentis. Adeo uero hoc notum fuit omnibus, ut non iam de argumenti subiecto, sed de ui quae inexpugnabilis uidebatur disputarent, et adhuc credo uiuat ea disceptatio. Branda, ut dixi praeceptor meus, arti et ingenio tribuebat, aemuli Daemoni, alii magis uerisimili coniectura meliori cuidam causae ac perfectiori. Neque enim Mediolani, aut Papiae, uel Bononiae, neque in Gallia, nec Germania, ab annis XXIII citra, aut contradictorem aut disputatorem inueni: nec ego glorior de hoc, nam puto si lapis essem, idem facturi essent. Non hoc enim est naturae meae uel excellentiae priuilegium, sed illorum qui congredi debent tenebrarum, nec si delphinem saepia inuoluat, et fugere cogat, gloriosum saepiae esse debet, sed conditio natalium.
Angelus Candianus coram multis eruditis, cum argumentatus esset, et ego respondissem, inde uellem uicem ei reddere, non erubuit dicere: «Ego me uelle argumentari testatus sum, non tibi respondere». Et erat medicus eruditissimus qui primas apud Principem nostrum in patria et apud Pannoniae Reginam in Belgio obtinuerat partes, uir maximae authoritatis et, si quid ad rem facit, opulentus.
Vnde cum profiterer simplicitatem et imperitiam, multi dicebant: «De uno scimus te mentiri et[113] esse peritissimum, de altero dubitamus, cum non uideamus quorsum tendat uerbum illud de imperitia, et maxime ab homine qui professus sit toties nunquam mentiri».
De profitendi exemplo inimitabili, iam desiit esse mirum quod in positiuo est (ut grammatici dicunt) cum in superlatiuo factum sit familiare. Nec experimentum uidere uelle tentarunt, nec desiit esse sol cum obducta est nubes profunda. Nec discruciari debes[114] cum tibi tot egregia lumina sint in cubiculo, si qui foris sunt nolint uideri[115], neque enim timendum ut res diuina intereat[116], nam flores exorientem solem adorant, Garamantes execrantur: ubique enim non solum diuina prouidentia est, sed uis aeterna lucet. Porro de profitendi munere extemporaneo non solum semper praestiti, sed alios etiam docui: et cum tantus in his uideri potuerim, neque in sermone gratia, nec in perorando facultas, ut quicquid additum ex una parte putes, tantumdem ex altera ademptum uideas. Namque in disputando adeo acris fui, ut omnes mirarentur exemplum, deuitarent experimentum, itaque uacuus ab hoc onere diu uixi, sed non magis quam cum duos uidissent praeter spem casus.
Vnum Papiae, inseruerat se Branda Porrus, praeceptor olim meus in philosophia, disputationi ordinariae, quam cum Camutio habebam in philosophia, namque, ut dixi, saepius ad eam me trahebant, existimantes in medicina nullam superesse gloriae spem, adducebatque Aristotelis authoritatem; tum ego[117], cum referret uerba, dixi: «Caue, quia deest ‹non› post ‹album›, et est contra te». Exclamauit Branda: «Non profecto». Ego, meo more, pituitam qua abundo exercens, lente contra dicebam, donec ipse iratus mittit pro codice; postulo ipsum, dari iubet, lego ut iacet; ille suspicatus me sublinire os, arripit librum e manibus, exclamans uelle fallere auditores, incipitque legere; ut aduenit ad uerbum illud, legit, siluit, obstupuerunt omnes: qui aderant, coniectis in me oculis, mirabantur. Accidit autem per eos dies ut Branda Mediolanum iret. Res scripta erat Senatui. Interrogant an uerum esset; uir sincerus et probus: «Certe, respondit, nimis uerum est. Credo quod ea die essem ebrius». Senatus conticuit labris distentis[118].
Alterum Bononiae cum Fracantiano primo professore in praxi medicae artis. Cum uenisset in contentionem de meatu fellis ad uentriculum et recitasset graece coram tota Academia (dissectio enim anatomica exercebatur[119]) dixi: «Deficit ‹οὐ›» Tum ille: «Non profecto». Cum ego quietius affirmarem, exclamant discipuli: «Mittatur pro codice». Mittit ille laetus, statim affertur, legit, inuenit ut dixeram ad unguem, siluit, obstupuit, admirabatur, sed magis etiam discipuli qui eo me per uim traxerant. Ex illa die adeo congressum meum fugiebat, ut monuerit famulos ut me uenientem ostenderent, atque ita deuitabat ne in uia occurreret. Cumque semel per dolum assidenti anatomiae superinduxissent, aufugit, et togae implicitus pronus cecidit, ex quo omnes qui aderant obstupebant, et ipse paulo post discessit, cum esset conductus ad plures annos.
Caput 13: Mores et animi uitia et errores
[recensere]Difficillimum cum per se sit omnium hoc argumenti genus, tum multo magis cogitantibus nobis, illos qui legere[120] sunt assueti propriam uitam scribentium libros[121], non sinceram narrationem ab illis traditam uidere, ut nos hic narramus, sed alios qualis esse debuerat litteris mandasse, ut Antoninus; alios uera tradidisse quidem, sed erroribus suis suppressis, ut Iosephus; at nos maluimus ueritati in hoc inseruire, haud ignari non habere excusationem ullam qui peccat in moribus, quemadmodum in caeteris. Quis cogere potuit? An ergo unus ero ille leprosus qui, ex decem sanatis, solus ad Dominum rediit? Ea ratione medici et astrologi: morum naturalium causas in primas qualitates, uoluntariorum in educationem, studia, conuersationem referunt. Haec[122] omnia omnibus insunt, sed proprie congruentibus aetatibus, perturbationes quoque ex iisdem tamen casibus; itaque delectum in his habere oportet, praecipue ergo de his dicendum est mihi et eatenus quatenus conuenit illud γνῶθι σεαυτόν.
Me ergo natura mea non latuit: iracundus, simplex, ueneri deditus, ex quibus tanquam principiis etiam profluxere saeuitia, pertinacia contentiosa, asperitas, imprudentia, iracundia, ultionis desiderium etiam ultra uires, nedum prona uoluntas, ut illud placeat quod multi damnant, uerbo saltem: «At uindicta bonum uita iucundius ipsa».
In uniuersum nolui aberrare in me quod dici solet: «Natura nostra prona est ad malum». Etsi uerax, memor beneficiorum, amans iustitiae et meorum, contemptor pecuniae, gloriae post obitum cultor, mediocria etiam nedum parua omnia spernere solitus; cum tamen sciam quantum minima afferent momenti ab initio, occasiones nullas contemnere soleo[123]. Natura ad omne uitium et malum pronus, praeter ambitionem agnosco[124] imperitiam meam[125] si quis alius. Caeterum Dei ob uenerationem et quod omnia haec uana quantum sint dignosco[126], occasiones oblatas ultionum etiam consulto negligo[127].
Frigidi sum cordis timidus, et cerebri calidi, addictus cogitationi perpetuo, multa et maxima et etiam quae esse non possunt reuoluens; duobus etiam simul negotiis mentem adhibere possum.
Qui garrulitatem et immoderantiam in laudes meas obiiciunt, non de meis uitiis sed alienis me accusant. Repugno non oppugno quemquam. Quid enim est ut laborem propter hoc, cum inanitatem huius uitae toties testatus sim? quae est excusatio, laus ab eis dicitur, tam magnum putant non esse scelestum. Assueui uultum in contrarium semper efformare; ideo simulare possum, dissimulare nescio, sed hoc facile, si ad habitum nihil sperandi conferatur, cui adipiscendo XV perpetuis annis maximo labore incubui et obtinui. Itaque propter haec pannosus quandoque incedo, alias ornatus, tacitus, uerbosus, laetus, tristis: omnia enim reduplicant his ex causis. In iuuenta parum et raro caput curabam, ob auiditatem incumbendi potioribus. In eundo inaequalis, celeriter, tarde. Domi cruribus ad talos usque nudus.
Parum pius et lingua incontinens, maxime iratus, ut pudeat et taedeat mei. Et licet poenitentia ducerer, lui tamen graues, ut dixi, omnium poenas, ut uitae Sardanapaleae, quam anno quo praefui gymnasio Patauino egi, flagitia purgauerim: ut laus sit in probro et uirtus in crimine sapienter et patienter tulisse atque emendasse.
Excuset dicentem me necessitas, nam si dona Dei praeterire uoluero[128], ingratus ero; si iacturam quam acceperim enarrare absque uitae genere, et tum magis; tum uero maxime quod, ut dixi, nostra haec non tanti sunt aestimenda quanti uulgus facit, inania, uacua et statim uelut umbrae illae in occasu solis adeo grandes sed nulli usui, breui desiturae. Haec si quis non inuidiose aestimare uoluerit et meditari quod modum non licet opponere, quo animo, necessitate, occasione, quantum doloris ex his contraxerim. Quod alii nullo impedimento affecti admittunt deteriora etiam multo his; non confitentes uel priuatim, nedum publice, non beneficia accepta commemorantes, imo nec eorum uix memores[129], forsan aequiores mihi in iudicio erunt.
Sed pergamus. Illud inter uitia mea singulare et magnum agnosco et sequor, ut libentius nil dicam, quam quod audientibus displiceat, atque in hoc, sciens ac uolens perseuero; neque ignoro quantum mihi inimicorum uel hoc solum conciliet; tantum potest natura longae consuetudini coniuncta! Hoc autem[130] in meis benefactoribus deuito atque potentibus: sufficeret non adulari, saltem non blandiri. Sed et non minus incontinens in uita, cum noscerem optime quae sequi expediret et oporteret; uixque alius in huiusmodi errore adeo pertinax facile inuentus esset. Sum etiam solitarius quantum possum, quamuis hoc genus uitae ab Aristotele damnatum intelligam; inquit enim: «Homo solitarius aut bestia aut deus». At huius causam reddidi.
Simili uecordia, nec leuiore damno, eos retineo domesticos, quos mihi non solum inutiles sed etiam opprobrio esse intelligo, adeo ut etiam animalia dono accepta, haedos, agnos, lepores, cuniculos, ciconias, ut totam defaedarent domum.
Amicorum etiam penuria, et maxime fidorum, laboraui. Et multa, imo plurima, admisi errata, quod quaecumque sciebam, seu parua, seu magna, seu opportune, seu importune, ubicumque intermiscere uolui, tum etiam adeo ut quos laudare proposueram laeserim, inter quos praeses Lutetianus, uir eruditissimus, Aemarus Ranconetus, natione Gallus. Atque in hos praecipiti non solum consilio, et rerum atque occasionum alienarum ignorantia (quas certe difficile uitare fuisset) actus sum, sed quod certis illis rationibus quas postmodum adinueni et ciuiles homines magna ex parte norunt, non innixus sim. In deliberando celer nimis et paene praecipitis ob hoc consilii et in quouis negotio impatiens morae. Id uero obseruantes aemuli ut difficilem captu si tempus habeam, non aliud magis agunt, quam quod urgent et ego illos manifeste deprehendo, ac ut aemulos caueo et ut hostes mihi habendos (qui sint) censeo.
Quod si non consueuissem, non poenitere ullius rei quam uoluntarie effecerim, etiam quae male cessisset, prorsus uixissem infoelix. Verumtamen causa plerumque malorum fuit filiorum stultitia summa, non sine flagitio, et agnatorum socordia atque inuidia in suos, peculiare uitium familiae, licet municipalibus plerumque commune.
Deditus fui etiam immodice ab ipsa adolescentia ludo latrunculorum, quo etiam Francisco Sfortiae Mediolani Principi innotui, et nobilium amicitiam multorum mihi comparaui[131]. Sed cum multis annis, ac pene XL, assidue illi incubuerim, quantum familiaris rei iacturam passus sim, compendio nullo, non est facile dictu. Sed alea etiam longe deterius cessit, filiis ad aleam instructis et domo aleatoribus saepe patefacta. Nec ulla mihi nisi leuis huius facti excusatio relinquitur, natalium paupertas[132], cum ego ad huiusmodi solertiam non prorsus ineptus essem.
Hic mos mortalium, sed alii nolunt dici, alii etiam non patiuntur, utrum ne meliores aut sapientiores? Quid si quis alloquatur reges et dicat: «Nemo est uestrum qui non pediculos, muscas, cimices, uermiculos, pulices ederit, et faediora etiam stercora ministrorum»? quo animo accepturi sunt, quanquam uerissima? Quid est hoc, nisi ignorantia conditionis, nolle scire quae scimus, et rem ui uelle comprimere? Ita de peccatis et reliquis: omnia foeda, uana, confusa, inconstantia, et ut in arbore mala putrida, caduca. Non ergo quidquam noui attuli, sed nudaui ueritatem.
Caput 14: Virtutes et constantia
[recensere]Cum multa sint in quibus homines aberrant, nulla tamen in re magis quam in constantiae nomine hallucinantur. Primum quidem, quod quae uera est diuini muneris sit, altera potius stupidorum aut amentium, quam quis ut inanem[133] et prorsus stultum irriserit in Diogene, cum aestate in sole arenae feruenti se inuolueret, hieme gelidas columnas nudus amplecteretur. Virtus contra fuit egregia Bragadini, patritii Veneti, pati ea quorum nec insolentium[134] uictorum quisquam minister esse uoluit: ea immortali gloria digna uiuum decoriari, et si diuinum fuit potuisse ferre, humanum certe uoluisse.
Et quamuis circa aduersa clarior emineat[135], non rarius tamen in secundis occasionem sortitur ut digna sit admiratione. Et rursus si etiam quibusdam occasio desit, non tamen ob hoc illi minus constantes haberi debent.
Tot modis igitur, cum in hac uirute errare contingat, nec gloriae quod pertulerimus, nec uituperationi quod occasio defuerit tribui debet, nec nostrum censere quod natura negatum est.
Neque id nos defendimus, quod occasiones aliqua in parte defuerint, cum nemo tam nobis infensus, tam iudex iniquus fuerit qui non magis[136] patientiam in aduersis, continentiam in prosperis admiratus sit, quam crimini dederit, seu iucunda aspernando, seu difficilia tolerando: dico uoluptates, spectacula, morbos, imbecillitatem uirium, aemulorum obtrectationes, successus parum felices, lites, oppugnationes, minas potentium, suspicionem quorumdam, confusionem familiae, defectum multarum rerum, denique dissuasiones[137] quorumdam, seu amicorum uere, seu sub specie illorum, tum pericula ob tot haereses quae ingruebant. Inde uero quauis bona fortuna aut tot felicibus successibus, nunquam mutaui mores, nec asperior factus, nec ambitiosior, nec magis impatiens, nec contemptor pauperum, nec oblitus ueterum amicorum, nec durior in conuersatione, nec elatior in uerbis, nec uestibus usus pretiosioribus, nisi quantum ex[138] persona quam gerebam coactus fui, uel quia, ut dixi, ab initio nimis obsoletis ob paupertatem usus essem.
In aduersis tamen non adeo natura constans, quippe quaedam imparia uiribus ferre coactus sum, ad quae arte naturam uici. Nam in maximis animi doloribus crura uerberabam uirga, sinistrum brachium mordebam acriter, ieiunabam, leuabar fletu multum, ubi contigisset flere, sed persaepe non poteram; ratione autem pugnabam, dicens: «Nihil nouum aduenit, sed solum tempus mutatum est et anticipauit. Numquid poteram non carere illius aspectu et consuetudine perpetuo tempore? At subtracti sunt aliquot anni? Quota pars haec temporis si ad aeternitatem conferatur? Denique si paucis annis superuixero, parum amisi; si pluribus, longior uita uidebitur mihi, et plura forsan euenient per quae leuabo dolorem, et illius aeternam gloriam reddam. Quid tandem si is natus non fuisset?» Verum impar dolori, ut infra dicemus, diuina benignitate et manifesto miraculo leuatus sum.
In actionibus etiam constantior et maxime in scribendis libris adeo ut, oblatis occasionibus optimis, ab instituto non recesserim, sed in priori negotio perseuerabam, quod mutationem propositi in patre plurimum ei obfuisse animaduerterem.
Non puto quemquam improbaturum quod, cum essem receptus in Academia Ticinensi Affidatorum, in qua erant non pauci Principes et Cardinales primarii, quam etiam ob timorem receperam, nec absens tamen reieci, nec ab ea me exemi. Verum Regi cum insignibus dum exhiberentur, me subtraxi dicens huiusmodi pompam mihi haud conuenire. De uirtute autem non est ut aliud dicam quam quod Horatius:
«Virtus est uitium fugere».
Amicitiam nunquam abrupi, neque si contigerit abrumpi, eorum quae in amicitia contigerunt uel arcanum patefeci aut illis obieci, quin etiam nihil alienum mihi adscripsi: in quo genere Aristoteles aliquantulum, Galenus ad turpem usque contentionem peccauerunt; adeo ut Platoni soli hac in parte cedam; testimonium ex Vesalio, modesto uiro, qui paruis contentionibus a Curtio exagitatus, nullibi eius mentionem facere uoluit; cum nos, bonarum litterarum tantum amore, (quamuis ab eodem Curtio de furto accusati, quod pignus retinerem pro sponsione pecunarium quam sine teste fecerat)[139] non eruditioni eius inuidi; quo factum est ut, eo Pisas se conferente, Senatus cum interrogaret, an ego illius loco substitui possem, respondit nullus melior; cumque illi scirent nos haud reconciliatos esse, profitendi munus mihi tribuerunt.
Illud ad uirtutem pertinere haud dubie existimo, numquam a iuuenta mendacium dixisse; paupertatem, calumnias, tot aduersa patienter tulisse, numquam potuisse merito ingratitudinis uel insimulari. Sed haec nimis.
Caput 15: De amicis atque patronis
[recensere]Amicorum ex adolescentia primum Ambrosius Varadeus latrunculorum ludi et musicae et similitudinis morum; post Prosper Marinonus, Papiensis; Octauianus Scottus, Mediolanensis, a quo saepe pecunia mutuo accepta adiutus sum; inde Gaspar, Gallareatus. In Saccensi autem oppido, arcta amicitia cum Ioanne Maria Mauroceno, patritio Veneto, et Paulo Illyrico, pharmacopola; post reditum, cum Philippo Archinto, Mediolanensi archiepiscopo, per quem Ludouico Madio, cuius ope et indigui et adiutus sum. Praeter caeteros Hieronymi Guerrini, gemmarii Mediolanensis, a quo multa didici arcana quae in libros, non ut qui a libris subripiunt, contuli; et per eum Francisco Belloto, Florentino, insinuatus sum; post Francisci Crucei, iurisconsulti egregii, uiri[140] probi et mathematicarum periti, a quo multum adiutus sum in causa Collegii; per Donatum etiam Lanzam, pharmacopolam, amicitiae Francisci Sfondrati, senatoris Cremonensis, qui postmodum cardinalis euasit; per hunc autem Praefecto criminum, et ipsi Cremonensi, Io. Baptistae Speciano[141], uiro erudito et uirtutis singularis; per quem innotui etiam[142] Alfonso Daualo[143], prouinciae proconsuli et militiae Caesareae duci. Per Sfondratum quoque munus[144] profitendi Papiae medicinam adeptus sum. Inde in amicitiam receptus Andreae Alciati, illius admirabilis iurisconsulti et rhetoris[145]; tum in eius agnati Francisci, qui nunc cardinalis est; post duorum cardinalium Io. Moroni, uiri magnae sapientiae, ac Petri Donati Caesii, quorum trium maecenatum patrocinio res mea stat[146]. Et cum his quartus est Christophorus[147] Madrutius, cardinalis Tridentinus, e principum illustrissimo genere, beneficiis erga nos et liberalitate in cunctos nemini secundus.
Post quos, ut ad pares etiam amicos redeam, Panaetii Beneuenti, Aretini, uiri optimi, familiaritas, mihi omni auro dignior uisa, affulsit, ipsa per se propria uirtute constans[148]. Tum Thadaei Massae, uenerabilis antistitis Romae ac singularis prudentiae et integritatis. Antea uero Io. Meonae, a secretis gubernatoris prouinciae Dom Ferrandi Gonzaghae, similiter militiae Caesaris ducis. Sed et cum Carolo Bonromeo et Marco Antonio Amulio, Veneto, cardinalibus singularis uirtutis, totque aliis ut referre longum esset. Quippe ubi opera et authoritate Bonromei et Alciati Bononiam ueni medicinam professurus, cum Senatu illo toto illustrissimo amicitiam contraxi: sunt enim nobiles illi mirum in modum officiosi, humani atque prudentes splendidique[149].
Ex medicis, duos inculpatae uitae, eruditionis haud mediocris et ambos Mutinenses, Camillum Montagnanam et Aurelium Stagnum. Melchiorem praeterea de Valle, Mediolanensem, et Thomam Iseum, Brixiensem, singulari beneuolentia prosecutus sum, grauibus etiam ex hoc susceptis inimicitiis. Ex Anglis purpuratis, Ioannem Checum, institutorem tenerioris aetatis regis Odoardi sexti, et Claudium Laualum, Gallum, legatum regis sui apud Anglos, principemque Badolfiae. E nostris etiam ciuibus, non parum debeo singulari uirtuti Ludouici Tabernae, praefecti urbis sapientissimi. Ex professoribus, Franciscum Vicomercatum, Mediolanensem, philosophum, et suspexi[150] Andream Vesalium, in anatomica arte primarium. Duos quoque amicos paternos in pueritia colui, Augustinum Lauizarium, a libellis Senatus, Comensem, et Galeazium de Rubeis, fabrum, cuius mentionem saepius fecimus. Sed et Franciscum Bonafidem, medicum Patauinum, de quo etiam alias.
Multorum quoque eruditorum uirorum et amicorum mentionem praetereo quod, sine hac[151], noti sunt[152] orbi eruditione sua: ut quod testatus sum de gratia experimento uideatis, non oblitum eorum quibus quantum in me est uitam nomini suo praesenti testimonio daturus sum. Subiiciam ergo et Guilielmum Choul, praefectum Montium Prouinciae Narbonensis seu Allobrogum, uirum doctum, et Bonifacium Rhodiginum, iurisconsultum astrologumque egregium, uelut et Georgium Porrum, Rheticum, et Lucam Iustinianum, Genuensem, Gabrielem Aratorem, Carauagiensem, arithmeticum insignem. Verum singularem cum Ioanne Petro Albutio, medico et professore Mediolanensi, ac M. Antonio Maioragio, item Mario Gessio, Bononiensi, amicitiam contraxi. Laurentium quoque Zehener, Carinthiae medicum. Sed et Adriani Belgae singularis fuit fides erga me et multiplex officium ac beneficium.
Patrocinium autem principis Matellicae diuinius fuit, estque maius quam ut humano argumento partum uideri possit: omitto nunc animi illius singulares uirtutes, rege dignas, peritiam omnium rerum ac disciplinarum, amoenitatem ingenii, benignitatem, quid incrementa fortunae, splendorem patris ac sapientiam humano fastigio maiorem, memorem in utroque animum et beneficiorum et coniunctionis pristinae. Quid in me erat, quod allicere potuerit ad eiusmodi mansuetudinem? Non beneficia collata, non spes ex me concepta: senex, fortuna despectus, iacens, non ego uir gratiosus. Si quid esse potuit, sola opinio probitatis. Hos quales existimetis, uiros an deos potius? qui tantum amori studiorum, simplicitati morum, grato animo atque fideli, aeternis laboribus, laude dignis conatibus ac coeptis tribuerunt, quantum quisque alius potentiae, spei, beneficiis, consuetudini diuturnae, atque blanditiis impertiri solet.
Non eandem inibo rationem[154] in enarrandis nominibus inimicorum aut aemulorum tam studiose ut amicorum, quippe Galenum non parum errasse puto, qui Thessalum, dum nomen eius proterit, aliquem esse docuerit, et cuius rationem haberet. Et si non ignauus sit, melius est reconciliari si iniuriam accepisti, aut non ulcisci, aut potius factis quam uerbis. Ergo aemulos non solum[155] spernere didici, sed eorum uanitatis[156] misereri. Eos qui clam egerunt, suo facto se miseriores[157] testantur, qui aperte, si ius aequum est, accusandi[158].
Caput 17: Calumniae, diffamatio, insidiae ab accusatoribus
[recensere]Insidiarum duo genera sunt, unum quod ad famam pertinet et honores, de quibus nunc agere institui, aliud de quo infra.
Nunc cum de insidiis et maxime occultis agere[159] decreuerim, si modo paterent non adeo occultae fuissent, si magnae difficile fuisset occultare eas, paruarum stulta est[160] curiosa[161] obseruatio: quapropter quatuor tantum narratione contentus ero.
Prima quae accidit dum Bononiae accersendus essem, miserunt hostes nominis[162] mei quemdam a libellis Papiam qui neque auditorium uidit, nec discipulos consuluit, sed nescio unde, in haec uerba rescripsit seu potius sententiam, cum quaedam de alio mirifica enarrasset, puto quod non speraret illum uenturum: «De Hieronymo Cardano intellexi illum sine scholaribus profiteri, sed sedilibus; hominem malorum morum et ingratum omnibus, qui a stultitia non absit; moribus sane deformem; quin etiam artis medicae parum peritum et opiniones quasdam in ea sectantem, ut in urbe sua nemini acceptus sit nec artem exerceat».
Legebantur haec a nuncio Bononiensium coram Illustrissimo Bonromeo, urbis eius Legato pontificio, iamque deliberauerat negotio finem imponere, sed cum inter legendum uerbum illud audissent, quod artem non exercerem, unus ex his qui aderant: «Hui[163], inquit, ego noui haec non esse uera, namque summos uiros uidi opera sua uti et ego, quamquam non summus uir, usus sum». Arripuit uerbum Legatus: «Et ego sane testari possum matrem meam, iudicio omnium aliorum deploratam, sanasse». Tum alter subdidit: «Profecto et reliqua tam uera esse debent quam hoc ipsum». Assensus est Legatus; nuntius ille obmutuit et erubuit. Conclusum igitur est in hanc sententiam, ut uno tantum anno, postquam de hoc actum est, iam munus profitendi subirem. «Si eiusmodi erit qualem scripsit is, aut aliter parum utilis Academiae et Vrbi, sinamus eum sibi conditionem quaerere, sin secus, poterit in posterum firmari pactum, et statui de stipendio, de quo est contentio». Assensus est Legatus, atque ita conclusum est.
Non eo contenti, delegatum a Senatu impulerunt, ut conditionibus in quibus conueneramus alias adderet, quas cum obtulisset nolui recipere: summa stipendii minor, non locus promissus in profitendo, nullae pecuniae pro uiatico; quibus cum non assentirer[164], coactus est redire atque reuerti cum omnibus conditionibus propositis.
Et quamquam talia impedimenta uideantur plurimum obesse, hoc opinione falsa hominum accidit: cum enim fines mortalium actionum breuem ad interitum spectent, nedum ut perpetui sint, satis sapienti[165] si ad ea spectet, nedum ut curet; media uero prorsus nihil, ne somnii quidem umbra, ut cuiuis in suis actionibus spectare ac clare uidere licet, et ideo penitus contemnenda, cum ad fines comparantur, ad unguem similia ludis puerilibus cum nucibus, unicuique ut si eorum exitum ad lauream, uel magistratum, aut etiam regnum quod ei obuenerit homine iam facto, pertinere putet connexu aliquo, ut[166] causa aut similitudine, nonne stultus plane erit[167]?
Post haec dum profiterer hac arte auditorium subtraxerunt: horam constituere pene prandii, scholam ea hora uel paulo ante alteri dederunt, et, de tribus quam ego offerebam conditionibus, ut uel celerius uellet incipere atque ante absoluere, aut mutaret scholam ut in assignata ego libere possem profiteri, aut uicissim ipse profiteretur in illa, ego aliam deligerem, cum uidissem in omnibus reluctantem, iam impetraueram in noua electione ut ipse alicubi[168] profiteretur: hinc dolor, hinc lacrimae. Interrupit casus accusationis succedens, ut neque ego tot conspirationibus succubuerim neque illi profitentem quem oderant uidere cogerentur.
Demum, sub conductionis fine, uoces sparserunt, et maxime apud Moronum cardinalem, me exiguo cum auditorio profiteri, quod quamquam non omnino uerum esset, quinimo ab initio academiae multos et usque ad dies ieiunii haberem auditores, tot tamen oppugnatus aemulis, tot insidiis[169], demum ui, ut dictum est, cedebat fortunae uirtus. Ergo cum cardinales specie honoris mei persuasissent ut sponte cederem muneri, effecerunt ut ille hoc ageret; itaque peracta res est illorum qui tantum concupierant obsequio maiore quam felici euentu.
Porro de calumniis, de falsa infamia, non est quod dicam: tanta, tam assidua, tam stulta et absurda, ut non nisi quaesitos rumores, non intentatas accusationes constet palamque sit deterius illos propria conscientia excruciatos[170] esse quam mihi obfuisse, quin imo et maius tempus condendis libris reliquerunt et nomen ampliarunt et uitam produxerunt, dum nimios illos labores subtraxere, et uoluptatem et scientiam multorum arcanorum peperere: idque soleo dicere et semper in ore habere, non odisse illos neque etiam dignos aliqua poena quod obfuerint sed obesse uoluerint.
Quae autem acerbiora antequam Bononiae conducerer aggressi sunt, inferius etiam exponam (cap. 33)[171].
Caput 18: Delectatio
[recensere]Delectant me gladii parui, seu styli scriptorii, in quo plus uiginti coronatis aureis impendi, multas etiam pecunias in uaria pennarum genera: audeo dicere apparatum ad scribendum ducentis coronatis non potuisse emi. Praeterea gemmis, uasculis, canistris aereis et argenteis, uitreis quoque sphaerulis[172] depictis, libris raris.
Natatione parum, piscatione plurimum, cui quamdiu Papiae mansi opus dedi, atque utinam non mutato proposito. Historiarum praeterea lectione praecipue, et in philosophia Aristotele et Plotino, mysticisque illis inuentionibus, necnon medicina; poetis quoque Italicis, Petrarcha et Aloysio Pulcio.
Solitudine potius quam sociis, quoniam paucissimi non improbi, nulli uere docti: non haec dico quod doctrinam requiram (admodum enim parua est tota) sed quis cogit ut iacturam temporis faciamus? Hoc est quod abominor[173].
Caput 19: Ludus et aleae
[recensere]In nulla forsan re dignus laude haberi possum, an non tam certe quam quod latrunculis et alea tam immodice operam dedi, ut me dignum reprehensione fore intelligam. Lusi per plures annos utroque modo, sed latrunculis supra quadraginta, alea circa uigintiquinque, non solum tot annis sed totis diebus, turpe dictu. Itaque iacturam simul existimationis feci et rei et temporis. Nec angulus defensioni relictus est, praeterquam, si quis uelit me defendere, ut dicat non amasse ludum sed odisse ea, propter quae ludere cogebar: calumnias, iniurias[174], paupertatem, quorumdam insolentiam, confusionem ordinum, contemptum et morbosam naturam, atque ex his indignum otium; cuius indicio fuit, cum primum licuit me exercere digna persona, illa reliquisse. Ergo non amor ludi, non luxuria haec fuit, sed odium atque fuga.
Multa et praeclara quamquam inuenerim in libro de latrunculis, quaedam tamen ob occupationes exciderunt, octo aut decem quae numquam licuit recuperare, ea omnino humanam solertiam excedere et impossibilia inuentu esse uidebantur. Ob id haec adieci ut monerem (quod spero uenturum) si quando occurrant[175] curiosis[176], ut coronidem seu apicem adiiciant.
Caput 20: Vestitus
[recensere]Non aliter de me ego sentio quam Horatius de suo Tigellio, quinimo Horatium dixerim tum de me sub illius persona locutum:
«Nil aequale homini fuit illi: saepe uelut qui
currebat, fugiens hostem, persaepe uelut qui
Iunonis sacra ferret; habebat saepe ducentos,
saepe decem seruos; modo reges atque tetrarchas,
omnia magna loquens, modo ‹sit mihi mensa tripes et
concha salis puri et toga defendere frigus
quamuis crassa queat›.»
Quaeras causam, imo causas. In promptu sunt: uarietas primo cogitationum et morum, deinde ut saluti prorsus consulerem corporis et quod, cum mutauerim saepius patriam seu habitationis locum, coactus sum etiam mutare uestes, quas neque ob iacturam uendere, nec frusta seruare conueniebat; ob id necessitas intulit legem.
Alia est causa non minor hac aut quae minus urgeat: e studiis neglectus familiae, ex neglectu domesticorum negligitur cura uestium, ideo ex multis numero in paucas usu rediguntur. Quamobrem minime aspernor Galeni sententiam qui[177] quatuor uestibus, aut binis tantum, si subuculam connumerare nolis, contentum hominem esse debere docet. Quare cum talia pro praesenti occasione, seruato fine et congruo proposito, uariari possint, imo debeant[178], satis esse puto quaternis uestibus ut binas feramus, grauiore, grauissima, leui, leuissimaque, fient quatuordecim coniugationes, pereunte[179] solum illa quae omnes complectitur.
Caput 21: Incessus et cogitatio
[recensere]Incessus inaequalis causa fuit cogitatio[180]: nisi quis enim adhibeat mentem, pedes mouentur, imo et pluribus manus ad exemplum solliciti animi; tum uero negotiorum uarietas et occasiones, quin etiam et corporis dispositio[181]: cum ualemus, cum leues sumus, cum non delassati, cum uacui, properamus et laeti; caetera retardant gressum. Itaque abire in prouerbium posset incessus meus: nam est inconsideratus[182], dum aliena ab his quae prae oculis sunt meditor: in uniuersum omnia inaequalia quae necessitas dura agit, cuique impetus animi dominatur qui nec[183] continuare bona potest, nec sustinere uelit mala. Sola cogitatio[184] perpetua, ut dixi, sed non perpetuo in eisdem, nihilo minus tam intente adest, ut neque comedere, neque uoluptatibus operam dare, imo nec dolorem sentire, aut dormire sine illis concessum sit. Hoc igitur unum bonum quod malum arcessat et requiem praebeat, ut nesciam an commodo, an incommodo maiore iuncta sit aut[185] desineret.
Caeterum ambulatio modo celer, modo tarda, modo capite et humeris erectis, modo inclinatis, parum distans ab ea quae in iuuenta specie, re magis.
Caput 22: Religio et pietas
[recensere]Temporibus adeo turbulentis natus, tot occasionibus obiectus, atque pauperie grauis, tot itineribus obuiam factus uiris non solum a religione alienis, sed etiam hostibus, nec fuisse commotum, potius miraculo quam sapientiae, et diuino auxilio quam uirtuti tribuendum est.
Quippe ab ipsa statim infantia mihi hanc supplicationem institui: «Domine Deus, infinita tua bonitate dona mihi uitam longam et sapientiam sanitatemque mentis et corporis». Vnde nil mirum si religionis et Dei cultus fuerim obseruantissimus. Alia etiam munera uideor accepisse, sed ita ut constet alterius fuisse, non propria: sanus, perpetuo aeger et doctus, ut ita dicam, plus in his quibus non studui et quae ab alio nullo didici quam in quibus ad magistros me contuli.
Circa pietatem etiam diligentior, contra filii mortem ac dolorem pugnaui[186]: moriturus erat et eodem anno, ni fallor, parum abfuit quin interiret sine sobole; nunc superest ex illo nepos. Sed quid plura? cur conferas mortales miserias et dolores immortalium uoluptati? sane dicam ingenue si nil superesset et si non tum[187] mortuus esset, semper superuicturus erat? quid ergo mihi? si aliquid, quid[188] amisi? O stultam cogitationem hominum! o deliria nefanda! Nec solum diuinae Maiestatis memor sum, sed et B. Virginis Mariae, Beatique Martini, somnio monitus futurum, ut sub eius patrocinio aliquando quietiorem uitam et perennem ducerem.
Longa olim dissertatio a me conscripta est quam hic contraxi: non posse esse pares ullo modo molestias huius uitae ei felicitati, quam de sequenti speramus, neque obstat quod eiusmodi supra naturam cum adsunt, ita mouent, ut nihil maius esse posse putes, nec queas ambigere, sed ubi recesserint, quasi somnium res ipsa uideatur. Vtinam, si Deo placuisset, haec Charybdis tanto muneri sublata fuisset, nam et intentius monita coelestia obseruarent et obseruatorum meminissent, et eorum quae meminissent uoluptate largius fruerentur, et eo magis pie uiuerent, ac exemplo aliis forent.
Sed iam graui infamia laborare me intelligo, qui legem sapientiae instituere mortalibus uolui; rapuit me eo pietas et dolor miserorum, quia etiam de immortalitate animi naturaliter, Platoni et Aristoteli atque Plotino consentanea, et rationi, et institutioni me dixisse reor, inter eos qui simpliciter locuti sunt. In Platone enim grauitas, in Aristotele diuisio, in Plotino finis et praemia desiderantur, quamquam hoc inuentum non meum sit, sed Auicennae cuius opinioni, ut uerissimiliori inter philosophos, libentius subscribo[189].
Caput 23: Obseruationes nostrae praecipuae
[recensere]Nulla in parte melior mihi uisus[190] sum quam in obseruationibus, propter longitudinem uitae et aduersorum multitudinem.
Ergo primum praeter preces illas pueriles, ubi proficere mente coepi, gratias reddere solitus sum Deo de his quae mihi contigerunt, propitia quidem, de quibus turpe etiam homini ingratum fuisse, uel etiam[191] belluae existimarem; in aduersis autem quae laeuia erant pro admonitione ut cauerem accepi, et o quoties eiusmodi[192] monitis maximas uitaui calamitates! quae uero mediocria, etiam de his debere me sentiebam, tum quod nil ex his quae tempus obliterare solet[193] magnum esse crederem, tum quia omnium aduersorum Deum dispensatorem esse intelligebam; et licet mihi infensa uideri possent, ad ordinem tamen uniuersi optima fuisse non dubito, quid quod mors omnino ineuitabilis est, quam leuiorem reddunt multitudo aduersorum et ut Aegineta dicebat[194]: qui lapidem magnum e uesica eximunt, minus patiuntur ob labores praecedentes quam qui exiguum, et ob id etiam rarius moriuntur. In extremis uero malis Deum, ut ita dicam, mei meminisse persuasus sum[195] quo consilio (mira res dictu!) mortem morte depuli.
Secunda obseruatio specialis fuit ut Dei numen implorarem, ex scriptis etiam inuocarem Dei summi uitam, et ut doceret me facere uolontatem suam quia Deus meus est; ecce quam bonum et quam iucundum, ita triplici leuatus sum infortunio: dedit antequam auferret; tutatus est aduersus currentes maris undas; uitam quietam permisit.
Tertia, ut in iacturis non suffecerit redemisse damna, sed aliquid plus semper occupaui, adeo ut solus ferme mortalium ea, non solum consilio, sed experientia[196] non oderim.
Quarta, ut temporis summam haberem rationem; nam equitando, edendo, in lecto, uigilando, colloquendo, semper aliquid meditabar, aliquid reposui; memineram illius uulgaris adagii: «Multa modica faciunt unum satis», id est efficiunt cumulum. Dicam breui fabellam; imo historiam. Dum habitarem in domibus Ranutii, Bononiae, duo erant loca, unus obscurus sed tutus, alter splendidus sed cui immineret tectorium ad momenta ruinosum, et cuius partes dum habitarem[197] deciderant, certo uitae discrimine modo subessem, uix ex multis semel ad tutum me contuli.
Quinta, ut senes colerem ac cum illis essem.
Sexta, ut omnia obseruarem, nec existimarem fortuito quicquam a natura fieri, qua ratione arcanis magis ditatus sum quam pecuniis. Septima ut certa ferme semper incertis anteponerem, in qua causa adeo fortunatus fui, ut pleraque ex his quae mihi feliciter contigerunt, huic mentis proposito me debere persuadeam.
Octaua, ut in nulla re quae mihi male cederet, persuasus ratione, uoluerim persistere, imo plus tribui experimento quam sapientiae meae aut confidentiae de arte, idque praesertim in aegrorum curatione; in caeteris uolui sorti[198] me committere, nec de praeteritis cogitaui ut plerique: «Quid si sic fecissem?» Cui enim bono haec? Lucrum quo maius aufertur non est lucrum, maxime ob temporis dispendium.
Actum nunquam postposueris potentiae in curandis aegris, ut aenemata inani fistulae, lactis aquam in hydrope.
Vbi cum potentiori aut cum uno ex ordinibus, et maxime bene merito, inique tractaris, tu tanto mitius age: aequa enim dixi opportere esse[199] omnia. Nisi uacuus recipio negotium non contentiosum solum quia melius, sed ut temporis compendium faciam. Amicitiam etiam subdolam non lacerabo sed dissuam.
Paulo post LXXV annum nolui interesse lucri causa congregationi nisi scirem quot et qui socii: fuge ubi familiaritas contemptum parit[200].
Quantum potui minus memoriae reliqui sed scriptis[201].
Caput 24: Domus
[recensere]Infans Mediolani in porta Ticinensi loco qui dicitur uia arenae, post in uia Mayni e regione arcis, et in propinquo in domo Lazari Soncini medici, dum essem puer paruulus; adolescentulus in uia Rouellorum in domo Hieronymi Hermenulfi, post in domo Cusanorum; adolescens et usque ad XIX annum in domo Alexandri Cardani.
Papiae ad Sanctum Ioannem in Burgo, ad Sanctam Mariam ad Venerem in domo Cataneorum, et ad Sanctum Gregorium in Monfalcono in Burgoliate, inde prope scholas, prope Ceranouam, procuratorem, et exinde in domo mea quam emi iuxta templum B. Mariae in Pertica.
Bononiae autem in uia Gombru, inde in Galera in domo Ranutii, post in domo mea quam emi prope Sanctum Ioannem in Monte. Romae ad Populum, in area B. Hieronymi, prope curiam Sabellam, inde in uia Iulia prope B. Mariam Montis Serrati.
Antea uero Mediolani in domo quam emerat mater iuxta templum B. Michaelis ad Clusiam, inde in P. Orientali, post ad Quinque uias inde, exaedificata domo quae erruerat, redii ad B. Michaelem.
Caput 25: Paupertas et detrimenta in patrimonio
[recensere]Pauper neque lucri cupidus neque diligens dignitate ornatus uana et ambitiosa, casu[202] domus, bello in patria et tributis intollerandis quasi perpetuo, familia multa, ab aemulis laceratus, a Collegio diu reiectus, ego quandoque prodigus et inconsideratus; corpore infirmus, furtis dilapidatus[203], profusus in emendis libris, mutata toties nescio an dicam saepius urbe an in urbe habitatione; mora Gallareatae[204] infructuosa ut in XIX mensibus ne XXV coronatos pretium conductae domus lucratus sim; alea aduersa, oppigneratis ornamentis uxoris et supellectile, ut mirum sit potuisse omnibus carere praesidiis; magis, non mendicare carentem; magis adhuc nil admisisse ne cogitasse quidem indignum aut maioribus meis, aut uirtute, aut honoribus quibus antea decoratus eram et in posterum florui, sed[205] aequo animo tulisse omnia; haec quindecim annis perpetuis, nec interim munere assidentis medici perfrui uoluisse.
Verum dices, qua ratione? an docuisti priuatim? non. An mutuo accepisti sine pignore? non. An rogasti quenquam ut dono daret? Neque inuenissem puto et puduisset me. An forsan uictum attenuasti? neque illud. Quid ergo? ephemerides scribebam, in scholis a[206] Platinis publice docebam, medendo aliquid colligebam, domestici ferme singuli muneri quaestuoso addicti erant, Archinti domus munusculis aliquot adiuuabat, consulta uendebam, fortuita obseruabam et spicilegium imitabar, a sumptu uestiario prorsus abstinebam: ita pertuli aduersam fortunam ut etiam in secunda melius partis fruerer.
Caput 26: Matrimonium et filii
[recensere]Antea uero habitabam in Saccensi oppido, laetus et hilaris, quasi expers omnium malorum (refero autem importune sed nimis proposito huic conueniens somnium) ac quasi mortalis in immortali sede collocatus, aut ut melius dicam, iucunditate.
Cum ecce, nocte quadam, uideo me in horto quodam amoeno[207] nimisque pulchro, floribus ornato, fructibus diuersi generis referto. Spirabat aura suauis ut nihil incundius non pictor, non Pulcius poeta, non cogitatio simile quicquam confingere posset; etiam in uestibulo horti ostium apertum patebat et aliud inde ex aduerso. Cum ecce uideo puellam candida ueste indutam; eam adeo, amplector, exosculor. Statim a primo osculo hortulanus clausit ostium; enixe coepi rogare ut apertum dimitteret, nunquam potui obtinere. Maestus itaque et puellae haerens, exclusus manere uisus sum.
Paucis post diebus arsit domus. Nocte suscitati sumus ad incendium. Intellexi cuius domus esset quae ardebat, scilicet Altobelli Bandareni qui tribunus erat collectitiae militiae Venetae in agro Patauino. Nihil egi, uix enim facie mihi cognitus erat. Sed forte fortuna conducit domum quae meae contigua erat. Aegre tuli: non enim tales uicinos habere desiderabam, sed quid facere poteram? Interim post pauculos dies, e uia conspicor puellam facie, ad unguem, et uestibus similem ei quam nocte illa uideram. Verum, dicebam, quid mihi cum hac puella? si uxorem ducere uoluero pauper, nihil habentem et fratrum ac sororum multitudine oppressam, perii, cum uix uel sic sumptum sustinere queam; si tentem abducere aut occulte eam comprimere, cum ipse sit oppidanus, non deerunt exploratores, tribunus militum non iniuriam patietur et in utroque casu quid mihi agendum erit? O miser, si optime cedat, fuga opus est.
Haec et talia uolutanti subiit in mentem melius esse mori quam sic uitam agere. Ab ea die coepi non amare sed ardere. Intellexi quantum coniectura excipere poteram, me solutum eo uinculo, duco uolentem uolens, parentibus etiam rogantibus et offerentibus auxilium si quo opus esset; neque enim parum poterat. Verum somnii interpretatio non in puella desiit, sed in filiis uim suam ostendit. Vixit mecum annis XV, sed tamen hoc incommodum omnium malorum quae mihi in tota uita acciderunt causa fuit. Vtrum haec diuino consilio aut mihi, mei maiorumue pro erratis, debebantur? Ipse enim secus ferreus natura ac omnibus futurus eram aduersis superior.
Caput 27: Filiorum aduersa fortuna
[recensere]At in filiis non dubie uis somnii explicata est: primum duplici abortu duorum masculorum quadrimestrium, adeo ut desperarem de sobole, aliquando suspicarer de maleficio. Tandem protulit primogenitum prorsus patri meo similem facie, ut in iuuenta patuit, bonum, benignum, simplicem, dextra tamen aure surdum[208], oculis paruis, albis et qui nunquam quiescebant, duobus etiam digitis in sinistro pede, ni fallor, scilicet tertio et quarto a pollice numerando, simul iunctis, dorso prominentiore sed non ad deformitatem. Hic usque ad XXIII[209] annum ferme quietus uixit; post amore captus, ubi lauream consecutus est, Brandoniam de Serono absque dote uxorem accepit. Mater eius, ut dixi, iam diu[210] obierat et, multo ante, matris pater quippe qui a nuptiis paucis mensibus superfuerit; uiuebat tantum matris mater, Thadea. Tum uero coepere dolores et lachrymae nam antea multa perpessus, uiuente matre sua, finem tandem habuerunt: tempus enim id fuit in quo oppugnabar. Interim accusatus filius quod uxorem ueneno tentasset, et in puerperio, decima septima die Februarii captus, post quinquagesimum tertium diem, Idibus Aprilis, securi percussus est in carcere. Atque hoc primum et maximum infortunium per quod neque retineri honeste poteram, neque sine causa dimitti, nec tuto habitare in patria, nec eam secure relinquere poteram. Despectus obambulabam urbem, contemptus conuersabar, ingratus deuitabam amicos, quid agerem non occurrebat, quo me conferrem non habebam, nescio an infelicior, an odiosior.
Subiere post filii minoris stultitia, flagitia, uexationes, ut nihil addi possit, coactusque sim eum in carcerem non semel trudere et exilio condemnare et hereditate paterna priuare, cum maternae nihil esset.
A sola filia praeter dotis sumptum nihil molesti perpessus sum, sed hoc illi, ut grate debui, ita persolui.
Ex filio igitur natu maiore duos suscepi nepotes, atque una domus paucis in diebus tria funera uidit, filii, nurus et neptis Diareginae; parum abfuit quin et nepos interierit. In uniuersum tota res filiorum pessime se habuit nam filia, ex qua dumtaxat spes aliqua boni supererat, nupta diuiti et egregio adolescenti, Bartolomeo Sacco, patritio Mediolanensi, sterilis euasit, ut unica spes in nepote supersit.
Haud me latet haec inania uideri posse temporibus futuris et praecipue alienis, sed nihil, ut dixi[211], in hac mortalitate nisi inane, uacuum et somnii umbra, praecipue quod solum est quo omnia mortalium facta, res, uita casusque constant[212]. Sed ut apud Crantorem pater ipsius eloquentiae, Cicero, didicit quo consolaretur in morte filiae, ita eiusmodi in maximis aduersitatibus, modo hic, modo illic, reuiuiscunt et non contemnendo[213] usui atque utilitati sunt. Caeterum haud me latet solum ea digna uideri quae in libris referantur, uelut magnarum rerum series ex minimis ortae initiis atque in his, uel properandum, uel maxime ordinatim unumquodque explicandum, ut fiat historiae pictura persimilis, uel ingentium operum exempla uirtute, uel flagitio nata, aut casu, quam breuissime nisi ad artem pertineant aut sapientiam.
At nunc, o tempora et o mores! non scribimus nisi turpes adulationes, liceat laudibus efferre uirtute et innocentia dignos, Plinius Traianum, Horatius Maecenatem. At facimus docentes quid facere debeant, stulte, sed si modo fac ut sperare possis, ergo ut haec non laudabilis ita foedissima in qua muli mutuo scabunt, uerum si merita[214], uno uerbo per transennam et ut de re notissima, uelut Plinii secundi cum Martiale.
An[215] in sapientia et arte perfectus sit oportet liber quem emere praestat[216]? Ille perfectus est qui uno filo ab initio rei ad finem peruenit, nil relinquit, nil extra finem adiicit, diuisionis normam seruat, abstrusa docet, fundamenta demonstrat, uel si artis principem exacte delineauerit, uelut Vitruuium Philander.
Caput 28: Lites iuges
[recensere]Ab obitu patris ad annum usque XLVI, scilicet XXIII annis, perpetuo ferme litigaui. Et primum cum Alexandro Castillioneo, Gattico uocato, pro quibusdam nemoribus; post cum agnatis; deinde cum Barbianis comitibus; post cum Collegio; inde cum heredibus Dominici de Tortis qui me sacro fonte leuauerat: cum omnibus superior euasi. Illud mirum quod Alexandrum Castillioneum iudicio, et patruo suo iudice, euerterim quamuis sententiam obtinuisset aduersus me quae in iudicatum (ut iurisconsulti dicunt) transierat, coegique illum pecunias omnes persoluere.
Simili bona fortuna, iudicatus a rectoribus Collegii atque exclusus pluribus sententiis, inde etiam pactione confirmata ultima sententia, ut socius essem et Collegio subiectus, non tamen ex his unus, tot aduersantibus plane receptus sum.
Cum Barbianis etiam, post longas lites, minas, aliaque impedimenta conueni, et accepta pecunia pacta, plane liberatus sum[217] a lite.
Caput 29: Peregrinatione
[recensere]Inuisi Italiam pluribus itineribus pene totam, praeterquam Neapolim et Apuliam regionesque illis conterminas; item Germaniam maxime inferiorem, Heluetios, Rhetos; Galliam, Angliam, ut dicunt, et Scotos. Sed libet enarrare quid acciderit.
Erat Amulthon archiepiscopus beati Andreae in Scotia ciuitatis principalis, frater proregis nothus, idemque pontificius legatus et primas. Is laborabat difficultate spirandi per circuitus, primum longiores, demum, cum annum XL superasset, singulis octo diebus, adeo ut plane moriturus uideretur: uerum intra XXIV horas nullo, uel plane leui auxilio liberabatur. Fatigauerat frustra Caroli V, tum Caesaris, et Henrici, Gallorum regis, medicos; itaque, audito nomine nostro, misit per medicum suum, primum ducentos coronatos Mediolanum, ut Lugdunum me conferrem, aut ad summum Lutetiam, quasi ibi uenturus. Ego qui tum uacuus eram a profitendi munere, ut superius enarraui, libenter conditionem amplexatus sum. Itaque, anno MDLII, octauo Calendas Martii, me itineri accinxi, transiens Dondosola, Sione, Geneua, per montem Sempronium, lacu Lemano relicto, tertio Idus Martias, Lugdunum me contuli: erat dies Bacchanalium Mediolanensium, qui sextus numeratur a communi. Ibi moram traxi XLVI diebus, nullum uidens archiepiscopum neque ipsum medicum quem expectabam. Sumptum tamen lucro uici. Aderat Ludouicus Biragus, illustris uir Mediolanensis, peditum regiorum dux, cum quo amicitiam ego arctam contraxi, adeo ut, si uellem proregi Brisacco inseruire, stipendium offerebat mille coronatorum in singulos annos.
Aduenit interim Gulielmus Casanatus, medicus archiepiscopi, attulitque trecentos alios coronatos quos mihi dedit ut in Scotiam me conferrem, impensas pro uiatico eo usque offerens, tum alia multa dona pollicitus. Ergo per Ligerim fluuium Lutetiam traductus sum, ubi Orontium uidere contigit, sed ille ad nos uenire recusauit; uidi, duce Magnieno, thesaurum regis Gallorum in templo B. Dionysii, rem fama minorem, existimatione mea maiorem, tum maxime ob integrum monocerotis cornu; ex hoc congressus cum regiis medicis una pransi sumus sed non obtinuerunt ut me audirent a prandio quoniam ante prandium uolebant me priorem dicere.
Prosecutus igitur iter, amice satis cum Pharnelio et Syluio, alioque regis medico, quos ibi reliqueram, Bononiam Galliae me contuli ubi[218], quatuordecim equitibus armatis et uiginti peditibus comitatus, ita uolente Sareponti principe, perueni Caletem, uidique Caesaris turrim adhuc stantem. Inde, superato maris sinu, Londinum ingressus, tandem tertio Calendas Iulii ad archiepiscopum Edimburgum ueni mansique ibi usque ad Idus Septembris, acceptisque quadringentis aliis aureis coronatis, torque uno centum uiginti quinque coronatorum, asturcone praestantissimo, multisque aliis donis, ut ne unus quidem uacuus redierit, ueni in Brabantiam, atque in Tangarorum regione uidi Grauelingam, Antuerpiam, Brugiam, Gandauum, Bruxellem[219], Louanium, Mallinem, Liram, Aquisgranum[220], Coloniam, Confluentiam, Cleuem, Andernacum, Maguntiam, Vormatiam, Spiram, Argentinam, Basileam, Neustat, Bernam, Bisanzonum, Rhetos interiores, Corium, Clauenam, urbes illorum. Demum per lacum Larium transiens, Mediolanum redii tertio Calendas Ianuarii MDLIII. Ex his omnibus locis, Antuerpiae, Basileae et Vexuntii[221] solum moram traxi: cupiebant enim Antuerpiani omni studio me retinere.
Londini regem allocutus sum accepique dono centum coronatos, renui quingentos, certe aliqui dicunt mille (ueritatem scire non potui) quod titulo ipsius regis, in Pontificis praeiudicium, subscribere noluerim. In Scotia familiaris factus sum proregi Gallorum, Vsellae principi. Basileae parum abfuit, nisi admonitus a Gulielmo Gratarolo, ne in pestifero hospitio reciperer. Vexuntii[222] ab antistite Lexouiensi bene acceptus, ut alias commemoraui, et donatus, tum aliis in locis.
Itaque Romae quatuor annis, Bononiae nouem, Patauii III, Papiae XII, Moiraghi IV primis, Gallareatae[223] uno, in oppido Saccensi VI prope annis, Mediolani XXXII pene in tribus uicibus; tribus annis, ut ita dicam, uagatus sum.
Praeter hoc iter, uidi Venetias, Genuam, et Romam, et urbes quae sunt in itineribus his, uelut Bergamum, Cremam, Brixiam et reliquas, item Ferrariam atque Florentiam, ultraque Vogheram atque Derthonam et, ut breuiter dicam, pene totam Italiam, excepto regno Neapolitano, et coniunctis regionibus ut Apulia, Latio, Piceno, Vmbria, Brutiis, magna Graecia, atque Lucania et Abbruzo[224].
Sed quaeres cui bono tot urbium commemoratio? Magno, modo una die spectaueris iuxta doctrinam Hippocratis[225], nam natura loci intelliges qualis sit, et mores habitantium, et quam partem praestet eligere, qui morbi regnent; et ex his quae commodior, nam tota illa pars olim et ob frigus, et nunc magis ob dissidia, parum est utilis; tum uero ad historiarum intellectum, et praecipue auxilio[226] mathematicorum talia describentium, naturam quoque et prouentum plantarum atque animalium, et iter peregrinantibus, unde libri etiam in hoc genere impressi habentur lingua Italica hoc docentes, etiam addita distantia.
Casus autem quos referam incurri[228]. Habitabam in domo Cataneorum, mane ibam ad scholas, erat nix in terra, ego prope murum ruinosum a dextra scholaris minxi, inde per callem inferiorem incedenti, latere[229] muro e regione ruit; hoc ergo periculum deuitaui solum ob niuem quod superiore tramite, maxime impellente comite, ire nequiui.
Sequenti, ni fallor, anno MDXL, cum essem in uia Orientali, uenit in mentem, etsi nulla ratione, ut a sinistro latere transgrederer ad dextrum, cumque ibi essem magna pars caementi ex altissima subgrunda aduerso latere cecidit tanto spatio ante me ut certe nisi mutassem illud iter totum me contriuisset, et sic euasi, Deo uolente.
Paulo post prope eundem locum, in mula sedens ibam iunctus currui, et tum a dextra uolebam praecedere, negotio inuitante et mora torquente; dixi mecum: «Quid si[230] ruat currus?», et paulo post dum substitissem cecidit, nec dubium est quin oppressurus me fuisset[231], manifesto detrimento, et periculo etiam non leui.
Non de hoc miror quod ita contigerit, sed quod, cum toties uiam mutauerim, nunquam sponte, nisi in huiusmodi periculis; forsan alias non animaduerti: attamen res magna, non admiranda, si exemplum frequens non adesset.
Cum puer, ni fallor, annorum XI essem, ingressus cortem Donati Carchani uiri illustris, a cane non magno, mollis pili, demorsus sum in uentre et in quinque locis illius uulneratus sum, licet non grauiter, nigricantibus tamen plagis: in hoc nihil dicam nisi profuisse nescire periculum rabiei; si maiori natu contigisset, quod morbus non fecisset, timor forsan peperisset.
Anno MDXXV quo rector euasi, in Benaco pene submersus sum, cum inuitus ingressus essem habens equos conducticios, fracta malus, temo et e duobus remis unus, rupta uela etiam minoris arboris, nox superuenerat; Sirmii seruatus sum, cum nulla aliis spes superesset, mihi exigua; quod si dilatus fuisset ingressus uel XL parte horae perieramus, nam tanta tempestas ingruit, ut uectes fenestrarum ferrei in hospitio flecterentur. Ego uero qui ab initio timere uisus sum, inducto lucio pisce magno in mensam, laetus coenaui; caeteri non ita, praeter consultorem erroris, et in periculo acrem defensorem.
Cum Venetiis essem Natali Virginis, pecuniam alea[232] amisi, sequenti die reliquum; eram autem in domo collusoris, cumque animaduertissem chartas esse adulterinas, pugione ipsum uulneraui in facie, tenuiter tamen. Aderant praesentes duo eius familiares, adolescentes, et duae hastae laquearibus affixae, et ianua domus claue conclusa. Sed ego ubi pecuniam omnem, tam suam quam propriam, arripuissem[233], ac uestes meas, tum annulos, quos pridie perdideram, sequenti ab initio uictor recuperassem, domumque per puerum[234] meum iam amandassem, partem pecuniae sponte abieci, quod illum uulneratum uiderem, ac statim aggressus famulos, cum educere arma nequirent, supplicantibus uitam condonaui, ea conditione, ut ianuam domus reserarent. Dominus tantam rerum perturbationem atque confusionem uidens, moramque omnem[235] suspectam habens, quod in domo (ut reor) chartis adulterinis me circumuenisset, postquam coniectura animaduertit parum differentiae esse inter lucrum et iacturam, ianuam aperiri iussit, itaque ego abii. Eadem die, dum periculum a praetorio, ob iniuriam Senatori illatam, euitare conor, armatus sub uestibus, hora sccunda noctis, lapsus pedibus, cecidi in mare. Ego cadens, mei non oblitus, iactaui dextram, et apprehenso transtro, a sociis seruatus sum, cumque nauim ingredior, inuenio (dictu mirum) cum quo luseram, faciem uitta ligatam ex uulnere habentem, qui sponte obtulit uestes nauticas, quibus indutus cum illo Patauium uectus sum.
Antuerpiae cum uellem emere gemmam (nescio qua ratione, quo fineue foret in officina) in foueam cecidi, laesus et attritus in aure sinistra, excusabam[236] satis leuiter factum, qui[237] non nisi in cute offensus sim.
Anno MDLXVI dum essem Bononiae, me proieci e carpento currente, quod retineri[238] non poterat: unde confractus annularis digitus dextrae manus, brachium quoque laesum, adeo ut reflectere non possem, mansit per aliquot dies, inde transmutata est affectio ad sinistrum, dextrum mansit illaesum miro euentu. Sed magis mirum quod post annos IX rediit nulla ex causa, quasi omine[239], in dextrum rursus, et nunc me fatigat; at digitus, nullo praesidio adhibito, eo peruenit ut nec noxam sentiam et ab obliquitate pene liberatus sim[240].
Quid dicam de periculo pestis quod accidit anno MDXLI? Inuiseram famulum colonelli ex Insula, Genuensis illustris uiri. Is detinebatur peste, uenerat enim ex Heluetiis, et inter duos aegros qui obierant dormiebat. Ego inscius rei, umbellam Caesaris Mediolanum ingredientis detuli, quod rector essem Collegii medicorum. Cognita re, uolebat colonellus ut absconderemus in uilla mortuum, pro mortuo enim habebatur; nolui assentiri ut absconderetur, nihil magis timens quam dolum, et a dolo, sed Deus iuuit, conualuit enim aeger quamuis praeter spem, non parum adiutus praesidio nostro paterno.
Quid quod in anno MDXLVI, hoc autem pene prodigiosum est, ueniebam, cura quasi solutus, ex[241] domo in qua canis pridie me parum attigerat, non tamen uulnerauit morsu, sed, quod clam[242] et tacitus intentasset, metuebam ne rabidus foret, itaque oblata aqua licet noluerit bibere non tamen aufugit, et capi crus, me iubente oblatum comederat; cum interim uideo canem magnum ualde, ad me uenientem procul satis, et erat dies Sanctae Crucis, mensis Aprilis, laeta admodum, uia autem sepibus utrinque uirentibus munita atque arboribus; dicebam ergo mecum: «Quid mihi hoc cum canibus heri et hodie? Vitaui metum uanum. Qui scit quod hic uere non sit rabidus?». Et dum haec cogito, canis iam appropinquabat[243] et ad ungem e regione capitis mulae, adeo ut consilium capere nescirem; statimque ubi appropinquauit, exiliit me inuasurus, ego autem sedebam in mula parua, quod unicum fuit salutare auxilium iam tamen meditatum inii, inflexo enim capite super collum mulae, canis transiit collidens dentes, neque me laesit, neque prorsus tetigit, quod sane potest inter miracula adnumerari, adeo ut nisi hoc saepius et multis in locis scriptis mandassem, existimarem[244] me somniasse et tum cogitatione hallucinatum, nisi retro respiciens forte rediret et inuaderet, puerum[245] qui sequebatur retro et a sinistra prope sepem interrogassem: «Dic, quaeso, (nam canis iam abierat impetu cursus actus) num tu uidisti quid egerit canis ille, et an tibi molestus fuit?». Dixit: «Minime molestus fuit, sed apprime uidi quid tecum egerit». «Dic, sodes, rursus interrogaui[246], quid egit?» Tum ille: «Insiliit recta super caput tuum, te uero inflexo transiit, nec laesit». Tum ego dixi mecum: «Certe non hallucinatus sum, sed res tamen haec supra fidem omnibus uideri poterit[247] «.
In uniuersum quatuor fuere extrema pericula, id est in quibus nisi occurrissem[248], de uita actum est, submersionis primum, canis rabidi secundum, casus caementi tertium minus, quia non inchoatum[249], rixa denique in domo nobilis Veneti.
Totidem maxima detrimenta et impedimenta, primum concubitus, secundum mortis saeuae filii, tertium carceris, quartum improbitatis filii natu minoris: sic examinari ordine uita debet. Omitto modo sterilitatem filiae, Collegii litem longam, tot iniquas nedum iniustas insectationes, malam corporis intemperiem et imbecillitatem perpetuam, nullum coniunctum qui saperet et frugi esset; nam si non defuisset, magna ex parte me alleuasset, et a plerisque incommodis minoribus immunem reddidisset[250].
Quod uero ad insidias lethales attinet, narrabo mira dictu, attentus esto nam rara historia est[251].
Profitebar Papiae, legebamque in domo mea; erat mihi ancilla fortuita et adolescens Hercules Vicecomes, duoque pueri, et famulus, ni fallor; horum puerorum unus erat amanuensis, et musicus, alter a pedibus. Agebatur annus[252] MDLXII in quo ego decreueram abire Papia, et munus profitendi derelinquere, sed Senatus hoc aegre ferebat, tanquam in homine irato, itaque cum essent duo doctores, quorum unus uir callidus et qui discipulus meus olim fuerat, alter profitebatur medicinam extraordinariam, simplex neque, ut puto, malus: uerum quid non agit cupiditas honorum atque opum, tum maxime cum simul et[253] honestis studiis coniungitur[254]? Erat autem nothus hic.
Primum epistolam exarant nomine generi mei adeo turpem et adeo foedam, imo etiam nomine filiae: «pudere affinitatis mecum, pudere nomine Senatus et nomine Collegii», rem eo spectare ut me munere profitendi indignum putent, et ab eo remoueant. Perculsus tam impudenti et audaci reprehensione meorum, nesciebam quid agerem, quid dicerem quidue responderem; neque interpretari poteram quorsum haec; tam[255] impudens et importunum factum, et si nunc liqueat profectum eo consilio quo et alia excogitata sunt.
Namque intra paucos dies, alia epistola affertur nomine Florauanti; quae in hunc sensum scripta erat: «Pudere ipsum nomine patriae, Collegii, Congregationis professorum, ut passim sparsum esset me abuti pueris, nec sufficere unum, nisi etiam alterum adiunxissem, rem prorsus inauditam; rogare nomine tot amicorum, ut publicae infamiae consulerem, non aliud Papiae quam haec consilia referri, domusque ciuium designari ubi[256] haec agitarentur». Ego cum haec legissem obstupui, nec credere poteram illius fore epistolam, amici et modesti uiri. Attamen adhuc in memoria haerebat prior generi, ut rebar, epistola. Nam nunc, nunquam illam eius fuisse puto, sed nec quicquam tale unquam excogitasse, cum ab eo tempore usque ad hanc diem, et amicus et iratus, semper me coluerit, neque ullius de me malae opinionis, nedum tam absurdae uestigium ostenderit. Omitto reliqua, si etiam haec credidisset, uir alioquin prudens, quorsum epistolae mandare quae in manibus multorum esse posset, et socerum reprehendere criminis quod ut incertum saltem erat, ita foedum, turpe et ei graue futurum?
Statim ergo uestem postulo, adeo Florauantum, interrogo de epistola, fatetur esse suam. Tunc magis etiam obstupui, neque enim prorsus[257] de dolo suspicabar, nedum ut cogitarem. Coepi rationibus agere et interrogare ubinam haec tam celebria concilia agitarentur. In[258] hoc coepit nutare, nec habebat quod[259] diceret; solum iactabat famam publicam et gymnasii rectorem: erat enim totus ille addictus Delphino. Nihilominus ubi[260] uidit rem eo spectare, ut potius ipse[261] in periculum non leue, quam ego in suspicionem criminis traheretur[262], consilium mutauit et cessit; uidebat enim, quamuis, ut dixi, simplex, quantam rem ageret. Itaque ex illa die cessarunt omnia haec et machinae excogitatae ruerunt. Dicam autem, ut post intellexi, quonam pacto res agitata sit: persuaserant lupus et uulpes pecudi illi, si ego non essem, omnino decreuisse Senatum ut munus profitendi Papiae illi secundo loco daretur; nam primum concursor ipse sibi[263] arrogabat successionis antiquo quodam et usitato more, locum suum uulpecula[264] retineret, sed non sic erat, ut postmodum euentus docuit[265].
Ergo, absoluto primo actu tragoediae[266], inchoatur secundus, qui lucem attulit primo. Ante omnia ergo curarunt ut hic (qui rubori esse debuerat patriae, familiae, Senatui, Collegio Mediolanensi ac Ticinensi, Concilio professorum, discipulis denique) Academiam Affidatorum Papiae[267] ingrederetur, in qua erant plures theologi egregii, duo, ut referebant, Cardinales, et[268] duo principes, Mantuae dux et marchio Piscariae[269]; et quoniam me aegre eo deduci uidebant, ut consentirem, minas addiderunt. Quid facerem, perculsus tanto filii casu, omnia aduersa expertus? Tandem acquieui, tum maxime, quod me e profitendi munere in Academia certis quibusdam diebus liberarent, neque tum ego animaduertebam technam, ut uellent recipere eum, quem omnes ordines, iam nondum XV exactis diebus, uellent proscribere tanquam omnium puerorum coniugem. O fidem Deum! o immanitatem mortalium! o sceleratorum amicorum et proditorum acerbitatem! o impudentiam et saeuitiam serpentibus[270] maiorem! Quid plura? In primo ingressu, animaduerto sic collocatam trabem, ut facile esset quemcumque ingredientem lapsu[271] inconsiderato posse occidere. Nescio modo an fortuito an consulto id egerint. Verum quanto rarius poteram, fingendo causas, et cum irem, importune et inexpectatus[272], aderam, obseruans diligenter muscipulam; sed nihil hac actum, seu quod non tam publice facinus perpetrandum existimauerint, seu quod omnino de eo non cogitarent, aut quod alia in consiliis agitauerint. Vnum est, quod intra paucos dies uocatus ad filium Petri Marci Throni chirurgi aegrotantem, extulerant plumbum in ostio, quo iuncea siparia[273] retineri fingebantur, quicquid[274] sit, quomodo, et qua arte id[275] factum, non assequor, ut decideret; decidit ergo, si attigisset factum erat de me; quam parum abfuerim, Deus nouit. Ex hoc tunc coepi nescio quid suspicari, inscius tamen quid suspicarer, tantus erat mentis meae stupor.
Sed audi tertium actum qui omnia detexit. Venit paulo post pecus illa rogatum, quod uellent missam celebrare nouam, ut duos quos habebam[276] pueros musicos mutuo concedere uellem ad celebritatem. Norant autem praegustatores esse mihi, et cum ancilla conuenerant[277] de ueneno dando, antea[278] uero rogarant Herculem, ut huic negotio interesse uellet; ille nihil mali cogitans pollicitus fuerat, sed ut uidit etiam hos requiri, malum suspicatus est; itaque respondit: «Solum unus est musicus, non duo». Tum Florauantus, uir rudis adeo ardebat cupiditate abducendi[279], ut dixerit: «Det ambos, nouimus enim quod et ipse musicus est, et licet non adeo expertus, cum aliis tamen chorum puerorum implebit». Respondit Hercules: «Sinite parum (erant enim duo) ut colloquar[280] herum». Venit. Itaque[281] instructus omnibus modis, ut si non prorsus fuissem amens et excors, possem facile interpretari[282] quid agitarent, cum tamen neque tunc animaduerterem: satis ergo habui pueros (hortante me Vicecomite) non dare. Itaque discesserunt illi, respondit enim Hercules puerum alterum prorsus ne notam quidem musicae cognoscere.
Non exactis quindecim diebus, uel paulo pluribus, reuertuntur iidem, rogant ut mutuo dem pueros illos, uelle recitare comoediam. Tum uero Hercules ad me rediit, dicens: «Nunc iam aperta est fabula, uolunt detrahere domesticos omnes tuae mensae, ut ueneno te enecent. Neque solum diligenter huiusmodi technis prospiciendum est, sed cuicumque occasioni; haud dubium enim est, quaeritare illos in exitium tuum». Dixi: «Ego puto». Sed tamen non poteram tantae rei acquiescere. «Quid dicam?» respondi Herculi; ille: «Tibi opus esse tuis domesticis», et ita illi abierunt.
Tandem, ut reor, multis consultationibus actum est ut omnino me perderent. Erat dies sabbati VI, ni fallor, Iunii, iuxta mediam noctem expergiscor; inuenio me carere annulo cui inclusus erat hyacinthus[283]. Iubeo puerum surgere et quaerere, sed frustra quaesiuit; surgo, impero ut lumen accendat, uadit et redit; negat adesse ignem; comminatus ego grauiter, iterum iubeo quaerere, uenit laetus cum forcipe ferens ignem, carbonem scilicet ignitum, quantitate pisi[284]; dico non satisfacturum, negat esse alium, iubeo ut insufflet; cum ter insufflasset, amissa spe flammae, dum remouet candelam ab igne, flamma emicuit magna et candelam accendit. Ego dixi: «Animaduertistine[285], Iacobe Antoni (hoc enim erat praenomen). – Equidem, ille respondit. – Quid? dixi. – Quoniam candela, inquit, nulla a carbone flamma edita, tamen accensa est». Dixi: «Ergo, caue ne iterum extinguatur»; quaerimus annulum, inuentus est in pauimento e regione media lecti, ut eo peruenire non potuerit nisi magna ui excussus a muro et resiliens. Voui ergo me non exiturum die sequenti domo, fauebat occasio uoto, festus enim dies fuit et mihi nullus aeger.
Ergo mane adueniunt quatuor aut quinque ex discipulis meis cum Zapphiro[286], rogantque ut uelim interesse coenae in qua omnes professores Gymnasii et Academiae nobiliores adfuturi erant, nego me posse, ipsi quod scirent me non prandere, et ob id interesse nolle existimabant, inquiunt: «Tua causa distulimus in coenam». Rursus respondi: «Non possum omnino», rogant causam, dixi de prodigio et uoto, omnes admirabantur, sed duo ex his se intente respiciebant; rogarunt saepe ne uellem tam celebre conuiuium mea absentia conturbare, respondi ut prius. Circiter post horam iterum redeunt, enixius aliquanto rogarunt, respondi nolle uotum frangere, omnino decreuisse non exire domo; quamuis uesperi, obnubilato[287] aere, exierim ad inuisendum macellarium haud diuitem aegrum, nam uoto non uetabar.
Itaque confusus semper mansi donec ex patria discessi, nam statim deprehensum est uulpeculam successisse in munus profitendi a Senatu, et saltantem et gaudentem quod hoc ei obuenisset. Sed, o mortalium spes! non ter aut quater professus est, inuasit eum morbus, ut audiui, qui perdurauit circiter tres menses et obiit, solo crimine perfusus; intellexi enim post quemdam e suis, a poculis in conuiuio destinatum, rei conscium. Mortuus eodem anno Delphinus, paulo post Florauantus. Quin etiam in insidiis Bononiae erga me fabrefactis, idem in totidem medicis, licet aliquanto serius, accidit: mortui enim sunt qui quaerebant animam meam. Si tamen Deus annuisset tot calamitatibus afflictum me[288] pro beneficiorum mercede quae in humanum genus adeo assidue contuli[289], ita remunerassent. Didiceram[290] autem abstinere ab huiusmodi casibus, patrui Pauli qui ueneno obierat et patris qui bis uenenum sumpsit, licet euaserit dentibus amissis, exemplo.
Quid postmodum, eodem ferme tempore, malorum non accidit? Mense Iulio coactus iter agere ob grauem morbum quo nepos infans Papiae premebatur cum essem Mediolani. Ex illo correptus erysipelate in facie, tum etiam ob dentis dolorem, parum[291] abfuit quin sectione uenae occurrerem, ni[292] succedens nouilunium continuisset; a nouilunio melius me habui et ita euasi utrumque morbi periculum et auxilii. Inde necem intentatam a domestico ob pecunias, quam solum paucis horis praeueni. His successit podagra grauis et longa. Subii et anno LXXII uitae pericula non leuia ex insidiis, cum parum mihi notae essent uiae Romae, mores adeo inconditi ut multi medici me ipso cautiores et peritiores consuetudinis causam mortis inde contraxerint. Ergo[293] cum uiderem me potius prouidentia[294] diuina seruatum quam propria solertia, desii in posterum solicitus adeo esse de periculis. Verum quis non uidet haec omnia quasi fuisse gloriae consecuturae praeiudicia aut uigiliam quamdam, uelut anni MDLXII quam consecutum est munus profitendi Bononiae octo annis, honestum et utile, cum quadam intermissione tot molestiarum atque laborum et iucundiore uita.
Caput 31: Felicitas
[recensere]Quamquam felicitatis nomen a nostra natura longe absit, cum tamen quod propius uero est id ex parte assequi contingit, ideo et eius particeps fui: primum euidenti signo quod ad amussim cuncta euenerunt si cui mortalium, ut[295] plerique fines atque principia, si paulo serius aut citius incoepissent, uel finem distulissent, omnia fuissent euersa.
Secundum est in portione temporis comparata ad totum, uelut cum in Saccensi oppido habitarem: cum inter gigantes unus sit necessario minimus et inter pygmeos maximus, neque tamen paruus gigas, neque magnus pygmeus est, ita etsi dum[296] in oppido Saccensi fui, felix eram, non tamen sequitur ut aliquando felix fuerim. Itaque ludebamus, musicae operam dabamus, spaciabamur, epulabamur, licet raro studiis operam nauabamus, nullae molestiae, non timores, suspiciebamur, uenerabamur, congrediebamur nobilibus Venetis, aetas mea floridissima. Nihil fuit ea uita iucundius quae durauit quinque annis cum dimidio, a Septembri mense MDXXVI ad mensem Februarii MDXXXII. Conuersabamur cum praetore, publica domus erat regnum et rostra. Indicio quod tempus illud non solum euanuit sed memoria eius adeo contracta est in angustum ob uoluptatis sensum ut[297] laeta somnia eo me deducant.
Tertium est maius omnibus, quod sicut ad felicitatem pertinet ubi non possis esse quod uelis, esse quod possis; ita ad uberiorem felicitatem, ut eius quod optimum est ex his quae desideramus. Oportet igitur ut dignoscamus quorum simus possessores et eorum unumquodque quam bonum, ut optimum eligamus, seu duo uel tria ex his et tale aut talia ardenter amare ac concupiscere et ut minore incommodo[298], non solum ob ipsa quae eliguntur sed etiam ob alia, possideantur. Demum ut optime possideamus, aliud enim est possidere, aliud optimum esse quod possidetur[299], aliud optime, id est perfecte, possidere.
Defuturos non ignoro qui haec ut paradoxa contempturi sint, sed uanitatem rerum mortalium intuenti, praeterita memoranti, facile erit intelligere haec plus quam uellemus esse uerissima. Quod si nondum illis assentiris, tempus omnia deteget et talia ostendet sic se habere.
Capiamus gratia exempli Augustum MScaurum, Senecam, Acilium. Certe Augustus amplissimae fortunae uir fuit, et iudicio hominum felix. Quid nunc illius superest? Non stirps, non monumenta; omnia extincta sunt. Si ossium aliquid maneat[300], quis secum habere uelit, nedum cupiat? Quis illius nomini[301] uimirascatur? et si etiam secus sit? quid ad illum? Dum uiueret felix erat? Quid plus illi quam aliis suis beatis praeter meditationes, iras, furores, timores, caedes? domus plena tumultus, aula perturbationum, intimi insidiarum: si non dormiebat infoelix fuit, si dormiebat somnius potior uigilia erat, uigilia ergo mala quando somnum est melior, qui tamen est indifferens.
M. Scaurus quid cum tantis thesauris, spectaculis, profusionibus, quorum omnium ne umbra quidem superest; aetate sua tumultus, anxietates, uigiliae, labores authorum? Spectacula, pompa, uoluptas aliorum?
Quid felicitatis poterat esse in Acilio cum opes euanuissent, dolores pro uoluptatibus et egestas loco diuitiarum subingressae[302] forent? Non laborabo ut ostendam Acilium fuisse infelicem, cum nil maius sit infelicissimae uitae argumentum quam olim iucunde et prospere uitam duxisse, nunc autem misere.
At Senecae quid nunc reliquum praeter malam famam: anima beata esse non potest, cum uiueret cum gregibus[303] exoletorum, cum mensis[304] cedrinis eburneisque, foenore Italiam[305] obruente, tot hortis ut etiam in adagium transierint, postquam coactus est metu uenenorum Neronis uiuere pane e pomis solis ac aqua e fontibus hausta; idem docuit nemini deesse, modo uelit, uictum ad felicitatem, postquam sufficiunt tam pauca etiam luxuriosissimo nepoti, nam caetera erant ad uoluptatem, non ad uictum.
Sed quid magis nostra decreta confirmat stulta iactantia L. Syllae? qui se, occiso Mario iuniore, felicem iussit appellari, cum tam maxime esset miser, senex, caedibus et proscriptionibus foedus, cum tot inimicis, deposito magistratu.
Quod si sic licet esse felicem et nos multo magis eo nomine digni erimus. Viuamus ergo cum nulla felicitas sit in his mortalibus quorum substantia est marcida, inanis et uacua. Quod[306] si quicquam boni est, quo adornes hanc scenam neque huiusmodi fraudati sumus. Cuiusmodi quies, tranquillitas[307], modestia, temperantia, ordo, uicissitudo, hilaritas, spectacula, societas, temperantia, somnus, cibus, potus, equitatio, nauigatio, deambulatio, notitia rerum nouarum, meditatio[308], contemplatio, educatio, pietas, coniugium, conuiuia, memoria praeteritorum bene disposita, mundities, aqua, ignis, musicae auditus, oculorum lustratio, sermones, fabulae, historiae, libertas, continentia, auiculae, catuli, feles, consolatio mortis, communis temporis transitus[309] miseris aequalis ac beatis, casuum et fortunae, spes etiam insperatorum, exercitatio in aliqua arte quam noris, transmutatio quae multiplex est, orbis amplitudo. Quid est ergo malum in tot benefactorum et sapientum multitudine, ut omnia sint plena spei? non ergo uiuimus infelices, et nisi communis conditio hominum repugnaret, auderem praedicare amplam felicitatem, sed turpe ac futile consilium, ut alios decipias, mentiri.
Ergo si mihi optio loci detur, Aquilam uel portum Veneris, amoena ad habitandum[310] loca me transferam; aut si extra ltaliam Erycim Siciliae, Diepam iuxta Drudim[311] fluuium, Tempeue Thessaliae, neque enim aetas fert Cyrenaicam regionem, aut montem Sion Iudaeae[312], uel ut quaeramus Zeilam insulam[313] Indiae: felices enim ferunt homines regiones, non faciunt.
Caput 32: Honores delati
[recensere]Honorum neque auidus, nec cupidus, nec amator fui, ut qui intelligerem quantum mali in uita humana afferrent[314]. Ira magnum malum est, sed temporale, honoris incommoda sunt perpetua.
Primum honoris studium exhaurit opes dum labores uitamus, et reliquas lucri ansas, dum ambitiose uestimur, conuiuamur et plures domesticos alimus; idem cogit nos ad mortem tot modis ut non succurrat numerus, monomachia, bello, rixa, litibus improbis, assidendo apud principes, conuiuiis importunis, concubitu cum uxore uel meretrice; experimur[315] maria, profitemur honorificum pro patria pugnare; familiare erat Brutis se deuouere in proelio, Scaeuola exurit dextram, Fabricius aurum reiicit, hoc forsan prudentis, caetera stultorum, imo amentium exempla. Non est ut iactes patriam. Quid est patria nisi consensus (maxime loquor de Romanis, Carthaginensibus, Lacedaemoniis, Atheniensibus qui hoc praetextu mali bonis uolebant dominari, luxuriosi miseris) tyrannorum minutorum ad opprimendos imbelles, timidos, et qui plerumque sunt innoxii.
O improbos mortales! An putas illos adeo uitae prodigos ut mortem pro patria honoris gratia subire uellent! Sed rustici, pauperes secum uersabant illud: «Quid me miserius! sed si uixero, ego numerabor inter principes ciuitatis et aliena ut hic et ille bona possidebo, ut nunc alii mea; si moriar, descendentes ab aratro ad currus et pompas uocabuntur». Hic erat amor patriae, stimulus honoris.
Nolim subiici his accusationibus, neque urbes illas quae pugnant pro libertate, neque eos principes quorum fructus principatus solum est iustitiam tueri, bonos fouere, miseros eleuare, uirtutes alere, proprios et eos qui plurimum iam potentiae sunt consecuti meliores efficere, ut praemium talis honoris solum sit labor; neque hoc est uitium urbium uelle dominari aut ciuium praeeminere aliis, sed necessitas ordinis efficit dominationem, improbitas tyrannidem.
Sed redeamus ad trita, nam haec pauci norunt: honos subripit tempus, dum tot hominibus, tot salutationibus cogimur aures praebere; eripit studia sapientiae quibus nihil in homine diuinius potest inueniri. O quot mortales iacent, nec digni auditores, qui si duas illas horas quas diebus singulis comando se et exornando consumunt studiis impendissent, biennio toto aut triennio iam possent profiteri, hoc honoris praemium ac decus!
Idem impedit curam familiarem etiam filiorum: quid amentius? Subiicit nos inuidiae, ex inuidia odium et aemulatio, ex his infamia popularis, insectationes, accusationes, mortes, amissio bonorum, supplicia; eo amittimus[316] magnam partem libertatis si non totam; quin etiam si cum populo sentire uelis, quicquid boni nobis in hac uita relictum est, ipsam uoluptatem. Hac ipsa uia ad perniciosissimum malorum (quasi protectore illo) honeste progredimur, scilicet ignauiam, hanc ingrediuntur improbi adolescentes, hoc ipso domus periclitantur funditus et euertuntur.
Omnia quae appellantur bona aliquid huiusmodi boni retinent, praeter honorem: filii, perpetuitatis initium; amicitia, partem felicitatis non leuem; opes, commoda omnia; uirtus, in infelicitate solatium, in felicitate ornamentum; societates et collegia, securitatem magnam et nunc et alias semper. Numquid ergo perpetuos honores deuitare debemus ac fugere? Non sane, primum cum honos opes, potentiam et lucra adauget ut in magistratibus et medicis atque pictoribus et generaliter in artibus, unde dici solet: «honos alit artes»; secundo cum honos leuat hominem a periculo, ut collegia et congregationes, in his qui inuidia graui laborant et in falsa calumnia et damnatione praepostera; tertio cum honos addit potentiam, hoc maxime in militari arte et quibusdam magistratibus, quorum est uicissitudo per optionem, ut uocant, et successiuos ex ordine gradus. Generaliter uel ad sarciendum ignominiam et dedecus, quae sunt deteriora honore, uel ob utilitatem quae ex coniuncta illi re sequitur, uel cum uersaris ubi incognitus sis. Quartus est cum potes illum exercere gratia uirtutis nec labor multum impedit.
Ergo in huiusmodi munere, neque sors auara fuit. Puerum Cardani multi comitabantur[317] cum eo me contulissem, in[318] augurium quoddam fortunae meae[319]. Vbi adeptus litteras Latinas statim etiam in urbe nostra cognitus fui. Post ubi Papiam me contuli multi me sponte comitabantur et oblata fuit conditio, quam si amplexatus fuissem, ad magnos honores aliquando cum pontifice[320] Pio quarto uia patuisset. Disputaui satis feliciter, et mecum Matthaeus Curtius honoris causa congressus est. Professus sum mathematicas anno unico, nam Academia dissoluta est.
Anno MDXXXVI[321] uocatus ad pontificem maximum Paulum tertium; tum iam duobus ante annis mathematicas profitebar, geometriam, arithmeticam, astrologiam, architecturam. Anno MDXLVI oblata est conditio ab Illustrissimo Morono profitendi Romae cum honorariis etiam pontificiis. Sequenti per Andream Vesalium et Legatum regis[322] Daniae, in singulos annos aurei coronati Pannonici CCC et VI super[323] uectigalibus pellium nobilium: hi a regia pecunia differunt octaua parte et quidem tardius numerantur et non adeo integra fide, sortique in parte subiacent; et uictum pro me et quinque familiaribus et tribus equis.
Tertia fuit in Scotia; uerecundor summam explicare, ut in paucis annis fuissem ditissimus. Priorem non accepi quod regio esset admodum frigida et humida, homines plane barbari, ritus sacrorum et praecepta multum a Romana Ecclesia alieni; hanc quod non liceret pecunias per trapezitas ac cursores in Angliam, quanto minus Galliam, aut Italiam traducere. Haec fuit anno MDLII, mense Augusti; mense Octobris studiosissimus[324] princeps Badolfiae et a secretis Gallorum regis, Vilander[325], conditionem aliam obtulerunt: DCCC coronatorum in singulos annos; et si uellem solum regiam manum deosculari (ut dicunt) ac statim discedere, torquem aureorum D. Alii sollicitabant pro Caesare qui obsidebat Mediomatricum seu Diuodurum. Ego nulli uolui assentiri: huic quod uiderem in summis difficultatibus (unde maximam partem exercitus frigoribus et fame[326] amisit) uersari; illi quod non par esset relinquere dominum ut hosti illius adhaererem.
Ergo dum Antuerpia Basileam me conferrem, Illustris uir Carolus Affaitatus me in uilla sua excepit et uel inuitum omnibus artibus conatus est mula generosa donare, quae ad pretium prope C aureorum accedebat. Erat enim uir singularis humanitatis ac liberalitatis[327] et amator hominum uirtute praestantium. In eodem itinere nobilis Genuensis Azalinus asturconem obtulit[328] (Angli eum[329] appellant patria lingua obinum); pudor me continuit, secus accepturus, cum nihil posset formosius iudicio meo aut praestantius desiderari, candidus totus, teres; erant autem duo prorsus similes equi optionemque offerebat.
Anno sequenti oblata est conditio a principe Dom Ferrando (ut moris erat eum appellare) XXX. M coronatorum, ut fratri Mantuae domino (et ut uocant duci) perpetuo inseruirem: numerabant die prima inter reliqua M coronatos. Non placuit[330] recipere; admirabatur Dom Ferrandus, aegre tulit. Ad id propensior, quod tentasset me pro negotio illo honesto, mihi non ita, et hortationes non ualuissent et ad minas conuersus esset; intellexit denique[331] cur mallem (more hermelinorum) mori quam foedari, plurimumque[332] ab ea die in posterum me amauit, ut mos est eorum qui animo sunt generosissimo.
Fuit et ut dixi, anno MDLII, sexta proregis Brisaci qui omnia offerebat, praecipue suasu Ludouici Biragi, illustris ciuisque nostri. Caeteri ut[333] medicum accersebant, Brisacus ut machinatorem, sed multum aberat a uotis.
Interim antequam diuertam a proposito, uerbo uel uno docere uolo cur tam locuples[334] conditio a rege pauperrimo qualis est Scotiae, cui non amplius, ut referunt, XL. M. aureorum[335] reddituum est in anno, offeretur. Subsunt proceres, ut dicunt, XIV. M. (quamquam non tot esse putem) hac lege deuincti, ut pro regno armati in castris sint per menses tres, precario alii dicunt. Et dum moritur[336] aliquis, rex est tutor (et ex consuetudine, cui rex hoc munus delegauerit) filiorum, donec maximus natu XXI[337] annum attigerit seu expleuerit. Interim uictu et uestitu dempto, redditus[338] omnes sunt tutoris, absque ratione reddenda nam in locum regis uenit. Et quod maius est, seu masculus, seu foemina, tutor connubio cui uult iungere potest, modo is, uel ea quae iungitur et ipsa nobilis sit, eamque dotem non pro conditione pupilli sed dantis accipere cogitur.
Redeo ad nostra. Ter Papiae conductus sum, seu quater a Mediolanensi Senatu; ter a Bononiensi, quamuis irrita fuerit ultima. Reditum meum e Scotia Lutetiae praestolabantur XL uiri nobiles, ut meam experirentur in arte medica operam, et unus M coronatos sui dumtaxat causa offerebat, sed ego uix transire poteram, certe ausus non sum. Extat epistola praesidis Lutetiani, Emari Ranconeti, uiri, ut dixi alias, latine graeceque eruditissimi, de hoc. Dum per Galliam ac Germaniam transirem, non aliter accidit mihi, quam olim Platoni in Olympicis. Testimonium quoque, de quo diximus, Collegii Patauini recitauimus ad urbis praefectum, cui non absimile fuerit, quod Venetiis, cum, nisi nemine reluctante, res confici posset, erant autem supra XL suffragia, omnia[339] obtinui; simili felicitate, cum essent XXIX suffragia in Bononiensi Senatu, XXVIII[340] electus sum cum minori numero XXV non potuissem.
Et illud omnibus gentibus non solum notum fuisse, sed etiam totius orbis principibus ac regibus et imperatoribus nomen meum. Quod, etsi absurdum possit dici et inane, illud negari non potest, ut si singula spernas, aceruus contemptu indignus esse nequeat. Scientia multarum rerum, itinera, pericula, munera quae exercui, conditiones oblatae, principum amicitia, fama, libri, miracula circa sanationes, et in aliis quae contigerunt, et res rarae pene supra naturam, spiritus insuper et cognitio splendoris; e tribus esse Collegiis, Mediolanensi, Papiensi atque Romano. Omnium autem honorum, nihil a me uel[341] uerbo quaesitum, praeterquam Collegium Mediolanense, in quo[342] cooptatus sum mense Augusti MDXXXIX in fine, et profitendi Bononiae, ambo necessitate coactus, non ambitione stimulatus. Decoratus praeterea sum ciuitatis beneficio a Bononiensi Senatu.
In uniuersum, ut dixi, honor res misera mortalibus, sed si ad rem hic, non solum plus aliquid consecutus, sed multo quam sperabam, uelut et illud cognominis, sed[343] de dedecore sermonem faciamus.
Caput 33: Dedecora. Quis locus somniis? De hirundine in insignibus
[recensere]Dedecoris igitur ratio longe aliter quam honoris est interpretanda: ut fugere honores plerisque praestat, dedecora uero pati[344] nemini utile aut honestum, iuxta popularem[345] opinionem credunt; dici enim consueuit[346]:
</poem> «Veterem ferendo iniuriam inuitas[347] nouam»
Vbi enim feras ut neglectum aggredientur[348] et profligabunt neque[349] de pueritiae aetate agendum est, quia non[350] est capax dedecoris, sed si modo, conueniet illud horatianum de patris educatione:
<poem>
«Ipse mihi custos incorruptissimus, omnes
Circum doctores aderat»[351]
Verum ut dixi dedecora et turpitudinem ferre, primum omnia parit incommoda quae honor, sed maiora. Maxime autem sunt talia quae circa foeminas uersantur: cum uero duplicia sint dedecora atque honores, pestifera illa est hominis sors quae in cute habet honores, intus autem dedecore marcida est; honorantur a stultis et a plebe, odio habentur a praestantibus, ab insolentibus irridentur. Contra, qui intus honorantur extra contemnuntur: horum uita tuta est et quieta si per eosdem liceat ut sint contenti sorte sua. Qui utrinque spreti et inanes dedecoreque premuntur, hi sunt ut geruli et agricolae apud nos qui, si sub iustis principibus uitam agant, satis bene ualent, maxime si in unum per societatem coierint. Qui uero intus et extra honorantur, calumiis, insidiis priuatis, accusationibus sunt ualde obnoxii; a publicis iudiciis tuti sunt, quod homines tam iustos[352] offendendo, populi inuidiam uel etiam uitae periculum uereantur[353].
Dum essem Bononiae et ageretur de conditione paciscenda, bis aut ter nomine Senatorum et Iudicum uenerunt noctu qui petebant uti[354] subscriberem, mulierem iam damnatam de impietate et ueneficio seu maleficio, praetorio et pontificio nomine esse absoluendum, maxime hoc argumento, quod iuxta philosophos nulli essent daemones; aliam mulierem (sed haec nondum erat a iudicibus damnata) ut iuberem a carcere liberari cum periisset aeger in manibus aliorum medicorum; afferebant quoque natiuitatum fasciculos[355], ut de his pronunciarem tanquam ariolus et uates, non ut medicinae professor. Omnes tamen hi nil tulerunt praeter irritum laborem[356] et malum nomen.
Principio tamen cum essem XII annorum et exonerassem sagittam pyrio puluere plenam et chartaceo operculo uulnerata foret uxor honesta musici[357], in mala colapho caesus sum adeo acriter ut ceciderim.
Disputatio habita Mediolani fuit coepta supra uires, et parum feliciter cessit. Violentia quorumdam medicorum adactus[358] sum anno MDXXXVI, seu XXXVII, turpi conditione pacisci cum Collegio, sed, ut dixi, postmodum dissoluta est, anno MDXXXIX et restitutus sum integre.
Anno MDXXXVI, cum curarem in domo Bonromeorum, uidi diluculo per somnium serpentem magnitudinis eximiae a quo interfici timebam. Paulo post aduenit nuntius ut inuisam filium Camilli Bonromei, comitis (ut uocant) et uiri illustris atque primarii. Eo ad illum. Videtur puer (erat enim septennis) exiguo laborare morbo, sed obseruanti pulsum[359] quarto ictu perpetuo intermittebat. Rogat mater, comitissa Corona, quomodo se habeat. Respondi[360] non uideri magnam febrem, nihilominus quod ad quartum ictum perpetuo cessaret uereri aliquid quod nesciebam (nondum[361] enim libros Galeni de praesagiis ex pulsibus habebam). Itaque[362] cum per eadem omnia usque ad tertiam diem permansissent, medicamentum quod uocatur diarob cum turbit propinare in morsulis decreueram et iam conscripseram; nuntius[363] ad pharmacopolam ire coeperat; recordor somnii. «Qui scio, mecum dixi, ne hic puer moriturus ex signo praescripto? (Et postquam libri apparuere ita inuentum est) causamque medici isti[364] adeo mihi infensi, in medicamentum referant». Reuoco nuntium qui nondum quatuor passibus ab ostio aberat, dico deesse quippiam quod addere uellem, lacero prius factum clam et aliud scribo e margaritis, osse monocerotis, gemmis. Datur puluis, euomit. Intelligunt astantes male se habere puerum. Aduocantur tres medici principales[365], sed ex his unus mitior qui in casu filii Sfondrati interfuerat; uident medicamenti descriptionem. Quid facias? quamuis duo me admodum odissent, Deo non permittente ulterius grassari, non solum collaudant medicamentum, uerum denuo exhiberi iubent; quod factum me seruauit. Cum uesperi uenissem intelligo omnia. Mane sequenti in aurora aduocor, uideo laborare in extremis puerum, patrem plorantem proiectumque: «Ecce, inquit, quem dicebas non aegrotare; (quasi hoc ego dixissem[366]) saltem ne deseras illum donec uiuit». Pollicitus sum, animaduerto detineri a duobus nobilibus, paulo post insurgere tentabat exclamans, non permiserunt; causam in me reiiciebat. Quid plura? Si locus fuisset medicamento diarob cum turbit (quod sane non tutum erat) de me actum fuisset, cum uel sic tam grauiter donec uixit de me quereretur ut omnes fugerent, «uelut me Canidia afflasset peior serpentibus Afris». Sic[367] euasi mortem et commutaui iacturam ex infamia in studia ut postmodum non poenituerit.
Non credam somnium illud, ut neque alia narrata superius, fuisse fortuita[368], sed ut facile est uidere monita, ut quae ab animo pio a multis oppresso miseriis, quem Deus noluit derelinquere. Sed eo stimulo excitatus, cum uisio congrueret negotio, erat enim domus in campo[369] B. Mariae Pauonis, tota depicta serpentibus, ut qui uiperam habeant iunctam ueteribus insignis Bonromeorum; ut nos Cardani, antea pro insigni arcem rubram cum suis turribus, sed turricula insuper in medio nigra et spatium circa arcem album, ut turricula distingueretur a Castillioneis quorum nomen insigne declarat oppidum cum leone.
Caesar ergo Cardanis aquilam nigram (praeter rostrum) totam expansis alis (aliqui ore integro, alii diuiso depingunt) spatio croceo superaddidit; unde quidam spatia utraque crocea seu aurata depingunt, alii antiquo more aquilae croceum, arcis album. Quin et ego ea die qua detentus sum, hirundinis imaginem sub tegete seu nubilario canentis sigillo adieci, quod difficillimum esset insignia ob colorum uarietatem referre. Accepi hirundinem multis modis conuenientem moribus nostris; innoxia mortalibus, pauperum societatem non abhorret, cum mortalibus uersatur perpetuo, nunquam tamen familiaris, mutat regionem, itque[370] reditque saepius, connubialis non solitaria neque gregalis, cantu oblectat hospitem, carceris impatiens. Redeunt (soli) oculi obcaecati et, cum tantula sit, lapides perpulchros in uentre gerit, gaudet mirum in modum aeris clementia et calore. Artificiosa in condendo nidum ut soli alcyoni hac in parte inter aues cedat; alba sub uentre intus[371], deforis nigra, remeat ad hospitium quasi grata et memor; nulla auis etiam carniuora eam persequitur, nulla illam uolatu uincit aut aequat.
Sed redeo ad historiam. Bis in Saccensi oppido cura cum ignominia mihi cessit: matrona ciue nostra Rigona cui in sexta sanguinem misi ex pede, in septima obiit; alteri qui pauper erat et patronalis ecclesiae (ut uocant) nolam seu campanam dictam pulsabat, cum medicamentum dedissem, nocte illa, ni fallor, obiit. Causa in utroque eadem, quod huiusmodi morbum quo ambo laborabant[372] nunquam uideram. Verum parum abfuit[373] infamia quae si increbuisset male actum foret mecum, adeo profligatis rebus meis, tam priuatis quam publicis. Sed Vignani factum male quoque cessit citra mortem tamen, unde et nos dereliquit cum nouem ex illa domo sanitati per me restituti fuissent[374]. Ter ergo in LI annis quibus sum a medicina, erraui, cum Galenus non se accusauit, quia toties errauerat ut accusatio non habeat locum excusationis.
Itaque dedecori nulli pubIico obnoxius fui, sparsis uero uocibus, nullo authore, nemo magis, maxime Mediolani Bononiaeque. Credo ut redderent gratias locupletes ciui suo. Papiae nihil tale quamuis uere ciuis eius urbis ut qui ea natus et nactus domicilium. Verum ut febris quosdam morbos finit et aegros a morte liberat qui nusquam aliter sanari possent, ut Hippocrates[375] author est in Aphorismis, ita carcer ille superueniens clamoribus tot scelerum, omnia illa extinxit, ut nec suspicionis uestigium emicuerit, argumentum sane quantum possit inuidia. Et uos, medici, quid uobis feci? Ergo dedecora et uituperationes finem quasi inuenerunt unde initium sumpsisse sperabant.
Sed relinquamus sermones hos de infamia et dedecore quae, nostra aetate, ad foeminarum opprobria[376] magis quam uirorum pertinent. Nonne insigne illud commentum fuit Bononiae Dialogi qui circumferebatur sub Melanphronis, id est obscurae et nigrae sapientiae, nomine? sed adeo incompte fabricatus et infeliciter editus erat[377] ut experientia ipsa docuerit authorem facti nec albam nec nigram sapientiam habuisse; unde coacti sunt suum laborem ipsimet disperdere.
Sed redeamus ad patriam, ubi reiectus sum a cura hospitalis B. Ambrosii, quae in annum praestabat VII aureos, VIII non attingebat, et eram ni fallor, annorum XXXVII. Iam antea excideram anno XXIX ex conductione uillae seu oppidi Carauagii; stipendium non attingebat LXXX aureos[378], labor clitellarum, at Mazentae iam pactum contraxerant; erat circiter LV. Ego iam transacta hora me subduxeram, tam parum abfuit ne ibi contabescerem, si non potuissem consenescere. Bassani circa annum XXIX quamuis intercedentibus amicis non accepi[379] munus medendi, cuius munerarium erat centum aureorum[380]; est autem oppidum in agro Patauino. Sed praeclara fuit oblatio Caesaris Rintii, medici e primariis nostrae ciuitatis, ut si uellem suscipere curam uillae cuiusdam in agro Nouariensi, et distabat ab urbe nostra L. M passuum, daturos illos XII, ni fallor, coronatos pro annuo stipendio. Non mireris ergo si in Saccensi oppido nihil habebam stipendii, et perseueraui quinque annis.
Et Io. Petrus Pocobellus Modoetiae et Io. Petrus Albutius Gallareatae[381] patrimonium acquisiuerunt aureorum prope XX. Hoc contigit ductis uxoribus; spem haereditatis, quamuis uterque eorum non aliud matrimonium inierit prima superstite.
Caput 34: Magistri mei
[recensere]Pater meus in prima pueritia arithmeticae[382] rudimenta et quasi tum arcana (nescio unde sumpserit) familiariter me docuit, anno circiter nono. Paulo post etiam arabiae astrologiae, dum et conaretur memoriam in me artificialem instillare, sed ego ad memoriam illam minime aptus eram. Post XII annum docuit me primos sex Euclidis libros, sed ita ut quae per me ipsum intelligere possem, nullam impenderet operam.
Haec sunt quae sine ludo litterario adeptus sum ac didici, sine lingua Latina. Anno XX ferme exacto ad Academiam Papiensem me contuli, XXI in fine disputaui sub Curtio, medicinae primario, qui me dignatus est honore argumentandi, cum nil tale ab eo sperare ausus essem. Audiui et Brandam Porrum in philosophia, et quandoque Franciscum Taegium Nouariensem. Anno MDXXIV Patauii[383] audiui Curtium et Memoriam in medicina. Tum uidi Hieronymum Accorumbonum medicinam practicam (ut uocant) profitentem et Tosetum Momum inter professores, et Hispanum, philosophum magni nominis.
Caput 35: Alumni atque discipuli
[recensere]Primus eorum fuit Ambrosius Bizozorus qui euasit in nauis Epidauricae gubernatorem, uir ingeniosus et audax. Secundus Ludouicus Ferrarius, Bononiensis, qui mathematicas et Mediolani et in patria sua professus est, et singularis in illis eruditionis. Tertius Io. Baptista Boscanus, qui a libellis fuit Senatus Caesaris[384] Caroli V. Quartus Gaspar Cardanus, nepos alterius Gasparis patruelis mei; hic medicus euasit et medicinam publice Romae professus est. Quintus Fabricius Bozius, qui militiam exercuit Taurinae regionis, licet pro Mediolanensi habitus. Sextus Iosephus Amatus, a secretis proconsulis prouinciae nostrae. Septimus Christophorus Saccus, qui tabellio publicus factus est. Octauus Hercules Vicecomes, musicus, iuuenis lepidus et gratiosus. Nonus Benedictus Cataneus, Papiensis, qui operam dedit Iurisprudentiae. Decimus Io. Paulus Euphomia, musicus et satis eruditus. Vndecimus Rodulphus Syluester, Bononiensis, qui euasit medicus et Romae dum haec scribimus medicinam exercet. Duodecimus Iulius Pozus, Bononiensis: hic solus deseruit uadimonium. Tertius decimus Camillus Zanolinus, et ipse Bononiensis, medicus et tabellio publicus elegantis consuetuetudinis. Quartus decimus Octauius Pitius, Calabrensis, qui nunc mecum est.
Ex his praestantissimi secundus, quartus et undecimus, sed duo priores in iuuenta obiere, secundus annorum XLIII, quartus nondum XL ingressus:
«Immodicis breuis est aetas et rara senectus
Quicquid amas, cupias, non placuisse nimis.»
Caput 36: De testamentis
[recensere]Testamenta plura condidi ad hanc usque diem, quae est Calendarum mensis……[385] anni MLXXVI: ultima per Iacobum Macchellum et Thomam Barberium, Bononienses; alia Mediolani per Bartholomaeum Sormanum, Hieronymum Amatum et Io. Iacobum Cribellum. Et nunc decreui aliud et ultimum condere, sed et codicillos confeci. Omnium summa est ut uelim mea bona in filios transire si fieri posset, sed minor natu adeo male se gessit, ut malim transire in nepotem ex primo filio. Secundum est, ut descendentes mei sint sub cura, quamdiu fieri potest, ob certas causas mihi notas. Tertium ut sint subiecta bona fideicommisso et, ubi deficeret progenies mea, tunc ad agnatos patrimonium meum quantum fieri potest inconcussum transeat in perpetuum. Quartum ut libri mei corrigantur et edantur typis, ut ea mente qua conditi sunt, talem usum praestent humano generi. Quintum est, ut domus Bononiae, ubi stirps deficeret, in collegium Cardanorum familiae addictum transeat, et heredes si non sint ex familia tamen nomen subeant. Sextum pro opportunitate uariationem suscepit[386].
Caput 37: Proprietates quaedam naturales mirificae, inter quas somnia
[recensere]Primum inditium[387] naturae, ut ita dicam, anomalae fuit ipsa natiuitas cum capillis longis, nigris, crispis, non sane miraculosum tamen plane portentosum, sed maxime cum exanimatus in hunc mundum uenerim.
Secundum apparuit anno quarto et durauit circiter tribus annis: ex mandato patris quiescebam in lecto ad horam usque diei tertiam, et cum ante illam euigilabar, quicquid supererat ad horam usque diei consuetam in spectaculo iucundo consumebam nec unquam uana expectatione de illo frustratus sum. Videbam ergo imagines diuersas quasi corporum aereorum, (constare enim uidebantur ex annulis minimis quales sunt loricarum, cum tamen loricas nunquam eousque uidissem) ab imo lecti angulo dextro ascendentes per semicirculum, lente et in sinistrum occidentes, ut prorsus non apparerent: arcium, domorum, animalium, equorum cum equitibus, herbarum, arborum, instrumentorum musicorum, theatrorum, hominum diuersorum habituum, uestiumque uariarum, tubicines praecipue cum tubis quasi sonantibus, nulla tamen uox aut sonus exaudiebatur; praeterea milites, populos, arua, formasque corporum usque ad hanc diem mihi inuisas, lucos et siluas, aliaque quorum non memini, quandoque multarum rerum congeriem simul irruentium non tamen ut se confunderent sed ut properarent. Erant autem perspicua illa, sed non ita ut proinde essent ac si non adessent, nec densa ut oculo peruia non essent; sed ipsi circuli opaci erant, spatia prorsus perspicua. Delectabar autem non parum et spectabam intentus hac miracula, unde matertera mea semel me interrogauit an aliquid uiderem. Ego[388] quamuis adeo puer mecum cogitabam: «si fatebor indignabitur quicquid causam praebet huius pompae[389] subtrahetque hoc festum»: aderant enim etiam[390] flores uarii et quadrupedia et uolucres cuiuscumque generis, sed omnibus tam belle fabricatis deerat color, nam erant aerea. Itaque ego qui nec iuuenis, nec senex mentiri solitus sum, diu steti[391] antequam dicerem. Tum illa: «Quid ergo, fili, tam intente respicis?» Non memini quid responderim ipsi, existimo autem nihil respondisse.
Tertium fuit post hoc, ut dixi, quod uix unquam nisi prope diem incalescerem a genubus infra.
Quartum quod postmodum totus a somno perfunderer sudore calido et ualde.
Quintum, quod uiderem quam saepissime per somnum gallum, quem timebam ne loqueretur humana uoce, inde paulo post ita contingebat. Erant autem uerba plerumque comminatoria, nec tamen memini quid unquam in tot uicibus audierim. Erat autem gallus pennis rubris et crista atque submentis similiter. Credo autem supra centum uices hoc uidisse.
Post huiusmodi tempora, iam ineunte pubertate, cum haec uisa cessassent, alia duo apparuerunt, quae perpetuo ferme manserunt, et nunc etiam manent, licet postquam problemata scripsi et euulgaui amicis, unum ex his interciderit aliquando: idque est quod quoties ad coelum oculos attollo, uideo lunam et uere uideo a fronte ex aduerso sitam, cuius causam ibi enarraui. Alterum, quod cum fortuito animaduertissem, casu ac fortuna interueniente me rixis, nullum fieri sanguinem nec quemquam uulnerari; consulto me immiscui certaminibus atque seditionibus, sed neque tum cuiquam uulnus inflictum est. Post etiam cum uenatoribus iunctus nulla fera uulnerata uel a iaculo, uel a canibus esset, et id obseruaui comitatus aliquoties, licet raro admodum, tamen nunquam frustratus sum hoc priuilegio. Adeo ut cum semel (dum comitarer Istonii principem Vigleuanum) captus esset lepus et a canum morsibus substractus inuentus fuit[392] illaesus, illis non parum mirantibus. Solum in uoluntariis sanguinis detractionibus et his[393] qui publice plectuntur, hoc, ut ita dicam, priuilegio, non sum potitus. Et semel in arca Templi magni Mediolani, dum quemdam inimici eius in terram proiecissent et aliquot uulneribus confecissent, ipso interuentu meo unus eum clamantem percussit statimque alios discedentes secutus est, nec scio an illo ultimo ictu uulnerauerit.
Octauum est quod omnibus in occasionibus tum emersi cum iam nullus auxiliator esse uideretur. Et licet hoc sit naturale, modus tamen ut adeo frequenter et semper efficit ut nec naturale dici nec existimari possit. Licet illud de gallo uisum fuisse in somnis naturale sit, toties et semper eodem modo certe prodigiosum dici merito potest, sicut iacere alea legitima tria tantum puncta agendo de re aliqua magna ac negotio, naturale est ac existimari meretur et usque ad secundum ictum si repetatur; ter autem et quater sane suspectum etiam a cordato uiro haberi potest. Et similiter de successu, quod non nisi deplorata iam omni spe illuxerit occasio ut omnino Dei uoluntate factum uideri debeat. Narrabo autem circa hoc duo exempla satis euidentia.
Erat annus MDXLII salutis, aestiuumque tempus in quo solitus eram adire singulis diebus domum Antonii Vicomercati, patritii nostrae urbis, atque ibi totam diem absumere certamine latrunculorum. Certabamus autem realibus uno et usque ad tria uel quatuor in singulos ludos, adeo ut, cum ego uincere essem assuetus, auferrem aureum propremodum unum die singulo, aliquanto plus, modo aliquanto minus. Ita illi uolupe erat sumptus eo modo, mihi utrumque sumptus et certamen, ex quo tamen adeo euilueram ut iam toto biennio aliquotque insuper mensibus, neque artis exercendae, neque lucri quod deperiebat totum praeter id quod nuper dixi, nec existimationis, neque studiorum rationem haberem.
Die quodam prope Augusti finem, cepit ipse consultum[394], seu quod iacturae iam adeo assiduae pigeret, seu quod existimaret ius mihi[395] aequum esse, quod[396] nulla ratione, nullo iuramento uel execratione a proposito dimoueretur, adeo ut coegerit me iurare numquam in posterum rediturum ludendi causa; deierauique diuos per omnes, atque ita dies illa fuit extrema statimque me totum tradidi studiis. Et ecce mensis Octobris initio, Senatus, cum cessasset ob bella Academia Ticinensis, omnesque professores Pisas se contulissent, profitendi in urbe mea munus obtulit, idque insperato obtigit, quod et amplexatus sum[397], quia ex urbe non recedebam; alias nullo modo recepturus, ubi uel recedendum e patria fuisset, uel concursorem habiturus; cum nunquam praeter mathematicas, easque diebus tantum festis professus essem, amissurus lucrum ex urbe quotidianum, et subiturus incommodum transferendi meos ac suppellectilem, et de existimatione periculum facturus.
His de causis, cum sequenti anno nollem a patria discedere, nocte praecedente diem qua Senatus misit qui a me sciscitaretur quid deliberassem (quis credat?), tota domus funditus ruit, dumtaxat seruato cubiculo in qua ego, uxor et filii dormiebamus. Itaque quod nunquam sponte facturus eram, nec sine nota facere potuissem, coactus sum recipere, omnibus stupentibus qui rem norunt.
Aliud autem dicam (cum horum exemplorum tota mea uita referta fuerit) sed in alio genere. Laborabam et iamdiu ad desperationem uitae usque laboraueram, ut alias dixi, empyemate illo notho. Legeram in collectis a patre meo, si quis hora matutina VIII Calendas Aprilis exoraret Virginem sanctam ut[398] Filium rogaret pro re licita, genibus flexis, adiecta oratione dominica necnon salutatione Virginis angelica, obtenturum quod petierit. Obseruaui diem horamque, peregi supplicationem, et non[399] tunc statim, sed die corporis Christi, eodem anno[400], liberatus prorsus sum. Sed et alias multo post, memor facti, pro podagra supplicaui (nam proprie de hoc duo exempla pater adducebat eorum qui liberati erant) et[401] multum profuit, inde etiam sanatus sum. Sed in hoc auxiliis etiam artis usus sum.
Quatuor uero adducam exempla, atque proprietatum experimenta mirabilia de filio natu maiore: unum a die sacri fontis; secundum ab anno illius supremo; tertium in hora ipsa qua confessus est causam, propter quam obiit; quartum quod a die qua captus fuit coepit, et usque in diem mortis perdurauit. Natus enim est anno MDXXXIV pridie Idus Maias, et cum uitae illius timerem, XVII Calendas Iunii quae fuit Domini dies, leuatus est a sacro fonte; illuscebat sol clarissimus in cubiculo, hora diei inter quintam et sextam; omnes ibi iuxta puerperam de more, praeter puerum famulumue[402]; a fenestra abductum erat uelamen lineum[403] et muro adhaerebat. Crabro magnus ingreditur, circumuolat infantem; omnes qui aderamus timebamus illi; non nocuit, paulo post in uelum[404] impegit, tanto strepitu, ut diceres tympanum uerberatum. Accurrimus: nil inuentum est, neque foras exire potuit, nobis id attente obseruantibus. Tunc omnes quod post euenit suspicati sumus, sed non tam acerbum exitum.
Anno quo interiit, donaueram illi uestem sericeam nouam de more medicorum. Erat dies rursus Domini[405]; iuit ad portam Tonsam ubi[406] erat lanius et de more ante ostium porci: surrexit unus e luto et ita interturbauit, foedauit ac impulit filium, cum non solum famulus eius sed lanii et uicini cum hastis porcum depellerent ut appareret rem esse prodigiosam, uixque demum lassus, et filio fugiente, ipsum reliquit. Ex hoc ad me tristis praeter morem uenit et narrauit omnia, interrogans quid hoc sibi portenderet. Respondi caueret ne uitam ducendo suillam, etiam finem similem subiret, quanquam praeter aleam et delicias gulae optimus esset iuuenis et inculpatae uitae.
Erat mensis Februarii atque initium eius sequentis anni, cum ego degerem ac profiterer Papiae, inspiciens forte fortuna manus uideo in annulari dextrae[407] in radice ensis effigiem sanguinei; subito expaui. Quid plura? Vesperi nuntius adest a pedibus cum litteris generi, monet captum filium, ut ueniam Mediolanum. Eo die sequenti. Signum illud LIII diebus intenditur, ascendit, cum ecce extrema die iam ad summum digiti pertingeret, et ruberet uelut flammeus sanguis. Ego qui nil tale suspicabar, territus ac mei impos, nesciebam quid agerem, quid dicerem, quid meditarer. Noctis medio securi percussus est, mane signum pene euanuerat, sequenti et altera die abolitum est.
Ante iam per dies ferme XX, dum detineretur in carcere, plus minusue, studebam in bibliotheca, sentio uocem pene confitentis, miserentium, et quam breui desinentium. Tum cor aperiri, dilacerari, auelli; coactus furore, exilio e loco in cortem ubi alii erant e Palauicinis quibus domum locaueram. Exclamo (non nescius quantum officerem causae filii, si ille crimen non fuisset confessus, imo uel[408] si innocens ab eo fuisset): «Hei[409], quia conscius est mortis uxoris, et nunc confessus est, et damnabitur capite, et securi percutietur». Et subito accepta ueste, ad forum pergo; in medio ferme uiae inuenio generum moestum qui dixit: «Quo is?». Respondi: «Dubito ne filius conscius facti omnia confessus sit». Tum ille: «Ita est. Nuper hoc accidit». Accurit explorator quem ego supposueram, totamque facti seriem renuntiauit.
Inter propria mihi secundum naturam fuit illud: carnem meam[410] quippiam olere[411], sulphur, thus et alia quoque; praecipue contigit hoc circa XXX annum, quo morbo illo tam graui laboraui; inde sanitati restitutus, nam tum sulphur mihi grauiter olere brachia uidebantur, et tunc etiam pruritu laboraui. Nunc autem cessauit hoc symptoma ab ingressu senii.
Aliud quod cum studerem, uacuus curis, auxilio magistrorum, neque Archimedem, neque Ptolomaeum intelligerem. In profunda senecta, cum forsan XXX annis intermisissem, plenus negotiis, impeditus curis, nullo auxilio, clare utrumque assequor.
Somnia
[recensere]Nonne et illud de somniis quod tam uera fuerint admiratione dignum uideri potest? Nec minimam partem attingere uelim. Quorsum enim? Sed tantum lucidissima et maxima decernentia negotia. Velut cum circa annum MDXXXIV in diluculo, cum nondum quicquam constitutum haberem, et omnia pessum in dies irent, uidi in somno me currentem ad radicem montis qui mihi a dextra erat, cum immensa hominum multitudine cuiuscumque status, sexus, aetatis, mulierum scilicet, uirorum, senum, puerorum, infantium, pauperum, diuitum, uariis modis uestitorum. Interrogaui ergo quo curreremus omnes. Respondit[412] unus ex his: «Ad mortem». Exterritus ego, cum mons a laeua mihi esset, conuersusque ut a dextra[413] ipsum haberem, uites (quae medium illud montis, eousque ubi ego eram frondibusque intectae erant aridis, et sine uua prorsus, quales autumno uideri solent) apprehendere, atque in montem ascendere coepi, idque primum aegre ob montem seu potius collem, qui arduus in radice multum erat; postmodum, ea superata, per ipsas facile ascendebam; et cum iam in montis essem uertice ac tanquam ultra impetu uoluntatis transiturus, nudi lapides et abrupti apparuere, parumque abfuit quin in tetram, profundam ac tenebrosam uoraginem me praecipitarem, adeo ut memoria huius somnii, cum sint XL anni, me contristet ac simul terreat. Itaque ad dextram conuersus ubi ericis contectus solum campus apparebat, eo processi propter metum, qua iter agerem immemor, in uestibulo uillici tugurii palea et iuncis atque arundinibus tecti[414] me esse animaduerti, puerum tenens dextra manu, ueste coloris cinerei[415], aetatis XII circiter annorum; tuncque somno atque insomnio[416] simul[417] solutus sum. Quo manifeste ad nominis immortalitatem, ad labores perpetuos et immensos, ad carcerem et metum maximum ac tristitiam, duram sedem ob silices[418], infructuosam ob defectum arborum et herbarum utilium[419], laetam tamen, aequalem ac mollem. Perennem ergo in futurum gloriam docuit, nam singulis annis uinea uindemiam reddit. Puer ille si spiritus bonus, faustum, stricte enim tenebam; si nepos minus. Casa illa in solitudine spem quietis. Sed horror tantus cum praecipitio etiam casum[420] filii declarare potuit, qui nupsit et periit: indignum est credere fuisse praeteritum. Id uero Mediolani accidit.
Secundum, ibidem non multo post moranti. Videbatur mihi quod anima mea esset in coelo Lunae, nuda a corpore et solitaria et ob id querebar. Audiui uocem patris mei dicentis: «Datus sum tibi custos a Deo. Omnia hic sunt plena animabus, sed eas non uides ut neque me, sed illas neque alloqui licet. Manebis autem in hoc coelo VII millibus annis, totidemque in singulis orbibus, usque ad octauum, post peruenies ad Dei regnum[421]. « Id ego sic interpretatus sum: patris anima tutelaris spiritus, quid amicius aut iucundius? Luna grammaticam; Mercurius geometriam et arithmeticam; Venus musicam, diuinandi disciplinam et poesim; Sol moralem; Iupiter naturalem; Mars medicinam[422]; Saturnus agriculturam, herbarum scientiam, artes reliquas humiliores; octauus orbis spicilegium, sapientiam naturalem et uaria studia; post haec aliquando cum principe requiescam. Id quasi expressum, etiam me non aduertente, in septem particulis Problematum, quibus absolutis uel editis immineat tempus.
Visus sum etiam aliquando iuuenem mihi blandientem agnoscere, cuius tamen experrectus minime memini, quem cum interrogassem quis esset et cuias, grauate respondit: «Stephanus Dames». Non fert lingua Latina aliter explicari quam aliena sonet. Ego saepius cogitaui de hoc:st. fa... coronam significat, µ. s.. media, medietasue.
Aliud quod significauit Romae quam ducturus essem uitam. Vidi enim me anno MDLVIII, VII Idus Ianuarias, cum Mediolani absque munere publico degerem, esse in urbe quadam multis palatiis referta atque ornata, et inter caetera domo aurea[423] cui postmodum, ubi Romam ueni, similem conspicatus sum. Videbatur autem dies festus et ego solus cum famulo et mula, et ambo latebant post domum; audiebam tamen uocem famuli. Ibi cum pauci occurrerent in uia et ab omnibus curiose sciscitarer urbis nomen, nemini docente, anus quaedam dixit uocari Bachettam, latine uirgam qua solent pueri uapulare, antiquo tempore ferulam, Iuuenalis:
«Et nos ergo manum[424] ferulae subduximus.»
Solicitus ergo ibam quaerens qui me doceret nomen uerum; nam mecum dicebam: «non est nomen hoc barbarum, nec in Italia unquam intellexi esse talem urbem haecque iam obieceram anui. Addidit[425] : «In ea sunt palatia quinque.» «Vt ego uidi, inquio, plusquam uiginti». Tum illa repetiit: «At non sunt nisi quinque». Itaque nondum inuento famulo nec mula, experrectus sum. Quod afferam certi, non habeo quicquam, solum illud apertum est Romam, et quid nomen illud Bachetta referret. Quidam dixit de Neapoli uerbum. Hoc accidit in perturbatis causis atque materia, aut diuino consilio.
Admonitus etiam MDXLVII in aestate, dum Papiae filius natu minor aegrotaret, tanquam moriturus esset, ut linquerer animo. Expergiscor, et statim ancilla accurrit dicens: «Surge, existimo enim Aldum periturum.» «Quid habet?» «Oculus ei distortus est. Iacet[426]». Surgo, propino puluerem e margaritis et gemmis in quo spem habebam; euomit; iterum exhibeo; detinuit[427], dormiuit, sudauit, intra tres dies conualuit. Talia[428] decent uiros opere pios, fide in Deum firmos, consilio prudentes, fine salutari, ut prouidi patres familias, utiles captantes occasiones, seruandi corpora ac animam[429] quae illi[430] coniuncta est, et maxime congruenti medicinae modo, quem uolentes imitari alii, ridiculi habentur, uelut uates inanes, neque enim in artem redigi possunt. Hic autem miser ille est[431] qui tantum mihi attulit negotii.
Multa quoque[432] somnia mirabilia uidi et supra fidem, quae uolens premo248.
Haec igitur mira et diuersorum generum cogitationes, somnia et momentanea quatuor, quorum tria superius recitaui, conductio Mazentae, casus in mare, domus ruina, quartum ligulae historia admirabilis[433], de qua supra egi. Itaque munera Dei a me sunt recognoscenda, nec quisquam quod mihi accidit huiusmodi, uel casibus[434], uel occasioni[435] momentaneae, uel somniis, pro regula communi statuere uelit. Abunde enim, et forsan etiam grauiter decipietur; nec multo minus qui uolet in merita mea referre. Sunt enim largientis Dei munera, non quicquam cuique debentis et multo minus mihi. Multo etiam falluntur[436], qui ad industriam, ad labores ac studia mea quae uix millesimam partem implere potuissent. Pessime[437] uero qui conficta[438] a me inanis gloriae studio imaginati fuerunt[439], a qua plurimum absum. Deinde cur uelim uirtutem non solum mihi (si ita uultis) insitam, sed quam a Deo partam scio, friuolis his naeniis ac falsis fabulis foedare[440]?
Caput 38: Proprietates quinque quibus adiutus sum
[recensere]Hucusque tanquam de homine locutus sum, atque etiam aliquanto hominibus caeteris natura inferiore ac disciplina. Nunc de mei ipsius natura quadam admirabili et eo mirabiliore quod in me sentio esse quippiam quod quid sit nescio. Et id me esse cum non a me proficisci talia percipiam, adesse cum expedit, non cum uolo. Quod oritur inde maius est uiribus meis, quod detectum fuit anno MDXXVI in fine seu initio sequentis ut sint peracti ex eo anni supra XLIX[441]. Sentio ingredi foris in aurem rem cum strepitu ex ea parte directe unde fit[442] sermo de me, et si in[443] bonum decumbit in latere dextro, aut si a sinistro uenit penetrat in dextrum et fit strepitus ordinatus. Et si contentiosus contentio mira exauditur. Si ad malum decumbit in sinistro latere, uenit ex parte ad unguem unde uoces illae tumultuantur. Et ideo a quacumque parte capitis ingreditur. Et persaepe cum res male cedit, uox ex sinistra parte, dum finiri deberet, intenditur et multiplicantur uoces. Et persaepe si res sit ex urbe eadem, accidit ut uoce uix finita ingrediatur nuntius, qui me[444] uocet illorum nomine. Et si ex alia ciuitate, et ueniat nuntius, computa tempus interpositum a deliberatione et initio itineris et incidunt in idem, et uides sententiam peractam sub forma, qua conclusa est. Et durauit ad annum usque MDLXVIII[445] sub tempore cui conspiratio succedebat et ego mirabar quod cessaret.
Post paucos annos scilicet VIII uel circa, id est MDXXXIV, coepi uidere per somnia quae futura essent breui, et si eadem die, uidebam ut erant clara, et post ortum solis, et explicata adeo ut aliquando causam Collegii prorsus iudicatam, pactam et condemnatam uiderim, et quod obtenturus essem profitendi munus Bononiae. Cessauit anno priore quam illud aliud, scilicet anno MDLXVII dum Paulus, unus e contubernalibus, abiret et ita durauit annis circiter XXXIII.
Tertium fuit splendor. Hunc sensim auxi. Originem sumpsit circa annum MDXXIX, auctus fuit, sed nunquam perfici potuit, nisi circa finem LXXIII, inter finem Augusti et initium Septembris anno MDLXXIV[446], sed proprie hoc anno MDLXXV nunc, ut mihi uidetur, habeo perfectum. Est autem res quae non me deserit, sed loco duorum praecedentium quae desierunt, munit aduersus aemulos et pro incumbente necessitate. Et est[447] composita ex exertitatione artificiosa et lumine circumforaneo, iucunda nimis et per se praestat longe plus ad authoritatem, exercitationem[448], lucra et soliditatem studiorum quam illa duo simul iuncta; et hominem non abstrahit[449] a communibus studiis et conuersatione humana; et reddit promptum ad omnia, et ad compositionem librorum est praestantissima, et uidetur quasi ultimum nostrae naturae, repraesentat enim omnia simul quae ad rem illam faciunt. Et si non est res diuina, certe est perfectissimum opus mortalium.
Interim est quartum, quod incepit ab anno MDXXII et perdurauit usque ad annum MDLXX uel LXXIII, scilicet[450] hoc mihi datum est, ut reor, ad consolationem, postquam seruatus sum in uita praeter spem[451], et ut confirmarer in fide, ac intelligerem quod a Deo[452] sum, e ille mihi omnia, ne aliquid indignum tot meritis admitterem. Et si quis dicat: Cur non omnes homines aut saltem pauci haec uident, et similia? Quid si sentiunt plures aut per se clara non nobis? Sed quod amoris indicium, mors saeua filii? Si secus aliquis immortalis esse potest, expostulo; si non, quid mihi plus? Mors enim omnis acerba et pene eadem praeter senilem[453] quam aequat diuturna eius et certa expectatio[454].
Quintum peculiare fuit, quod et ipsum perpetuo durauit, ut non nisi desperatis rebus emerserim, non nisi florentibus mersus sim, quales triremes in tempestate esse solent, modo ex imo ad suprema, modo ex supremis in uertices[455], idque tota uita. O quoties conditionem meam adeo miserabilem mecum defleui, non solum quod omnia pessum issent et omnis spes salutis sublata foret, sed quod neque res meas cogitatione disponenti ut uellem, inuenirem modum euadendi; cum nullo meo studio aut labore, intra duos aut tres menses, uidi omnia commutata, ut maiores effectus quam uoluntatem et actum potestate fore crediderim, idque toties ut numerum referre pudeat. Et hac uicissitudine accidit saepe ut omnia simul ruerent.
Seu uere aliquid sciam, seu uidear; grammaticam nunquam didici, ut neque Graecam, aut Gallicam, aut Hispanicam linguam, sed usum mihi nescio quomodo tributum. Non magis quicquam de rhetorica noui, non etiam opticam, ut nec disciplinam de ponderibus, quod his studium non impenderim. Neque uero astronomiam, uisa enim est mihi nimis difficilis, ut contra in musica ineptus usui fui, contemplationi non impar. Geographiae, philosophiae illi alternatiuae, discisplinae morali, iurisprudentiae, theologiae operam non nauaui, nimis enim prolixae et alienae a meo proposito, et totum hominem exposcebant. Sed neque ulli[457] disciplinae malae aut pernitiosae aut uanae: unde neque chiromantiae, nec scientiae componendorum uenenorum, aut chymicae. Physiognomiae etiam non me dedi, nam longa res est, difficillima, et quae multa memoria indiget, et sensibus acutis, quae mihi adesse haud credo; non arti magicae, quae per praecantationes agit, aut euocandis daemonibus aut animabus mortuorum. Ex laudabilibus etiam, minime cognoscendis plantis ob memoriae defectum; neque agriculturae, quod exercere opporteat magis quam scire; ab anatomia autem multa me deterruere. Nec etiam pangendis carminibus, nisi necessariis et ualde parum. Quid ergo est quod tot mihi uel ne cogitanti tribuerunt, nisi ut opinionem in arte medica minuerent?
«Pluribus intentus minor est ad singula sensus.»
Quod ad astrologiam quae praedicere docet, operam dedi, et nimis quam debui, fidi[458] quoque in perniciem meam. Ea quae naturalis magis est, nulla usui fuit, namque a tribus annis, id est LXXI aetatis citra, primum illam edoctus[459] sum.
Callui ergo geometriam, arithmeticam, medicinam, contemplatiuam et praxim; dialecticam magis, magiam naturalem, id est proprietates rerum, et quae sunt illis similia[460], ut quod ambra calorem confirmet innatum et cur; et (si adnumerandus)[461] latrunculorum ludum. Praeterea usum linguae Latinae et aliarum etiam quarumdam; tum musicam contemplatiuam. Nauticam autem non attigi. De militari, non est ut inter disciplinas hanc[462] adnumerem; ob multa difficilia in ea tamen carui, ut etiam architectura. Sunt etiam quaedam semidisciplinae uelut symbolicarum litterarum usus, compositio, interpretatio. In proprio agro destituor chirurgiae usu.
Si igitur disciplinarum celebriorum numerum statuas XXXVI[463], a XXVI studiis ac cognitione prorsus abstinui; decem me dedidi. Existimarunt autem aliqui maiorem cognitionem atque peritiam, ob repraesentationem. Repraesentatio adiuuatur contemplatione profunda et stabili, connexu multarum rerum bene intellectarum, principiis melioribus, non contradicendi[464] studio ut in Galeno, non nimis laxis et partim falsis (liceat mihi ob ueritatis studium in aliquibus paululum, non multum ut quidam credunt discedere a communi opinione) ac[465] imaginariis ut in Plotino, sed iudicio exacto et firmo, senio, harpocratia et exercitatione illorum quinque modorum iam saepius commemoratorum auxilio uti. Verum addamus illis decem quae nouimus unum: cognitionem historiarum multarum quae, licet nulli disciplinae peculiariter propria sit, tamen multum facit ad decorem et ornatum eorum quae[466] narrantur in illis.
Haec subiunxisse uolui, quasi hortando unumquemque, ut potius (quandoquidem uita nostra breuis est, et plena uariis impedimentis, tum etiam incommodis) paucis quam pluribus operam dare uelit, atque[467] illis diligenter et assidue; eligere autem, praeter omnia, utilia humano usui, et nobis ipsis primum; ac connexa et uera assumere principia, nec quasi ira aut ambitione uetera relinquere, sed ut meliora haec uel illa experiri. Et si nominis cura te trahit, aut utilitatem ex eo sperare audes, melius est unum inuentum perfecte expolire quam mille persequi et nihil absoluere.
«Saepius in libro memoratur Persius uno
Quam leuis in tota Marsus Amazonide»
Quod uidemus praecipue Horatio, ob unum opus, nec magnum satis, sed excultum et aureum, contigisse. Et nunc ut uates gloriari[468] possit: «Dum Capitolium scandet tacita cum uirgine pontifex», uicturum se in chartis, nec stygia cohibendum unda. Satis enim constat cessasse iam pontifices ab ascensu illo, et Horatii famam adhuc florescere. Sic ergo nos arithmeticam ad decuplum, medicinam non parum auximus. Proprium autem grauis uiri est statim ad rem properare. Et ad hoc opus est multa lectione, toto triduo ingens uolumen deuorantes; iudicio opus est[469], pertrita uel parum utilia praetereundo, obscurorum expectare occasionem, obelisco signando. Est in nostra structura familiare, ut principium sequentis, idem sit fini orationis. Orationis huiusmodi diuinos habeo authores: sitque[470] ea nitida, pura, connexa, ordinata, Latina, sermonis seruata proprietate, compositionis et sensus ab uno deducta principio textura[471]. Quae uero infinitae sunt artes, non patiuntur se exornari, ut geometria et arithmetica; aliae contra non augentur, uerum diuiduntur et exornantur ut astronomia et iurisprudentia[472].
Caput 40: Felicitas in curando
[recensere]1. – Accidit ut anno MDXXXVII seu MDXXXVIII, in[473] aestate, cum esset mihi arcta consuetudo cum Donato Lanza, cui[474] ex haemoptoi laboranti iam pluribus annis multum contuleram, ut esset Sfondrato, senatori et a secretis Caesaris intimus, cui persuaserat saepe[475] ut opera mea uteretur in cura filii maioris, puerili conuulsione laborantis, qui[476] potius inter mortuos quam inter uiuos numerandus uidebatur; imbecillis, tum distortus, parum mente ualens, et si tandem conualuerit; filius alter natu minor nonum aut decimum agens mensem febre corriperetur, et Lucas Cruceius eum curaret, spem bonam afferens, ut mos est, (erat enim amicus ualde Sfondrato, quod Cruceius esset Collegii procurator, Sfondratus patronus, et longa consuetudine et mutuis officiis ac beneficiis uincti) et[477] repente conuulsio acerrima, non desinente febre acuta, infantem inuaderet; unde cum[478] periculum mortis non obscure immineret, Cruceius uocandum suadet Ambrosium Cauenagum, Sfondratus, Lanzae memor, me. Adsumus hora diei secunda, et pater infantis. Ibi cum pauca Cruceius de morbo dixisset, quod sciret Sfondratum hominem esse prudentem, ipse[479] uero sincerus et eruditus, Cauenagus nil afferebat in medium, quod locus ei ultimus deberetur; tum ego dixi: «Videtis quoniam infans hic opisthotono laborat». Ad quam uocem protophyscicus, quasi uellem obscuritate uerborum illum circumuenire, obstupuit, sed hanc dubitationem statim sustulit Cruceius dicens: «Intelligit contractionem neruorum retro». Respondi ego: «Equidem»; et subiunxi: «et id nunc ostendam». Et sublato capite pueri quod pendulum erat in posteriora, idque medici, et alii arbitrabantur ex imbecillitate, et pondere proprio capitis accidere, iussi ut in antiquam partem erigerent[480], sensim tamen; quod cum nulla arte fieri potuerit, omnes mirabantur et praecipue pater. Tum Cruceius in haec uerba prorupit: «Horben[481]... id est ‹Ecce› (uox est excitantis et sermonem inchoantis) in dignoscendis morbis non est D. H(ieronymo) par, id est, aequalis». Modo Sfondratus haec uerba excipit, conuersus ad me, inquitque: «Postquam morbum agnouistis, estne[482] remedio locus?». Aliis silentibus ne gloriam partam uana promissione sauciarem, conuersus ad socios: «Vos scitis quod dicat Hippocrates in hoc, ‹Febrem conuulsioni...›», et recitaui aphorismum. Tunc Cruceius qui modestia amicitiam retinere cupiebat si posset, ut si puer sanaretur locus esset beneuolentiae pristinae, si interiret, ne uideretur gloriae aemuli inuidisse, curationem mihi addixit, consentiente protophysico Cauenago: intelligebant enim plus ex modestia laudis quam ex contentione sperandum.
Ego perfusionem et lintea madefacta ex oleis lini atque liliorum adhiberi iussi, molliter infantem tractari donec collum erigeretur, nutricem a carnibus, infantem ab omnibus aliis cibis ac potibus abstinere praeterquam a lacte, eoque etiam parce iubeo; in cunis[483] loco calido habendum, agitandum perpetuo et leuiter donec somnus obrepat. Dum reliqui medici abscessissent, memini dixisse mihi[484] patrem infantis: «Ego tibi hunc pro filio do». Et me respondisse: «Male consulis illi qui uelis patrem pauperem pro diuite subiicere». Tum ille: «At ego intelligo ut cures eum tanquam tuum, nil metuens quod hac causa eos (scilicet medicos) sis offensurus». Dixi: «Imo placet ut socii sint in omnibus et ut me adiuuent». Haec igitur ita miscui ut neque me prorsus desperare de cura nec confidere intelligeret, esseque magis modestum quam eruditum, aut peritia exercitationis utilem; bene cessit. Nam factum est cum essemus prope XIV diem et tempus calidum, ut infans intra quatriduum prorsus conualesceret.
Quo uiso non tam quod cognouerim (ut reor) morbum, nam id exercitationi peculiari, nec quod sanatus sit, nam casui tribui haec poterant, sed quod in quatuor diebus sanassem, cum fratrem eius[485] plusquam sex mensibus frustra uexassent demumque semimortuum reliquerint; hoc ipsum de[486] quo admirabatur et cur omnibus aliis[487] praeponeret in posterum, causam fuisse existimo. Namque considerasse eum probabile est[488] quod Cruceius[489], aemulus et inimicus, dum procuratoris officio iungi cogeretur, Cauenago et ipso patre[490] praesente, hoc dixerit, quod laudare nisi coactus Collegii hostem honeste non posset, inuidiae et aemulationis non natalium conditionem mihi obstare conspicuum esse. Itaque, perculsum[491] filii casu, narrasse cuncta in Senatu et apud proconsulem prouinciae et caeteros ministros ac purpuratos effecisse, ut simul ad Collegium a quo tot sententiis et demum conuentionibus ac pactis reiectus fueram, pateret ingressus et muneri profitendi publice in Academia adiicerer, ac etiam dono remunerarer[492] et ut omnibus acceptus forem.
2. – Proxima cura fuit archiepiscopi Amulthonis, Scoti, qui annos natus XLII iam decennio laborabat difficultate spirandi. Medicos regis Galliarum primum, post Caesaris Caroli V frustra expertus, misit CC coronatos primum Mediolanum ut Lugdunum irem; inde adiecit CCC ut Lutetiam me conferrem et, si per bella impediretur, ut irem in Scotiam. Iui, curam agebat medicus ex constituto medicorum Lutetianorum; crimini dabatur quod non proficeret, coactus sum causam explicare. Ille medico suo indignabatur, is mihi, quod aperuissem causam, ita ab uno metuebam[493], ab altero accusabar dilationis et maxime quod ubi curare coepissem, melius se haberet. Inter tantas turbas ueniam discedendi petii, aegre sed tamen concessit, consilio relicto quo post biennium conualuit.
LXXV diebus apud illum mansi. Extat fides recuperatae ualetudinis, missusque primus e cubiculariis Michael, qui magnis praemiis reduceret pro medico, sed non acquieui: numerauit pro hoc accessu Archiepiscopus aureos coronatos MDCCC e quibus MCCCC ad me peruenerunt.
3.[494] – In patria curaui Fanciscum Gadium, phratrium primarium canonicorum B. Augustini, ex lepra[495] biennali, in sex mensibus. Sed hic et praecedens (o sors hominum miserabilis) liberati ut propter factiones decennio post uiolenta morte perirent.
4. – Martham[496] Mottam in duobus annis, quae per annos XIII in cathedra sedebat, nec unquam ambulauerat. Cum duo priores uiolenta morte obierint decem circiter a curatione annis, haec cum discederem a patria iam XXIII annis superstes erat, uerum per totam uitam inclinata obambulauit.
5. – Iulium Catium a phtisi. Hic paulo post institutor tenerae aetatis Reguli Mantuae euasit.
6. – Ex hectica Io. Mariae Astolfi filium.
7. – Ex empyemate Adrianum Belgam, qui postmodum mirum in modum mihi gratus et utilis fuit, atque amicus adeo ut in Italo tale experimentum desiderarem.
8. – Inde Io. Paulum Negrolum, mercatorem toti urbi notissimum et duobus annis expertum omnium principalium medicorum curationem, demum pro phtisico derelictum. Et hic ualde mihi amicus factus est.
9. – Gasparem autem Roullam, cauponem, iam per annum in lapidem pene molarem[497] mutatum, sane[498] per se prorsus ac perpetuo immobilem, sanauimus[499]; remansit obliquo et obstipo[500] collo.
10. – Quid quod ex febribus nullus, ex aliis morbis uix e trecentis unus perire solitus fuit. Indicio[501] sunt testimonia eorum qui obeunt in sanitatis libris seruatas nam mos hic et[502] magistratus notissimus est cuique ciui. Quapropter cum non promptum sit id ostendere, de aliis locis testimonia adducere aut gloriari, nec decens, nec commodum puto, praesertim quod medici parum haec curant.
11. – Vocatus sum etiam ad ducem Suessanum ex Ticinensi Academia, accepique C aureos coronatos et dona ex serico.
12. – Similiter ad cardinalem Moronum ex Bononia Mutinam; a quo inuitus munus recepi, plus enim illi me debere sentiebam. Verum in his duobus socios habui et auxiliatores, claros uiros, et ego propriis contentus sum operibus, cum in uniuersum plus centum uiris deploratis, Mediolani, Bononiae Romaeque sanitatem restituerim. Nec mirum uideri debet me optime ac feliciter exercuisse therapeuticam, qui etiam tenerem optime diagnosticam medicinae partem. Indicio[503] duo sunt, quae publice Bononiae pollicebar: omnem aegrum qui tempestiue in manus meas uenisset, non natu maiorem LXX annis, nec VII[504] minorem (unde in prognosticis ubi huius saepe feci mentionem pro V septem legi debet) nec a causa procatartica morbus pendeat[505], ictu[506], casu, terrore ingenti aut ueneno (maxime repetito) quique sit mentis compos nec ualetudinarius utpote phtisicus, aut cum scirrho in iecore, profundoue ulcere in loco malo, seu lapide magno in uesica, aut comitiali, me curaturum. Aliud (ut tamen liberum esset conditionem mihi recipere uel non) ut si moriturus esset aeger, locum morbi ostenderem et si, mortuo illo, aberrassem, teneri poena centupli acceptarum pecuniarum. Itaque cum plurimi[507] aperte primum sperantes me arguere posse, quod aberrassem, corpora dissecuissent, ut senatoris Vrsi, doctoris Peregrini, Georgii Ghisleri, in[508] quo illud uisum est admirabile praedixisse me[509] morbum fore in iecore cum urinae essent optimae, incolumem uero uentriculum qui perpetuo doleret; post clam multos alios, nunquam errare me inuenerunt[510], nec conditionem recipere ausi, nec ut reciperetur consuluerunt[511].
13. – Redeo ad curationes. Bononiae Vincentium Torronem ex coxendicis dolore laborantem iam anno transacto, cum perpetuo in lecto maneret et nil leuaret morbum nedum ut minueret, restitui sanitati.
14. – Et ex simili affectu uxorem Claudii, mercatoris, hyeme profunda.
15-16. – Verum Romae nobilem matronam Clementiam Massam atque Io. Caesarem Bontempum, iurisconsultum, ambos[512] prope biennio laborantes et ad summum calamitatis redactos, medicosque urbis celebriores expertos, ita curaui ut iamdiu uiuant.
Curabam autem Mediolani Hispanorum[513] gentem, in qua mira experimenta dedi. Primum quod nemo gloriari possit aliquem sanasse quem ego ut insanabilem reliquerim, cum tantam multitudinem derelictorum ego restituerim, et alias[514] dixi in arte non ualere fortunam: qua enim fortuna indiget tonsor ut tondeat, et musicus ut canat aut pulset? Ergo neque in[515] medicina. Sed habet medicina tria praeter artem, quibus casui subiecta uidetur: primum quod sensibus non adeo pateat ut cerdonica et tonsoris; si quis ergo in profundiorem partem inciderit aut morbum ualde multiplicem et compositum non artis, sed artificis imperitia[516], parum prodesse poterit. Est autem multarum partium haec ars, adeo ut et nunc et olim in multos diuisa esset, uulnerarios, ocularios, physicos, lapidarios, herbarios, ossarios; sed et unaquaeque pars paruas multas sortitur particulas; si quis ergo incidat in morbum in quo diu et feliciter uersatus fuerit, fortunatus dici poterit, secus contra; praeterea opus habet medicus medicamentis, ministris, astantibus, pharmacopolis, chirurgis[517], coquis et ut externa etiam sine errore procedant, ignis, aqua, cubiculum, mundities, silentium, amici; timor contra, tristitia, ira efficient[518] ut morbus sit sanabilis, aeger tamen pereat. Id uero, ut breuiter dicam, cum ars sit, non subiicitur fortunae; quatenus autem est plurium generum ut medicina, aut plurium agentium ut militaris licet unius generis, aut plurium etiam eiusdem generis[519], et ab eodem agente uelut fabrilis clauorum, et magis aereorum, et arandi et serendi, ita uariis subiicitur. Et si quid facit ad rem, quod tamen plurimum facere testatur Hippocrates, in pluribus locis exercuisse artem: primum Venetiis, post in Patauino agro Plebe Saccensi, ut Italico utar uerbo, Mediolani, Gallareatae, Papiae sed hic parum, Bononiae, Romae, in Gallia Lugduni scilicet, in Anglia et Scotia. Contulit etiam ad hoc aetas, iam ingresso LXXV, cum Galenus LXVII[520] non excesserit, Auicenna, id est Hasen, LVII, uterque tota uita in itineribus consumpta, Galenus XX perpetuis annis, Hasen semper, Aetius in suo episcopatu, Oribatius in Ponto proscriptus, Paulus uagabundus.
17. – Sed mittamus haec et casum Iulii Ringlerii, adolescenti patritii, enarremus. Hic habitabat apud B. Iacobi templum, in uia Sancti Donati Bononiae. XII Calendas Iulii MDLXVII, quem iam XL plus diebus decumbentem cum acutissima febre grauique phlegmone[521], amissis omnibus sensibus[522], cum de more consignatus esset, liberauimus.
18. – Quid de Annibale Ariosto, iuuene nobili et diuite, quem laborantem ex abscessu in pectore in fistulam conuerso et cum tabuisset, alia hecticae[523] febre adiuncta, et ad duas libras saniei in singulos dies expueret, nec dormiret, medici tanquam phtisicum et toto pulmone putrido, ut prorsus insanabilem reliquerunt septumque erexere ne quatuor pueruli[524] Michaelis Angeli iudicis Torroni, inficerentur: hunc ego in XXX diebus plene curaui intus et extra et ita pinguem reddidi et bene coloratum ut tota ciuitas miraretur. Nil forsan his duobus miraculis Bononiae quingentis iam annis simile uisum est.
19-20. – Quin etiam duos adolescentes ad portam quae Mutinam tendit, diarrhaea laborantes[525], Leonarthum[526] et Io. Baptistam, contiguis domibus, cum febre relictos ut mortuos, et nec tussi nec spirandi difficultate tenerentur, iamque XI exegissent, intellexi laborare suppuratione in pulmone et praedixi solo sputo saniei posse sanari: et ita ambo, admirantibus aliis medicis, tum etiam coniunctis, intra XXV diem ab initio, dum expuissent saniei purae circiter libram unam, in quatuor aut quinque diebus plene curati conualuerunt.
21. – E regione horum habitatat adolescens Marcus Antonius Felicinus, qui ex longo morbo cum loqui non posset (erat autem senatoris nobilis, ut audio, ob familiam antiquissimam ex fratre nepos) et febre perpetuo laboraret, nihil intelligens, mutus euasisset et debilitatus ad mortem, derelictusque ab aliis medicis cum confiterentur neque morbum intelligere nec similem uidisse, et erant qui potione meretricia eo deductum dicerent. Susceptum in manibus, quatriduo reddidi sui compotem et loquentem; intra decem autem alios aut duodecim dies perfecte sanaui et puto ipsum uiuere. Aegre ferebant ob id medici[527] quod non redderem ullam rationem, neque docerem.
22. – Quid de Agnete, uxore Claudii Galli, mercatoris in urbe nostra, pro mortua derelicta a primariis medicis? et iure, quandoquidem nullum aegrum alium, tametsi uiderim morti multos[528] proximiores, maiore labore curauerim.
23. – Memini quae alias commemorauerim in generali de insanientibus, comitialibus, caecisque quibusdam seruatis, hydropicis, gibbis, inhibitis claudisque in melius traductis; 24. – filiis fabrilignarii ad portam Tonsam; 25. – Itemque Laurentii Gadii, miraculo prope; 26. – ac legati Mantuae reguli; 27. – et praeclara insignis Hispani Iuarae, eorumque omnium curatione. 28. – Quid de Simone Lanza? 29. – de Mareschalco? 30. – de filia Io. Angeli Linati? 31. – Antonio Scazoso? 32. – admirabili denique illo casu filii Martini, mercatoris? 33. – uxoris pharmacopolae trium regum? 34. – a doloribus inueteratis? 33. – alios a sanguinis mictu, 36. – a quartana duplici nemo a me non curatus est; 37. – a ueneno in Syrtiris filios omnes seruaui tarde[529] uocatus, tametsi ambo parentes obiissent. 38. – Augustini Fornarii casum in hydrope. 39. – De certamine cum Cauenago et Candiano in cura Octauiani Mariani, sed non minoris bonae fortunae meae argumentum, omissa incredibili exemplorum multitudine;
40. – casus Antonii Maioragii infaustus et ex aduerso cura febris, pestilentiae, podagrae, minime fallax: ob id Mediolanenses medici dicebant hoc mihi non excellentia artis sed bona fortuna euenire, quoniam qui morituri essent in illorum, qui seruandi in manus meas deuenirent.
Ne mireris, o lector, nec mentiri suspiceris: haec omnia ita se habent, et huiusmodi contigerunt, et maiora, et longe plura; numerum non teneo, sed existimo ad CLXXX accedere et plus ultra; nec tamen inaniter gloriari suspiceris, aut cupere uel sperare me praeferri Hippocrati. Primum de mendacio, cur tam[530] impudenter? Indagare licet, uno deprehenso mendacio[531], omnia corruunt.
Deinde cur ob gloriam et lucrum? At[532] si graues morbi mihi plures occurrant, nil existimem infelicius, neque enim confido usurum me felicitate praeterita. Refert Plinius et Plutarchus Caesarem, cum in acie aperta quinquagies collatis signis uictor dimicasset, factum segniorem ad praelia, ne gloriam partam uitiaret atque pollueret. Quanto facilius id mihi accidere posset! Deinde quomodo sperare quicquam magnum ex quotidiana opera possim? A principe solum id liceat, si modo[533] supersit aliquid spei. Verum quod ad gloriam attinet, non solum multo minus, imo prorsus nihil. Nam non gloriosus est Hippocrates quod multos sanauerit, suo enim testimonio XXV ex XLII obierunt, XVII sanati solum, sed quod rationem[534] seruauerit[535]. At ego bifariam in hoc inferior sum: primum[536] quod felicitas illa operum a diuino auxilio uidebatur proficisci, non ab eruditione, et tot mihi in hoc genere fausta successerunt[537], ut spem operi aequari posse non confidam, raroque uere gloriari licuerit quicquam ex consilio et cogitatione (quamquam in hoc praestiterim quantum potuerim) accidisse[538]. Morbi etiam Hippocratis fuere uiolentissimi, regio saxosa in Thessalia et prope, uenti asperi, uina cruda[539], legumina, aquae prauae, modus uitae inconditus, non medicamenta, non electio[540], exercitationes mortiferae[541]; si ego tunc ibi fuissem, non potuissem certe talia miracula edere; aut si ille composito seculo, molli regione, commodis[542] omnibus abundante, medicinam exercuisset, nullum tale naufragium passus esset.
Quae ergo iactantia mihi in hoc, sed fuerit modo (postquam Dominus ut nunc sentio, mihi uera ob id ut puto narranti fauet), quid, inquit ille, an non abunde, ne dicam solum satisfecit huic inani uoluptati, quandoquidem florem fructu priuauit, in magna paupertate uiuentem[543], cum tot aemulis, tot expositum iniuriis, tot afflictum calamitatibus: ergo iam scio obtinuisse hanc quamcumque gloriam, non solum absque mendacii suspicione, sed etiam[544] sine inuidia.
Caput 41: Ostenta naturalia uisa, rara tamen, de uita propria et filii ultione
[recensere]Inter naturalia ostenta, primum[545] illud quod et rarissimum est, natum me esse hoc seculo in quo totus orbis innotuit, cum antiquis paulo plus triente cognitum fuisset: hinc lustramus Americam[546] (nunc partem propriam appello) Brasiliam, maximam incognitae antea portionem, Terram ignitam, Patagones, Peru, Charcas, Parana, Acutia, Caribanam, Picoram, Hispaniam nouam, Quitum, Quiniram[547] partem occidentaliorem, Galliam nouam, et ea magis meridiem uersus Floridam, Corterealem, Escotilant[548], Marata; praeter has ad Orientem sub antartico Antiscios quasi Scythas et alios nondum notos Boreales, Laponiam, Binarchiam, Amazones et quae est e regione insulae Daemoniorum (si hae fabulosae non sint). Hinc certe ut[549] aequa fiat distributio, magnas secuturas calamitates uerisimile est. Creuit opinio, minuentur et contemnentur bonae artes et certa pro incertis commutabuntur. Sed haec alibi, interim nos florente prato gaudebimus. Nam quid mirabilius pyrotechnia et fulgure mortalium quod pernitiosius multo est quam caelestium. Nec te silebo, magne Magnes, qui nos ducis per uastissima maria et noctes tenebrosas et tempestates horribiles in peregrinas et incognitas regiones. Addatur quartum typographica inuentio, manibus hominum facta, ingenio illorum inuenta, aemula diuinis miraculis: iam quid deest amplius ni Coelum occupemus? O insaniam hominum si uanitatem, si principia non animaduertimus, ambitiosum supercilium si non admiramur! Sed ad ordinem redeo.
Erat dies XX[550] Decembris anni MDLVII, cum mihi prospere cuncta succedere uidebantur: non dormio ad mediam noctem usque, cum uellem, uisus est mihi lectus tremere et cum eo cubiculum; terraemotum existimabam; post tandem somnus obrepit. Vbi mane dies illuxisset rogo Simonem Sosiam qui nunc hic Romae est, in curuli[551] lectulo iacentem, an aliquid senserit. Respondet tremorem cubiculi et lecti. «Qua hora?» Inquit: «sexta aut septima». Tunc ego in forum me confero, quaero a pluribus an terraemotum ea nocte senserint; nemo affirmat; uenio domum, accurrit famulus admodum tristis, nuntiat Ioannem Baptistam duxisse in uxorem Brandoniam Seronam, puellam amatam ab ipso sed omnium bonorum expertem. Atque hinc dolor, hinc lachrymae. Accedo prope locum, uideo rem transactam. Hoc sane fuit omnium malorum ��initium. Cogitaui diuinum nuntium quod cognouisset conclusum uesperi, nocte uoluisse significare. Nam ubi illuxisset, antequam domo[552] prodiret, aggressus eram filium. Dixi (non eo tantum monitus ostento, sed quod uideretur a seipso alienus): «Fili, caue tibi hodie magni mali quippiam ne efficias». Locum memoria teneo, in ostio enim eram, sed non an[553] subiecerim de ostento. Non multis post diebus, sentio rursus tremere cubiculum, experior manu, cor sentio palpitare, in latus[554] sinistrum enim[555] decumbebam; eleuo me, cessat tumultus ille et palpitatio; iterum decumbo, itaque cum utrumque rediisset, cognoui unum ex alio[556] pendere. Memineram etiam quod, cum uisum esset antea tremere, tum cor mihi palpitabat, ut esset res naturalis; uerum quomodo puer[557] ille esset affectus non intelligebam, animaduerti solum quod duplex hic erat tremor: naturalis qui ex palpitatione cordis prouenit et a spiritu qui eo medio prouenit; quod ex similitudine deprehendi non paucis ante annis, nam cum antea essem solitus, si antelucanis horis expergiscerer, duris et grauibus curis angi; a paucis annis nunc citra et si contingat uigilia, non tamen cura: quod ea uigilia a morboso habitu potius fiat quam ab[558] afflatu.
Simile contigit cum anno MDXXXI, canis modesta ulularet praeter consuetudinem assidue; corui insiderent domus uertici crocitantes praeter solitum; puer cum fasciculos lignorum frangeret, erumpebant ignis scintillae; duxi uxorem inexpectato, a quo tempore multa aduersa concomitata sunt.
Non tamen prorsus omnia haec diuina fuerunt, nam cum essem annorum prope XIII, coruus arripuit in campo B. Ambrosii laciniam uestis, nec dimittere, magna ui me eum trahente ac repellente, uoluit, nec quicquam tamen uel ad multos annos luctuosum accidit, aut mihi aut meorum ulli.
Magna etiam sed prorsusnaturalia obseruaui: quae superius a caelo, hora pene XXII, stellam Veneri similem (dum essem puer) quae illuxit tam clara ut a tota urbe nostra conspiceretur. Vidi tres inde soles anno MDXXXI et omnes in oriente et cum radiis, Aprili mense, Venetiis, ubi tum casu eram, durauitque spectaculum totis pene tribus horis. Antea uero circa annum MDXII in agro Bergomensi prope Abduam fluuium, ceciderunt nocte una supra M,ut referunt, lapides, cum praecessisset uesperi ingens flamma quae in aere ferebatur, trabis ingentis similitudine: uidi ego ex his unum dum puer essem, ponderis librarum supra CX, (non recordor an communium, an maiorum, nam librae CXI maiores Mediolanenses sunt CCLIX) in domo M. Antonii Dugnani, iuxta aedem sacram D. Francisco dicatam, forma inaequali et undique abrupta ut de casu coniectari possemus; color cineris et saturior; si affricaretur sulphuris odoremreddebat; cotibus uulgaribus simillimus erat: potuit et esse techna, nam ibidem tales lapides effodiuntur, et per orbem passim cotium nomine deferuntur. Volui hoc subiecisse, quod neque apud Gasparem Bugatum neque Franciscum Sansouinum, diligentes[559] horum temporum Italos scriptores, ullam mentionem huius rei inuenio. Sed quorsum tamen patritii illi hoc confinxissent? Et passim alii, licet minores, ostendebantur nec spectaculum gratum futurum principibus qui tum regnabant. Constat enim seditiosis huiusmodi ad res nouas moliendas addere[560], et forsan aliquid etiam in hoc euidenti causa possunt.
Sed sit modo utrumque, circa id tempus constat Venetiis tam grauem fuisse terraemotum ut nolae templorum sponte pulsarent, accidit enim hoc prodigium anno MDXI; ut anno MDXIII, cum Maximilianus Sfortia, Mediolani princeps, amisso toto principatu, Nouariae obsideretur a Gallis, canes Gallorum in urbem agminatim uenerunt, canes Eluetiorum lingentes, atque illis blandientes: quo uiso, accurrit Iacobus Motinus Torfaninus, tribunus militum Eluetiorum, qui pluribus praeliis interfuerat, Sfortiae certam ex obseruatione uictoriam spondens, quam sequenti die adeptus est. Hic ordinem et propositum uideor transgressus, sed ad praesentia pertinet ostendere, me eo tempore natum quo multa mirabilia uiderim.
Iuueni (et nunc nuper a somno experrecto) uidebantur quae in cubiculo erant ac si cum lumine fuissem, sed paulo post euanescebat uis illa. Referunt Tiberio hoc accidisse.
Cum nocte praecedente X Calendas Februarii MDLXV, qua die recessit Caesius, ingressus Crassus, bis arsisset lectus, praedixi me non permansurum Bononiae et prima uice restiti, secunda non potui.
Anno MDLII, catula domestica et placida, domi relicta, ascendit super abacum, et lectiones meas publicas lacerauit, librum de Fato, qui uidebatur magis expositus, non attigit. A fine anni, praeter omnem spem, profiteri publice desii per octo annos perpetuos. Nonnunquam ex minimis cum immodice perseuerant, coniecturam facere licet: cum ex minimis, ut alias declaraui, ac uniusmodi, uelut retium maculis[561] omnia apud homines constent, repetitis et in diuersas figuras ut nebulae formatis, nec solum per minima augeantur sed et illa minima sensim in infinitas partes, ut ita dicam, diuidere oportet[562] : isque solus in artibus, in consiliis, in negotiis ciuilibus praestantissimus erit, et ad summum culmen perueniet qui haec intelliget et in opere ipso obseruare nouerit: quamobrem in quibuslibet euentibus talia minima erunt obseruanda. Die qua uenit e Bononia Ludouicus Ferrarius cum suo patrueli Luca, pica[563] in corte tamdiu deblaterauit, praeter solitum omnino, ut nos aliquem expectaremus; erat autem pridie Calendas Decembris MDXXXVI. Numquid hoc in causa? minime, quoties in irritum cesserunt! Ergo his proderunt incerta ratione[564] obseruata, ut Augusto, aliis contempta, ut Iulio Caesari et Syllae; atque eadem ratio in alea, ut nulla sit, aut obscura. Quae uero supra naturam sunt, rationi naturali non subiacent; quae subiacent, iam nil mirum continent, nisi eius imperitis.
Aliud fuit cum pene mersus sum in Benaco lacu: timebam ingredi causam ignorans et erat aeris magna tranquillitas[565]. Eodem anno plura apparuerunt quae liberationem, alia calamitatem portenderunt, uelut solutio uinculi quo smaragdus collo appensus erat. At antea tres annuli quos in digitis gestabam (mirum sane dictu) in unum confluxerant[566] ut tam exitus quam coitus non parum esset admiratione dignus, tum magis quod liberatio et damnatio post subsecutae fuerint: sed dona haec sunt Dei, nam quod ad prodigia attinet, nihil minus.
Damnatus a prima pueritia ad mortem, spirandi illa difficultate, frigore maximo pedum[567] ad mediam noctem usque, palpitatione cordis ea in aetate, sudore copioso quem postmodum excepit urinae profluuium perpetuum; dentes rari ac debiles admodum, manus dextra incompacta, linea uitae ualde breuis, inaequalis, intercisa, ramosa et reliquae principales pene capillares aut ualde obliquae; astra quae minitabantur omnino obitum, ut omnes dicebant ante annum XLV, omnia uana inuenta sunt. Viuo, et annum ago LXXV[568], non artium fallacia sed artificum inscitia: quin quod, si quid tale esset, non magis elucescere poterit quam in Aristotele, de quo nihil tale legitur. Sed ad filii historiam accedamus, quae uere quippiam habuit dignius consideratione.
Cecidit filius meus intra CXXI diem. Ipse mortuus est exclamans se perire ignorantia eius qui mortem filii mei suaserat et deprecatus fuerat, Falcutius senator, uir alioquin primarium partium, quem secutus est Hala, qui a damnatione filii sic statim aegrotauit ut phtisi correptus reiecto pulmone expirauerit. Praeses ipse Rigonus qui iudicium urgebat, uxorem propriam extulit sine cereis, mirum dictu, uerum tamen, ut a pluribus audiui; referunt ipsum quamuis nominis integri, sola morte iudicium cuius insimulabatur effugisse; tum etiam filium eius unicum adolescentem morte ereptum, ut diceres domum illius Diris excantatam. At paucos intra dies socer filii mei qui eius mortem procurauerat, in uincula coniectus, tandem amisso exactionis munere, mendicauit; filius eius quem[569] maxime amabat, suspendio uitam finiuit, damnatus, ut audio, in Sicilia. Eorum qui ipsum accusarunt nemo non nisi magna calamitate euasit, aut perculsus aut enectus; quin etiam dominus ac princeps, alioquin generosus et humanus, cum ipsum ob inuidiam meam et accusatorum multitudinem deseruisset, et ipse multis modis conflictatus est: grauibus morbis, caede propriae neptis a coniuge suo, litibus grauibus. Tum etiam subsecuta calamitas publica, Lotophagite[570] insula amissa, classe regia dissipata, non quod tam impudens uel insanus, ut quicquam horum pertinere ad nos putem, sed homines bonae mentis, ut in tempestatibus segetes euertuntur, et magnarum calamitatum tempore cadunt, praesidio optimorum principum, tum occupatorum publicis aut propriis infortuniis destituti, quae tempora obseruant improbi calumniatores ad amussim non alia spe magis conspicua.
Porro qualiscumque causa fuerit quae plus mihi nominis hac in parte attulerit quam cuperem, seu diuinus afflatus, seu Harpocratica constitutio, seu quaedam iudicii et mentis perfectio, non satis dicere possim.
In medica primum arte emicuerunt Ceciliae Madiae, de filio Io. Iacobi Restae, totque aliorum, ut in tanto tempore nemo gloriari possit uidisse hallucinatum; quinimmo etiam qui alias partes artis a me detrahere conabantur, in hac[572] primas perpetuo reliquerunt, nihil mihi tale optanti. Sed omittam reliqua: Bononiae nonne offerebam, si quis uellet pro aegris decem numerare coronatos, ut bis uel ter aut semel tantum aegrum inuisere studiose possem, me persoluturum quod accepissem centies, si aberrassem in partem quam mortis causam futuram praedicerem? Dissecuerunt plures nobiles et primum quidem me praesente, deinde cum uiderent non falli unquam, illis ne toties contingeret erubescere, clam dissecabant, sed nunquam in octo annorum spatio in quo ibi medicinam publice professus sum, contigit ut uel de hoc non solum contradicere sed neque hiscere ausi sunt, tam foelix hac in parte.
At extra artem quae in consilio regis Edoardi VI Anglorum dixerim et quomodo calamitates eius regni impendere et quales, certe quis admiretur. Taceo quae in carminibus Naeniae mortis filii subticere uolo, quod ipsi prohibuerint, et tamen puto extare miraculo[573] propiora quam oraculis, de eo quod futurum esset usque ad octauum annum ab illius morte. Sed, ut dixi, ea mihi non tribuo, quae etiam malim perire quam ut gloriam hoc modo quaeram. Nam et de Cypri amissione ab initio pronuntiaui et causas reddidi, tum etiam de Africae arce nil haesitans. Nec uelim quemquam opinari quod haec longius petita sint aut ex Daemone aut ex astris, sed ex Aristotelis oraculo: solum enim, inquit ille, prudentum ac sapientum esse ueram diuinationem. Exquirebam quae in re essent; primum didiceram locorum naturam, mores hominum, principum praestantiam, historiarum et nobiliorum, et secretarum[574] magnum numerum euolueram, inde adiutus meis artificiis, quae nunc exponam, pronuntiabam.
Audi ergo quae et qualia: doctrina crassa, dilemma, t.. p.., amplificatio, splendor singularis, dialectica et in ea longa, diligens, assidua exercitatio, et exercitatione maior cogitatio. Quaedam tamen sic mihi contigerunt, ut causas uix reddere possim. Memini[575] me dum essem adolescens, persuasum fuisse cuidam Ioanni Stephano Biffo quod essem chiromanticus, et tamen nihil minus. Rogat ille ut praedicam ei aliquid de uita; dixi delusum esse a sociis; urget; ueniam peto si quicquam grauius praedixero; dixi periculum imminere breui de suspendio; intra hebdomam capitur, admouetur tormentis, pertinaciter delictum negat, nihilominus tandem post sex menses laqueo uitam finiuit, illi prius amputata manus.
Non ita fortuitum dici potest quod nunc accidit in Io. Paulo Eufomia, iuuene alias alumno meo, intra mensem, et extat chirographum. Sanus erat. Quodam uesperi iubeo mihi chartam exporrigi, scribo in illa: ni caueat breui moriturum. Non hic sidera, non doli mihi explorati. Reddo causas, transmitto, intra sex uel octo dies aegrotat, non multo post perit. Prope miraculum talia imperitis uidentur, si prudens illud scriptum legat et consideret, dicet uidisse factum, non futurum praeuidisse.
Quid Romae? Tot sunt testes quot aderant conuiuae. Dixi: «Nisi non aequo animo uos non accepturos existimarem, dicerem aliquid». Vnus ex his inquit: «Forsan dicere uis unum e nobis[576] moriturum?» Respondi: «Inquam, ita uidetur hoc anno». Et die prima Decembris qui uocabatur Virgilius obiit.
Adde quod minimis constant[577] res nostrae et ab ipsis magnas mutationes accipiunt, atque ab eiusmodi ac minoribus, si dicere licet, iudicantur. Non dicam quod ignoro. Venit Gallus dum habitarem in domo Ranutii Bononiae, uolens alloqui me seorsum. Dixi sufficere debere ne alii audirent. Cum perstarem discessit. Suspicatus misi qui quaererent; non est inuentus qui uiderit. Quid putas? Scelus cogitabat ille.
Quid dicam de Cypro? Non semel, ut audiui quinam essent[578] apparatus Turcarum et Christianorum, dixi metuendum esse ne uinceremur: testis est cardinalis Sfortia. Causas adducebam, tandem[579] exitus ostendit et ui et errore insulam amissam. Haec et talia studiosis diligentibus et peritis accidunt, non tamen neque necessario[580] neque in omnibus, certissimae enim sunt, quae in artibus ut fabrilis.
Caput 43: Res prorsus supra naturam
[recensere]Quod mihi accidit dum studerem Papiae, ut mane quodam, antequam expergiscerer, ictum in muro senserim (uacuum erat habitaculum quod loco illi erat contiguum) et dum expergiscerer et postea alium, quasi mallei, et quod eadem hora uesperi intellexerim obiisse Galeazium de Rubeis, amicum singularem et de quo tam multa, non id referam in miraculum. Primum potuit totum ad somnium continuitate referri, secundo, ut dixi, potest a causa quadam naturali processisse ut de uapore illo, tertio ut cum me uiderent perculsum prodigio et metu me intra domum tota die retentum, confinxisse mortem hanc atque traduxisse ad illam auroram cum antea multo obiisset; paucos enim uideas, qui ea hora ex morbo pereant. Quamobrem hoc prodigium non inter miracula tot modis labefactum reponam, sed cuique ut de eo statuat ut melius uidebitur sententia[581].
Ergo anno MDXXXVI, cum habitarem in P. Tonsa, erat mensis, ni fallor, Iulii, prodiens e coenaculo in cortem, sensi maximum odorem cereorum quasi nuper extinctorum; territus uoco puerum interrogans an quicquam sentiret. Ille, cum de strepitu intelligeret, negabat. Monui non de sono intelligere sed an odorem perciperet. Dixit: «O quam magnum sentio cerae odorem!» Dixi: «Sile». Et ancillam rogans et uxorem, omnes mirabantur praeter meam matrem, quae nil sentiebat, credo grauedine praepedita. Itaque mortem imminere hoc ostento autumans, cum ad lectum contulissem me, non poteram obdormiscere et ecce aliud prodigium priore maius: in uia publica grunnientes sues, cum nulli ibi essent, inde anates similiter obstrepentes. «Quid hoc mihi et unde tot monstra? Et anates cur ad sues ueniunt?» qui tota nocte grunnientes perseuerarunt[582]. Mane tot uisis perculsus nesciebam quid agerem, uagabar extra urbem[583] a prandio, et rediens domum uideo matrem[584] quae me hortabatur ut properarem. Ictum fulmine uicinum[585] Io.[586] praefectum alias pestilentiae. Hunc ferebant, cum XII ante annis eo munere[587] uacaret, quod pestilentiae[588] saeuiret, multa rapuisse; concubinam habebat nec exomologesim subibat, forsan et alia peiora admiserat; erat autem uicinus et non intercederet nisi domuncula. Vidi et cognoui esse mortuum prorsus, tunc liberatus sum a cura, illius obitu. Dices: unde tibi hoc uisum? an ut seruarer? Nam aliquando, licet raro, sub porticu[589] sua sedere[590] confabulandi gratia contigerat. Erat enim locus frigidiusculus.
Secundum[591], cum mater esset in extremis, experrectus[592] et illuscente altius sole, uidens et nihil uidens, XV ictus (illos enim numeraui) audiui quasi aquae guttatim in pauimento cadentis; nocte autem praecedente, circiter CXX prope numeraui sed dubitabam, quod hos a dextra sentirem, ne quis domesticorum mihi anxio illuderet ut hi ictus[593] non uiderentur in die contigisse, nisi ut nocturnis fidem facerent. Paulo post ictum quasi currus tabulis onusti simul se exonerantis supra laquearia sensi, tremente cubiculo, mortua est, ut dixi, mater. Ictuum significatum ignoro.
Omittam illud quod circa medium Iunii MDLXX sentire uisus sim ambulantem noctu, occlusis ostiis atque fenestra clatrata, inde assidere mihi, strepitum edente capsa; forsan ad nimiam cogitationem referri potest, nam alium de hoc interrogare non potui.
Qui fuit ille qui mihi uendidit Apuleium, iam agenti annum ni fallor XX, Latinum et statim discessit? Ego uero qui eousque neque fueram in ludo litterario nisi semel, qui nullam haberem Latinae linguae cognitionem, cum imprudens emissem, quod esset auratus, postridie euasi qualis nunc sum in lingua Latina, nec non et Graecam quasi simul et Hispanicam et Gallicam accepi, sed dumtaxat ut libros de rebus[594] intelligam, ignarus sermonis et narrationum et regularum grammaticae prorsus.
Anno MDLX mense Maii, cum ob dolorem mortis filii paulatim somnum amisissem, nec inaedia, nec uerbera, quibus crura obequitando per segetes discruciabam, non ludus latrunculorum, quo tempus transigebam cum Hercule Vicecomite, adolescente gratioso (nam et ille iam uigiliis consumebatur), rogaui Dominum ut mei miseresceret: nam ex perpetuis uigiliis necesse erat aut me mori, aut insanire, aut saltem munus profitendi deserere. Itaque si desererem, non erat quo uitam honeste protraherem; si insanirem, ludibrio futurus essem omnibus, disperderem quod esset reliquum patrimonii, spem nullam affulgere commutandae ob senectutem conditionis; rogare itaque ut[595] mortem immitteret, namque hanc esse communem et statim concessi in lectum. Erat enim hora tarda et decima surgere cogebar, uix duobus horis licebat conquiescere in lecto. Statim abripuit me somnus et subito appropinquantem uisus sum uocem ex tenebris audire, quam neque cuius esset, nec quis esset dignoscere potui ob tenebra. Dicebat enim illa: «Quid quereris?», seu «quid doles?», nec expectato responso, subiecit: «De filii nece?» Cui ego: «An dubitas?» Tum is respondit[596] : «Lapidem quem collo suspensum habes in os impone et quamdiu habebis, filii non recordaberis». Et somno illico solutus cogitabam: «Quid smaragdo cum obliuione?», sed postquam nulla erat alia euadendi spes, recordatus uerbi illius: credidit in spem praeter spem et reputatum est ei ad iustitiam (de Abraham loquentis), imposui lapidem et ecce, quod supra fidem omnem est, statim ita omnium quae ad filii memoriam pertinebant obliuiscebar, tum tunc, cum iterum in somnum delatus sum, tum in posterum ad annum ferme unum cum dimidio, donec conscripsi librum Theognoston, seu secundum Hyperboreorum. Interim dum comederem et dum profiterer, cum non liceret smaragdi beneficio uti, torquebar ad mortis sudorem usque. Sic somnum et habitum prorsus, ut mihi uidetur[597] recuperaui. Quod uero est prorsus admirabile, neque in una, neque in altera mutatione quicquam morae unquam interponi uisum est.
Nocte quae praecessit Idus Augusti MDLXXII, lumen aderat et ego eram uigilans, paululum enim differebat a secunda hora noctis, et ecce sensi strepitum ingentem a dextra, quasi exonerantis currum tabulis onustum. Respicio: erat hoc in ingressu cubiculi mei; ex cubiculo ubi puer dormiebat (erat autem ostium apertum) uideo uillicum ingredientem. Respiciebam ad illum intente ob multa. Protulit ergo in ipso pene limine ostii: «Te sin casa». Quo dicto, euanuit. Ego neque uocem agnoui, neque uultum, neque ulla in lingua potui quid significaret assequi. Respondi alias: cur talia? Sed si quis obiiciat: cur adeo paucis eiusmodi miracula? Et quare si sic est, homines regna[598] adeo appetunt, magistratus et spes per tot etiam nefanda? Dico hunc non esse locum ad haec determinanda[599], neque humeros tanto ponderi idoneos, sed ad theologum[600] relegare, mihi sufficiat historiae ueritatem enarrasse.
Omittam referre de tonitru Bononiae, quod superstitit cubiculo sine fulgure, sed et absque tremore quod minus malum, ut strepitus tabularum semper malus, quamuis in nullo horum mors subsecuta sit, nisi de matre, sed illa iam peribat morbo et senio confecta; item de contumacia horologii, quae in causas facile naturales referri potest; ut etiam de terra illa quae[601] anno MDLIX mense Octobris ac Nouembris effossa singulis diebus sub foco et prope cernebatur, quae oculis meis, non dormitans, sed in clara luce uidi.
Circiter VIII Calendas Aprilis MDLXX, consilium pro patrono meo cardinali Morono conscripseram, cuius unum folium cum decidisset in terram, moerebam. Itaque exsurgo et una mecum folium se erigit et transgreditur usque ad abacum, ibique erectum, transtris eius adhaesit. Ego admiratione ductus uoco Rodulphum et ostendo rem miram; ille tamen non uidit motum neque ego potui (ut qui nec tot mala expectarem) intelligere quid portenderet; erat autem ut, euersis rebus meis, lenior aliquando aura afflaret.
Post mense, ni fallor, Iunii, cum scripsissem ad eundem, ecce quaero puluerarium. Cum diu ubique quaesissem, eleuato folio, ut ex terra colligerem quem imponerem puluerem, uideo latuisse puluerariam pyxidem, altam uncia cum quadrante, rotundam, ut dimetiens esset longum uncia: qui fit[602] ut in plano latere scribenti[603] potuisset? Et hoc ad illud pertinebat confirmabatque spem quam de illius humanitate et sapientia conceperam, utque ille cum optimo Pontifice ita ageret ne pro tot laboribus tam aduersa perferrem.
Sed haec omnia aequauit, plana reddidit et certa, quod secutum est VII Idus Octobris anni eiusdem. Detentus eram pridie Nonas, fideiussionem pro MDCCC coronatis aureis dederam. Die illa, hora nona diei, illucescente in carcerem sole, ubi illi[604] abierunt, dixi Rodulpho Syluestri ut clauderet ostium cubiculi; hoc ille facere grauabatur et consilii mei praeposteri satis mirabatur. Ego, seu Deo ita uolente, seu ratione inductus ut quod perferre coactus essem inuitus permiscerem cum uoluntario. Ergo paruit. Ecce subito clauso cubiculi ostio, ostium ipsum maximo ictu percussum est ut procul exaudiri posset, statim resiliit, nobis spectantibus, ictus in fenestrae operculum, quod irradiabat sol, simili fragore, atque illico in fenestram atque clatratam impingens tanquam annexa stridebat, atque sic euanuit. Cum haec animaduerterem, statim miseriam meam lamentari coepi sed apparuit quod pro signo certo mortis molestae interpretabar ad uitam spectasse. Paulo post enim sic mecum[605] ratiocinari coepi: si tot principes tam etsi iuuenes, ualidi felicesque pro regibus suis, ut grati illis uideantur, se certae morti exponunt, cum ab obitu nil sperare possint prorsus, qui tu, senex marcidus, ac pene infamis, pati potes[606], uel scelere si reum te existimabunt, uel iniuria si hoc malo indignus coram Deo sis[607], qui benignitate sua ostendit[608] res tuas in illius conspectus positas esse? Itaque iam tutus mihi a morte quam pertimescebam esse uidebar, et uitam laetam ducebam, quantum humana nostra natura fert. Eoque modo uitam produxi, de qua actum erat recordanti quod antea non possem, uel momento, in carcere morari, quin suffocari uiderer. Huic ostento adeo admirabili interfuit, ut dixi, Rodulphus qui sequenti anno laurea decoratus est.
Sed habent haec mira in hominibus ut, cum adsunt uel paulo ante acciderint, totum hominem ad se trahant, cum refrixerint adeo attenuantur ut, nisi aliquo signo tanquam clauo firmiter instauraueris, quasi dubites an uideris uel audieris: quod reor maxime tum ob alias causas multo profundiores accidere, quam naturae nostrae distantia[609] a causis, quae illud efficiunt. Scio quales quidam de talibus (ut nasuti uideantur) iocos et risus excitabunt. Quorum princeps Polybius, philosophus sine philosophia[610], qui nec quod sit munus historici intellexit sed nimium extendendo ridiculus euadit, interdum[611] admirabilis ut dum de Achaeis loquitur (lib. 2 histor. )[612]. Quid plura? Recte dicebat Tartalea neminem scire omnia; imo nihil eos omnes[613] qui se multa ignorare non sciunt. Vides Plinium, cum adeo luculentam[614] tradiderit historiam, bouem se[615] praestare dum de sole et astris agit[616]. Quid igitur mirum de Polybio (dum altioribus atque diuinioribus se infert) adeo clare prodidisse ruditatem suam? Vnum satis est harum rerum conscientiam et sensum uniuersi orbis (sancte iuro) regno etiam diuturno cariorem mihi esse. Quid[617] si adiungere uoluissem quae maiores mei narrabant fabulis similia et tum[618] risu digna uisa? Postquam tamen ego tam certe deprehendi, nonne haec ipsa parua uideri poterant? Sed neque illorum prudentiae aut diligentiae tantum tribuere ausus sum, ut confirmari posse sperarem. Verum illud admonere satis[619] habui circa morituros et ex insperato maxime frequenter talia uideri, praecipue insigniter bonos aut malos.
Vnde si ita est, non tam potest hoc esse fortuitum, quam naturale diuinumue[620]. Neque enim suspensis animis terrore, aut commotis, fluctuantibus, immodici enim affectus, cum alterius generis miraculis, obruunt opiniones falsas, non augent. Quid enim puellae supplicanti[621] Deo cum patris uisione[622], quem illa liberandum existimaret?
Sed haec satis. Nam solum cum accidissent et qualiter[623], et a quibus prorsus omnis suspicio, aut erroris, aut technae aberat, quam breuissime hic adscripsi; aliorum etiam quae euidentia fuerunt, quod non tam insigni exempli essent, aut certiora mihi fuissent praesenti, sed non locupleti adeo testimonio, immensam multitudinem praetermisi; ut etiam ex nostris commentariis deprehendere cuique licebit. Solum[624] hoc rogo te, o lector, ut cum talia leges, non fastum humanum tibi pro scopo proponas, sed magnitudinem atque amplitudinem orbis, ac caeli, et has exiguas tenebras, in quibus misere[625] et anxie uolutamur compares, facile intelliges nil incredibile me enarasse.
Caput 44: Quae in diuersis disciplinis digna adinueni
[recensere]Nullam quasi esse scias quam praeferas inuentionem: in dialectica cum una fuisset nota (aristotelica) rem et usum diuisimus ut singuli discipuli euclidisticae, ptolemaicae[626], archimedicae, hippocraticae, galenicae et scoticae praecepta perciperent. Praeterea dilemmatis usum extendi, uelut et doctrinae crassae, trovpou, amplificationis, splendoris, per quas spectra uidere plurimi contenderunt et animam quasi a corpore abstrahere.
Tum sapientiae experimenta ea praeferre quae mirabilia uidentur, ut ex tam breui spatio liceat tot depromere, quasi in mortalibus per circulum, uelut in immortalibus initia finibus coeant. Nec liceat etiam lectione (modo non exscribantur) simulacra aut exempla excerpere, ut labor plurium mensium unius horae spatium imitari, supplere aut aequare possit. Adeo uero res super aucta est, ut extemporaneum profitendi munus quod alias tanti faciebant desinant iure admirari. Dignique etiam uenia sint, qui ad malum daemonem talia referunt, quando neque bonum, neque Dei benignitatem agnoscunt.
In arithmetica totam pene et capitula algebrae appellata, et numerorum tot proprietates, maxime rationem inter se similem habentium, et illorum ac iam inuentorum tractationem, aut facilem, aut admirabilem, aut utramque. ln geometria confusam et reflexam proportionem infiniti cum finitis et per finita[627] tractationem, quamquam ab Archimede prius inuentam. In musica nouas uoces, nouosque ordines inueni, aut potius inuentos in usum reuocaui, ex Ptolemaeo et Aristoxeno.
In naturali philosophia[628] sustuli ignem ab elementorum[629] numero, omnia docui esse frigida, non commutari elementa[630] inuicem, palingenesim, qualitates ueras esse tantum duas, calorem et humidum, uim salis et olei, non esse in mistis principium ad generationem animalium perfectorum nisi calorem caelestem, Deum debere dici immensum, omnia quae partes habent diuersas ordinatas animam habere et uitam, animae nostrae immortalitatem iuxta philosophos ueram non umbratilem, numero omnia constare, ut in plantis foliorum et seminum, certo, principium similitudinis esse modum agendi ab uno agente et una materia, ab hoc sequi tot uarietates et pulchritudinem, terram esse per se, et non ut mistum cum aqua, inde prominere in partibus oppositis saepe, cur oriens sit melior[631] occidente, cur recedente sole post solstitia tam calor quam frigus multis diebus augeatur, quid fatum et quomodo, de causis rerum mirabilium, uelut cur[632] mille aleae in mille iactibus si sint legitimae, necessario iaciunt monadem, ab omnibus foliis plantarum putridis diuersum iuxta foliorum naturam animal generari, naturam nullam esse, sed rem fictam et uanam, principium multorum errorum, ab Aristotele introductam solum ut Platonis opinionem nomine euerteret, tum alia innumerabilia, sed illud praecipue, quod docui deducere contemplationem rerum naturalium ad artem et opus, cum nulli ante me ne id tentare quidem aggressi sint.
In morali philosophia[633], aequalitatem conditionis omnium non solum hominum sed etiam uiuentium, unde naturaliter coniectari licet compensationem a morte actionum, in[634] hominibus utilitatem capere ex aduersis, quaenam optima uita et quomodo cum aequalitate stare possit, tria esse regna, quod in regno humano melius persaepe esset nescire quid bonum uel malum, si nescias quantitatem, in aliis autem secus, sicut etiam de felicitate in unoquoque, cognitio morum hominum primo in genere, post iuxta gentes et reliqua ut consuetudines, demum huius proprie uel alterius.
In medica arte, rationem ueram criticorum dierum, curam podagrae et febris pestilentis generalem, transmutationes multiplices in olea, ex medicamentis non purgantibus purgantia conficere, de aquis singularibus[635], artem coquendi cibos multiplicem et utilem, prauorum medicamentorum in utilia et facilia transmutationem, item horribilium in facilia, praesidia quae liberant[636] asciticum et roborant, ut possit ipsa die per urbem ire. Item quomodo ex unius membri cura, possimus in alterius morborum ac causarum, tum cognitionem atque curationem deuenire, et quomodo unius libri repetita ter quaterue lectione diuersorum morborum cognitio et curatio haberi possit. Vera secandi herniosos ratio a me reuocata[637] in usum est et breuior, et historia locuples[638] urinarum, cum uix habeamus illarum quaedam uestigia et umbras. Interpretatio etiam a me librorum difficiliorum scripta est Hippocratis, praecipue legitimorum, sed nondum perfecta est qua die haec scribimus, scilicet XVI Calendas Decembris MDLXXV. Praetera materiam de morbo Gallico ampliter et experimenta ad morbos difficillimos, comitialem, insaniam, caecitatem, in paucis ut de seta equina ad hydropem, alias[639] ad scirrhos, urigines meiendi, morbos articulares plurima, et ad lapidem renum, colicam, haemorrhoidas, et alia ad V millia. Absolutorum autem problematum seu quaesitorum ad XL millia, minutiorum CC millia relinquam, unde lumen illud patriae nostrae appellabat «uirum iuuentionum».
Caput 45: Libri a me conscripti. Quo tempore, cur, quid acciderit
[recensere]
Ars magna 1
De proportionibus 1
Regula Aliza 1
Commentarium in Ptolemaeum 4
De genituris exemplaribus 1
De interrogationibus et electionibus 1
De septem erraticis 1
De usu ephemeridum 1
De emendatione motuum et cognitione stellarum 1
Astrologiae encomium 1
De subtilitate cum apologia 22
De rerum uarietate 17
De animi immortalitate 1
De utilitate capienda ex aduersis 4
De consolatione 3
Exhortatio ad bonas artes 1
De libris propriis 1
De curis admirandis 1
Neronis encomium 1
Geometriae encomium 1
De secretis primus 1
De uno 1
De gemmis et coloribus 1
De morte 1
Tetim seu de humana conditione 1
De minimis et propinquis 1
De summo bono 1
Dialectica 1
Hyperchen 1
De Socratis studio 1
De aqua 1
De aethere 1
De decoctis 1
De causis, signis et locis morborum 1
Ars curandi parua 1
Consiliorum liber primus 1
De medicorum abusibus 1
Quod nullum simplex medicamentum noxa careat 1
Triceps 1
Apologia in Thessalicum medicum 1
Apologia in Camutium 1
Aphorismorum lib. 7. De uenenis 3
De aeris constitutione 1. omnes 11
Prognosticorum lib. 4, de septimestri partu 1, omnes 5
De aere, acquis et locis lib. 8, Consil. secundus lib. 1, omnes 9
De alimento; aegrorum lib. 22 examen 2
De somniis 4
De sapientia lib. 5
Antigorgias lib. 5
Medicinae encomium lib. 1
Ephemeridum supplementum lib.[641] 10
Geometriae nouae 2
De numeris integris 1
De numeris fractis 1
De numerorum proprietatibus 1
De alogis 1
De commentitiis seu fictis 1
Musicae 1
De Natura 1
De secretis quartus 1
Hyboreorum 2
De moribus 3
De optimo uitae genere 1
Memorialis 1
De uita nostra 1
De urinis 4
De habitatione Romae 1
De dentibus 5
De tuenda sanitate[642] 4
De lue indica 1
Consiliorum tertius 1
Actus 1
Contradicentium medicorum 12
Manuarius 4
In librum de uictu in acutis 6
In Galeni artem medicam 1
Floridorum seu in primam primi 2
In Hippocratis epidemia 5
Hymnus
Vita B. Virginis
Vita B. Martini cum dispunctionibus
Paralipomena 5
De clarorum, uirorum libris 1
De inuentione 1
Problematum 1
De conscribendis libris 1
Proxeneta 1
De ludis 2
De carcere dialogus 1
Flosculus dialogus 1
De nodis 1
Antigorgias 1
Medicinae encomium 1
Metoposcopiae 7
Technarum calidarum 1
De usu ephemeridum seu inuentionis nouae 1
Sacra 1
Qua causa permotus sim[643] ad scribendum, superius[644] intellexisse te existimo, quippe somnio monitus, inde bis, terque ac quater, ac pluries, ut alias testatus sum, sed et desiderio perpetuandi nominis. Bis autem magnam copiam ac numerum eorum perdidi, primum circa XXXVII annum cum circiter[645] IX libros exussi, quod uanos ac nullius utilitatis futuros esse intelligerem. Aderat interim multa farrago et praecipue in medicina, nec ex his libris quicquam decerpsi aut integrum seruaui, praeter librum de malo medendi usu, a quo primam editionem inchoaui, et arithmeticae rudimenta, ex quibus construxi arithmeticam paruam.
Paulo post, circa annum Domini MDXLI, opusculum de supplemento ephemeridum quod semel iam editum, inde auctum, denuo superauxi et edidi. Anno autem MDLXXIII alios CXX libros, cum iam calamitas illa cessasset, cremaui, sed non ut in prima, uerum decerpsi quicquid utile mihi esse[646] uisum est, et praeterea aliquos etiam integros seruaui, uelut librum technarum calidarum ex opere fabularum, librum de libris clarorum uirorum, alia commutaui, ut Diomedes qui recepit
«χρύσεα χαλκείων, ἐκατόμβοι᾽ ἔννεα βοίων»
Feci quia placebant, corrupi quoniam[647] displicuerunt et euentus fauit utrique consilio. Post ex geminatis[648] somniis scripsi libros de Subtilitate, quos impressos auxi et denuo superauctos tertio excudi curaui. Ex hoc ad artem magnam, quam collegi dum Io. Colla certaret nobiscum, et Tartalea, a quo primum acceperam capitulum, qui maluit aemulum habere, et superiorem, quam amicum, et beneficio deuinctum, cum alterius fuisset inuentum[649]. Interim dum iter agerem in Ligeri[650] flumine, nec[651] haberem quod facerem, commentaria in Ptolemaeum anno MDLII scripsi. De proportionibus et Aliza regula addidi anno MDLXVIII ad librum artis magnae et edidi, tum etiam libro[652] aritmeticae et duos nouae geometriae et musicam, sed hanc anno post VI scilicet MDLXXIV correxi et transcribi curaui.
Libros de rerum uarietate anno MDLVIII edidi: erant enim[653] reliquiae librorum de subtilitate, quas non potui ordinare, nec castigare, ob multitudinem negotiorum, filii enim parum morigeri aut apti, nulli pene reditus[654], legendi munus non intermittens, domestica distributio, artis in urbe exercitatio, consilia, epistolae, totque alia ut nec respirandi, nedum corrigendi locus daretur. Edidi libros de consolatione primum inter tot aerumnas, post addidi de sapientia, ut denuo recuderetur[655] anno MDXLIII.
Interim scripsi illa multa opuscula quae partim edita sunt, partim nondum, sed et uniuersos medicinae libros e quorum numero quatuor uides editos, Aphorismorum, de alimento, de aere, aquis[656] et locis ac Prognosticorum. Adhuc iacent Floridi duo, commentaria in artem medendi Galeni, in epidemia Hippocratis primum et secundum.
Cum ueni Bononiam de somniis editus est, utilis sane multis futurus sapientibus, forsan rudi plebi incommodus, sed quid est quo si quis male utatur, aut etiam inconsulto, non noceat? Equi, enses, arma, munitiones, improborum in manibus atrocia tela, bonis non tam commoda quam necessaria[657]. Difficultatem affert diuisio, ut inter utiles et inutiles tertius ordo statuatur solis doctoribus legendus[658].
Dialecticam conscripsi ut spectra illa naturalia uix uerisimilia fabricare docerem, delectatus inde opere proprio, prae laetitia euulgaui nec tamen habetur integra nec emendata. Artem medendi paruam commodo publico, cum caetera tardius emitti in lucem animaduerterem. Librum de animi immortalitate conscripsi potius studio rei quam iudicio, cum tantae moli non satisfaciat, Hyperboreorum secundus eius loco succedat. Dialogos, unum ad leniendam calamitatem qua pressus eram, alterum ad coarguendam hominum insaniam, ut quatuor contrariis satisfacerem, dolori, et insanae uoluptati, stultae cupiditati atque timori. Proxeneta fuit ex impetu quod uolui, Memoriale in quo praestiti.
Promptuarii libri quatuor, flores et fructus totius artis medicae breuiter comprehendunt, ut postea nullo indigeas; si priora non hos consecutus fueris nil actum putato. Commentaria in libros de uictu in acutis ut per doctrinam solidam ratio habeatur eorum qui ex morbis acutis seruari possunt. In quo genere, ut dixi, morborum, curando admodum felix fui. Libri de urinis nondum absoluti sunt: hi testantur naturae miracula cum in tam paruis tot contineantur, ut enim ad totum ita pars, simplex tamen est et horum ratio et in imitatione ob id summa difficultas; elaborata autem haec compositio, multisque, ut par erat, comprobata experimentis. Porro cum libri contradicentium medicorum omnia dubia artis attingant et, ut mihi licuit, dissoluere aggrediantur, si placuit sententia cur damnare debeo? si diffido cur apposui, decreui, determinaui? Problemata, ut solet dici,
«et prodesse uolunt et delectare poetae».
Libros de ludis, lusor, aleator, scriptor, cur non de ludis scribat? et forsan, ut dici solet, «ex ungue leonem».
Metoposcopiae libros e XIII in septem contraxi: pars est Physiognomiae; accepi ex Hieronymo Vicecomite, Suetonius extulit artem laudibus mirum in modum, umbras quasdam ueritatis animaduerti, seu uera, seu falsa, difficillimum est quidquam determinare, nam ex falsis decipieris ob hominum et signorum multitudinem et inconstantiam mutationis eorum.
Paralipomena et ipsa seruata sunt ex ueteri ruina. Quis putet alia ratione deleta quae deleui nisi quod neque probabam confuse et sine ordine scripta, non delectus obseruatus, infima supremis, foeda nitidis, utilia damnosis, artificiosa fortuitis, curiosa absurdis permista, neque sperabam, etiam si multa sustulissem, reliquum posse emendari et in unum corpus rotundum redigi. Quamobrem melius esse putaui[659], si dum omnes uident uiuuntque, si donec res est nota omnibus, bene consulerem amicis atque patronis et quod maius est, compendio maximo facto temporis, longe plura et clarius et certius posse posteris relinquere quam quae aboleuimus ostenderem[660].
Hoc dico pulcherrimum esse ita uiuere, ut nemo desiderare possit quod a bono uiro officii loco sit praestandum. Quamobrem de inuentione et conscribendis libris et de libris clarorum uirorum scripsi, ut haec eadem ipso facto quod uerbis laudaueram confirmarem; Hymnum et Vitas illas ut etiam illis a quibus multa acceperam[661] animo saltem me[662] declararem non ingratum; Expunctionem quod in summa utilitate exactam diligentiam interponi debere non solum, sed etiam exigi arbitrarer. Vt enim summa quaeque dominantur et exornant, ita errata, neglecta, parum accurate scripta animos legentium labefactant, ipsis libris detrahunt authoritatem, communique bono detrimentum afferant. Non me latuit exemplo Aristotelis et Galeni, hoc ipsum facere potuisse, sed illis hoc necessarium fuerat qui generaliter res tractarunt, mihi tutum et decorum qui per particulas.
Huiusmodi[663] diligentiam in libro de optimo uitae genere pro uiribus adhibuimus cum non aliam uiam aduersus praeteritorum memoriam, et praesentium incommoda, ac futurorum ingruentia pericula inuenirem, nisi si quis in mortalitate[664] se immortalem fingere potest, sine senii incommodis mori[665] et tamen superare iuuentam, in perpetuo rerum tumultu quietum, in continua reuolutione constantem, haec quatuor sufficere[666] uelim, omissis tot casibus, aliisque molestiis, quae sunt longe plures his necessariis cuique mortali. Eorum igitur summa est: quae acciderunt omnino futura erant utpote mors meorum. At non eo modo? –Quid refert? Aliis omnibus idem reditus. –At non nunc. –Quantum interest si paulo post euenient? Nunquam fuit, eritue requies ulla mortalibus: compara quae nunc tibi acciderunt his quae erant et statui[667] in tempore Polybii, haec rosarum calamistra, illa poterant dici calamitates. Nihil tutum illis, caedes[668] sine causa, seruitus, spoliari fortunis omnibus iocus erat. Aliud contemplatio aeternae et beatae nobis cognitae uitae quae alienigenis non erat. Ergo quid calamitosum haec cogitanti accidere potest, ortus idem, finis idem communis, sors eadem, praeterquam quod nobis a morte gaudium relinquitur. Verum fallimur quatuor modis, ut supra exposui: quod credimus aliquid esse in hac uita solidum, magis etiam si in mediis actionibus, et quod non animaduertimus nil esse diuturnum, nedum sempiternum; tertio quod arbitramur senescere mentem, etiam si anima superuiueret, quoniam opus quod corpori commune est senescit. At prorsus[669] dico nil senescere nostrum, non animam, quia si instrumentum maneat, et operatio, ut mihi uisus est[670] nunc, non corpus, quia iuxta philosophos maxime platonicos, ut in Phaedone, non est nostri pars prima, non operatio, quae prima est, et perfectissima, cum impediri possit, non quod indigeat: sunt enim diuersa, sol indiget aere ut illuminet, aer est causa illuminationis solis, aeris uitium impedit solis illuminationem. Haec igitur fuit ratio consilii mei, hic scopus.
Secundus liber uocatur Memorialis in quo tota illa doctrina quae in priore collecta est, ut dixi, in hoc est diuisa et in partes suas distributa, ut non solum consolari possis, sed etiam iuuari in quamcunque conditionem incideris.
Tertius est Promptuarii, non solum ad lucrum et ad honorem spectans, sed quod pulcherrimum sit fungi officio pietatis et praestare quae debeas, sed ut cognoscas quanto plus debeas in eo, in quo alii nec debere se cogitant. Et si iucundum est adeo architecto aedificasse domum non casu, sed ratione, quanto magis homini hominem iure seruare potuisse cognoscereque quantum possis! Quartus est hic ipse, umbilicus scriptorum, et ad uoluptatem, et ad pietatem, quem si sciens aliquo defedassem mendacio, quo animo erga Deum me esse uelles? aut quam uoluptatem capere liceret? Et nisi foret quod homines sunt ueluti animalia bruta, quae non bonis, sed his delectantur tantum, quae conficere possunt adeo, ut muscis araneae et ferro struthiocameli. (Nam de his qui suspiciuntur, ac arte uafra uoluerunt uideri scire, quae alii nulli sciunt, cum experimento compertum postea sit, multa quae alii norunt, ipsos ignorasse, non curo). Est quinto[671] loco opus de tuenda sanitate, ultimo Hyperboreorum secundus; in quinto tertius, in sexto primus perficitur.
Optarem praeter hoc decemnouem ex meis scriptis librum nullum alium[672] superesse. Miratur forsan aliquis; nonne Virgilius perditam Aeneidem optauit (imo uoluit et imperauit), superstitibus Bucolicis Georgicisque[673]? Et nos nonnisi postquam omnia nostra recognouimus, in hanc sententiam deducti sumus.
Libros ergo de natura confecimus, quarum causa satis dictum est. Hyperboreorum loco Theognoston[674], de moribus imitatione Aristotelis, quod in sua Republica censuerit tyrannidem longissimam uix usque ad centum annorum spatium extendi[675], cum id falsum sit. De uita nostra, quod uidear ad hoc commodo, necessitate et tot occasionibus incitatus, nec iniucundum sit mihi tam[676] perlustrare[677] si Epicurus non omnino fallitur.
De dentibus, quod longorum morborum curam certa methodo tradiderim, non secus quam in Commentariis acutorum. De indica lue, quod tam multi de hoc ad me scripserint, et ego farraginem grandem in hoc argumentum congregassem. Porro de tuenda sanitate multae fuerunt causae, Galenum primum nimis exactum dum sequitur ordinem, multa obscura, pleraque incerta, omnia imperfecta reliquit, pudet dicere, quandoquidem adeo circa illas suas frictiones et exercitationes aberrat, uagatur, immoratur, ut neque quale uinum sanis et iuuenibus dare conueniat, in tot locis opportunis, tantisque uoluminibus, quasi ex professo uitasse uideatur, docere meminerit. Omitto quod neque mos antiquorum, nec Graecorum, sane conueniat Italis, et praesenti tempore, nec eaedem pene res sint: refert enim in secundo de alimentis arum in Cyrenaica regione mandi ut rapum, nec ullo modo esse molestum. Ignorauit etiam distillationis artificium, ea aetate nondum inuentum. Non parum etiam debuit apud me ualere imperium eius, cuius et summa potestas et bonitas conspicuae sunt. Libellum actus ut actuarium[678] et in machinis igneis igniculum addidi.
Caeterum si quis uolet ad priorum decem octo normam, reliquos omnes redigere libros, resectis his quae minus congruunt aut necessaria sunt, prout et nos quibusdam in locis aliorum egimus, ut de uarietate rerum, operae pretium fecerit, et ei gratias habebimus. Memineris autem quod, cum libri omnes, saltem boni, diuino lumine conscripti sint, trifariam tamen hoc contigerit, uel ut ab eo illustrati[679] quod[680] est commune omnibus, omnis enim sapientia a Domino Deo est, et ut platonici putant, noster intellectus a bono cui iungitur fit[681] intelligens[682], et animam supra conuersam illuminat; alter modus est magis euidens, cum particulatim etiam se infundit, de quo falso platonici aliqui[683] dubitauerunt, lex nostra non ambigit, tribuiturque probis hominibus; tertius est cum quibusdam occasionibus oblatis apprehenditur, uelut mihi contigit anno praesenti MDLXXVI[684] pridie Idus Martias, dum scriberem ferulae historiam in libro de tuenda sanitate, laudabam enim quod placuissent ferulacea[685], occurrit mihi senex non togatus, imo pannosus, in foro olitorio Romae, quod piscario proximum est, qui me dissuasit ab usu eius dicens posse iuxta Galeni sententiam statim perimere uelut et cicutam; cui cum respondissem me dignoscere probe cicutam a ferula, dixit: «Caue, scio quid dico» et de Galeno quaedam obmurmurauit. Reuersus domum, inueni locum quem alias non animaduerteram. Propterea, etsi non prorsus, magna ex parte tamen mutata sententia priori, multas exceptiones addidi: quod in Italia collecta essent, de eorum caule[686] esse intelligendum si modo tutus esset usus, si non obesset frigiditate, posse tamen ut medicamentum naturae non adeo familiare, utendum esse eo[687] non abutendum, colligendum uere nouo non aestate ineunte, ortu ubi[688] trifolium abundaret, si timeret aliquis ab eo[689] praegustare, zedoariam aut malum Medicum, panem cum allio[690] incoctum, cani aut gallinae offerendum.
Itaque si quis haec animaduertat[691], fructum non leuem ex lectione colliget et promerenti, ut ab initio praefati sumus, gratias aget[692], sic hortor ut corrigant lege Augustana. At nostra quidem, ut praefatus sum, noua eadem arte conscripta sunt[693], diligentia non eadem.
Caput 46: De me ipso
[recensere]Haec et talia meditanti succurit ea interrogatio quam sentio mihi obiici posse, scilicet an cum his omnibus malis bonisque, ac mediis casibus, pigeat me uiuere uel uixisse. Stultum esset non[694] praecogitare quid dicas et dictis cur dixeris non addere rationem.
Infelicitates sunt mors filiorum maxime saeua, aut stultitia uel sterilitas, impotentia ad congressum mulierum, paupertas perpetua, pugna, accusationes[695], incommoda, morbi, pericula, carcer, iniuria in praeferendo immeritos tot et toties.
Sed omittamus[696] communia. Si non est infelix cui neque filii, non honores, non opes, quomodo[697] senex cui de omnibus his aliquid est? compara te ortui et miserioribus, non solis potentioribus: non possum iure poenitere conditionis meae, immo[698] felicior etiam sum cognitione multarum magnarumque rerum certa ac rara, si[699] Aristoteli credimus.
At dico magis: hoc ipso, quod potui contemnere[700] mortalia, uelut stoici[701], cuius rei fructum nunc percipio satis[702] uberem, ut qui nec mihi ipsi in iuuenta inuideam, nunc decrepitus, neque sorte corporeorum sensuum aut fortunae beneficiorum neque cogitatione miser.
At maius nunc dicam, esse me felicissimum, qui sciam diuinitatis nostram naturam esse participem. Quid? si quis morte[703] periclitanti nunciet superuicturum XV annos uelut Ezechiae regi nonne laetior euadet? si XXX aut centum etiam magis? Sed si iam ex centum[704] in mille transeat quo gaudio immenso afficietur? nonne etiam harum omnium mortalium deliciarum obliuiscetur? Si X aut centies mille, non poterit sui iam esse compos. Sed fac ergo perpetuum sit: quid iam erit quod amplius quaerat, aut speret? At qui extra spem hanc uiuit duplici ueroque bono priuatur, et spe scilicet, ac fructu. Si ergo eiusmodi placuit Deo nos in mortalitate immortalitatis fieri participes[705], non decet negligere gratuita dona, nec aliam de conditione nostra habere exiatimationem.
Caput 47: Spiritus
[recensere]Spiritus assidentes, aut praesidentes (Graeci angelos appellare soliti erant, quidem minus latine spiritus) fauisse quibusdam uiris pro constanti, ut dixi, receptum est: Socrati, Plotino, Synesio, Dioni, Fl. Iosepho, sed et mihi. Omnes quidem felices uixere praeter Socratem et me qui, ut dixi, optima tamen conditione fruor. At C. Caesari dictatori, Ciceroni, Antonio, Bruto Cassioque mali licet illustres adfuerunt[706] : Antonio et Ciceroni gloriosi sed perniciosus uterque; Iosephi praeclarus et rarae[707] nobilitatis fuit, bellica uirtute, gratia apud Vespasianum et filios, ac opibus, monumentis historiarum, triplici sobole et pugna cum calamitate suae gentis, tum prouidentia futurorum, qua illustratus est in captiuitate, liberatus ab insania propriorum et seruatus a maris fluctibus. Verum daemones manifeste fuerunt, at[708] nobis, ut credo, bonus et misericors spiritus.
Mihi fuisse, diu persuasum est, sed qua ratione me certiorem redderet de imminentibus non nisi exacto anno uitae LXXIV deprehendere, dum uitam meam conscribere adortus sum, potui. Tot enim imminentia et ipso statim limine (ut dici solet) et ad unguem et tam diu cognita et uere praeuisa maius pene miraculum est sine auxilio diuino quam cum spiritu. Rem ipsam explicari[709] licet ex dictis, cum enim praeuideat spiritus quod mihi imminet, utputa[710] filium[711] (quem uerisimile erat eo uesperi pollicitum se ducturum Brandoniam Seronam[712]) sequenti die perfecturum matrimonium, mouit illam palpitationem cordis, modo sibi peculiariter noto, ut repraesentaret tremorem cubiculi. Et illud idem in puero tum et sic ego et puer[713] sensimus terraemotum quem nullus ciuium, quod terra non tremuerit, sensit. Et si non duxisset illam, quod absque magna contentione accidere non poterat, non propter hoc delusus[714] uideri poteram, sed maiorem gratiam merito habiturus tanquam uitare docuerit. Ita et in carcere[715] mouit speciem mihi et[716] socio adolescenti repraesentantem strepitus illos ut (credo mandato Dei) confirmaret in diuina spe et a morte euaderem et omnia illa mihi quae[717] paterer mitiora uiderentur.
Ex hoc intelligimus spiritum illum esse potentem, ut in his quae simul aliis uisa sunt, aut in quibus hallucinati sunt duo sensus simul, ut in illo «Te sin casa». Item ostenta anni MDXXXI, corui, canis, scintillae ignis, acciderunt quia potest spiritus mouere animalium ratione carentium animas, uelut etiam homines capiuntur timore ab umbris et spe delusi a re lucida tanquam gemma aut metallo[718].
In uniuersum daemonum apud[719] antiquos multiplices fuere differentiae: prohibentes ut Socratis, admonentes ut Ciceronis in obitu, docentes quid futurum sit, per somnum, per belluas, per casus, hortando nos ut ad locum eamus et fallendo per sensum unum, aut plures simul, et eo nobilior, item per res naturales et demum per non naturales et hunc censemus nobilissimum. Item bonus et malus.
Remanent dubitationes, cur haec sollicitudo pro me non aliis? Neque enim eruditione, ut aliqui putant, praesto, sed forsan uice uersa; an amor ueritatis immensus et sapientiae, et cum contemptu opum, etiam in hoc statu paupertatis; uel ob iustitiae desiderium, aut quod omnia Deo tribuam, nihil propemodum mihi, aut forsan ad aliquam finem ipsi soli notum?
Aliud cur quae admonet non aperte admonet? adeo ut uellem; sed unam rem pro alia docet, uelut strepitibus illis inconditis ut confiderem, Deum cuncta spectare, licet illum oculis non uideam. Poterat enim per somnium admonere aperte uel per aliud ostentum clarius, sed hoc forsan indicauit magis curam diuinam, maioraque quae acciderunt, timores, impedimenta, anxietates, et stridor timoris loco; obscuritate etiam opus est[720] ut intelligamus esse opera Dei, non ut uetare[721] doceamur. Stultum ergo est praepropere in huiusmodi cognoscendis sollicitari, stultius proferre uelle quae tot modis impedita sunt[722] consiliis hominum, consuetudine longa[723], iudiciis peruersis, et si uera futura sint parum prodesse potes; si falsa quid iuuant? Ergo ut a liberalibus uiris, quibus licet multa donare, quae nobis non licet recipere.
Rursus cur quaedam quae non potuerunt intelligi uelut illud «Te sin casa» et «Tamant»[724] et id de uita «Quatuor annorum» ex responsione simii, et de uermiculis quae in scutellis apparuerunt? Nec est uerisimile talia accidere ex errore, cum uis diuina non habeat quidquam contumax, et ei nota sit occasio, praecipua. Et ideo quamuis non habeam quid certi, uerisimile tamen est quod causa illa, scilicet spiritus, ut etiam natura, moueatur certo ordine, et sicut generantur monstra in natura nunquam aberrante[725] uitio materiae, ita et hic. Neque enim uerum esse puto ut spiritus sit nobilior naturae intellectu; is tamen aberrat propter medium, et ideo credendum illud etiam esse instrumentum. Et sicut in quibusdam annis multa nascuntur monstra impedita ui solis, ita impedita ui corporea quadam caelesti, aut anima, uelut instrumento accidunt imperfectiones, et errores in cognitione futurorum per illa signa. Et si dicas quod illi errores sunt in actione per materiam et hic in actione per uoluntatem, dico quod spiritus cum sit immaterialis et res bona a Deo pendens, et est quod uocant theologi angelum bonum, ex Dei uoluntate ostendit quod futurum est recte, et nunquam aberrat. Natura est etiam edocta significare animae semper recte quod a spiritu percepit, sed intrumentum quo docere uult non semper est bene paratum ad recipiendum. Et hoc siue sit uapor, siue aliud, et tunc fit forma imperfecta, nihil ostendens, aliud quam spiritus uelit, aut natura, et ita aberrat, aut non cognoscit[726], et sola differentia est quod apud philosophos ex materia non apta recipiendae formae, apud theologos ex uolontate Dei ob peccata plerumque.
Caeterum nolim plerosque decipi circa cognitionis nostrae modum, de quo toties dixi, quasi intelligamus omnia me accepisse a spiritu quaecumque noui; quorsum enim sensus? aut me omnia scire? essem enim Deus; quinimo scientia mea comparata ad immortalium cognitionem est uelut umbrae hominis ad infinitum palatium. Est ergo cognitio triplex; a sensibus per obseruationes multarum rerum, quam plebs et imperiti in me magnifaciunt, at cum duplex sit, uel tantum quod sit, uel cur sit, in plerisque sufficit scire quod sit quia indignum studio esse iudicaui horum minimorum causam[727] quaerere. Secunda est cognitio altiorum per causam[728] et iuxta disciplinas, quae cognitio solet appellari demonstratio, quia ab effectu supra causam, et ea utor ut[729] pergam ad amplificationem, ad splendorem, ad cognitionem generalem ex propria, licet in hac tam raro ex arte assecutus sum, quam frequentius adiutus a spiritu. Haec cognitio placuit eruditis, existimant enim procedere ex eruditione et usu, ideo etiam putarunt plerique studiosum me esse et memorem, cum nil minus.
Tertia est cognitio incorporeorum et immortalium[730], haec mihi tota fuit a spiritu per demonstrationem simpliciter, id est dantem causam, et est per demonstrationem[731] certissimam, non tamen idem sunt hic quae rursus erant, tum quia saepe deducunt ad absurdum, tum quia quod angulus extrinsecus sit aequalis duobus intrinsecis sibi appositis, non est causa ut sit, sed ut sciatur. Igitur haec demonstratio simpliciter est solum in substantiis corporeis aut incorporeis[732], ideo in philosophia naturali et diuina, mathematica autem est quasi propter quid. Quod quamuis durum uideatur, uerum tamen est, cognitio enim quod ita sit est causa quod construimus[733] demonstrationem, problemata quoque et linguas, tametsi loqui nesciam, ut etiam nec cogitanti occurrant. Amplificationem uero et splendorem partim ab exercitatione, partim ab eo accepi, nam[734] splendori inhaesi plusquam XL annis antequam adeptus sim; ita conscribendi omnem artem, profitendique extemporanee a spiritu et splendore habeo. Hoc tamen scientiae genus[735] apud homines plus inuidiae quam nominis, gloriae quam utilitatis hucusque attulit.
Sed ad uoluptatem potius non leuem neque uulgarem et uitam producendam contulit, solatio in tot calamitatibus, auxilio in aduersis, commodo in difficultatibus atque laboribus, ut opimam partem totam complexus sit aliarum maiorem, omnibus perfectioni atque decori necessarius. In uniuersum, factum sic constat, in[736] causis aberrare possum, remitto me ad sapientiores, id est theologos.
Caput 48: Testimonia clarorum uirorum de me
[recensere]Testimonia de me quam nobilia fuerunt a quatuor inimicis.
Primum a Matthaeo Curtio, uiro clarissimo, dum a Senatu interrogatus de successore respondit me optimum et nulli negotio aut expectationi imparem. Aliud fuit a Delfino qui mihi[737] concursor secundo loco erat[738], coram discipulis, et in foro coram me, dicenti cuidam, si ego discederem Montanum uenturum primo loco, et cum ego adiecissem: «Durius tibi negotium esset cum illo ambitus discipulorum perito», respondit: «Quod ad primum, ego nemini unquam cedam loco, etiamsi Galenus profiteretur; mihi[739] autem honestius esse duco si secundo loco tecum sim, quam cum alio si priorem possideam, neque durius negotium cum aliquo futurum posse esse reor quam tecum, cum quo, fauentibus[740] principalioribus, et tota urbe hac, et tot aliis illustribus uiris, non potui impetrare, etiam liberatis gratia mea[741] exulibus, ut trientem tuae scholae aequare potuerim».
Camutius, alter concursor, librum typis excussit in[742] quo grauiter queritur Papiae, et aliis in Academiis, nomen meum citari aduersus Galenum qui, si non aliud esset, tot annis praemortuus, iure uel prorsus extincta inuidia, et tot authoribus illi subscribentibus, praeferri non cunctanter deberet. Prostat liber suus apud omnes.
Sebastianus Iustinianus, Venetus, praetor Patauii aestate[743] anni MDXXIV, uir sapientissimus et litterarum humaniorum ac philosophiae theologiaeque studiosus et qui multis legationibus pro sua republica functus fuerat, cum interesset publicae disputationi in qua inter caeteros argumentatus erat Vincentius Madius Brixianus (qui paulo post professus est philosophiam publice Ferrariae), ubi audiuit me disputantem post multos alios rogauit quinam essem, cui quidam dixit: Mediolanensis, uocatur Hieronymus Cardanus. Vbi absoluta fuit disputatio, iussit me uocari, et tota Academia praesente inquit: «Stude, o iuuenis, quoniam Curtium superabis»; cumque ego attonitus rei nouitate tacerem, subiecit: «Intellexisti, o iuuenis; dico tibi: stude quoniam Curtium superabis». Obstupuere[744] omnes qui audierunt et maxime quod non solum ex subditis illorum regni non eram, sed etiam ex urbe non prorsus amica ob bella quae inter illos et principes nostros diu continuata intercesserunt.
At in scriptis, cum multos alios testes me huius relinquere non ignorem, hos ipsos quorum operibus honesta cum memoria insertus sum, subiicere operae pretium duxi, cum ubique typis impressa prostent.
1. – Adolfus Crangius in Trithemium.
2. – Adrianus Alemanus in Hippocratem, de aere, aquis et locis.
3. – Andreas Vesalius in Apologia contra Puteum, sed sub titulo Gabrielis filii Zachariae.
4. – Andreas Tiraquellus, iurisconsultus, de nobilitate et in libro de legibus connubialibus.
5. – Augerius Ferrerius in libro de morbo Gallico.
6. – Annotationum author in Hermetem de natiuitatibus.
7. – Antonius Mizaldus in libro de sympathia et antipathia.
8. – Amatus Lusitanus in commentariis supra Dioscoridem.
9. – Andreas Baccius de aquis thermarum seu de balneis, sed inuidiose, ut ostendi illi ipsi.
10. – Andreas Camutius, ut supra dixi, in disputatione.
11. – Antonius Maria, seu Marcus Antonius Maioragius ut ipse, mutato nomine, se inscripsit, in Antiparadoxis.
12. – Adrianus Turnebus in epistola quam praefecit[745] interpretationi libri Plutarchi de oraculorum defectu, sed, suppresso nomine meo, stultus accusat se ipsum.
13. – Brodaeus in miscellaneis.
14. – Buteo, lapis molaris, qui nec scit nec doceri potest.
15. – Car. Clusius de aromatibus Indiae.
16. – Christoforus Hispanus in itinerario principis Hispaniae.
17. – Chronica Gasparis Bugati[746] inter medicos recensens et professores.
18. – Chronicae supplementum per Sansouinum inter medicos et professores[747].
19. – Conradus Gesnerus ubique.
20. Conradus Lycosthenes in libro de prodigiis.
21. Constantinus in Amatum maxime ubi agit de lapidibus.
22. Christophorus Clauius Bambergensis[748] in tertium elementorum.
23. – Daniel Barbarus, Aquilegiensis patriarcha, in decimo commentariorum super Vitruuium, cap. octauo.
24. – Daniel Santberchius in septimo problematum.
25. – Donatus de Mutis aphorismos quosdam exponendo.
26. – Epitome bibliothecae.
27. – Franciscus Alexandrinus in suo antidotario.
28. – Franciscus Fluxatus Candala, cuius uituperatio laudis loco haberi potest, in sua geometria.
29. – Franciscus Vicomercatus in suis metheoris.
30. – Fuchsius in compendio suo medicinali.
31. – Gaspar Peucerus de diuinationibus.
32. – Gaudentius Merula de bello Erasmicano. Hic fuit primus qui nomen nostrum typis publicauit. Patria Nouariensis.
33. – Georgius Pictorius medicus in suis libris qui plures sunt.
34. – Guglielmus Gratarolus Bergomensis medicus.
35. – Gabriel Falopius de fossilibus, licet contradicat.
36. – Gulielmus Rondeletius in historia aquatilium. Inuidiose.
37. – Gemma Phrisius in sua arithmetica.
38. – Hieronymus Castillioneus in oratione de laude patriae.
39. – Hieronymus Tragus de plantis.
40. – Hieronymus Montuus, medicus regis Gallorum.
41. – Iacobus Peletarius in Mathematicis.
42. – Io. Choul de quercus historia.
43. – Io. de Coliado de ossibus.
44. – Io. Baptista Plotius iurisconsultus de in litem iurando.
45. – Io. Schonerus de natiuitatibus.
46. – Io. Cochlaeus in initio suae historiae.
47. – Ioachimus Hellerus[749] in Ioannis Hispalensis Isagoge.
48. – Iosephus[750] Ceredus de aquarum eleuatione.
49. – Ioan. Stadius in tabulis et ephemeridibus.
50. – Io. Barros Lusitanus in quarto decadis primae suae historiae de India orientali.
51. – Iulius Caesar Scaliger in libros de Subtilitate.
52. – Iacobus Carpentarius in Alcinoi commento.
53. – Ingrassias[751] in libro de tumoribus.
54. – Liber aggregatus de aquis.
55. – Liber aggregatus primus de Gallica seu Indica lue.
56. – Leuinus Lemnius de naturae secretis.
57. – Laurentius Damiata in sua geographia nondum excusus.
58. – Leo Suauius de arsenico et auripigmento.
59. – Lucas Gauricus in suis natiuitatibus, licet inuidiose.
60. – Matthaeus Abel in diuisione de situ orbis.
61. – Martinus Henricus in quaestionibus medicis diffuse.
62. – Melancthon in initiis doctrinae[752].
63. – Melchior Guilandinus Borussius.
64. – Michael Stifelius[753] in sua arithmetica.
65. – Michael Bombellus Bononiensis in sua algebra.
66. – Nicolaus Tartalea qui, cum male dixisset, palinodiam Mediolani recinere coactus est.
67. – Philander in Vitruuium.
68. – Petrus Pena[754] et Mathias de Lobel in libro stirpium aduersaria, capite de phthora et antiphthora[755]
69. – Reignerius Solenander[756] de aquis calidis.
70. – Seuerinus Bebelius libro secundo de succino.
71. – Thaddaeus Dunus in opere peculiari.
72. – Valentinus Nabod Coloniensis in commento super Alchabitium.
73. – Vareus in sua materna poesi.
Plures alios quorum nominum nunc non recordor scio nomen meum litteris publice mandasse. Ex his qui male dixerunt neminem agnoui qui grammaticam excesserit; nescio qua audacia eruditorum ordini se intulerint. Sunt enim hi:
Brodaeus
Fuchsius
Carpentarius
Turnebus
Rondelletius
Buteo
Fluxada et
Tartalea[757]
Nam Scaliger, et Dunus, et Ingrassias, et Gauricus, et Solenander sibi nominis comparandi gratia contradixerunt.
Modo accipe alia testimonia hominum, nam de scriptis quis dubitat Galeno nec forsan Aristoteli (si non typicae artis beneficio accidit mihi) totidem uix, illis[758] uiuentibus, contigisse[759] : Andreas primum Alciatus, ut alias retuli, quem honoris causa nomino, praeter id quod soleret appellare «uirum inuentionum»[760], quotidie libros nostros reuoluebat, maxime illos qui inscripti sunt de consolatione. Ambrosius Cauenagus, Caesaris protophysicus, «uirum laborum». Iulius Caesar Scaliger plures mihi titulos adscribit, quam[761] ego mihi concedi postulassem, appellans «ingenium profundissimum, felicissimum et incomparabile». Neque cum tanta inuidia effici potuit, ut publice profitendo nomen meum praetereatur Bononiae Papiaeque tum alibi. Angelus Candianus et Bartholomeus Vrbinas, ambo incliti uiri ac medici famosi, o quoties inuenti sunt (nec abscondebant) cum libris nostris in manibus, quamuis non admodum forent amici. Sed finem iam imponamus, ne uideamur sectari somnii umbram, mortalia enim uana, et laus eorum omnino inanis[762].
Caput 49: Sententia de mundi rebus
[recensere]Duae sunt causae maximae infelicitatis mortalium ut, cum omnia sint uana et inania, homo quaerit aliquid quod sit plenum et solidum. Et quilibet putat se carere eo solido, aeger sanitate, pauper opibus, orbus filiis, infelix amicis, dumque quaerit et non inuenit cruciatur, sed multo magis inuento: cognoscit enim se[763] deceptum, et aliud quaerit, semper enim aliquid deest. Ideo Augustus se amicis carere, et pudicitia descendentium querebatur. Hi semetipsos decipiunt. Alia est eorum qui putant se scire, quod nesciunt: hi etiam decipiuntur et alios etiam decipunt; alii fingunt atque hi alios decipiunt. His incommodis accedunt duo alia fortuita: si locis et temporibus uiuas quibus respublica peruersis legibus patitur naufragium. Nam resistere uelle difficillimum est et anxietate plenum, aut stultum prorsus, uitare non minus, aut periculosum: praedia enim et pecuniae publicis[764] subiacent calamitatibus. Aliud fortuitum fluctuatio sub qua breuitas uitae continetur, ideo plerique in labore suo et lucro alieno commoriuntur[765].
Difficilia ergo haec omnibus, difficillima senibus et parum cautis, impossibilia inexpertis[766] uel non aduertentibus, fiuntque deteriora aliena stultitia quae, cum fuerit cum ignorantia finis, efficit improbos sibi et aliis etiam deteriores[767]. Propterea[768] aliqui societatibus se adiungunt, aliis id primum proponendum Deus et mors, ille ut qui non fallat, illa ut quae suprema sit malorum cogatque nos[769] alia contemnere, certa et malis finem impositura. Secundum, ut pluribus innitaris[770] ne, si unum pereat, aut cadas, aut seruus tuorum efficiaris. Tertium, ut non res a quantitate sed qualitate iudices[771], parua enim magnorum initia magnis, natura minoribus, sunt anteferenda. Cumque pluribus indigeas, nec omnia ad calcem homini deducere liceat, nulli debemus immoderate incumbere, sed ad[772] metam necessitatis ac securitatis. Ergo nec aequaliter sed iuxta proportionem, uelut uirtuti ut quae nullo indigeat et opibus quae omnibus auxilientur. Sextum, educatio plurimum potest in pueris, sed si nil horum profuerit, ut sint natura mali et stulti, ac ob libertatem contumaces, quin etiam adulti iam et ignaui, et unus tantum, et tu etiam senex, hoc est summum malorum, si addas paupertatem, aut lites, aut dispersum patrimonium, aut mala tempora, quae omnia mihi nunc adsunt praeter hoc ultimum. Tunc, dico, praeter reliqua dicta, adsunt auxilia: unum[773] ut consideres si non haberes, magis careres, alterum ut approperes Scipionem inuenire ex tuis, ut nurum, aut agnatum; in hoc non oportet[774] demum errare, inde totus negotio, tanquam renatus post tot stultitias, incumbas.
Ergo ut breuiter concludam, cum nunc omnia sint exigua et inania, quicquid etiam in actionibus quae relinquuntur uersatur, postmodum adeo ex momentaneis pendet, tum praecipue in nobis, cum aliis multis exemplis hoc uno declarato. Anno MDLXII[775], XVI Calendas ni fallor Nouembris, dum Mediolani essem, iturusque Bononiam, antea circiter dies sex, ex ligula qua caligas thoraci alligabam, aurichalcea cuspis exciderat. Id eo magis neglectum, quo magis premebar negotiis[776]. Et tamen erant ligularum fasciculi sex quos deferre destinaueram Bononiam, empti pridie quam cuspis excidisset. Die et hora qua discedere (imo ipso momento quo[777] carpentum ascendo) meiere et ex more quasi[778] uelle coepi; peracto negotio, dum uolo nectere ligulam, impedior, quapropter pertaesus incommodi, uado ad tabernas quae circa domum meam erant, emptum (tres enim prope, ni fallor, fuere), nullibi inuenio. Haesitans igitur quid agerem, recordor fasciculorum, peto clauem a genero[779], reddit, aperio arcam, quae artificio Germanico difficillime[780] aperiebatur, uideo fasciculos, et ecce[781] statim animaduerto librorum omnium a me conscriptorum aceruos ibi reconditos, ut postmodum discedens mecum omnes simul asportarem. «Obstupui steteruntque comae et uox faucibus haesit.»
Assumpsi illos, detuli mecum, profiteri coepi; initio Decembris litterae aduenere, noctu fractam capsam, quidquid erat intus asportatum. Si ligula non fuisset, profiteri non poteram, excideram munere[782], mendicassem, tot monumenta perierant, ex tristitia breui obiissem, atque id ex momento pependit. O humanam conditionem, aut miseriam!
Vt uero hominum mores dignoscas, disciplinarum cultum[783] et perfectionem, ex natura, lege et consuetudine percipies. Rudes igitur simplices sunt, et pertinaces unde circa extrema uersantur, et ubi boni optimi, non enim peruertuntur, ubi mali pessimi, non enim ratione uincuntur nec persuasione mouentur; circa Venerem ergo nefandi, et ingluuiem turpes; in ira saeui praecipue pauperes ob auaritiam, diuites ob ambitionem; inertes autem et rudes, inuidi sunt, et tales maligni. Auari etiam: qui sub tyrannis[784] degunt, potentes in rapiendo aliena, pauperes in retinendo propria; ubi auaritia neque amor, nec fides, nec misericordia; audacia ab ira facit crudeles; inertia facit sordidos, praecipue gulae ac libidini iuncta; laboriosi necessitate aut consuetudine fiunt, et a siccitate ingeniosi: si legibus a disciplinis interdicantur, et honos sit operibus, ambitioque[785] locum habeat, ut si ab optimatibus regantur, industria artium et artificiosorum operum imminent et maxime si regio uarietate floreat. In republica uel ubi opes quaeruntur honori neutro modo consulitur.
Adduxi rerum exemplum, nunc subiiciam quale millies accidit. Ridebis et tamen tanti solum aduenit mors et uita. Accidit autem hodie, id est IV Calendas Maias anni MDLXXVI. Vado ad forum, dum uolo gemmarium conuenire per angustam uiam; dico aurigae[786], torpido uiro, ut eat ad Altouitorum[787] campum. Ille dicit iturum, et aliud intelligit, eoque se confert. Regredior, non inuenio, suspicor isse ad campum custodis arcis, eo me confero, onustus pannis, quia carpento antea uectus eram, inter eundum[788] occurro Vincentio Bononiensi musico et amico meo, animaduertit me non habere carpentum; accedo, sed aurigam non inuenio. Ibi statim me sollicitudo maxima inuadit, nam per pontem rursus regrediendum erat, cum lassitudine, ieiunio, sudore confectus essem. Poteram impetrare carpentum a domino, sed et huic multa obstabant pericula. Deo me commendo, cogito prudentia et patientia opus esse. Regredior sed hac mente ut omnino nec delassarer[789] nec conquiescerem, sed in fine pontis ad Altouitum me confero sub specie querendi de permutatione Neapolitana pecuniarum, quam scire cupiebam, et ita sedeo. Ille me sponte docet, aduenit dominus, ego ob id statim abeo, uideo in campo aurigam, monitus enim fuerat ab amico cui occurreram, ascendo carpentum, dubius an irem propter ieiunium, in crumena inuenio tria grana zibibi, itaque omnia tuto perfeci, et etiam cum uoluptate. Hic uides quot occurrerunt momentanea: Vincentius, inde illius et aurigae, consilium de adeundo trapezitam[790], ille uacuus tum curis, transitus domini, ex quo exitus meus e domo, quo occurri aurigae, et grana illa uuae Creticae; ut fuerint septem, quorum singulum si uel anticipasset uel distulisset quantum proferre uix duo uerba liceret, aut perdidisset me, aut incommoda et molestiam maximam attulisset. Non nego et aliis talia quandoque accidere consuesse[791], sed nec adeo momentanea, nec periculis magnis plena, aut maximis inuoluta difficultatibus, quae illi non animaduertunt.
Caput 50: Dicta familiaria quae sunt imposterum obseruationes. Excludit opinionem falsam naenia
[recensere]Agenda sunt illa quorum commemoratione nulla in aetate reminisci pigeat, et facultas prius destituat hominem quam uoluntas; in horum memoria tranquillitas sita est, melius est si nullam desideret curam[792].
Optimum in contrariis haberi debet quod in longo usu minus affert detrimenti.
Vt Soranus dicebat, honestum est accipere ab offerentibus, a non dantibus non exigere[793].
In ancipitibus, partem elige[794] natura commodiorem, ut boli exhibitionem, nam si potionem, non licet redire et in ancipiti confunderis nec adeo grauitatem retines.
Qui non uult ratione agere bestia est: aut ergo uerberibus dignus, aut ab illo te separa, solus enim homo sermone res agit ac tuetur.
Morosi, intractabiles[795], duri, inertes non adeo inutiles sunt in principali causa ut in multis aliis[796] saepe, ideo fugiendi praeter caeteros.
Cum potentibus praecipue, hoc sufficit (quod modestiam retinet) aut: «Me iniuria afficitis», aut: «Ego iniuria queror». Cum coniunctis ut haeredibus: «Ab obitu meo uultisne bona mea sic custodire?» implicabis enim illos.
Obiicienti paucitatem discipulorum[797] respondi plures uendi Donatos quam Virgilios; et quod essem opinionibus singularis dixi: «Et ob id monoceros in pretio habetur.»
Iurisconsulto obiicienti paucitatem scholarium respondi: aliqui plus decoris afferunt sua praesentia alii plus dedecoris[798], suo recessu.
Glorianti se plures habere aegros respondi: «Non de hoc, sed quod plures sanentur ex illis»; aliis acrius: «Turpissimum est tot in manibus perire».
Dehortaturus adolescentem a societate improborum dixi: «Pomum me ostensurum quod aceruum corruperit, ipsum non ostensurum aceruum qui corruptum pomum restituerit».
Obiicientibus quod pueros multos alerem, respondi[799]: «Bifariam mereor, quod bene ago, et quod male audio».
Sapientia ut alia pretiosa eruenda est a terrae uisceribus.
Comparanti me aliis doctis, Virgilianum illud obieci: «Quid si idem certet Phoebum superare canendo?»
Iussi saepe ut meditarentur hoc solum et maxime: quid maius et quid minus?
Magnum sapientiae inditium est, habere praestantem amicum.
Obiicienti senium: «Senex est quem Deus destituit».
Amici[800] in aduersis auxilium, adulatores consilium ferunt.
Malum bono, non malo medicandum.
Animos scio esse immortales, modum nescio.
Plus debeo malis medicis, quod hostes meos perdant, quam bonis quamuis amicis.
Cum obiicerent me errasse in praedicendo, cum essem cum aliis malis et imperitis, dixi: «Mirum fuisset si, cum essem inter illos, recte praedixissem aut aliud quippiam bene fecissem[801]».
Cum facturus es aliquid cogita quo in statu eris cum egeris, seu eueniat, seu non[802].
Homini praeclaro uiuendum ubi princeps degit.
Amicos laeto uultu excipite[803], promerentur enim, inimicos ut sitis superiores.
Qui scribunt incondita similes sunt cruda deuorantibus: ob leuem uoluptatem graues molestias subeuntes.
Fidem hominum a commodo illorum metiare, si non sint omnino animo[804] maiores ipsa re.
Maximum in humanis est, terminum actionum inuenire.
Homines nostra tempestate humanissimi, quod praesentibus et sensilibus solum inhaereant, impietatis et ingratitudinis atque imperitiae uno uerbo damnati. Similiter[805] famulum amandaturus: «Tu mihi satisfacis, ego non tibi, propterea cogeris me relinquere».
Dicenti: «Cur, cum tu adeo sis sapiens, filii tui tam stulti sunt? –Quia non ego adeo sapiens ut illi stulti».
Bene fortunati similes sunt pueris exilientibus e scalae gradibus, qui quanto a numerosioribus, eo laetiores, sed maiore periculo et iactura certant. Melius est centum dicenda praetermittere[806] quam unum tacendum proferre[807].
Pueri sunt eatenus cogendi ad prompte respondendum, quatenus de aliis obliuiscantur, non de interrogatis obiter respondeant.
Roganti quid agatur Romae: «Quod in regia urbium et humanarum rerum».
«An fuisti in carcere?» uni: «An uis et tu ibi esse?» alteri socordiori: «Quid egisti quo timeas?[808]»
Non sunt inserenda libris, quae finem non sunt consecuta[809], aut digna lectu.
Cum callide aliquid dicis, corticem profundiorem habere debes, cum ergo audis et illum habere existima.
In negotiis non ut in artibus generis cognitio quidquam iuuat, sed quantitatem scire oportet[810]: possumus enim prodesse rhabarbarum exhibendo tertiana laboranti, etiamsi nesciamus quantitatem, at melius est tacere aut non inuisere clientem, si modum in actione adhibere nesciueris.
Lacrimae sunt medicina[811] doloris et ira misericordiae, et necessitas, maxime historia confirmata, utriusque. In uniuersum[812], in cunctis bonum est posse impetrare tempus.
In tuis rebus[813] oppone uitium uitio, uelut socordiae litium curam et exactionis, pertinaciae iracundiam, superbiae iniuriam, famem, et qui pugnis loco uerborum agant, impatientem fac nuntium ad potentes[814].
Cum lauare uis, prius para linteum ad detergendum.
Anum pro ancilla sumpturus, interroga an sciant suere, lauare, panem facere, et iube ambulare ac ignem accendere. Quereris etiam uinum tibi deesse, et si habet coniunctos, quasi opus habeas[815] illis, aut amicos, et quomodo dominum priorem reliquerit, quot coniuges et filios habuerit; deinde abstine[816], aut saltem oppone opportuna praesidia.
Celeritas in effutiendo pessima, in agendo quandoque necessaria, in deliberando mediocris esse debet[817].
Quae sunt alieni iuris ne exige maxime a dominis, quae sunt tui, ne postula in conditionibus, sed utere arbitrio tuo, modeste tamen[818].
Cum hominibus quae sentis non[819] dicas, sed multo magis quam mutuum cui des, uideto.
Quod in aeternis est, Deus fingit[820] ipsius umbram tempus, sed hoc etiam est impurum ob uicissitudinem.
In rebus periculosis, aut calumniae obnoxiis, propter rem, seu propter te, si non certus sis ut possis absoluere sermonem, melius est praeterire; in quo genere multi peccant, dum[821] nimis ambitiosi sunt huius nominis quod multa sciant, uel quod omnia attigerint.
Caue ne deponas rem tuam in manibus gratiosi, utetur enim si relinquas; si redimas[822], periculum affert ne cum illo in inuidiam te trahat, certe suspensum tenebit[823].
Fac ut liber expleat usus, et usus reddat illum rotundum. Hic et non alius perfectus est.
Dicenti: «Misereor tui», respondi: «Non iure».
Malum est boni defectus, bonum est per se uirtus quae est in potestate nostra aut quod est necessarium.
Opes, filios, amicos[824] si non habuisti et alia habes[825] felix es, si desunt et alia breui durabis[826].
Cum autem plures artes sint, una est ars artium per[827] generalia dicere quo plura paucis, obscura clare, certum per incerta dicere liceat; sed[828] tribus indiges, ut ea generalia omnia conueniant illi uni, ut complicent apte, includant atque excludant, et ut propria sint tractationi quod solum[829] praetermisit Aristoteles, propter penuriam scientiae temporibus illis. Memineris etiam licere aliquid dare lepori ut in historiis.
Iniuste queruntur plurimi de uirtute, dicentes illam famulari fortunae; alii existimant eam felicitatis esse dominam; uerba uero digna superbo:
«Victrix fortunae sapientia, dicimus autem
Hos quoque felices qui ferre incommoda uitae
Nec iactare iugum didicere, etc...[830]»
Bifariam enim peccat, primum docendo quod sapientia (intelligendo hanc nostram) sit potentior fortuna, cum quotidie experiamur contrarium, et ratio est quia fortuna totam se exhibet et uires omnes in quauis re explicat, at nos solum surculum et exiguum ac exilem sapientiae habemus; non ergo fortuna est potentior sapientia, sed multo minus nostra sapientia uictrix fortunae, imo fortuna cedit ultro diuinae sapientiae nec audet ponere pedem ubi illius uel praetereuntis odorem senserit. Haud etiam placet sententia Bruti moribundi:
«Infelix uirtus, et solis prouida uerbis,
Fortunam in rebus cur sequeris dominam?»
Quamuis enim Plutarchus Antonii testimonium adducat de Bruto, quod occiderit solus Caesarem facti splendore, caeteri ob inuidiam, id tamen forsan contigit ob alias causas quam quod ita sentiret; apparet enim ex testimonio Ciceronis in epistolis ad Atticum[831]: Brutum multa quae contigerant aegre tulisse et molestia affectum de his quae successerant, quod non contigisset si finis fuisset gloria. Iniuste autem queritur quod Antonius, qui uitam totam in armis consumpserat, sibi qui in umbra et eloquentiae operam nauans a fortuna praelatus sit. Fortium[832] enim uirorum uerba incondita et incompta sunt, sensus autem uegetus[833], ut illud ad Neronem de quo Tacitus. Ergo quam stulte locum uirtuti Brutus in seditione quaerebat, cum in urbe ab hostibus circundata felix homo inueniri non possit, quanto minus in seditiosa! Et licet felicitas non sit in fortuna, sed uirtute, fortuna tamen plus potest impedire quam uirtus, illa aduersante, praestare.
Tria maxime mutant: mores[834], aetas, fortuna et coniugium. Ideo caue: hominum quoque conuersatio ut candens ferrum, manibus tractatum nil peius, malleis tusum lucrum fabro, aliis commodum affert.
Quis te subripuit nobis dulcissime fili? Quis potuit luctus tot nostrae afferre senectae? Cui tam dira fuit mens? o crudelia fata! Nascentem uoluere[835] meum quae exscindere[836] florem! Non te Calliope, non te seruauit Apollo. Iam Cithara et cantus sileant, elymique[837] sonori, Quae mihi pro caro renouant suspiria nato, Dum memini dulci modulantem carmina uoce. Laurea quid te iuuit medicae artis? tantaque rerum Cognitio et linguae facundia rara Latinae, Tam subito longi si nunc periere labores? Quid seruasse duces Hispanos profuit? aut quid Praeclaros ciues, saeua si praeside ciue Atque duce Hispano, cecidisti falce cruentus? Heu quid agam? moritur mi animus, suauissime fili, Dum tacitus mecum crudelia fata reuoluo, Nec[838] licuit lacrimas nostras mandare libello, Proh, scelus! eripitur gnatus, nec flere licebit? Quasque dabam cineri aeternas pro munere laudes Immeritae causas mortis reticescere cogor[839]. Nate, haud immiti[840] qui principe, iussa Senatus, Exemplo infando ueterum tam dira tulisti: Crimina fallacis properas dum tollere moechae. Coniugibus nostris iam tuto insultet adulter, Plectitur egregii iuuenis si dextera uindex. Heu fili, uirtutis imago certa paternae, Viuere perpetuum dulcissime dignus in aeuum. Sed non iam licuit, rapiunt ad sidera Parcae[841] Omne bonum, tetrisque adimunt illustria terris. Macte puer uirtute animi, tum sanguine clarus Et patrii simul et sectator honoris auiti. Dum prius ipse procul rex est, spes certa salutis, Et Phoebus terris negat et sua lumina Phoebe, Sidera nec coelo fulserunt ulla sereno, Ne tetra aspicerent polluta palatia[842] caede. Quo sequar? aut quae nunc artus auulsaque membra Et funus lacerum tellus habet? hoc mihi de te Nate refers? Qui sum terraque marique secutus. Figite me, si qua est pietas, in me omnia tela Coniicite, o saeui, me primum absumite ferro. Aut tu magne pater diuum miserere tuoque Inuisum hoc detrude caput sub Tartara telo, Quando aliter nequeo crudelem abrumpere uitam: Sed non haec fili dederas promissa parenti Cautius ut saeuo uelles te credere amori: Perdidit ille meum natum. O sanctissima coniunx, Felix morte tua neque in hunc seruata dolorem! Ipse ego nate[843] tuum maculaui crimine nomen, Pulsus ob inuidiam patria, laribusque paternis. Debueram patriae poenas odiisque meorum. Omnes per mortes animam sontem ipse dedissem. Contra ego uiuendo uici mea fata superstes: Sed tamen aeternum uiuet per saecula nomen[844] Nate, tuum; notusque Bactris, iam notus et Indis. Mortuus es nobis toto[845] ut sis uiuus in orbe. </poem>
Morimur aeque omnes, ut Horatius ait, solum superest gloria, quae constat dignitate uirtutis praecone et eo uate atque sacro, id est famoso: ob id adeo optabat Alexander Homerum; nam historia decidit factis illustribus succedentium; poetae fabulantur et ideo per se contemnuntur; magnum miraculum in Horatio qui absque historia ausus est sustinere perpetuitatem nominis, quia absque historia delectare non possunt, ideo ipsemet id testatur, «Lectorem delectando pariterque monendo». Sed quod aliis obfuisset, celer scilicet casus puritatis linguae Latinae[846], illum reddidit ob raritatem singularem, desiderabilem. Oportet igitur ut subsistat factum rei egregiae et celebris, historia collecta et poeticis figuris amplificata a uate quia in prolatione non sustineret rotunditatem, unde illud:
«(...) Graiis dedit ore rotundo
Musa loqui.»
Sitque sacer ad ornandum fabulas illas, ut tot praecepta seruentur quae uix Aristoteles luculento libro complecti potuit. Cum ergo haec quatuor simul affuerint erit nomen aeternum illius, aliter non[847].
– At quorsum haec?
H. Vt sciamus quae ad uitam felicem sunt necessaria[848], et quod felicitas nulla est in hac uita, ne eam frustra quaerendo impingamus, et fiamus grauiter infelices.
S. Verum haec non sufficiunt. Necessarium est[849] enim ut uelut artifices alii omnes, sciamus etiam finem rerum quas quaerimus, uelut faber scit, et docet facere clauos et seras, incudes et malleos, clauos ad iungendas tabulas, seras ad claudendum ostia, incudem ad sustinendum ictus. At tu, inquiunt[850], nihil horum edoces, et neque constat quid felicitas sit, neque tu eam esse[851] affirmas, nec quis usus; plane illud est difficillimum, quod non scimus cum hac tua inanitate et uacuitate an per hanc doctrinam aliquid plus tu inueneris, et an uere in hoc inani aliquid sit. Propterea[852] audire uellent[853] utilitatem, si aliqua est, seu finem; si enim nulla est utilitas, quorsum scribere, docere et discere?
H. Est, et non est. Primum est illud quod, ut dixi, scimus esse infelicitatem maiorem felicitate, hanc autem pene nullam. Et in hoc inani esse quandoque aliquid exiguum, et etiam breue, omnia tamen in nihilum redegi[854] ut nouimus illud exiguum colligere ad tempus et uitare infelicitatem. Et quod est infelicitatis (modo non sit extrema hominis comparatione[855], nam potest talis esse, sed per se, neque magna, neque mediocris, nedum extrema aut maxima) depellere et in nihilum redigere, ubi haec ignorando fieres infelix.
S. Ergo, ut uideo, uilitas est quintuplex: prima ut alleues infelicitatem, si non sit extrema. Secunda, ut augeas illud parum felicitatis quod est humanae naturae. Tertia, ut aliquid perexigui colligas, et ad breue tempus pleni[856] in uacuo illo. Quarta, ut sciamus esse aliquam felicitatem perexiguam et breuem et quod consistit solum in uirtute non impedita a magnis incommodis. Quinta, quod talis felicitas potest produci aliquanto plus, quia subiecta eius, et usus eorum potest in quibusdam produci sensibiliter, comparatione uitae humanae ob illius breuitatem. Sed si uita humana esset quingentorum aut sexcentorum annorum, omnes desparatione uitam finirent. Et similiter de felicitate recenti.
H. Optime, et tibi gratias reddo, qui longe melius rem declarasti, quam ego sciuerim[857] proponere. Verum illud plane addo, quod felicitas ista quantumuis, ut dixi, tota minima et exilis, imo quasi (ut clare loquar) nulla, habet quatuor etiam gradus. Primus[858] dum est in actu, sed [859] ille est momentaneus, uidetur aliquid esse cum non sit. Inditio est quod consensu philosophorum nihil aliud est quam indolentia. Secundus cum nuper transiit, et manent subiecta et effectus illius, ut quasi praesens uideatur. Tertius cum tempus transiit, memoria tamen adhuc manet, et haec est umbratilis prorsus, nihil habens substantiae. Quartus ut rerum quarum uestigium nullum manet, et sunt uelut casus quotidiani, quorum memoria etiam exoleuit; etsi adhuc recordaremur, memoria illa esset sine affectu ullo. Ex quo patet quod sufficit in hac uita traduxisse eam sine calamitate magna ualde[860]
Caput 51: In quibus me deficere sentiam
[recensere]Sero sapiunt Phryges; impossibile non errare, sed multum errare necesse est eos, qui uoluptatibus inseruire uolunt. Maximus ergo error fuit in filiorum educatione, nam plurimum potest educatio, sed carui mediis: filiis prudentibus, fratribus, sororibus, coniunctis, amicis, opibus, potentia, fidis ministris; at poteram eligere, si uoluissem parcere[861] tot scriptis, uim inferre naturae, et a uoluptatibus[862] temperare, in amicitia excolenda diligentior esse, expectare Senatus Bononiensis decreta, et ut profuit non rogasse, quanto plus non urgere, plus potest occasio in huiusmodi, cum aemuli aduersantur et tibi amicorum non par est potentia. Nec ludum latrunculorum adeo damno, sed sententiae Horatii magis adhaereo:
Vixi. Cras uel atra
Nube polum Pater occupato.
Adde: modo futuris commodis non obsit. At ego praeter id, ut essem in cibo continens et in conuersatione decorem seruarem, minus mentem ac studium adhibui. Itaque parum erat, si septem elementa in cunctis actionibus obseruassem, cui bono? Et quamquam studiis litterarum immodice addictus, profuisset eadem constantia etiam in caeteris negotiis, ut prior non esset adeo admirationi. Nimis satis fuit defuisse tot, memoriam, linguam Latinam per adolescentiam, ualetudinem integram, amicos et familiam utilem, in uenereis robur per longum tempus, gratiam quamdam ac uenustatem, filios[863] uel saltem communis prudentiae participes. Contra affluisse cor timidum, lites etiam longas, parentes morosos, tempora bellis atque haeresibus turbulenta. –Sed inuentis tot poteras teipsum iuuare. –Veritas nulli obesse debet, quae ab aliis inuenta sunt pleraque falsa inueni, aut ego non intellexi, unde etiam reliquorum usus inutilis fuit; inuenta a me utiliora sed sera, ut si licuisset quae habui post, tempestiue inuenire, aut quae ab aliis quaesita sunt, tempestiue mihi cognita esse, forsan non adeo laborarem.
Nihilominus adhuc tanta supersunt, ut si alius haberet, felicem se existimaret: scientia tot rerum, stirps intacta, licet oblaesa, libri editi, tot edendi, nomen, ordines, opes honestae, amici potentes, arcana, et, quod optimum est, Dei ueneratio. Sed, ut dixi, neque uni cuncta adesse possunt, nec in omni genere exuperare, nec, si ualde exuperet in uno etiam tantum, uel in illo perfectus esse. Quid ergo est quod requiras in me omni hominum generi denegatum? uel quod admireris errores admissos a me cum omnes etiam alii aberrent?
Caput 52: Aetatum commutatio
[recensere]Aetates commutant mores, formam corporis et temperamentum atque habitum.
In infantia, ut audiui, eram pinguis ac ruber, in pueritia macilentus, facie longa, albus et subruber, magni incrementi adeo ut incrementum pene anno XVI perfecerim et tantus uiderer quantus nunc sum, temperatura melancholica. In inuenta rufus, mediocris habitus, mediocriter iracundus, laetus, uoluptatibus deditus, musicae praecipue[864]. Consistenti aetate a XXX ad XL annum constiti in eisdem: habebam quae me pertubarent, paupertatem cum filiis et uxore, infirmum corporis statum, aemulos adeo acerbos ut, cum sanassem Bartholomaeam Cribellam matronam nobilem et post eius fratrem, ipse conualescens irrideret me, cui ego: quid faceretis[865] (alii enim secum ridebant) si non conualuisset? Ergo quid non sperandum postquam non ante XXXIX annum incepi respirare? neque tamen toto quadriennio sequenti, id est a Calendis Septembris usque ad Calendas Nouembris MDXLIII, quidquam actum est, nec priuatim nec publice, nisi ut essem liberatus ab ea cura et honore decoratus.
Primus igitur annus mutationis fortunae fuit XLIII; ab ea ad LXX intercessere ferme anni XXVII, tempus belli Peloponesiaci, in quo omnia illa scripta condidi: nam a LXXI ad LXXV quatuor anni fluxere in quibus conscripsi XII opera[866], sed libri ipsi sunt XVIII, at maior pars imprimendorum erit, partim constans ex antiqua doctrina, partim noua. In hoc ergo tempore me dedidi VII annis uoluptati, musicae atque aliis, aleae et piscationi maxime. Tunc ad disputationes me exercui, deteriusque corpore me habui; doluere dentes et cecidere pauci ex eis; podagra me inuasit, non tamen excruciauit, accessio erat XXIV horarum, reliquum ad declinationem pertinebat, usque ad LX annum uires non declinauerunt, ut appareat potius dolore animi quam aetate fore imminutas. Ab eo anno citra, curaui[867] ut consulerem rei domesticae; sed tot impedimenta affulsere, ut mirum sit me usque nunc uiuere potuisse.
Si quis enumeret labores, curas, tristitiam, dolorem[868], errores meos in uictu, rei familiaris occupationes, timorem egestatis, uigilias, molestiam uentriculi, flatus graues, pruritus et etiam phthiriasim[869], leuitatem nepotis, filii male facta, quis non miretur adhuc me superuiuere? Plurimi tamen mihi cecidere dentes, ut residui sint XV nec prorsus integri uel firmi. Tot insidiae, tot laquei, anus furaces, aurigae ebrii, omnes mendaces, ignaui, infidi et superbi; neminem habui adiutorem, unum semiauxiliarem; sexies uel circiter ob tot incommoda et errorem in uictu, dormitum iens, credidi me non amplius surrecturum, ex his bis eadem nocte periturum. Nondum testamentum quod ultimum esse uolo, confeci.
Dices: «Quomodo euadere licuit?» Dolor fuit medicina doloris, opposui primum iram indignationi et amori insano erga meos studia seria, mediocribus moeroribus ludum latrunculorum[870], falsas autem spes et excogitationes magnis; non prandebam sed res eo redacta est ut mane sim contentus pomo uno[871] cocto, uel XV uuae creticae granis, absque uino, plerumque sine aqua, si alterutrum ualde modice; nouissime induxi mihi usum qui placet, spero salutarem, ius album Galeni, atque in eo panem madefactum probe et nil aliud, coena tamen uberior.
In omnibus occurrit memoria libri de optimo uitae genere. Recordabar quid acciderit filio Syllae, quem Caesar cum uxore, quod esset Pompeii filia, iussit interfici. Quid Q. Ciceroni? Quid Marco fratri? filia sine haerede mortua est, patre uiuente, unde insaniuit, filio quamuis superstiti, nullus aut filius aut filia, ita infoelix Terentia omnibus suis superstes, cum suis centenis annis, cum coniugio olim tam florenti. O res humanas! Quid operibus Theophrasti tam pulchris atque utilibus?
Coena post longa experimenta pisces magni, leues, bene cocti, ut bene nutriant, facile concoquantur et solidum praebeant alimentum. Cyprinos eligo, sed Romae desiderantur, horum loco passeres et rhombos ac lucios a dodrante ad sesquilibram, ac pisces leues, latos, aut etiam triglas, cyprinos non fontium sed paludum (scardeas uocant) ob causas alias enarratas deuito; ius uero betarum cum allio, aut chamarum uel astacorum, uel limaciarum cum lauri foliis uiridibus, et loco betarum sonchi aut radicis cichoreae, boraginis folia sana et radices pro acetario ferculo, uel loco unius horum uitellos ouorum et recentes, ut persaepe uno[872] sim contentus. Carnes etiam albas, sed seorsum edo, bene coctas, et pedes uitulorum, et iecur pullorum et columborum, tum cerebrum et quidquid sanguinei inest. Carnes in ueru assatas, inde minutim incisas aut tenues et gladiorum dorso uerberatas, diu denuo inuolutas in omento haedi, et in patina cum iure coctas aliis omnibus praefero.
Pedes ubi frigent lauo, non[873] enim post adeo frigent, nec nisi calefactis et siccatis partibus humidis, sumo cibum. A prandio non ambulo, multo minus a coena. Factus sum animo quietior et fortior ob cognitionem, non ob regimen, et quoniam mihi iure more timenda uidetur, eam odi; caeteros[874] qui illius aduentum non reformidant, taurae[875] Campani exemplo, sinamus occurrere si expectare non satis est.
Sed redeo ad propositum, aetatum mutatione: saepe inueni in rebus meis etiam[876] reconditis tantam uariationem ut diceres adesse Larem qui omnia confunderet: ablatas pecunias, auctas, translatas alio, ne credas sublitum mihi os, aut memoria lapsum, uide quid mihi acciderit, heri[877] et nunc perseuerat (neque enim ignoro quanta possunt[878] obiici illi mutationi). Coenaui satis laetus, a coena tantum odium inuasit omnium[879] librorum, aliorum meorumque, sed editorum, ut non sustineam cogitare de illis nedum inspicere; ratio manet, agnosco[880] esse causam in me similem melancholiae, maxime cum optimi[881] supersint. At de pecuniis alia ratio est[882], non dolus, non insania, nemo subtraxit; non error, quid ergo an uiolentia?
Caput 53: Conuersationis qualitas
[recensere]Ad conuersationem ob multas causas et eo magis hac aetate parum idoneum me esse intelligo.
Primum quia diligo solitudinem, numquam enim magis sum cum his quos uehementer diligo quam cum solus sum; diligo autem Deum et spiritum bonum. Hos dum solus sum contemplor: immensum bonum, sapientiam aeternam, lucis purae principium et authorem, gaudium uerum in nobis, ubi periculum non est ne nos deserat, ueritatis fundamentum, amorem uoluntarium, authorem omnium, qui beatus est in seipso et beatorum omnium tutela et desiderium, iustitia profundissima seu altissima, mortuos curans et uiuentium non oblitus. Spiritus autem mandato illius me defendens, misericors, consultor bonus et in aduersis auxiliator et consolator.
Quem ergo mihi propones hominum cuiuscumque conditionis qui secum perpetuo non deferat manticam stercoris et matulam urinae, etiam in uenis? et plerique cum sint gratiosiores, uentrem habent uermibus refertum; multi ex his, multaeque quae placere solent, ut omnia aequa lance distribuerentur, etiam pediculis scatent, aliis alae, aliis pedes, pluribus os foetet. Cum haec considero, quemnam mortalem (ad corpus respiciens) amare potero? quinimo catulus aut capreolus multo purior et nitidior erit.
Sed animam amplector, quod animal insidiosius, improbius, fallacius est homine? Mitto[883] partes animae perturbationibus subiectas, et intellectum amare uolo. At[884] quis intellectus sincerior diuino, altior, securior et qui uera docere possit? Replentur bibliothecae libris, animae eruditione spoliantur. Transcribunt non scribunt, non desunt ingenia, sed alia. Quid ergo est, quod ex hominum consortio sperare possim? garruli, auari, mendaces, ambitiosi. Ostendite in seculo tam florenti, in occasione tam utili typographiae, qui uel centesimam partem inuenerit eorum quae Theophrastus, et do manum. Quinimo suis nugis, et.. ac..[885], perturbant bene illa inuenta, pulchra.
Sed neque hoc expedit rebus ipsis: inuentiones enim debentur tranquillitati et quieti ac stabili cogitationi, necnon experientiae, quae omnia sunt solitudinis, non societatis hominum, ut de Archimede legitur. Ego quod ad me attinet, LX inuentorum forsan, ne XX quidem aliis aut societati debeo: nolim teneri de mendacio si aliquando pauciora[886] sint, fateor in mathematicis aliqua, sed paucula a fratre Nicolao accepisse, sed quot exciderunt? tanta multitudo aliis debetur causis, sed adhuc etiam latenti ui illi splendoris aut meliori. Quid ergo mihi cum hominibus?
Alia ratio, beati non dignantur mea societate, ego miserorum non opus habeo: si blandiri uelim, non sanabo, si exasperare in malam trahent partem. Sunt praeterea senes morosi, tristes, queruli, inuidi, dictis illorum quae accessio fiet? Est etiam temporis angustia,Dies nostri LXX anni et in potentatibus LXXX, ut parum supersit ad nugas, quam enim partem dedero illis? contemplationis, iniustus et impius, scribendi, stultus, ut redeam ad labores quos subterfugere poteram, otii parricida mei: ut etsi exercitationis, somni, domesticorum negotiorum? Deinde cum quibus, amicis? frustra, operam enim meam desiderabunt, non colloquia; aliis quorsum? peritis? illi plus multo forsan existimabunt se scire quam ego. Et si sciant contentio erit de genere, si uelim[887] discere quorsum? si docere, erit[888] impudentia et prodigalitas[889], sua effundere ut nil nisi odium quaeras. An etiam uni soli, an multis simul? si multis, quando finis? Si uni an tibi is Deus erit? Mouebis[890] etiam aliis inuidiam, ut rursus in pelagus cogaris descendere turbulentum: loquuntur etiam plures simul, et clam te irridebunt; multis occasionibus te[891] expones nullo lucro. Quod propterea summum est, in confabulatione lepor, in conuersatione iucunditas, ab his utrisque plurimum abest natura senis ac mores: in omnibus testem alium non aduoco quam Aristotelem.
Ob haec igitur semper difficilis fui conuersationis, quae etiam una fuit ex causis, ne itarem ad conuiuia; non tamen reiicio aut excludo bonos ac iustos, praesertim miseros, nec bene meritos de me, neque sapientes.
Sed dices: homo animal est sociale, et quid ages cum renunties hoc facto mundi regno, amicis, quid poteris? gloriaris te habere amicos potentes, aut ergo frustra haec est iactantia, aut cui lucro? Cum enim sint qui eisdem placeant[892] conuiuando, iocis, ludis, quid est ut illos deserant, te amplectantur? quid studia proderunt si non credant?
«Scire tuum nihil est, nisi te scire hoc sciat alter.»[893]
Deinde si deerunt necessaria naturae, multa patieris incommoda: haec scio mibi obiici posse, at non[894] me latet multa dura uideri et absurda, quae tractata secus apparent; ut etiam contra, alia mollia et utilia, quae secus absurda sunt et dura. Et mihi cum[895] hoc plerumque seruatur[896] quantum satis est, ob illos quos dixi me admittere, sufficiunt enim illi, et plus turba utiles sunt ac magis securi.
Caput 54: Et est epilogus
[recensere]Ergo iam securus de mendacii suspicione, ut qui in ueritatis studio consenuerim, cum quo et Dei amor, et immortalium spes, et tantae amplitudinis possessio, et sapientiae lucrum coniuncta sunt, nolo[897] iactu uno cuncta confundere. Sinamus haec his, qui ob imperitiam falluntur, aut qui mentiri gaudent, uel audita, lecta, uel etiam uisa adaugent, dum sperant imponere posse. At rogabunt qua spe freti de iis quorum[898] ne unum mille uiri unius, mille referentis, testimonio subscribent[899]?
Ergo[900] nil aliud nisi ueritatis amor: at dissentiunt[901] plane homines, ut carniuorae uolucres, aliae sordidae, corui, cornices qui in libidinibus, rapinis, dolis, saeuitiaque uersantur; alii nobiliores, ut aquilae et accipitres: hi fastu nimio et iracundia flagrant. Quid mirum si haec non animaduertant, quamuis talibus tamen exemplis omnium historicorum tam sacrorum quam profanorum libri pleni sint, et nobis eorum uice qui aduersantur, Deus ac plena machina beatis et his qui sapiunt consentit: infiniti pro exiguo numero, ueraces pro mendacibus, sapientes pro stultis. Hoc unum deberent[902] curare[903] principes, ut eos[904] qui in probos et eruditos inuehuntur, iustis poenis ueterum exemplo punirent[905]. Quod si neglexerint, unus de omnibus et pro omnibus (praeter quod potentia euertetur) exiget.
Ea ergo ratione non laudis meae exempla superius in arte adduxi (an putant me esse adeo ineptum, ut hoc medio uelim redire ad sarcinam?) sed ut intelligant[906] homines me talem esse, scilicet ueracem et probum ac potentem diuino spiritu, dum possunt exquirere ueritatem[907].
Porro cum humana fiant peritia, ratione, consilio, afflatu[908], occasione, impetu et casu, peritia certa est ut fabri. Consilium hominum subiicitur[909] arbitrio, qui si amici non sint, nec beneficiis ullis, nec repentinis crudelitatis experimentis, ut euentus docent, mutari possunt. Afflatus rara auis est, nec ulli in omnibus unquam satisfecit; occasio maxime praeuisa, bona, sed et ipsa non semper affulget; ratio ut tutissima est in expertis et elaborata, ita casus malus, impetus pessimus, praeterquam[910] aliquando in pugna quia stulta; pro ratione liber Actus, pro numinibus splendor[911], qui potest innui, non scribi; pro supra mortalibus, spiritus qui nec scribi potest, nec innui, nec est in potestate nostra.
Notae
[recensere]
M. : manuscriptum saeculi XVII in bibliotheca ambrosiense Mediolani conservatum
N. : editio Naudé 1643
S. : editio Spon 1663
D. : editio 1936 anni cum textu latino eiusque francica versione a J. Dayre conscripta.
- ↑ tantum septem. Pater NSD : M. P. tantum seprij olim regio. Pater M.
- ↑ unicus MND : pnicus S.
- ↑ aetate pares NSD : omisit M.
- ↑ Guliermus NSD : Gugliermus M.
- ↑ Gallareatae : Gallareate MNSD
- ↑ ortus sum an. MDI, VIII Calend. Octobris D : ortus sum an. M. D. VIII. Calend. Octobris MNS.
- ↑ Ptolemaei ego : Ptolomaei S, Ptolemæi, N, D.
- ↑ ut in Genitura VIII post finem Quadripartiti Ptolemaei diximus NSD : omisit M.
- ↑ 3° Apotelesmatum, cap. 8 M in margine
- ↑ angulus MND : angelus S.
- ↑ angulis MND : annulis S.
- ↑ sed quia locus NSD : sed cum adiicitur quod locus M.
- ↑ ascendentis MND : ascedentis, S.
- ↑ presensionem NSD : pretensionem M.
- ↑ similiter ac in NSD : similiter et in M.
- ↑ capitium MNS : caputium D.
- ↑ ipse NSD : ipsis M.
- ↑ lingua, forsan NSD : lingua ut forsan M.
- ↑ thoraces ferreos NSD : thoracas ferreas M.
- ↑ tamen MNS : tantum D.
- ↑ pio uir NSD : pius uir M.
- ↑ exsatiata D: ex satiata NSM.
- ↑ uicinae M : uiciniae NSD
- ↑ mea NSD : omisit M.
- ↑ unde NSD : quo M.
- ↑ finem NSD : fine M.
- ↑ uictor MD : nictor NS.
- ↑ in secundo NSD : in secundo munere M.
- ↑ autem MD: ante S antem N.
- ↑ IX contra me latis, cum totidem solum pro me fuissent antea, XLVII autem approbantibus NSD : (IX contra me latis, cum totidem solum pro me fuissent antea, XLVII autem approbantibus) M.
- ↑ tametsi MNS: tamen, et si D.
- ↑ ordine quo NSD : omisit M.
- ↑ in margine adscr. sec. man. Notandis M.
- ↑ ibi NSD : omisit M.
- ↑ nempe NSD : siquidem M.
- ↑ et NSD : omisit M.
- ↑ morosa redii NSD : morosa importune redii M.
- ↑ eo NSD : eo dum M.
- ↑ fere NSD : feci M.
- ↑ Quatuor autem ad hanc diem obseruaui: actiones meas ante plenilunium non cogitando semper perfectas fuisse, et tum in spem ingressum, unde aliis excedere soleant, et, ut dixi, extremo in limite constitisse fortunam, et itinera fere omnia ad LX. usque annum mense Februario initium habuisse ego : quatuor autem ad hanc diem obseruaui actiones meas ante Plenilunium, non cogitando semper perfectas fuisse. Et tum in spem ingressum, unde aliis excedere soleant: Et, ut dixi, extremo in limite constitisse fortunam. Et itinera fere omnia ad LX. usque annum mense Februario initium habuisse NS, quatuor autem ad hanc diem obseruaui actiones meas ante plenilunium, non cogitando, semper perfectas fuisse; et tum in spem ingressum, unde aliis excedere soleant; et, ut dixi, extremo in limite constitisse fortunam; et itinera fere omnia ad LX. usque annum mense Februario initium habuisse D, quatuor autem ad hanc diem obseruaui, actiones meas ante plenilunium, non cogitando, semper perfectas fuiss. Et tum in spem ingressum, unde aliis excedere soleant et ut dixi, extremo in limite constitisse fortunam, et itinera feci omnia ad LX. usque annum mense Februario initium habuisse M.
- ↑ finem NSD : fine M.
- ↑ Vesalio MD : Vesaelio SN.
- ↑ 500 M : Sco. SN, D. , D.
- ↑ MDLIII, MNS : MDLIIII, D.
- ↑ et tamen spe sanitatis adipiscendae, post, cum sanassem, experimento et gratia inductumego : et tamen spe sanitatis adipiscendae. Post cum sanassem experimento, et gratia inductum SNM, et tamen spe sanitatis adipiscendae, post cum sanassem, experimento et gratia inductum D.
- ↑ CLXIII MND : CLXII S.
- ↑ amitere MNS : amiterre D.
- ↑ confertim NSD : confestim M.
- ↑ uide in 3° de tuen. sanit. curam M in margine
- ↑ haereditariam MND : haereditariem S.
- ↑ Augustinum Lauizarium : Augustum Lauizarium D Augustinum Lanizarium NSM.
- ↑ ascenderem MNS : ascendere D.
- ↑ amphemerina (cf. Plin. , 28, 228: amphemerinos) : amphimerina NSDM.
- ↑ XIII MNS : XII D.
- ↑ Anno MDLIX MNS : omisit D.
- ↑ uigilias NSD : uigilias hudumque(?) praecipue pedum M.
- ↑ et forsan initium NSD : et forsan initio M.
- ↑ commode insiliebam NSD : commode. Insiliebam M.
- ↑ Noram NSD : Nouam M.
- ↑ pugionem NSD : pugione M.
- ↑ instrumentis NSD : instrumentis, testitudini, elymis, caulis M.
- ↑ plusquam MNS : plusque D.
- ↑ quibus inungebantur NSD : omisit M.
- ↑ 2 MNS : II D.
- ↑ uel si dies sit Veneris aut Sabbati pane ex iure chamarum, uel astacorum tentaui. Carnis modicum D: Vel si dies sit Veneris aut Sabbati pane ex iure chamarum, uel astacorum tentaui carnis modicum MNS.
- ↑ ullo, verum NSD : ullo. Verum M.
- ↑ intinctum NSD : intinctus M.
- ↑ gallinaceorum NSD : gallinaceorum uel pauorum M.
- ↑ columborum MNS : columbarum D.
- ↑ laschis NSD : laschis seu sargonibus, M.
- ↑ mulis D : mullis MNS
- ↑ pigola D : spigola MNS
- ↑ cyprinis NSD : cyprinis id est reinis M.
- ↑ thymnis NSD : thymnus M.
- ↑ purgatos NSD : purgatas M.
- ↑ uuis pensilibus, maturis peponibus D : uuis pensilibus, maturis, peponibus NS, uuis pensilibus maturis peponibus M.
- ↑ cerasis NSD : cesasiis M.
- ↑ laesus NSD : laesum M.
- ↑ Ex piscibus magnis sumo caput NSD : Ex piscibus enim magnis caput M.
- ↑ aut in patina; in paruis frixa, siccos elixos MND : omisit S.
- ↑ uuis NSD : uuis proprie prandiis M.
- ↑ in MNS : en D.
- ↑ sacris NSD : sacra M.
- ↑ profunda MNS : profonda D.
- ↑ sec. 38 M in margine
- ↑ aperta NSD : certa M.
- ↑ hoc et alimentum MD : hoc et elementum S, hoc est elementum N.
- ↑ ignitum. Sobrietas de qua alias disputatum. Ambram alii probant sed ob caritatem incerta. Moscus, macropiper et cicer experimento carent; macropiperis ergo usus erit M.
- ↑ et NSD : at M.
- ↑ studioso NSD : sed inanem M.
- ↑ ostende NSD : ostendo S.
- ↑ omnino NSD : omisit M.
- ↑ metu torqueberis NSD : metu; torqueberis M.
- ↑ Lib. 3 Ode 29 : in margine M.
- ↑ nil NSD : nihil M.
- ↑ interpellant, et NSD : interpellarunt ut M.
- ↑ uiuendi NSD : Iuuendi M.
- ↑ unoquoque : unoque NSDM
- ↑ flii MNS : flio D.
- ↑ adolescente irato, tot incommodis laborante, dedecore summo affecto, decepto NSD : adolescentes irati, tot incommodis laborantes, dedecore summo affecti, decepti M.
- ↑ propter NSD : omisit M.
- ↑ conductam NSD : omisit M.
- ↑ ualuere MD : ualere NS.
- ↑ potui MD : potuit NS.
- ↑ candidiora NSD : candidiorae M.
- ↑ arbitrabatur, quae esset ad opes et potentiam aptior NSD : arbitrabatur, et ad opes et potentiam aptiorem M.
- ↑ ignauia MD : ignauiae NS.
- ↑ adhortationes NSD : ad hortationes M.
- ↑ Prudentia NSD : De prudentia M.
- ↑ uariare, et NSD : uariare. Et M.
- ↑ adipiscendi MNS : adispiscendi D.
- ↑ habeat MNS : habet D.
- ↑ et NSD : omisit M.
- ↑ debes NSD : omisit M.
- ↑ uideri MNS : uidere D.
- ↑ intereat NSD : intereat nec quod summae uoluptati est possidere, nolint aliqui admittere M.
- ↑ ego NSD : ego inquam M.
- ↑ distentis NSD : distentis: imposterum nihil non potuissent cum antea crederent polliceri, M.
- ↑ exercebatur NSD : exercebant M.
- ↑ legere NSD : leggere, M.
- ↑ libros NSD : legere M.
- ↑ conuersationem referunt. Haec NSD : conuersationem an uero semper eligat, dubium non est uir, neque quod semper possit uelut Saturnus praestat contumaciam segnitiem: Est enim imbecillis et ob foeditatem: tales itaque generaliter sunt senes proprie decrepiti iidem, timidi et ob idem auari. Haec M.
- ↑ soleo NSD : soleam M.
- ↑ agnosco NSD : agnoscam M.
- ↑ meam MNS : omisit D.
- ↑ dignosco NSD : dignoscam, M.
- ↑ negligo NSD : negligens sim numquid haec omnia nil mihi prodesse debent? M.
- ↑ noluero M.
- ↑ memores NSD : memores, quantum sibi tribuant, ex eo quod gratuitum est? M.
- ↑ Hoc autem NSD : Nunc aut M.
- ↑ anno MDXXII : in margine M.
- ↑ natalium paupertas S : nisi natalium paupertas MND.
- ↑ amentium. Quam quis ut inanem NSD: amentium. Quam non ut inanem M.
- ↑ insolentium NSD : insolentiam M.
- ↑ emineat NSD : eniteat M.
- ↑ magis MNS : omisit D
- ↑ dissuasiones NSD : dissuasionibus M.
- ↑ ex MNS : in D.
- ↑ ecerat NSD : fecerat, in crimen uocasset, teneri me uellet se nollet, unde iudicio succubuit M.
- ↑ uiri MNS : iuri D.
- ↑ Speciano MD : Speciario NS.
- ↑ innotui etiam NSD : omisit M.
- ↑ Daualo MNS : Dauolo D.
- ↑ Per Sfondratum quoque munus NSD : Per Sfondratum etiam munus M.
- ↑ rethoris MNS : rectoris M.
- ↑ stat NSD : stat cum ille si qua est in me uirtus, quos dignos reor ut a posteris eorum memoria celebretur M.
- ↑ Et cum his est quartus Christophorus NSD : Et cum his et quartus Christophorus, M.
- ↑ constans NSD : constans perutilis dominorum suorum sempiternum testimonium M.
- ↑ splendidique NSD : splendidique. Atque inter caeteros clari uiri………… Maluetii et uirtute cari et amicitia obseruabilis M.
- ↑ suspexi NSD : omisit M.
- ↑ hac NSD : his M.
- ↑ sint MNS : sunt D.
- ↑ De inimicis atque aemulis NSD : De inimicis et aemulis M.
- ↑ inibo rationem NSD : iniborationem M.
- ↑ non solum MNS : omisit D.
- ↑ uanitatis NSD : uanitati M.
- ↑ miseriores NSD : inferiores M.
- ↑ accusandi NSD : accusandi extremum expugna M.
- ↑ agere MNS : omisit D.
- ↑ est NSD : et M.
- ↑ curiosa MNS : omisit D.
- ↑ hostes nominis NSD : hostes in nominis M.
- ↑ Hui NSD : Huic M.
- ↑ adsentirer M. D : adsentiret NS.
- ↑ sint satis sapienti NSD : sint et inanes satis nimis sapienti M.
- ↑ ut NSD : aut M.
- ↑ erit NSD : erit seu contingat ludum exitui seu (ex aequo) comparationem non esse prorsus similem dicat M.
- ↑ alicubi NSD : aliubi M.
- ↑ insidiis NSD : insidiis expetitus M.
- ↑ excruciatos NSD : et cruciatos M.
- ↑ cap. 33 : in margine M.
- ↑ sphaerulis : spherulis D, sphærulis NS, spharulis D.
- ↑ (admodum enim parua est tota) sed quis cogit ut iacturam temporis faciamus? Hoc est quod abominor NSD : admodum enim parua est tota sed quis cogit ut iacturam temporis faciamus? Hoc est quod abominor uerum infnita adulatio glumis euanesceret) amorem, studium, innumeris undecimum, aliis ut alii.
- ↑ iniurias NSD : ingiurias M.
- ↑ occurrant MNS : occurant D.
- ↑ curiosis NSD : curiosus ac diligens M.
- ↑ qui NSD : qui existimet, M.
- ↑ debeant, satis : debeant satis M, debeant. Satis NSD
- ↑ pereunte NSD : per eundem M.
- ↑ Incessus inaequalis causa fuit cogitatio NSD : Incessus inaequalis fuit causae cogitatio M.
- ↑ dispositio MNS : dispositiones D.
- ↑ nam est inconsideratus NSD : sed et inconsideratus M.
- ↑ nec D : haec MNS
- ↑ de me M in margine
- ↑ aut MNS : an D.
- ↑ dolorem pugnaui NSD : dolorem et tam chari post habuerim smaragdinae uoluptati, quis credat? et tamen credere fas est, si non des picias, sic ratione pugnaui M et in margine uide infra cap. 43
- ↑ tum NSD : omisit M.
- ↑ quid NSD : omisit M.
- ↑ subscribo MNS : subscribeo D.
- ↑ uisus NSD : uisum M.
- ↑ etiam MNS : omisit D.
- ↑ eiusmodi MNS : eiusdem D.
- ↑ solet MND : solent S.
- ↑ lib. 6, cap. 60 M. in margine
- ↑ cap. 43 M in margine
- ↑ experientia MNS : experentia D.
- ↑ habitarem NSD : inhabitarem M.
- ↑ sorti M : sorte NSD.
- ↑ esse MNS : omisit D.
- ↑ parit. Quantum NSD : parit. Molestos interroga quam Ducis exercitus praestantior pars sit? est enim scire se retrahere. Quantum, M.
- ↑ minus memoriae reliqui sed scriptis D : minus memoriae reliqui? sed scriptis MNS
- ↑ casu D : casus MNS.
- ↑ dilapidatus NSD : delapidatus M.
- ↑ Gallareatae MD : Gallareate NS.
- ↑ sed NSD : sed maximum M.
- ↑ a NSD : omisit M.
- ↑ horto quodam amoeno NSD : quodam nimis amoeno M.
- ↑ bonum, benignum, simplex, dextra tamen aure surdum NSD : bonus, benignus, simplex, dextra tamen aure surdus M.
- ↑ XXIII MNS : XXII D.
- ↑ iam diu NSD : iamdiu M.
- ↑ cap. 49 M in margine
- ↑ constant. Sed NSD : constant? Sed M.
- ↑ contemnendo NSD : contenendo M.
- ↑ si merita, uno NSD : si merita? uno M.
- ↑ An NSD : et M.
- ↑ praestat NSD : prastat M.
- ↑ sum NSD : omisit M.
- ↑ ubi NSD : ubi, ut dixi M.
- ↑ Bruxellem MND : Bruxellam S.
- ↑ Aquisgranum, Coloniam NSD : Aquisgranum, Duram, Bonam, Coloniam M.
- ↑ Vexuntii NSD : Bezuntii M.
- ↑ Vexuntii NSD : Bexuntii M.
- ↑ Gallareatae MNS : Gallareate D.
- ↑ Abbruzo MNS : Abbruzzo D.
- ↑ lib. de aere alieno, etc M in margine
- ↑ auxilio NSD : auxilio Ptholomaei M.
- ↑ multiplicibus NSD : tam multiplicibus M.
- ↑ incurri NSD : omisit M.
- ↑ latere NSD : later e M.
- ↑ Quid si MNS : Si quid D.
- ↑ me fuisset NSD : me non fuisset M.
- ↑ alea NSD : alia M.
- ↑ arripuissem NSD : abripuissem M.
- ↑ uictor recuperassem, domumque per puerum NSD : uictor arte superstitius recuperata, domum per puerum M.
- ↑ omnem MNS : omniam D.
- ↑ excusabam NSD : excusabat M.
- ↑ factum, qui NSD : factum felici casu cecidi, qui M.
- ↑ retineri NSD : retinere M.
- ↑ omine NSD : homine M.
- ↑ sim NSD : sum M.
- ↑ solutus, ex NSD : solutus, quod ex M.
- ↑ clam NSD : alam M.
- ↑ appropinquabat NS : appropinquabit M, appropinquauit D.
- ↑ existimarem NSD : existimare M.
- ↑ inuaderet, puerum NSD : inuaderet, aut puerum M.
- ↑ interrogaui, quid NSD : interrogaui? quid M.
- ↑ poterit MNS : potuerit D.
- ↑ occurrissem, de uita NSD : occurrissem late de uita M.
- ↑ inchoatum. Totidem … NSD : inchoatum morbi in octauo anno minus adhuc sed ob magnitudinem iacturae adnumerandum. Totidem … M.
- ↑ immunem reddidisset MNS : immunem me reddidisset D.
- ↑ est NSD : esset M.
- ↑ annus NSD : omisit M.
- ↑ cum simul et NSD : cum simul, et M.
- ↑ coniungitur NSD : coniunguntur M.
- ↑ quorsum haec; tam NSD : quorsum haec? tam M.
- ↑ consilia referri domus ciuiumque designari ubi… NSD : consilia referebaturque domus ciuium, tamen Rectoris, ubi… M.
- ↑ prorsus omisit D.
- ↑ agitarentur. In NSD : agitarentur? In M.
- ↑ quod MNS : quid D.
- ↑ ubi MNS : ut D.
- ↑ ipse NSD : ipsi M.
- ↑ traheretur NSD : traherentur M.
- ↑ sibi MND : ibi S.
- ↑ uulpecula MND : uulpecule S.
- ↑ docuit. Ergo… NSD : docuit. Concursor Senatus nomine tamquam bonus explorator munus legendi secundo loco uulpi illi acri iuueni et adultori egregio; de secundo ne uerbum quidem factum fuisse puto; ut quem reiectus a Collegio, despectus a suis et ineptum pro certo haberent. Ergo… M.
- ↑ tragoediae : tragoediae MNS tragediae D.
- ↑ Academiam Affdatorum Papiae NSD : Affdatorum Papiae Academiam M.
- ↑ et M : omiserunt NSD
- ↑ ut referebant, Cardinales, et duo MND : omisit S.
- ↑ saeuitiam serpentibus NSD : saeuitiam simiis et tigridibus atque serpentibus M.
- ↑ ingredientem lapsu NSD : ingredientem, quas lapsu M.
- ↑ causas, et cum irem, importune et inexpectatus, aderam NSD : causas (et cum irem, importune et inexpectatus) aderam M.
- ↑ siparia D : si paria MNS
- ↑ fingebantur, quicquid NSD : fingebantur seu decurrere trochlea, ut quicquid M.
- ↑ id MNS : in D.
- ↑ habebam NSD : habent M.
- ↑ conuenerant NSD : conuenissent M.
- ↑ dando, antea NSD : dando sed metuebant sympathiam, antea M.
- ↑ abducendi NSD : adducendi M.
- ↑ colloquar NSD : alloquar M.
- ↑ Venit. Itaque : uenit itaque M, Venit itaque NSD
- ↑ facile interpretari NSD : facile, si mens non leua fuisset, interpretari M.
- ↑ hiacinthus MNS : giacinthus M.
- ↑ pisi MND : ipsi S.
- ↑ Animaduertistine NSD : Animaduertisti ne M.
- ↑ Zapphiro D : zapphira MNS
- ↑ obnubilato MSD : obnubilatio N.
- ↑ me NSD : Hieronymum Cardanum M.
- ↑ contuli : contulit MNSD
- ↑ Didiceram NSD : Diceram M.
- ↑ dolorem, parum NSD : dolorem. Parum M.
- ↑ ni NSD : in M.
- ↑ Ergo NSD : Ego M.
- ↑ prouidentia NSD : prouidentiae M.
- ↑ euenerunt si cui mortalium, ut NSD : euenerunt (si cui mortalium) ut M.
- ↑ Dum omisit M.
- ↑ ut omisit M.
- ↑ incommodo NSD : in commodo M.
- ↑ aliud optimum esse quod possidetur MNS : omisit D.
- ↑ maneat, quis NSD : maneat? Quis M.
- ↑ nomini MNS : omisit D.
- ↑ subingressae MND : subingressa S.
- ↑ cum uiueret cum gregibus NSD : cum uiueret,quid cum gregibus M.
- ↑ cum mensis NSD : cum D mensis M.
- ↑ Italiam MNS : Italium D.
- ↑ Quod MNS : Quo D.
- ↑ Cuiusmodi quies NSD : Quis M.
- ↑ meditatio NSD : medicatio M.
- ↑ transitus MNS : tansitus D.
- ↑ ad habitandum MNS : ad habitanda D.
- ↑ Drudim NSD : Thrudini M.
- ↑ Sion Iudaeae : Sion Iudeae D, Syon Iudaeae NS, Syon Iudeae M.
- ↑ Zeilam insulam NSD : Zeilam in insula M.
- ↑ afferrent MNS : afferent D.
- ↑ meretrice; experimur NSD : meretrice, dum conamur experimur M.
- ↑ amittimus NSD : ammittimus M.
- ↑ comitabantur NSD : associabantur M.
- ↑ in NSD : omisit M.
- ↑ meae MNS : mae D.
- ↑ pontifce MNS : pontefce D.
- ↑ nam Academia dissoluta est. Anno MDXXXVI D : nam Academia dissoluta est anno MDXXXVI S, nam Academia dissoluta est, Anno MDXXXVI NM.
- ↑ regis M : omiserunt NSD
- ↑ et VI super NSD : et D. super M.
- ↑ studiosissimus NSD : studiosissime M.
- ↑ Vilander NSD : Vilandri M.
- ↑ fame NSD : famae M.
- ↑ liberalitatis MND : libertatis S.
- ↑ asturconem obtulit NSD : asturcone contendebat M.
- ↑ Angli eum NSD : Anglico M.
- ↑ coronatos. Non placuit : coronatos, non placuit NS : coronatorum. Non placuit D, coronatos, non ausus, non placuit M.
- ↑ denique NSD : omisit M.
- ↑ plurimumque NSD : plurimum M.
- ↑ ut NSD : omisit M.
- ↑ locuples NSD : locuplex M.
- ↑ XL. M aureorum NSD : XL aureorum M.
- ↑ moritur MND : morirur S.
- ↑ natu XXI NSD : natu (et hoc si filii supersint) XXI M.
- ↑ redditus NSD : reditus M.
- ↑ suffragia omnia NSD : suffragia, et omnia M.
- ↑ XXVIII : XXVII SD, XXIIX MN
- ↑ uel MNS : omisit D.
- ↑ in quo NSD : ut in quo M.
- ↑ cognominis, sed NSD : cognominis. Nullo magis alio argumento quam quod mundum a multis erroribus ac dolis, unde Galli ut audiui Desifron uocant, Latine nomen, ut reor, non habet ut nec Graeci cerebri, sed M.
- ↑ dedecora uero pati NSD : dedecora enim pati M.
- ↑ popularem NSD : populare M.
- ↑ credunt; dici enim consueuit NSD : credunt, quin dici consueuit M.
- ↑ inuitas NSD : irritas M.
- ↑ aggredientur MD : agredientur NS.
- ↑ profligabunt neque NSD : profligabuntquamquam diuinarumlegum non solum omnes secus arbitratae sint et philosophi multi: neque M.
- ↑ quia non NSD : est, ea non M.
- ↑ lbro Satyr. 6 M in margine
- ↑ iustos NSD : multos M.
- ↑ uereantur NSD : mereantur M.
- ↑ uti NS : ubi MD
- ↑ natiuitatum fasciculos NSD : genesum fasciculos, non geneses M.
- ↑ laborem MNS : laboren D.
- ↑ uxor honesta musici NSD : honesta mulier musici M.
- ↑ adactus D : addactus MNS
- ↑ pulsum quarto NSD : pulsum. Quarto M.
- ↑ habeat. Respondi NSD : habeat? respondi M.
- ↑ nondum NSD : non dum M.
- ↑ habebam). Itaque NSD : habebam. Itaque M.
- ↑ nuntius NSD : et nuntius M.
- ↑ isti NSD : omisit M.
- ↑ tres medici principales NSD : tres illi principales M.
- ↑ dixissem NSD : dixisse M.
- ↑ Sic NSD : Satis M.
- ↑ fortuita MNS : fortuite D.
- ↑ domus in campo NSD : domus illa in campo M.
- ↑ itque MND : idque S.
- ↑ uentre intus NSD : uentre, id est intus M.
- ↑ laborabant nunquam NSD : laborabant, ignota mihi natura psylledeorum, nunquam M.
- ↑ abfuit NSD : obfuit M.
- ↑ Sed Vignani factum male quoque cessit citra mortem tamen, unde et nos dereliquit cum nouem ex illa domo sanitati per me restituti fuissent NSD : Vignani factum, (hic erat Mediolanensis aut eregione amicus et gratiosus) cum laboraret spirandi difficultate, iratusque esset mihi quod non tam propere ad illum itassem, uocassetque 2os alios medicos et potu uini quem ego inhibueram et exhibitione iuris meliuscule se habuisset, nos dereliquit et se manibus illorum curandum tradidit, uisusque et postea curatus sed hoc etmecum impetrauerat: non tantum persanatus est. Sed ut mos est eiusmodi imperitorum artis plus credidit nugis quam factis, cum nouem ex illa domo sanitati restituti essent. M.
- ↑ 2a Parla, 2 et 6, ar. 2 M in margine
- ↑ opprobria MNS : opprobia D.
- ↑ erat NSD : omisit M.
- ↑ aureos NSD : aureorum M.
- ↑ accepi NSD : potui M.
- ↑ centum aureorum NSD : centum aureorum, certe non excedebat M.
- ↑ Gallareatae : Gallareate MNSD.
- ↑ prima pueritia arithmeticae NSD : pueritia primum arithmeticae M
- ↑ Patauii MND : Petauii S.
- ↑ Caesaris MNS : Ceasaris D.
- ↑ mensis ……… MD : mensis octobris NS.
- ↑ suscepit MD : suscipit NS.
- ↑ inditium MD : inditum NS.
- ↑ an aliquid uiderem. Ego NSD : an aliquid uiderem? Ego M.
- ↑ pompae subtrahetque NSD : pompae (quamquam deesset tensa) subtrahetque M.
- ↑ etiam MNS : omisit D.
- ↑ diu steti NSD : noui M.
- ↑ fuit MNS : sit D.
- ↑ his NSD : hic M.
- ↑ cepit ipse consultum : coepit ipse consultum NSD, coepit ipse consultum, sed, seu M.
- ↑ mihi NSD : illi M.
- ↑ quod NSD : ut M.
- ↑ sum NSD : omisit M.
- ↑ ut NSD : et ut M.
- ↑ non M : omiserunt NSD
- ↑ eodem anno NSD : eodem anno, qui fuit MDXXXI M.
- ↑ adducebat eorum qui liberati erant) et multum NSD : adducebat et cum qui liberati erant) ut multum M.
- ↑ famulumue NSD : famuliorem M.
- ↑ lineum NSD : lineum (..... dici potest quod splendorem admittat aeris aerem prohibet) M.
- ↑ in uelum NSD : in........
- ↑ Domini NSD : Domi Domini M.
- ↑ ubi NSD : ibi M.
- ↑ dextrae NSD : dextrae manus M.
- ↑ uel NSD : per M.
- ↑ hei MNS : heu D.
- ↑ meam NSD : meum M.
- ↑ olere NSD : elere M.
- ↑ omnes. Respndit NSD : omnes? Respndit M.
- ↑ a dextra NSD : adextra M.
- ↑ tecti NSD : omisit M.
- ↑ ueste coloris cinerei NSD : ueste coloris (uel potius sago) cinerei M.
- ↑ insomnio NSD : in somnio M.
- ↑ simul MNS : omisit D.
- ↑ ob silices NSD : oblilices M.
- ↑ utilium NSD : omisit M.
- ↑ casum MNS : casus D.
- ↑ regnum NSD : regnum, scilicet Paradysum appellatum M.
- ↑ Mars medicinam NSD : Mars et medicinam M.
- ↑ domo aurea NSD : domum auream M.
- ↑ nos ergo manum NSD : nos quoque manum M.
- ↑ Addidit NSD : Addidit reuertenti M.
- ↑ Iacet MND : tacet S.
- ↑ exhibeo; detinuit NSD : exhibeo? detinuit M.
- ↑ conualuit. Talia NSD : conualuit? Talia M.
- ↑ corpora ac animam NSD : corpore ab anima M.
- ↑ illi NSD : illa M.
- ↑ est NSD : omisit M.
- ↑ quoque NSD : quoque alia M.
- ↑ admirabilis NSD : admirabili M.
- ↑ casibus NSD : casibus genere M.
- ↑ occasioni NSD : occasione M.
- ↑ falluntur NSD : omisit M.
- ↑ implere potuissent. Pessime NSD : implere potuisset, sed nec casui aut fortunae magis quam ars, quae sic ad amussim conuenerunt, pessime M.
- ↑ confcta NSD : conficta M.
- ↑ fuerunt NSD : fuerint M.
- ↑ foedare? NSD : foedare. M.
- ↑ XLIX : XLXIV S, XLVIII D, XLVIV N, XLVIIII M.
- ↑ fit MNS : sit D.
- ↑ in NSD : ab M.
- ↑ me NSD : se M.
- ↑ MDLXVIII NSD : MDLXVIIII M.
- ↑ MDLXXIV MNS : MDLXXXIV D.
- ↑ est NSD : omisit M.
- ↑ exercitationem MNS : omisit D.
- ↑ abstrahit MD : abstraxit NS.
- ↑ scilicet hoc mihi datum est NSD : scilicet ut tot mirabilia et supra naturam aut similia perpetuo uiderem et in hoc statu continuauerim in annis L, hoc mihi datum est M.
- ↑ cap. 43, cap. 4 M in margine.
- ↑ a Deo NSD : adeo M.
- ↑ praeter senilem MD : praeter similem NS
- ↑ expectatio NSD : expectatio, ut parum intersit (si non mitior) et minas auditori, ut in tragicis M.
- ↑ uertices MD : uortices NS.
- ↑ repraesentatio MNS : representatio D.
- ↑ ulli NSD : illi M.
- ↑ fdi NSD : et fdei M.
- ↑ edoctus NSD : doctus M.
- ↑ similia MNS : simila D.
- ↑ et (si adnumerandus) NSD : (et si adnumerandus) M.
- ↑ hanc NSD : has M.
- ↑ XXXVI NSD : XXX M.
- ↑ contradicendi MNS : contradicenti D.
- ↑ ac NSD : omisit M.
- ↑ Quae MD : Qua NS.
- ↑ operam dare uelit, atque : operam dare uelit atque S, operam dare, uelit atque N, operam dare atque MD.
- ↑ uates gloriari NSD : uates toties gloriari M.
- ↑ iudicio : indicio, NSD multa lectione, toto triduo ingens uolumen deuorantes; indicio opus est, omisit M.
- ↑ sitque MNS : sit D.
- ↑ textura NSD : omisit M.
- ↑ iurisprudentia NSD : iurisprudentia, naturalis diuidendo minuitur, quae tradita est ex principiis inuentione et comparationibus et infnita est. Quid ergo prohibet ne et tu assumpta parte iuxta quam pars est communis, enim in fne pars, ut pars esse potest (infnita est) effcias infnitam M.
- ↑ MDXXXVIII, in NSD : MDXXXVIII. In M.
- ↑ cui NSD : cur M.
- ↑ saepe MNS : omisit D.
- ↑ qui NSD : qui et si tandem euassiset M.
- ↑ et NSD : ut M.
- ↑ unde cum NSD : unde prope XIIII diem iam laboraret cum M.
- ↑ ipse NSD : Cruceius M.
- ↑ erigerent NSD : erigent M.
- ↑ Horben M : Hor ben D, Horbon NS.
- ↑ estne NSD : est ne M.
- ↑ cunis NSD : cumis M.
- ↑ mihi MNS : omisit D.
- ↑ eius NSD : eis M.
- ↑ ipsum de NSD : ipsum fuisse de M.
- ↑ omnibus aliis MNS : aliis omnibus D.
- ↑ eum probabile est NSD : omisit M.
- ↑ Cruceius NSD : omisit M.
- ↑ cogeretur, Cauenago et ipso patre NSD : cogeretur, quod Cauenago et ipse patre M.
- ↑ Itaque, perculsum NSD : Itaque eo colore perculsus M.
- ↑ remunerarer NSD : remuneraret M.
- ↑ metuebam MNS : metuebar D.
- ↑ M. ne numérote que les deux premières cures. (??)
- ↑ lepra MNS : e lepra D.
- ↑ Martham NSD : Martam M.
- ↑ molarem MND : moralem S.
- ↑ sane NSD : (sane M.
- ↑ immobilem, sanauimus NSD : immobilem dumtaxat a quatuor uiris aliquantulum mouebatur sanauimus) M.
- ↑ obstipo NSD : obstippo M.
- ↑ fuit. Indicio NSD : fuit? Indicio M.
- ↑ et MD : omiserunt NS.
- ↑ Indicio NSD : Iudicio M.
- ↑ VII NSD : V M.
- ↑ pendeat NSD : pendeat, uulnere M.
- ↑ ictu MNS : ictus D.
- ↑ Itaque cum plurimi NSD : Itaque cum plurima et nobilium non accepta conditione, plurimi M.
- ↑ Ghisleri, in NSD : Ghisleri. In M.
- ↑ me NSD : omisit M.
- ↑ errare me inuenerunt NSD : errarem inuenisse M.
- ↑ recipere ausi, nec ut reciperetur consuluerunt NSD : recipere ausos, nec ut reciperent consuluere M.
- ↑ ambos NSD : ambo M.
- ↑ Mediolani Hispanorum NSD : Mediolani dum adessem Hispanorum M.
- ↑ restituerim, et alias NSD : restituerim. At occasionem Hippocrates non praefert! alias M.
- ↑ in NSD : omisit M.
- ↑ compositum non artis, sed artifcis imperitia NSD : compositum defciet infeliciter non artis, sed artifcis id est imperitia M.
- ↑ pharmacopolis,chirurgis NSD : pharmacopolis, aemagogis, M.
- ↑ effcient NSD : omisit M.
- ↑ aut plurium etiam eiusdem generis MNS : omisit D.
- ↑ LXVII MNS : LXII D.
- ↑ plegmone NSD : rechmone M.
- ↑ sensibus MNS : sensis D.
- ↑ hecticae MNS : hectica D.
- ↑ pueruli MND : puerili S.
- ↑ diarrhaeae laborantes NSD : diarrhaeae ����� laborantes M.
- ↑ Leonarthum D : leonarthum M zeonarthum N Zeonarthum S.
- ↑ medici quod NSD : medici in his exemplis quod M.
- ↑ uiderim morti multos NSD : uiderentur morti multi M.
- ↑ a ueneno in Syrtiris flios omnes seruaui tarde NSD : Venenorum in Syrtiris cum flios omnes seruaui ad extremum M.
- ↑ cur tam NSD : cur nam tam M.
- ↑ mendacio MNS : omisit D.
- ↑ lucrum? At NSD : lucrum. At M.
- ↑ si modo NSD : simodo M.
- ↑ quod rationem NSD : qua ratione M.
- ↑ seruauerit NSD : seruauerit et modica(?) M.
- ↑ inferior sum: primum NSD : inferior sum nisi forsan a biennio aut triennio citra, quo tempore fateor cum animus adhuc uegetus sit, corporea tamen uis omnino torpescit. Primum M.
- ↑ in hoc genere fausta successerunt NSD : omisit M.
- ↑ accidisse NSD : omisit M.
- ↑ uina cruda NSD : uina cruda, et potentia M.
- ↑ rauae, modus uitae inconditus, non medicamenta, non electio NSD : prauae inconditus modus non meta non electio M.
- ↑ exercitationes mortiferae NSD : exercitationes (inconditae saepe mortiferae) M.
- ↑ commodis NSD : commodisque M.
- ↑ uiuentem NSD : uiuenti M.
- ↑ etiam NSD : et M.
- ↑ M. met des numéros en marge: 1 en face de «primum», 2 en face de «Nam quid mirabilius pyrotechnia», 3 en face de «magne Magnes», 4 en face de «Addatur quartum typographica inuentio», 5 en face de «Erat dies XX Decembris», 6 en face de «Simile contigit», 7 en face de «Magna etiam sed prorsus naturalia obseruaui». (??)
- ↑ hinc lustramus Americam NSD : hinc America M.
- ↑ Quiniram MNS : Quirinam D.
- ↑ Escotilant : Estotitilant MNSD.
- ↑ sint). Hinc certe ut NSD : sint) ut certae ut M.
- ↑ XX MNS : X D.
- ↑ curuli : curruli MNSD.
- ↑ domo MNS : domum D.
- ↑ an omisit M.
- ↑ latus NSD : latum M.
- ↑ enim : omisit M.
- ↑ ex alio MNS : ex aliis D.
- ↑ puer MD : prior NS.
- ↑ ab MNS : omisit D.
- ↑ diligentes NSD : diligenter M.
- ↑ moliendas addere NSD : moliendas animos addere M.
- ↑ ex minimis, ut alias declaraui, ac uniusmodi, uelut retium maculis : omisit D.
- ↑ oportet MNS : opportet D.
- ↑ pica NSD : piua M.
- ↑ ratione NSD : ronem M.
- ↑ tranquillitas. Eodem NSD : tranquillitas. Cum IX Calen. Maii MDLXVII Ioannem Paulum contubernalem admonuissem de uita inerti, ostendissemque amico, die sequenti uenerunt literae a patre adolescentis, sed amici testimonium eleuauit suspicionem culpae a me. Eodem M.
- ↑ M add. in margine: MDLXVII, V. Id. septembris – IX Calen. Augi eiusdem anni
- ↑ frigore maximo pedum NSD : frigore crurium ac pedum M.
- ↑ annum ago LXXV NSD : annum LXXV ago D.
- ↑ quem NSD : quam M.
- ↑ Lotophagite : Zotophagite MNSD.
- ↑ et aliis NSD : et in aliis M.
- ↑ hac NSD : has M.
- ↑ miraculo NSD : miracula M.
- ↑ secretarum MND : secretariorum S.
- ↑ Memini MND : nemini S.
- ↑ nobis NSD : uobis M.
- ↑ constant NSD : constat M.
- ↑ quinam essent NSD : qui nam esset M.
- ↑ adducebam, tandem NSD : adducebam: unus Dux et quem metuant sui propior (et enim fateor non sic, sed fatigatione coloniis constitutis non uidere quomodo defendi possent). Verum M.
- ↑ non tamen neque necessario NSD : hoc ex iudicio artium atque negotiorum praeclare admittunt praedictiones coniectura excellenti et admirabiles, non tamen neque necessarias M.
- ↑ sententia MD : similia NS.
- ↑ Et anates cur ad sues ueniunt? qui tota nocte grunnientes perseuerarunt MNS : Et anates cur ad sues ueniunt, qui tota nocte grunnientes perseuerarunt? D.
- ↑ extra urbem NSD : extra urbem, prope tamen iturum M.
- ↑ matrem : omisit M.
- ↑ uicinum : omisit D.
- ↑ Io MNS : Ioannem D.
- ↑ munere NSD : muneri M.
- ↑ pestilentia MNS : pestilentia D.
- ↑ porticu NSD : portica M.
- ↑ sedere MNS : omisit D.
- ↑ M. porte en marge les numéros suivants: 2 en face de «Secundum», 4 en face de «Anno MDLX mense Maii», 5 en face de «Nocte quae praecessit», 6 en face de «anno MDLIX mense Octobris ac Nouembris», 7 en face de «Post mense, ni fallor, Iunii», 8 en face de «Sed haec omnia». (??)
- ↑ experrectus NSD : a lena experrectus M.
- ↑ ictus M : actus NSD.
- ↑ de rebus omiserunt NS.
- ↑ ut NSD : ob M.
- ↑ respondit NSD : respondet M.
- ↑ uidetur MNS : uidebatur D.
- ↑ regna NSD : omisit M.
- ↑ determinanda NSD : terminanda M.
- ↑ theologum MNS : theologos D.
- ↑ quae NSD : quam M.
- ↑ fit MNS : sit D.
- ↑ scribenti MNS : omisit D.
- ↑ illi MNS : alii D.
- ↑ mecum NSD : meum M.
- ↑ pati potes NSD : omisit M.
- ↑ sis NSD : omisit M.
- ↑ sua ostendit NSD : sua hoc ostendit M.
- ↑ distantia NSD : distantiam M.
- ↑ lib. 3° Histor. M in margine.
- ↑ euadit, Interdum NSD : euadit. Interdum M.
- ↑ (lib. 2 histor. ) : omisit M.
- ↑ omnes : omisit M.
- ↑ luculentam NSD : luculenta M.
- ↑ bouem se NSD : non bouem, sed muvsaikon(?) se se (sic) M.
- ↑ lib. 2° M in margine.
- ↑ esse. Quid NSD : esse hoc adieci, non quod iudicium meum praeferam, sed si praeferenda quod fuerint sint, nec mentiri nec hallucinari. Quid M.
- ↑ tum NSD : cum M.
- ↑ satis NSD : sane M.
- ↑ diuinumue NSD : diui numine M.
- ↑ supplicanti NSD : suspicanti M.
- ↑ uisione MD : iussione NS.
- ↑ qualiter NSD : qualiter quam cum adnotaueram M.
- ↑ Solum NSD : Solo M.
- ↑ in quibus misere NSD : in ……… misere M.
- ↑ ptolemaicae NSD : ptolomaicae M.
- ↑ per finita NSD : perfinita M.
- ↑ M in margine.
- ↑ elementorum NSD : alimentorum M.
- ↑ elemena NSD : alimenta M.
- ↑ melior NSD : melius M.
- ↑ cur MNS : omisit D.
- ↑ M in margine.
- ↑ in NSD : ni M.
- ↑ singularibus NSD : singularibus, spygmatica magni usus et potentiora medicamentis M.
- ↑ n facilia, praesidia quae liberant NSD : in facilia, quae statim liberant M.
- ↑ reuocata NSD : euocata M.
- ↑ locuples NSD : locuplex M.
- ↑ alias NSD : alia M.
- ↑ N. a manifestement introduit dans cette liste un ordre différent de celui qu'avait utilisé Cardan: M. présente un classement moins rationnel: Impressi mathematici - Impressi astronomici - Impressi Phisici - Scripti mathematici - Scripti Phisici (sic) - Scripti morales - Impressi morales - Variorum opusculorum I - Variorum opusculorum II - Medicinae opusculorum III - Impressi commentarii Medicinae (sauf le De alimento) - Scripti in medicina arte - In theologia - et extra numerum Diuersorum Argumentorum - Impressi (il s'agit du De alimento) - In diuinandi genere - Extant impressi quos non connumero. Les ouvrages sont numérotés dans la marge. (??)
- ↑ NS, à ce moment, et pour les trois ouvrages suivants, changent la présentation: «de Sapientia lib. 5». Dayre supprime la mention «lib.» après chacun de ces quatre ouvrages. (??)
- ↑ De tuenda sanitate NSD : De tuenda sanitate, in p° usque ad senect., in 2° de senibus, in 3° de morbosis, in 4° de addictis M.
- ↑ sim MNS : sum D.
- ↑ cap. 37 M in margine
- ↑ circiter NSD : omisit M.
- ↑ esse : omisit D.
- ↑ quoniam MNS : quia D.
- ↑ ex geminatis NSD : ingeminatis M.
- ↑ inuentum MD : uiuentum NS.
- ↑ Ligeri NSD : liri M.
- ↑ nec NSD : non M.
- ↑ libro NS : libros MD.
- ↑ enim MNS : omisit D.
- ↑ reditus NSD : redditus M.
- ↑ recuderetur NSD : reuiderentur M.
- ↑ aquis NSD : de aquis M.
- ↑ quam necessaria MNS : omisit D.
- ↑ legendus. Dialecticam NSD : legendus, neque enim artem contempseris: contenta poetarum more. Dialecticam M.
- ↑ putaui MNS : putuai D.
- ↑ ostenderem NSD : omisit M.
- ↑ illis a quibus multa acceperam NSD : etiam illi a quo acceperam M.
- ↑ saltem me NSD : omisit M.
- ↑ particulas. Huiusmodi NSD : particulas huiusmodi M.
- ↑ in mortalitate D : immortalitate MNS.
- ↑ mori NSD : moris M.
- ↑ suffcere MNS : successere D.
- ↑ statui M : status NSD.
- ↑ calamitates. Nihil tutum illis, caedes NSD : calamitates, mihi tutum hic et alibi etiam, illis nullibi, caedes M.
- ↑ At prorsus NSD : At quod prorsus M.
- ↑ est NSD : omisit M.
- ↑ curo). Est quinto NSD : curo) est. Quinto M.
- ↑ alium MNS : omisit D.
- ↑ Bucolicis Georgicisque NSD : Bucolica Georgicaque M.
- ↑ Theognoston D : Theognoscon MN Theonoscon S.
- ↑ extendi D : extendit MNS.
- ↑ tam MSD : eam N.
- ↑ perlustrare NSD : perlustrari M.
- ↑ actuarium MNS : auctarium D.
- ↑ illustrati NS : illustrari MD.
- ↑ quod NSD : hoc M.
- ↑ fit NSD : sit M.
- ↑ intelligens NSD : inelligens M.
- ↑ aliqui MNS : alii D.
- ↑ anno praesenti MDLXXVI : in margine M.
- ↑ ferulacea NSD : feruli oua M.
- ↑ de eorum caule NSD : de illius ouo M.
- ↑ eo NSD : ea M.
- ↑ ortu ubi NSD : ortam ibi M.
- ↑ eo NSD : ea M.
- ↑ allio MNS : illo D.
- ↑ animaduertat MNS : animaduerterat D.
- ↑ gratias aget NSD : aget gratias M.
- ↑ sunt MNS : omisit D.
- ↑ esset non NSD : esset et non M.
- ↑ accusationes NSD : occasiones M.
- ↑ omittamus NS : ommittamus MD.
- ↑ opes, quomodo NSD : opes, qui in iuuenta praecipitur quomodo M.
- ↑ immo NSD : sed audi M.
- ↑ sum cognitione multarum magnarumque rerum certa ac rara, si NSD : sum (cognitione multarum magnarumque rerum certa ac rara) si M.
- ↑ potui contemnere NSD : contemnere potui M.
- ↑ mortalia, uelut stoici NSD : mortalia nec pertinacia quadam aut illorum impotens uelut stoici, sed iudicio etiam ipsorum particeps M.
- ↑ percipio satis NSD : percipio et satis M.
- ↑ morte NSD : mori M.
- ↑ etiam magis? Sed si iam ex centum MND: omisit S.
- ↑ participes NSD : participem M.
- ↑ adfuerunt NSD : omisit M.
- ↑ rarae MD : ratae SN.
- ↑ at MNS : ac D.
- ↑ explicari D : expiscari NS, ex piscare M.
- ↑ utputa : ut pote M utpote NSD.
- ↑ filium NSD : cum filium M.
- ↑ Seronam MND : Soronam S.
- ↑ et sic et ego et puer NS : et sic ego et puer D et sic et puer M.
- ↑ delusus NSD : dilusus M.
- ↑ et in carcere NSD : et cum in carcere M.
- ↑ et NSD : eo M.
- ↑ quae MNS : qua D.
- ↑ metallo NSD : metallo. Vt sic spetiem a Daemone delusus ne efferet uel naturali causa M.
- ↑ apud NSD : aput M.
- ↑ loco; obscuritate etiam opus est NSD : loco molestiam post exitum quae accidit, adeo ut in futuris, ut eueniant qualia decreta sunt, obscuritate eodem opus est M.
- ↑ uetare NSD : uitare M.
- ↑ sunt NSD : sunt uanitatis, temeritatis M.
- ↑ consiliis hominum, consuetudine longa NS : consiliis hominum consuetudine longa Mconsiliis, hominum consuetudine longa D.
- ↑ Tamant NSD : Lamant N.
- ↑ aberrante MND : aberrente S.
- ↑ cognoscit NSD : cognoscet M.
- ↑ causam MNS : omisit D.
- ↑ altiorum per causam NSD : altiorum quorum per causam noscere commendo aut naturali ratione M.
- ↑ et ea utor ut NSD : et hoc ut M.
- ↑ immortalium NSD : immaterialium M.
- ↑ et est per demonstrationem : et esse per demonstrationem NSD et esse: et quae in mathematicis per demonstrationem M.
- ↑ incorporeis NSD : in corporeis M.
- ↑ sit est causa quod construimus NSD : sit et causa construimus M.
- ↑ accepi, nam splendori MNS : accepi: splendori D.
- ↑ habeo. Hoc tamen scientiae genus NSD : habeo praeterea singulare quoddam subministrat quod pto scias, ut non frustrer a uoto in rebus ad scientiam pertinentibus unquam in negotiis; et propriis quam raro hoc tamen scientis genus M.
- ↑ in causis NSD : de causis M.
- ↑ mihi NSD : mi M.
- ↑ uide supra historiam cap. 14 M in margine.
- ↑ mihi NSD : tibi M.
- ↑ fauentibus D : fauoribus MNS.
- ↑ gratia mea NSD : mea gratia M.
- ↑ in NSD : a M.
- ↑ Patauii aestate NSD : Patauii cum aestate M.
- ↑ Obstupuere NSD : Obstupere M.
- ↑ praeecit NSD : perfecit M.
- ↑ Bugati D : Bugari MNS.
- ↑ et professores NSD : et inter professores M.
- ↑ Bambergensis NSD : Brambergensis M.
- ↑ Helerus D : Scelerus MNS.
- ↑ Iosephus MD : Ioan S : Io. N.
- ↑ Ingrassias D : Ingressus S : Ingrassius MN. (à toutes les occurrences de ce nom) (??).
- ↑ 62. – Melancthon in initiis doctrinae 63. – Melchior Guilandinus Borussius NSD : 62. – Melchior Guilandinus Borussius M.
- ↑ Stifelius MD : Seifelius NS.
- ↑ Pena M : Pelna NSD.
- ↑ de phthora et antiphthora MD : de hora et antihora NS.
- ↑ Reignerius Solenander NSD : Raygnerius Soleander M (à toutes les occurrences de ce nom) (??).
- ↑ Sunt enim hi:
Brodaeus
Fuchsius
Carpentarius
Turnebus
Rondelletius
Buteo
Fluxada et
Tartalea NS :
Sunt enim hi:
Brodaeus
Fuchsius
Rondelletius
Buteo
Carpentarius
Turnebus
Fluxada et
Tartalea M :
Sunt enim hi: Brodaeus, Fuchsius, Rondelletius, Buteo, Carpentarius, Turnebus, Fluxada et Tartalea D. - ↑ illis MNS : omisit D.
- ↑ hominum, nam de scriptis quis dubitat Galeno nec forsan Aristoteli (si non typicae artis benefcio accidit mihi) totidem uix, illis uiuentibus, contigisse : Andreas NSD : hominum (nam de scriptis quis dubitat Galeno nec forsan Aristoteli (si non typicae artis benefcio accidit mihi totidem uix, illis uiuentibus, contigisse) Andreas M.
- ↑ Vide cap. 44 M in margine.
- ↑ quam M : quos NSD.
- ↑ inanis. NSD : inanis. Ergo ut rem breui concludam... M.
- ↑ non inuenit cruciatur, sed multo magis inuento: cognoscit enim se NSD : non inuenit Inuento cognoscit se M.
- ↑ praedia enim et pecuniae publicis NSD : praedia uincula: pecunia periculum et diffcultas et publicis M.
- ↑ commoriuntur. Diffcilia ergo NSD : commoriuntur et haec est summa rerum, et communis omnibus licet spetie magnitudinis retia immitentur. Hae enim non sunt nisi unicus oculus: rete tamen pulchra res uidetur, et utilis etiam, sed alii idem agunt per laqueos aut hamos. Diffcilia ergo M.
- ↑ inexpertis NSD : in expertis M.
- ↑ effcit improbos sibi et aliis etiam deteriores MD : effcit improbos sibi, et aliis etiam deteriores NS.
- ↑ propterea MNS : proptera D.
- ↑ nos NSD : nostram M.
- ↑ non innitaris NSD : non inritaris M.
- ↑ iudices NSD : Iudices M.
- ↑ sed ad NSD : sed et ad M.
- ↑ unum ut consideres NSD : unum (quoniam consuetudo obstat legibus Epiduariis et tempora Romanis) ut consideres M.
- ↑ oportet NSD : opportet D.
- ↑ MDXLII D : MDXII MNS.
- ↑ Id eo magis neglectum, quo magis premebar negotiis NSD : id tam maiori incommodo eoque magis neglectum, quominus praemebat negotiis M.
- ↑ quo NSD : omisit M.
- ↑ ex more quasi : (ex more quasi) M.
- ↑ a genero NSD : a genero: dubitabam enim cum iam antea abiisset, uel adhuc abesse, uel clauem domi reliquisse; neutrum contingerat M.
- ↑ difficillime MN : difficille S, difficile D.
- ↑ ecce MNS : esse D.
- ↑ munere NSD : muneri M.
- ↑ cultum NSD : cultus M.
- ↑ maligni. Auari etiam: qui sub tyrannis : maligni. Auari etiam qui sub tyrannis MD maligni, auari etiam. Qui sub tyrannis... NS.
- ↑ operibus, ambitioque NSD : operibus ut liberi ambitioque M.
- ↑ aurigae MNS : aurigo D.
- ↑ Altouitorum MD : Altouitarum NS.
- ↑ eundum NSD : eum dum M.
- ↑ delassarer D : delassaret NS : delassare(?) M (??).
- ↑ trapezitam NSD : trapehitam M.
- ↑ consuesse MND : consueuisse S.
- ↑ curam NSD : curam. Cum homines, ut pares, et consilia fortuita habentur, ut studio comparata solum sic agas, ut illis non sis inutilior M.
- ↑ exigere NSD : exigere. Hoc intelligendum est de primo negotio, non eo absoluto abstinere debemus M.
- ↑ elige MNS : eligo D.
- ↑ morosi, intractabiles NM : Morosi intractabiles SD.
- ↑ aliis : omisit D.
- ↑ discipulorum MD : scholarium NS.
- ↑ dedecoris MNS : dedcoris D.
- ↑ alerem, respondi : alerem respondi NSD : alerem? respondi M.
- ↑ Amici NSD : Amicis M.
- ↑ benef ecissem NSD : benefecissem M.
- ↑ seu non NSD : seu non frustreris M.
- ↑ excipite MNS : excipe D.
- ↑ animo MNS : omisit D.
- ↑ Similiter NSD : Et similiter M.
- ↑ praetermittere MNS : praetermiterre D.
- ↑ proferre NSD : proferre. Non timeas quod sapientiae iniuria fat: totus enim circulus ea scatet. Centrum hoc solum ea perfusum est: contingit quandoque exiccari(sic) at homines sunt similes uermiculis auellanaceis quibus auellana orbis est et illis Deus M.
- ↑ timeas? NSD : timeas? Intellige morbum et causas et si uidebitur, quaere et praepara auxilia iuxta rem, conditionem et aetatem et accingere M.
- ↑ consecuta NSD : omisit M.
- ↑ oportet MNS : opportet D.
- ↑ medicina MNS : medicinae D.
- ↑ utriusque. In uniuersum NSD : utriusque uelut et dolor, et sicut sectio uenae alleniat infammationem, ita sumtus tristitias quae sunt e genere luctus. Addere mala, ut recuperando fat minor tristitia. Quod etiam uidemus in alea si quis enim amittat centum, trecentis amissis minus tristatur quam si solum septuaginta uel etiam quandoque triginta, causa est non solum comparatio, sed etiam spes iniecta propter motum. Iuuat etiam meditari noua quae peragas ex alia mutatione, motus enim amplifcat quae peragis et magis etiam eorum speciem. Interim mitigatur affectus et aliis auxiliis; aut res bene cedit. In uniuersum M.
- ↑ rebus NSD : omisit M.
- ↑ potentes NSD : potentes: subice uiles personas molestias, medico magni nominis cuncta occupanti concede si pollicitur praestiturum fnem. Pauperi praecatio operam tuam exigent, cogita et dic quod impediuit offcium si recaretur M.
- ↑ habeas MNS : babeas D.
- ↑ reliquerit, quot coniuges et flios habuerit; deinde abstine NSD : reliquerit? quot coniuges et flios habuerit; x. Ideo abstine M.
- ↑ debet NSD : debet: augendo illius tempus assiduitate studii et omissione caeterorum M.
- ↑ tamen NSD : tamen. Da diminuendi cum rem quae tibi accidit communiter profers: quae certo tempore aliquando: quae uere uisum Aristotelico more M.
- ↑ non NSD : omisit M.
- ↑ Quod in aeternis est, Deus fingit D : Quod in aeternis est Deus, fingit MNS.
- ↑ peccant, dum NS : peccant dum D : peccant. Dum M.
- ↑ si relinquas; si redimas D : si relinquas? si redimas? MNS.
- ↑ tenebit NSD : tenebit, auxilium si errasti uel coactus fuisti, potentior, aut prius assidua molestia, fatiga ut taedio tuum reddat: miscent ergo tales pauorem cum ui, et rapaci animo actionibus. Coniuncto tuo alumno, superbo et stulto ac ignauo fac ut aliquis ei grauis signifcet ut caueat omnino a congressu illo caperatae frontis et exemplum addat speculorum in tonstrina qui tracti descendunt. Quid est homo? Tipha. Dico omnes sordidus, contemptus, leuis, uacuus, inutilis et ut focci illius euanidus M.
- ↑ filios, amicos NSD : filii, amici M.
- ↑ alia habes NSD : habes alia M.
- ↑ breui durabis NSD : breui durabit nec ualde affcere potest, nisi optima quaeque defuerint, si manca sint aut oblaesa maior est proportio aeternitatis ad uitam tuam, quam optimi status tui ad praesentem nostrum, quare diluitur calamitas. Si non habet quod habebat: et qui nunquam habuit infelix ob hoc non est, modo id non accideret culpa propria, ergo multo minus tu M.
- ↑ artium per NSD : artium. Per M.
- ↑ per incerta dicere liceat; sed ND : incerto S, incerta, tuto cui semper addere liceat nihil dixisse cum omnia dixerim, et contra et secundo loco dicere cum primus tuus sit, sed M.
- ↑ ut complicent apte, includant atque excludant, et ut propria sint tractationi quod solum NSD : ut complicem apte, includant atque excludant, et ut propria sint tractationi quod non solum M.
- ↑ Nec iactare iugum didicere, etc... NSD : Nec iactare iugam reipsa (?) didicere magistra M.
- ↑ XIIII. libro, incipit Nonis maii et in XV ep. la 12 et in XVI ep. la 6 M in margine.
- ↑ Fortium MND : Fortia NS.
- ↑ uegetus : uegetes MNSD.
- ↑ mores NSD : moris M.
- ↑ uoluere MNS : uolere D.
- ↑ exscindere MND : exscidere S.
- ↑ elymique MD : rhytmique NS.
- ↑ Nec NSD : haec M.
- ↑ cogor NSD : cogar M.
- ↑ immiti D : immitti NS imitti M.
- ↑ Parcae NSD : Pauae M.
- ↑ conuenerant NSD : conuenissent Mpalatia MNS : paladia D.
- ↑ nate MNS : omisit D.
- ↑ libro 4° Carm. Ode 9 M in margine.
- ↑ toto MNS : totus D.
- ↑ celer scilicet casus puritatis linguae Latinae NSD : (celer scilicet casus puritatis linguae Latinae) M.
- ↑ aliter non NSD : aliter non.... a... assa... t. e.. M.
- ↑ necessaria NSD : necessaria? M.
- ↑ Verum haec non sufficiunt. Necessarium est NSD : Intelligo bene sed haec non sufficiunt uerum necessarium est,... M.
- ↑ inquiunt NSD : omisit M.
- ↑ esse MNS : ese D.
- ↑ Propterea MNS : Proptera D.
- ↑ uellent NSD : uelim M.
- ↑ redegi D : redigi MNS.
- ↑ comparatione NSD : comparatione) M.
- ↑ pleni MNS : omisit D.
- ↑ sciuerim MNS : sciueram D.
- ↑ gradus. Primus NSD : gradus prima M.
- ↑ sed NSD : (sed M.
- ↑ ualde NSD : ualde, cum omnis solidae felicitatis pars (uel et si schidia sit) ex eo quod plenum est, et res, et substantia ut reliquis sufficit, ut non possit dici de eo (fuit aliquando infelix) ideo putant praecipue ire (?) in morte. Cum tamen, et illud mihi sit dico mortis comparatione, non temporis pereuntis nam de eo non prorsus negamus M.
- ↑ parcere MNS : parere D.
- ↑ uoluptatibus MNS : uoluptatitbus D.
- ↑ filios NSD : filii M.
- ↑ praecipue NSD : praecipue in qua desiderium minuebat scientiam et gratiam M.
- ↑ faceretis NSD : faceritis M.
- ↑ conscripsi XII opera NSD : conscripsi libros signo * seu asterico asterisco notatos qui sunt XII opera M.
- ↑ curaui NSD : curarem M.
- ↑ dolorem MNS : dolores D.
- ↑ phthiriasim MNS : phtiriasim D.
- ↑ latrunculorum MND : lacrunculorum S.
- ↑ uno NSD : omisit M.
- ↑ uno NSD : imo M.
- ↑ non MNS : nec D.
- ↑ caeteros NSD : caeteris M.
- ↑ taurae D : taureae MNS.
- ↑ etiam NSD : et M.
- ↑ III calen. X. bris MDLXXV M in margine.
- ↑ possunt NSD : possent M.
- ↑ omnium MNS : omisit D.
- ↑ agnosco NSD : omisit M.
- ↑ optimi NSD : optime M.
- ↑ est NSD : sit M.
- ↑ Mitto partes NSD : Mitto, dicis, partes M
- ↑ At NSD : Et M.
- ↑ et.. ac.. NSD : et.. ac.. M.
- ↑ pauciora sint, fateor NSD : pauciora sint, sunt pene anni L quibus operam inuentioni dare coepi (nam de studiis sunt XXX aut paulo plures) erunt ergo dies XVIII uel si tria singulis diebus dederis fient LIIII DCCL, si quatuor LXXIII at quanto sunt propiora quatuor quam tribus? atque id saepe expertus sum: fateor M.
- ↑ uelim NSD : uolam M.
- ↑ erit NSD : absit M.
- ↑ prodaligitas NSD : prodigitas M.
- ↑ Mouebis MNS : Monebis D.
- ↑ te NSD : omisit M.
- ↑ placeant NSD : placebant M.
- ↑ alter. Deinde NSD : alter. « Et certe fateor difficile est, ubicumque gratia plus potest quam uirtus et uerba quam res, deinde M.
- ↑ posse, at non NSD : posse quot gentes Deum ignorant et Anthropophagi? et si ita cur Deus uoluerit haec nos latere? Dictum est de impiorum multitudine alias: ut de superficie spherae quod uix norunt decem homines et tamen uerum est: nunc dico diuina consilia esse imperscrutabilia, cur uero noluerit sciri illius causam id est inanitatis ac uanitatis huius mundi, profunditas et abyssus diuinae sapientiae. Non M.
- ↑ et dura. Et mihi cum NSD : et dura. Quod tamen cum his multa incommoda, cum plures, ut ego nuper, seruentur etiam in uita, et a maximis meroribus leuentur sola spe? Quis emptum nolit illa? Et etiam cum M.
- ↑ seruatur MND : seruatut S.
- ↑ nolo NSD : nec uelim M.
- ↑ freti de iis quorum NSD : freti ut credant quorum M.
- ↑ subscribent NSD : subscribant uelle M.
- ↑ Ergo NSD : Ego M.
- ↑ at dissentiunt NSD : at hominum caterua dissentiunt M.
- ↑ pro stultis. Hoc unum deberent NSD : pro stultis omnipotentes (tales enim sunt dum Dei ministri sunt) pro... e. e.. (?) seu etiam.... est.... Tales enim sunt homines cum enim dico mortales omnino qui nec se nedum alios seruare possunt significantur. Hoc uno deberent M.
- ↑ curare NSD : carere M.
- ↑ principes, ut eos NSD : principes ob id (liceat illis suo arbitrio uiuere et bona fortuna uti) ut eos M.
- ↑ exemplo punirent NSD : exemplo eos punirent M.
- ↑ intelligant MNS : intelligent D.
- ↑ ueritatem NSD : ueritatem. Inuictus enim fateor semper fui. Quod si non? coarguant et decernant non prohibeo, si uera meminerint sortis communis M.
- ↑ afflatu NSD : omisit M.
- ↑ Consilium hominum subiicitur NSD : Consilium alieno subiicitur M.
- ↑ praeterquam MD : propter quam NS.
- ↑ liber Actus, pro numinibus splendor NSD : liber Actus scriptus. Pro mentis uiribus splendor M.