Migne Patrologia Latina Tomus V
Epistola II (Dionysius Alexandrinus), J. P. Migne
Ex primo libro,
1. Non enim erat tempus, quando Deus non erat Pater. Et in sequentibus (inquit Athanasius) profitetur Christum semper esse, ut pote verbum et sapientiam et virtutem.
2. Neque vero Deus cum haec non peperisset (0119A)postea Filium genuit: sed quia Filius non a se ipso, verum a Patre habet esse. Et post pauca de ipso Filio dicit:
3. Cum sit splendor lucis aeternae, prorsus et ipse aeternus est. Luce enim semper existente manifestum est et splendorem semper exsistere: eo quippe lux esse intelligitur, quod splendeat, ac fieri nequit ut lux non luceat. Rursum enim ad exempla veniamus. Si sol est, est quoque splendor, est et dies: horum si nihil est, multum abest ut sol adsit. Quod si sol aeternus esset, dies quoque numquam deficeret. Nunc autem (neque enim ita se res (0119B)habet) dies sole incipiente incipit, ac desinente desinit. Deus autem aeterna lux est, quae neque incoepit, neque deficiet unquam. Ipsi ergo praelucet ac coexsistit aeternus splendor, qui sine initio exsistens et semper genitus, ante eum emicat, quique est ea sapientia, quae dicit, Ego eram qua gaudebat: et delectabar quotidie ante faciem ejus omni tempore (Prov. VIII, 30). Et paulo post sermonem de eodem sic prosequitur:
4. Cum ergo aeternus sit Pater, aeternus est et Filius, lumen de lumine. Ubi enim est genitor, est et proles. Si autem proles non est, quomodo et cujus potest esse genitor? Atqui ambo sunt, et semper sunt. Cum igitur Deus sit lux, Christus est splendor. Cum autem Spiritus sit, Spiritus enim, inquit, est Deus (Joan. IV, 24); congruenter rursum Christus vapor dicitur: Est enim, inquit, vapor virtutis Dei (Sap., VII, 25). Rursumque dicit:
5. Solus autem Filius semper coexsistens Patri, et plenus eo qui est, ipse etiam est, cum sit ex Patre (ex Athan., ibid., n. 17).(0118) 1. Οὐ γὰρ ἦν ὅτε ὁ Θεὸς οὐκ ἦν Πατήρ. Καὶ τοῦτο οἶδεν (ait Athanasius statim post) ἐν τοῖς, ἑξῆς ἀεἱ τὸν Χριστὸν εἶναι, λόγον ὄντα, καί σοφίαν, καὶ δύναμιν.
2. Οὐ γὰρ δὴ τούτων ἄγονος ὢν Θεὸς, εἶτα ἐπαιδοποιήσατο, (0120A)ἀλλ' ὅτι μὴ παρ' ἑαυτοῦ ὁ Υἱὸς, αλλ' ἐκ τοῦ Πατρὸς ἔχει τὸ εἶναι. Καὶ μετ' ὀλίγα (pergit dicere Athanasius) πάλιν περὶ τοῦ αὐτοῦ φησιν·
3. Ἀπαύγασμα δὲ ὢν φωτὸς ἀϊδίου, πάντως καὶ αὐτὸς ἀΐδιός ἐστιν. ὄντος γὰρ ἀεὶ τοῦ φωτὸς, δῆλον ὡς ἔστιν ἀεὶ τὸ ἀπαύγασμα. τούτῳ γὰρ, καὶ ὅτι φῶς ἐστι, τῷ καταυγάζειν νοεῖται, καὶ φῶς οὐ δύναται μὴ φωτίζον εἶναι. πάλιν γὰρ ἔλθωμεν ἐπὶ τὰ παραδείγματα. εἰ ἔστιν ἥλιος, ἔστιν ἡμέρα· εἰ τοιούτων μηδέν ἐστι, πολύ γε δεῖ καὶ παρεῖναι ἥλιον εἰ μὲν οὖν ἀΐδιος ὁ ἥλιος, ἄπαυστος ἂν ἦν καὶ ἡ ἡμέρα νῦν δὲ, οὐ γὰρ ἔστιν, ἀρξαμένου τε ἢρξατο, καὶ παυομένου παύεται. ὁ δέ γε Θεὸς αἰώνιόν (0120B)ἐστι φῶς, οὔτε ἀρξάμενον, οὔτε λῆξόν ποτε. οὐκοῦν αἰώνιον πρόκειται, καὶ σύνεστιν αὐτῷ τὸ ἀπαύγασμα ἄναρχον καὶ ἀειγενὲς, προφαινόμενον αὐτοῦ, ὅπερ ἐστὶν ἡ λέγουσα σοφία, Ἐγὼ ἢμην ᾗ προσέχαιρε· καθ' ἡμέραν δὲ εὐφραινόμην ἐν προσώπῳ αὐτοῦ ἐν παντὶ καιρῷ. Καὶ αὖθις ἐπάγει μετ' ὀλίγα (inquit Athanasius), περὶ τοῦ αὐτοῦ λέγων·
4. Ὄντος οὖν αἰωνίου τοῦ Πατρὸς, αἰώνιος ὁ Υἱός ἐστι, φῶς ἐκ φωτὸς ὤν· ὄντος γὰρ γονέως, ἔστι καὶ τέκνον· εἰ δὲ μὴ τέκνον εἴη, πῶς καὶ τίνος εἶναι δύναται γονεὺς; ἀλλ' εἰσὶν ἄμφω, καὶ εἰσὶν ἀεί. Εἶτα πάλιν προστίθησι ταῦτα (Athanasius ait):
Φωτὸς μὲν οὖν ὄντος τοῦ Θεοῦ. ὁ Χριστός ἐστιν ἀπαύγασμα. πνεύματος δὲ ὄντος· Πνεῦμα, γὰρ, φησὶν, ὁ Θεὸς· ἀναλόγως πάλιν ὁ Χριστὸς ἀτμὸς λέγεται· Ἀτμὸς, γάρ, φησὶν, ἐστι τῆς τοῦ Θεοῦ δυνάμεως.
Καὶ ἐκ τοῦ δευτέρου (inquit Athanasius) πάλιν φησί
5. Μόνος δὲ ὁ Υἱὸς ἀεὶ συνὼν τῷ Πατρὶ, καὶ τοῦ ὄντος πληρούμενος, καὶ αὐτὸς ἔστιν, ὢν ἐκ τοῦ Πατρός. Haec excitata sunt serie continua a S. Athanasio in Epistola de Sententia Dionysii, num. 15, p. 253, ed. Benedictin. Ex eodem libro primo. (0119)
6. (0119D)Caeterum ubi res factas et opificia quaedam consideranda dixi, hujusmodi rerum velut minus idonearum cursim protuli exempla, quando dixi: Neque planta id est quod agricola, neque scapha id quod navium faber (ex Athan., ibid., n. 18). Deinde congruis et naturae rei accommodatioribus magis sum immoratus, ac pluribus explicui quae veriora erant, variis excogitatis argumentis, quae (0121A)et tibi in alia epistola exposui; in quibus mendacii convici etiam illud quod adversum me proferunt crimen, me scilicet non asserere Christum esse Deo consubstantialem. Tametsi enim me nusquam in Scripturis sacris hoc vocabulum vel invenisse vel legisse dico, alia tamen argumenta quae subinde adjunxi, quaeque illi tacuerunt, ab hac intelligentia nihil discrepant. Etenim prolem humanam, quae certe ejusdem generis est atque genitor, in exemplum attuli; dixique revera parentes hoc solum distingui a filiis, quod ipsi non sint filii; aut certe necessario futurum esse, ut neque parentes essent, neque filii. Epistolam autem, ut praedixi, propter praesentem rerum conditionem, penes me non habeo: alioquin ipsa tibi quae tunc scripsi verba, (0121B)imo et epistolae totius exemplum misissem, mittamque siquando mihi ejus copia fuerit. Memini porro plurimas ex rebus inter se cognatis similitudines adjecisse. Etenim plantam, sive ex semine sive ex radice succrescentem, aliam esse dixi ab eo unde pullulavit, tametsi ejusdem omnino sit naturae: similiter et fluvium e fonte manantem aliam formam ac nomen accipere, neque enim fontem fluvium, aut fluvium fontem appellari, sed haec duo esse; ac fontem quidem quasi patrem esse, fluvium vero esse aquam ex fonte. Verum haec quidem et similia, quae scripta sunt, se non videre quasi caecutientes dissimulant: duabus autem voculis incompositis, quasi lapidibus, eminus me conantur impetere: non advertentes rebus ignoratis (0121C)et quae ut intelligantur interpretatione indigent, plerumque non modo aliena, sed et contraria exempla lucem afferre.
(0120D) 6. Πλὴν ἐγὼ γενητά τινα φήσας νοεῖσθαι, τῶν μὲν τοιούτων ὡς ἀχρειοτέρων ἐξ ἐπιδρομῆς εἶπον παραδείγματα· ἐπεὶ μήτε τὸ φυτὸν ἔφην (adderem τὸ αὐτὸ εἶναι) τῷ γεωργῷ, μήτε τῷ ναυπηγῷ τὸ σκάφος. Εἶτα τοῖς ἱκνουμένοι καὶ προσφυεστέροις ἐνδιέτριψα· καὶ πλέον διεξῆλθον περὶ τῶν ἀληθεστέρων, ποικίλα προσεπεξευρὼν τεκμήρια, ἅπερ καὶ σοι δι' ἄλλης ἐπιστολῆς ἔγραψα· ἐν οἷς ἤλεγξα, καὶ ὃ προφέρουσιν ἔγκλημα κατ' ἐμοῦ ψεῦδος (0122A)ὂν, ὡς οὐ λέγοντος τὸν Χριστὸν ὉΜΟΟΥΣΙΟΝ εἶναι τῷ Θεῷ. εἰ γὰρ καὶ τὸ ὄνομα τοῦτό φημι μὴ εὑρηκέναι, μηδ' ἀνεγνωκέναι που τῶν ἁγίων Υραφῶν, ἄλλα γε τὰ ἐπιχειρήματα μου τὰ ἑξῆς, ἃ σεσιωπήκασι, τῆς διανοίας ταύτης οὐκ ἀπᾴδει. καὶ γὰρ ἀνθρωπείαν γονὴν παρεθέμην, δῆλον ὡς οὖσαν ὁμογενῆ· φήσας πάντως τοὺς γονεῖς μόνον ἑτέρους εἶναι τῶν τέκνον, ὅτι μὴ αὐτοὶ εἶεν τὰ τέκνα, ἢ μήτε γονεῖς ἀναγκαῖων ὑπάρχειν εἶναι μήτε τέκνα. καὶ τὴν μὲν ἐπιστολὴν, ὡς προεῖπον, διὰ τὰς περιστάσεις οὐκ ἔχω προκομίσαι, εἰ δ' οἶν αὐτά σοι τὰ τότε ῥήματα, μᾶλλον δὲ καὶ πάσης ἂν ἔπεμψα τὸ ἀντίγραφον· ὅπερ ἄν εὐπορήσω, ποίησω. οἶδα δὲ καὶ μέμνημαι, πλείονα προςθεὶς τῶν συγγενῶν ὁμοιώματα· καὶ γὰρ καὶ φυτὸν εἶπον ἀπὸ σπέρματος, ἢ ἀπὸ ῥίζης ἀνελθὸν, ἕτερον εἶναι τοῦ ὅθεν ἐβλάστησε, καὶ πάντως ἐκείνῳ καθέστηκεν (0122B)ὁμοφυές. καὶ ποταμὸν ἀπὸ πηγῆς ῥέοντα, ἕτερον σχῆμα καὶ ὄνομα μετειληφέναι, μήτε γὰρ τὴν πηγὴν ποταμὸν, μήτε τὸν ποταμὸν πηγὴν λέγεσθαι, καὶ ἀμφότερα ὑπάρχειν, καὶ τὴν μὲν πηγὴν οἱονεὶ πατέρα εἶναι, τὸν δὲ πατερα εἶναι ἐκ τῆς πηγῆς ὕδωρ. ἀλλὰ ταῦτα μὲν καὶ τὰ τοιαῦτα μηδὲ ὁρᾷν γεγραμμένα, ἀλλ' οἱονεὶ τυφλώττειν ὑποκρίνονται. τοῖς δὲ δυσὶ ῥηματίοις ἀσυνθέτοις, καθάπερ λίθοις, μακρόθεν ἐπιχειροῦσί με βάλλειν· ἀγνοοῦντες ὡς τῶν ἀγνοουμένων, καὶ προ οὐ μόνον ἀλλοῖα πολλάκις, ἀλλὰ καὶ ὑπεναντία τεκμήρια γίνεται τῶν ἐπιζητουμένων δηλώματα. (Haec adducuntur a S. Athanasio in Ep. de Sententia Dionysii, num. XVIII, p. 255.) Ex eodem libro primo. (0121)
7. (0121C)Superius dictum est Deum esse fontem bonorum omnium, Filius vero dictus est fluvius ab ipso emanans: verbum quippe est mentis emanatio, et, ut humano more loquar, ex corde per os emittitur. Mens vero, quae per linguam prosilit, (0123A)alia est à verbo quod in corde existit. Hoc enim postquam illam praemisit, remanet, estque quale antea erat: illa vero praemissa avolat et circumquaque fertur; et sic utrumque in utroque est, tametsi aliud ab altero, et unum sunt, licet duo sint: sic namque Pater et Filius unum esse et in se invicem esse dicti sunt.
(0122C) 7. Προείρηται μὲν οὖν, ὅτι πηγὴ τῶν ἀγαθῶν ἁπάντων ἐστὶν ὁ Θεός. ποταμὸς δὲ ὑπ' (for. ἀπ') αὐτοῦ προχεόμενος, ὁ Υἱὸς ἀναγέγραπται· ἀπόῤῥοια γὰρ νοῦ λόγος, καὶ ὡς ἐπ' ἀνθρώπων εἰπεῖν, ἀπο καρδίας διὰ στόματος ἐξοχετεύεται, ἕτερος γενόμενος τοῦ ἐν καρδίᾳ (0124A)λόγου, ὁ διὰ γλώσσης νοῦς προπηδῶν. ὁ μὲν γὰρ ἔμεινε προπέμψας, καὶ ἔστιν οἷος ἦν. ὁ δὲ ἐξέπτη προπεμφθεὶς, καὶ φέρεται πανταχοῦ. καὶ οὕτως ἐστὶν ἑκάτερος ἐν ἑκατέρῳ ἕτερος ὢν θατέρου· καὶ ἕν εἰσιν, ὄντες δύο. οὕτω γὰρ καὶ ὁ Πατὴρ καὶ ὁ Υἱὸς ἓν, καὶ ἐν ἀλλήλοις ἐλέχθησαν εἶναι. (Allata haec a S. Athanasio in Epist. de Sententia Dionysii, n. XXIII, p. 259.) Ex secundo libro. (0123)
8. (0123A)Singula nomina a me prolata se invicem nec separari queunt, nec dividi (ex Athanas. ibid., n. 17). Patrem dixi, et prius quam Filii mentionem facerem, jam eum in Patre significavi. Filium adjunxi, ac Pater, etiamsi eum non prius nominassem, (0123B)jam omnino in Filio comprehensus fuerat. Spiritum sanctum addidi: sed simul unde et per quem processerit subtexui. Illi autem ignorant, neque Patrem, qua pater est, a Filio alienari posse: nam illud nomen causa est evidens cohaerentiae et conjunctionis: neque Filium a Patre separari; hoc namque vocabulum pater communicationem indicat. Est et in manibus illorum Spiritus, qui neque a mittente, neque a ferente divelli potest. Quomodo igitur ego, qui talibus utor nominibus, illa a se invicem separata et omnino divisa existimem?
Paucis interjectis addit:
9. Ita quidem unitatem indivisibilem in Trinitatem dilatamus, et rursum Trinitatem quae minui nequit, in unitatem contrahimus.(0124A)
8. Τῶν ὑπ' ἐμοῦ λεχθέντων ὀνομάτων ἕκαστον ἀχώριστόν ἐστι καὶ ἀδιαίρετον τοῦ πλησίον· Πατέρα εἶπον, καὶ πρὶν ἐπαγάγω τὸν Υἱὸν, ἐσήμανα καὶ τοῦτον ἐν τῷ Πατρί Υἱὸν ἐπήγαγον· εἰ καὶ μὴ προειρήκειν τὸν Πατέρα, πάντως ἂν ἐν τῷ Υἱῷ προείληπτο. ἅγιον Πνεῦμα προσέθηκα· (0124B)ἀλλ' ἅμα καὶ πόθεν καὶ διὰ τίνος ἧκεν ἐφήρμοσα. οἱ δὲ οὐκ ἴσασιν ὅτι μήτε ἀπηλλοτρίωται Πατὴρ Υἱοῦ, ἧ πατὴρ, προκαταρκτικὸν γάρ ἐστι τῆς συναφείας τὸ ὄνομα. οὔτε ὁ Υἱὸς ἀπῴκισται τοῦ Πατρός· ἡ γὰρ ΠΑΤΗΡ προσηγορία δηλοῖ τὴν κοινωνίαν ἔν τε ταῖς χερσὶν αὐτῶν ἐστι τὸ Πνεῦμα, μήτε τοῦ πέμποντος, μήτε τοῦ φέροντος, δυνάμενον στέρεσθαι· πῶς οὖν ὁ τούτοις χρώμενος τοῖς ὀνόμασι, μεμερίσθαι ταῦτα καὶ ἀφωρίσθαι παντελῶς ἀλλήλων οἴομαι; Καὶ μετ' ὀλίγα (inquit Athanasius), ἐπάγει λέγων'
9. Οὕτω μὲν ἡμεῖς εἴς τε τὴν ΤΡΙΑΔΑ τὴν μονάδα πλατύνομεν ἀδιαίρετον, καὶ τὴν ΤΡΙΑΔΑ πὰλιν ἀμείωτον εἰς τὴν μονάδα συγκεφαλαιούμεθα. (Adducuntur haec ab Athanasio, ubi supra, n. XVII, p. 254.) Ex eodem libro secundo. (0123)
10. (0123B)Si quis autem calumniator, eo quod Deum omnium factorem et creatorem dixi, putet me etiam Christi creatorem dixisse, advertat me prius Patrem ipsum appellasse; quo in vocabulo simul enuntiatus est et Filius (ex Athanas., ibid., n. 20). Postquam enim Patrem dixi factorem, subdidi: Neque pater eorum est, quorum est factor, si proprie is pater esse intelligatur qui genuit (latitudinem (0123D)enim vocabuli hujus, pater, in sequentibus expendemus): neque factor pater, si solus opifex factor dicatur. Apud Graecos enim qui sapientes sunt, suorum librorum factores vocantur. Apostolus quoque ait: Factor legis (Rom., II, 13; Jac., IV, 12). Rerum etiam intrinsecarum, cujusmodi sunt (0125A)virtus et vitium, factores nuncupantur, quemadmodum dixit Deus: Expectavi ut faceret judicium, fecit autem iniquitatem (Isa., 5, 7).
(0124B) 10. Ἐὰν δέ τις τῶν συκοφαντῶν, ἐπειδὴ τῶν ἁπάντων ποιητὴν τὸν Θεὸν καὶ δημιουργὸν εἶπον, οἴηταί με καὶ τοῦ Χριστοῦ λέγειν, ἀκουσάτω μου πρότερον Πατέρα φήσαντος αὐτὸν, ἐν ᾧ καὶ ὁ υἱὸς προσγέγραπται· μετὰ γὰρ τὸ εἰπεῖν Πατέρα ποιητὴν ἐπαγήοχα· Καὶ οὔτε πατήρ ἐστιν ὧν ποιητὴς, εἰ κυρίως ὁ γεννήσας ΠΑΤΗΡ ἀκοὺοιτο· τὴν γὰρ πλατύτητα τῆς τοῦ ΠΑΤΡΟΣ προσηγορίας ἐν τοῖς ἑξῆς ἐπεξεργασόμεθα. οὔτε ποιητὴς ὁ πατὴρ, εἰ μόνος ὁ (0124D)χειροτέχνης ποιητὴς λέγοιτο. παρ' Ἕλλησι γὰρ ποιηταὶ καὶ τῶν ἰδίων καλοῦνται λόγων οἱ σόφοι. καὶ « ποιητὴς, » ὁ Ἀπόστολος εἶπε, « νόμου. » καὶ τῶν ἐγκαρδίων γὰρ, ἀρετῆς ἢ κακίας ποιηταὶ καθίστανται, ὡς εἶπεν, ὁ Θεος· Ἒμεινα (0126A)τοῦ ποιῆσαι κρίσιν, ἐποίησε δὲ ἀνομίαν. (Adducta haec a S. Athanasio, ubi supra, n. XX, p. 257.) Addit Athanasius, n. 21, Dionysium, Quod Deum Christi factorem dixisset, reprehendentibus, diversa responsa dedisse, quibus se purgaret, dicens.
(0125) 11. (0125A)Neque sic reprehendendum esse hoc dictum; se enim factoris nomine usum esse dicit propter carnem quam verbum assumpserat, quae utique facta est. Quod si quis illud de Verbo dictum fuisse suspicetur, et id quoque remota contentione audiendum erat. Sicut enim Verbum rem factam esse non sentio; ita nec Deum factorem, sed patrem ejus dico. Sed et si quando de Filio disserens, obiter Deum factorem dixero, neque defensione (0125B)careat haec locutio. Nam sapientes apud Graecos librorum suorum factores se nuncupant, tametsi iidem librorum suorum patres sunt. Divina autem Scriptura motuum qui ex corde prodeunt, nos factores vocat, cum nos factores legis et judicii et justitiae dicit.
(0126A) 11. Μηδ' οὕτως ἐπιλήψιμον εἶναι τὸν λόγον· εἰρηκέναι γὰρ ποιητήν φησι διὰ τὴν σάρκα, ἣν ἀνέλαβε, γενητὴν οὖσαν αὐτὴν, ὁ Λόγος. Εἰ δὲ καὶ περὶ τοῦ λόγου τις ὑπονοήσοι τοῦτο λελέχθαι, καὶ οὔτως ἔπρεπεν αὐτοὺς ἀφιλονείκως ἀκοῦσαι. ὡς γὰρ οὐ ποίημα φρονῶ τὸν Λόγον, καὶ οὐ ποιητὴν, ἀλλὰ πατέρα τὸν Θεὸν αὐτοῦ λέγω. καὶ κᾂν ἐξ ἐπιδρομῆς εἴπω ποιητὴν τὸν Θεὸν διηγούμενος περὶ τοῦ Υἱοῦ, ἀλλὰ καὶ οὕτως ἀπολογήσασθαι δυνατόν. ποιητὰς γὰρ τῶν ἰδίων λόγων Ἑλλήνων μὲν οἱ σοφοί φασι, (0126B)καίτοι πατέρας ἑαυτοὺς ὄντας τῶν ἰδίων λόγων. ἡ δὲ θεία Γραφὴ καὶ τῶν ἀπὸ καρδίας κινημάτων ποιητὰς ἡμᾶς διαγορεύει, ποιητὰς νόμου καὶ κρίσεως καὶ δικαιοσύνης λέγουσα.
Ex eodem libro secundo. (0125) 12. (0125B)In principio erat Verbum: sed non erat Verbum quod Verbum produxerit (ex Athan., ibid., n. 25): Verbum enim erat apud Deum (Joan., I). Dominus sapientia est: non erat igitur sapientia qui sapientiam produxit; Ego enim eram, inquit, qua delectabatur (Prov. VIII, , 30). Veritas est Christus: Benedictus autem, ait Deus veritatis.
(0126B) 12. Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος· ἀλλ' οὐκ ἦν λόγος ὁ τὸν Λόγον προέμενος· Ἦν, γὰρ, ὁ Λόγος πρὸς τὸν Θεόν· σοφία γεγένηται ὁ Κύριος· οὐκ ἦν οὖν σοφία ὁ τὴν σοφίαν ἀνείς· Ἐγὼ, γὰρ, ἤμην, φησὶν, ᾗ προσέχαιρεν. ἀλήθειά ἐστιν ὁ Χριστός· Εὐλόγητος δὴ, φησὶν, ὁ Θεὸς τῆς ἀληθείας. (Profert haec S. Athanasius, ubi supra, n. XXI, p. 260.) Ex tertio libro. (0125) 13. (0125C)Vita ex vita genita est, quemadmodum e fonte flumen emanavit, et ex inextincto lumine splendidum lumen accensum est (ex Athan., ibid., n. 18).
(0126C) 13. Ζωὴ ἐκ ζωῆς ἐγεννήθη· καὶ ὥσπερ ποταμὸς ἀπὸ πηγῆς ἔῤῥευσε· καὶ ἀπὸ ἀσβέστου λαμπρὸν φῶς ἀνήφθη. (Adducuntur haec a S. Athanasio Ep. de Sententia Dionysii, n. XVIII. p. 256.)
Ex libro quarto. (0125) 14. (0125C)Sicut mens nostra eructat a seipsa verbum (Athanas., ibid., n. 23), ut ait Propheta: Eructavit cor meum verbum bonum (Psal. XLIV, 2), estque utrumque alterum ab altero, proprium et ab altero disctinctum obtinens locum, cum illud quidem in corde, istud vero in lingua et ore commoretur et moveatur: neque tamen inter se distant, (0125D)aut se invicem privantur; neque mens sine verbo est, neque verbum sine mente: sed mens verbum facit et in ipso apparet, ac verbum exhibet mentem in qua factum est. Et mens quidem est quasi verbum immanens, verbum vero mens prosiliens. Mens in verbum transit: verbum autem mentem in circumstantes auditores transmittit: sicque mens per verbum in auditorum animis insidet, simul ingressa cum verbo. Ac mens quidem est quasi pater verbi in seipsa existens; (0127A)verbum autem velut filius mentis, ne ante ipsam neque extra ipsam factum esse potest, sed cum ipsa existit, a qua germen et originem sumpsit. eodem quoque modo Pater maximus et mens universalis ante omnia Filium habet Verbum ac sermonem sui ipsius interpretem et angelum.
(0126C) 14. Ὡς γὰρ ὁ ἡμέτερος νοῦς ἐρεύγεται μὲν ἀφ' ἑαυτοῦ τὸν λόγον, ὡς εἶπεν ὁ προφήτης, Ἐξηρεύξατο ἡ καρδία μου λόγον ἀγαθόν· καὶ ἔστι μὲν ἑκάτερος ἕτερος θατέρου, ἴδιον καὶ τοῦ λοιποῦ κεχωρισμένον εἰληχὼς τόπον, ὁ μὲν ἐν τῇ καρδίᾳ, ὁ δὲ ἐπὶ τῆς γλώττης καὶ τοῦ στόματος οἰκῶν τε καὶ κινούμενος· οὐ μὴν διεστήκασιν, οὐδὲ καθάπαξ ἀλλήλων στέρονται, οὐδέ ἐστιν οὔτε ὁ νοῦς ἄλογος (0126D)οὔτε ἄνους ὁ λόγος· ἀλλ' ὅγε νοῦς ποιεῖ τὸν λόγον ἐν αὐτῷ φανεὶς, καὶ ὁ λόγος δείκνυσι τὸν νοῦν, ἐν αὐτῷ γενόμενος. καὶ ὁ μὲν νοῦς ἐστιν οἶον λόγος ἐγκείμενος· ὁ δὲ λόγος νοῦς προπηδῶν· καὶ μεθίσταται μὲν ὁ νοῦς εἰς τὸν λόγον, ὁ δὲ λόγος τὸν νοῦν εἰς τοὺς ἀκροατὰς ἐγκυκλεῖ, καὶ οὕτως ὁ νοῦς διὰ τοῦ λόγου ταῖς τῶν ἀκουόντων ψυχαῖς ἐνιδρύεται. συνεισιὼν τῷ λόγῳ· καὶ ἔστιν ὁ μὲν οἷον πατὴρ ὁ νοῦς τοῦ λόγου, ὢν ἐφ' ἑαυτοῦ· ὁ δὲ καθάπερ υἱὸς ὁ λόγος τοῦ νοῦ, πρὸ ἐκείνου μὲν ἀδύνατον, ἀλλ' οὐδὲ ἔξωθέν ποθεν, σὺν ἐκείνῳ γενόμενος, βλαστήσας (0128A)δὲ ἀπ' αὐτοῦ. οὕτως ὁ Πατὴρ ὁ μέγιστος καὶ καθόλου νοῦς πρῶτον τὸν Υἱὸν Λόγον ἑρμηνέα καὶ ἄγγελον ἑαυτοῦ ἔχει. (Adducuntur haec a S. Athanasio, ubi supra, n. 23, p. 259.)
Circa medium operis. (0127) 15. (0127A)Si eo quod tres sint hypostases, divisas dicant, tres sunt, etiamsi nolint; aut divinam Trinitatem prorsus e medio tollant. (Ex Basilio, lib. de Spir. sancto, c. 29).
(0128A) 15. Εἰ τῷ τρεῖς εἶναι τὰς ὑποστάσεις, μεμερισμένας εἶναι λέγουσι, τρεῖς εἰσι, κᾂν μὴ θέλωσιν, ἢ τὴν θείαν ΤΡΙΑΔΑ παντελῶς ἀνελέτωσαν. Ac rursum: (0127) (0127A)Καὶ πάλιν (inquit S. Basilius M. ):
(0127B)Θειοτάτηγὰρ, διὰ τοῦτο, μετὰ τὴν Μονάδα, καὶ ἩΤΡΙΑΣ.
(0128A)Extant haec apud S. Basilium Magnum de Spiritu (0128B)Sancto, cap. penult. p. 61.
Propter hoc enim, post unitatem, est et divinissima Trinitas.
Clausula totius operis. (0127) 16. (0127B)His omnibus congruenter et nos, etiam forma regulaque a senioribus qui ante nos vixerunt accepta, concordi cum illis voce et gratiarum actionem et nunc etiam epistolam quam scribimus vobis absolvemus: Deo autem Patri et Filio Domino nostro Jesu Christo cum sancto Spiritu gloria et imperium in saecula saeculorum. Amen.
(0128B) 16. Τούτοις πᾶσιν ἀκολούθως καὶ ἡμεῖς, καὶ δὴ παρὰ τῶν πρὸ ἡμῶν πρεσβυτέρων τύπον καὶ κανόνα παρειληφότες, ὁμοφώνως τε αὐτοῖς προσευχαριστοῦντες, καὶ δὴ καὶ νῦν ὑμῖν ἐπιστέλλοντες, καταπαύσομεν· τῷ δὲ Θεῷ Πατρὶ, καὶ Υἱῷ τῷ Κυρίῳ ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστῷ, σὺν τῷ ἁγίῳ Πνεύματι, δόξα καὶ κράτος εἰς τοῦς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν. (Adduxit haec S. Basilius M. in Lib. de Spiritu Sancto, cap. penult. p. 60, ed. Benedictin.)
De opere ipso haec retulit S. Athanasius. (0127) 17. (0127C)Queritur deinde (Dionysius), quod accusatores sententias suas non integras referant, sed truncatas, et quod non bona conscientia, sed mala pro libidine loquantur; quos similes ait beati apostoli epistolarum calumniatoribus. Certe singulis accusatorum verbis occurrens, omnibus eorum argumentis solutionem adhibet; cumque Sabellium prioribus illis scriptis planissime confutarit, his posterioribus fidem suam omnino piam declarat.
(0128C) 17. Αἰτιᾶται (Dionysius) τοὺς κατειπόντας αὐτοῦ, ὡς μὴ ὁλοκλήρους λέγοντας, ἀλλὰ περικόπτοντας αὐτοῦ τὰς λέξεις, καὶ ὡς μὴ καλῇ συνειδήσει, ἀλλὰ πονηρᾷ, λαλοῦντας ὡς θέλουσι. τούτους τε τούτοις ἀπεικάζει τοῖς τὰς τοῦ μακαρίου Ἀποστόλου διαβάλλουσιν Ἐπιστολάς . . . . . . ἀμέλει καὶ πρὸς ἕκαστον τῶν ὑπὸ τῶν κατηγόρων εἰρημένων ἁπαντῶν, πάντα τὰ παρ' αὐτῶν προφερόμενα θεραπεύει· καὶ Σαβέλλιον μὲν ἐν ἐκείνοις (scil. in prius scriptis) ἀνατρέπει, ἐν τούτοις δὲ δείκνυσιν ὁλόκληρον ἑαυτοῦ τὴν εὐσεβῆ πίστιν. (De Sententia Dionysii; num. XIV, p. 253.)