Migne Patrologia Latina Tomus 17
Epistolae
(Auctor incertus (Ambrosius Mediolanensis?)), J. P. Migne
479 EPISTOLA I.
(0735A) Antequam Agnae virginis martyrium describatur, amor in eam filii praefecti, ejusque repulsa memoratur. Hinc adjicitur virginis condemnatio ad lupanar, et inter miracula divinitus propter eamdem puellam perpetrata adolescentis in eam depereuntis interitus, atque ad vitam revocatio. Tum sequitur virginis ob ethnicorum seditionem condemnatio ad rogum, ejusque in mediis ignibus illaesae permanentis cruenta caedes. Mox paganorum in christianos ad Martyris tumulum orationi instantes furore declarato, nex Emerentianae, et Constantiae Augustae sanitas restituta, nec non ab eadem principe templum liberatrici suae aedificatum, et ipsius cum aliis pluribus virginitatis propositum enarratur.
AMBROSIUS episcopus servus Christi virginibus sacris.
1. (0735B)Diem festum sacratissimae virginis celebremus: hinc psalmi resonent, inde concrepent lectiones: hinc populorum turbae laetentur, inde subleventur pauperes Christi. Omnes ergo gratulemur in Domino, et ad aedificationem virginum qualiter passa sit Agnes beatissima, ad memoriam revocemus. Tempore illo erat quaedam virgo Romae nobilibus orta natalibus, nomine Agnes, quae certans contra principes et potestates tenebrarum, tertiodecimo aetatis suae anno mortem perdidit, et vitam invenit; quia solum vitae dilexit Auctorem. Infantia quidem computabatur in annis, sed erat senectus mentis in moribus: corpore quidem juvencula, sed animo cana. Pulchra facie, sed pulchrior fide, et elegantior castitate.
(0735C) 2. Quae dum a scholis reverteretur, a praefecti Urbis filio adamatur. Cujus parentes cum requisissent, et invenissent, coeperunt pulchra offerre, et pulchriora promittere. Denique detulerant secum pretiosissima ornamenta, quae a beata Agne veluti quaedam stercora sunt recusata. Unde factum est ut juvenis majori perurgeretur amoris stimulo, et putans eam juvenis meliora velle accipere ornamenta, omnem lapidem pretiosum secum defert, et gloriam: et per se ipsum, et per amicos, et per notos, (0736A)et affines, coepit aures virginis appellare, divitias, domos, possessiones, familias, atque omnes hujus mundi delicias repromittere, si consensum suum ejus conjugio non negasset. 3. Ad haec beata Agnes tale fertur juveni dedisse responsum: Discede a me, fomes peccati, nutrimentum facinoris, pabulum mortis: discede a me; quia jam ab alio amatore praeventa sum, qui mihi satis meliora obtulit ornamenta, et annulo fidei suae subarrhavit me, longe te nobilior et genere et dignitate. Ornavit inaestimabili dextrocherio dexteram meam, et collum meum cinxit lapidibus pretiosis. Tradidit auribus meis inaestimabiles margaritas, et circumdedit me vernantibus atque coruscantibus gemmis. Posuit signum in faciem meam, ut nullum praeter ipsum amatorem admittam. Induit me cyclade auro (0736B)texta, et immensis monilibus ornavit me. Ostendit mihi thesauros incomparabiles, quos mihi se daturum repromisit, si in ejus perseveravero amore. Non ergo potero ad contumeliam prioris amatoris vel aspicere alium et illum relinquere, cum quo sum charitate devincta; cujus est generositas celsior, possibilitas fortior, aspectus pulchrior, amor suavior, et omni gratia elegantior. A quo mihi jam thalamus collocatus est, cujus mihi organa modulatis vocibus resonant, cujus mihi virgines justissimis vocibus cantant. Jam mel et lac ex ore ejus suscepi, jam amplexibus ejus castis astricta 480 sum, jam corpus ejus corpori meo sociatum est, et sanguis ejus ornavit genas meas. Cujus mater virgo est, cujus pater feminam nescit; cui angeli serviunt, cujus pulchritudinem (0736C)sol et luna mirantur, cujus odore reviviscunt mortui, cujus tactu confortantur infirmi, cujus opes numquam deficiunt, cujusque divitiae numquam decrescunt. Ipsi soli servo fidem meam, ipsi me tota devotione committo. Quem cum amavero, casta sum: cum tetigero, munda sum: cum accepero, virgo sum. Nec deerunt post nuptias filii, ubi partus sine dolore succedit, et fecunditas quotidiana cumulatur. 3. Audiens insanissimus juvenis, amore carpitur caeco, et inter angustias animi et corporis anhelo cruciabatur (0737A)spiritu. Inter haec lecto prosternitur, et per alta suspiria amor a medicis aperitur. Fiunt nota patri, quae fuerant inventa a medicis, et eadem paterna voce, quae fuerant jam dicta a filio, ad petitionem virginis revolvuntur. Abnegat Agnes beatissima, et se nullo pacto prioris asserit sponsi foedera violare. Cumque pater diceret in fascibus se constitutum praeturam agere, et idcirco quemvis etiam illustrem virum minime sibi debere praeferri; coepit tamen vehementissime inquirere quis esset sponsus, sancta cujus Agnes potestate gloriaretur. Tunc exstitit quidam ex parasitis ejus, qui diceret hanc christianam esse ab infantia, et magicis artibus ita occupatam, ut dicat Christum sponsum suum esse. 4. Audiens haec Symphronius praefectus laetus efficitur, (0737B)et missa apparitione cum grandi strepitu, suis eam tribunalibus praecepit sisti. Et primo quidem blandis eam sermonibus secretius provocat, deinde terroribus pulsat. Sed virgo Christi nec blandimento seducitur, nec terrore concutitur: sed eodem vultu, eodem animo perseverans, et terrentem similiter sicut blandientem animo deridebat. Videns itaque Symphronius praefectus tantam in puella constantiam, parentes ejus alloquitur: et quia erant nobiles, et vim eis inferre non poterat, titulum eis christianitatis opposuit. Sequente autem die Agnem sibi praesentari jubet: et iterum iterumque repetens, replicare coepit de juvenis amore sermonem. 5. Cumque omnes sermones ejus casso labore deficerent, sisti eam suis tribunalibus jussit, cui et (0737C)dixit: Superstitio christianorum, de quorum te magicis artibus jactas, nisi a te fuerit segregata, non poteris insaniam abjicere pectoris, neque aequissimis consiliis praebere consensum. Unde te ad venerabilem deam Vestam properare necesse est, et si perseverantia virginitatis placet, ejus die nocteque sacrificiis reverendis insistas. Ad haec beata Agnes respondit: Si filium tuum, quamvis iniquo amore vexatum, tamen viventem hominem recusavi: hominem utique qui est rationis capax, qui et audire, et videre, et palpare, et ambulare potest, et fulgore lucis hujus cum bonis perfrui: si ergo hunc causa amoris Christi nulla possum ratione respicere; quomodo possum idola muta et surda, et sine sensu et sine anima colere, et ad injuriam summi Dei cervicem meam vanis (0737D)lapidibus inclinare? 6. Audiens haec praefectus Symphronius dixit: Cupio praebere consultum infantiae tuae, et adhuc te deos blasphemantem idcirco differo, quia annos tuos infra sensum aspicio. Noli ergo temetipsam ita despicere, ut motus deorum incurras. Beata Agnes respondit: Noli infantiam corporalem ita in me despicere, ut putes me te velle habere propitium. Fides enim non in annis, sed in sensibus geritur: et Deus omnipotens mentes magis comprobat, quam (0738A)aetates. Deos autem tuos, quorum motus me incurrere 481 non vis; ipsis irasci permitte, ipsis loqui jube: ipsi hoc mihi praecipiant, ipsi jubeant se coli, ipsi jubeant adorari. Verum quoniam ad hoc video te tendere, quod impetrare non poteris, quidquid tibi videtur, exerce. 7. Symphronius praefectus dixit: Unum tibi e duobus elige, aut cum virginibus deae Vestae sacrifica, aut cum meretricibus scortaberis in contubernio lupanari. Et longe erunt a te christiani, qui te ita magicis artibus imbuerunt, ut hanc calamitatem intrepido animo te posse perferre confidas. Unde, ut dixi, aut sacrifica deae Vestae ad laudem generis tui: aut ad ignominiam natalium tuorum eris publicae abjectionis scortum. Tunc beata Agnes cum ingenti (0738B)constantia dixit: Si scires quis est Deus meus, non ista ex ore tuo proferres. Unde ego, quia novi virtutem Domini mei Jesu Christi, secura contemno minas tuas, credens quod neque sacrificem idolis tuis, neque polluar sordibus alienis; mecum enim habeo custodem corporis mei angelum Domini. Nam unigenitus Dei Filius, quem ignoras, murus est mihi inexpugnabilis, et custos mihi est numquam dormiens, et defensor mihi est numquam deficiens: dii autem tui aut aerei sunt, ex quibus cacabi melius fiunt ad usus hominum: aut lapidei, ex quibus plateae melius sternuntur ad evadendum lutum. Divinitas autem non in lapidibus vanis habitat, sed in coelis: non in aere aut aliquo metallo, sed in regno superno consistit. Tu autem et similes tui, nisi ab (0738C)istorum cultura recesseritis, similis vos poena concludet; sicut enim illi igne conflati sunt, ut funderentur; sic colentes eos perpetuo incendio conflabuntur: non ut fundantur, sed ut confundantur in aeternum, et pereant. 8. Ad haec insanus judex jussit eam exspoliari, et nudam ad lupanar duci, sub voce praeconis dicens Agnem sacrilegam virginem, deos blasphemantem, scortum lupanaribus datam. Statim autem ut spoliata et crine soluta est, tantam densitatem capillis ejus divina gratia concessit, ut melius videretur fimbriis eorum, quam vestibus tecta. Ingressa autem turpitudinis locum, angelum Domini illic ita paratum invenit, ut circumdaret eam immenso lumine, ita ut nullus posset eam prae splendore respicere, nec contingere, (0738D)nec videre. Fulgebat enim tota cella illa, quasi radians sol in virtute sua; et quanto quis curiosior esse voluisset, tanto sui visus aciem obtundebat. Cumque se in orationem Domino prostravisset, apparuit ante oculos ejus stola candidissima, et apprehendens eam induit se, et dixit: Gratias tibi ago, Domine Jesu Christe, qui me in numero ancillarum tuarum computans, vestem hanc mihi largiri praecepisti. Ita namque ad mensuram corpusculi ejus aptum erat indumentum, et ita nimio candore conspicuum, (0739A)ut nullus dubitaret hoc angelicis manibus praeparatum. Interea lupanar efficitur locus orationis, in quo omnes qui fuissent ingressi, adorarent et venerarentur, dantes honorem Deo pro immenso splendore, et mundiores egrederentur foras, quam fuerant intus ingressi. 9. Cumque haec agerentur, praefecti filius qui auctor erat hujus sceleris, venit ad locum cum sodalibus suis juvenculis, quasi insultaturus puellae, cum quibus libidinis suae se posse credebat ludibrium exercere: sed ingressus ut misit ante se pueros ferventes et turpiter saevientes, cum nimia autem veneratione et ingenti admiratione egressos coepit impotentes arguere, atque vanos et molles ac miseros judicare. Et irridens eos, locum in quo virgo (0739B)adorabat, audacter ingressus est: et videns tantum lumen circa eam, non dedit honorem Deo: sed irruens in ipsum lumen, priusquam vel manu eam contingeret, cecidit in faciem suam, et praefocatus a diabolo exspiravit. Videntes autem socii ejus, quod moras intus innecteret, putabant obscoenis eum operibus occupatum. Et ingrediens unus ex juvenibus, qui ei familiarior erat, ut quasi congratularetur insultationi ejus, et mortuum eum inveniens, exclamavit voce magna, dicens: Piissimi Romani, succurrite: magicis artibus ista meretrix praefecti filium interfecit. Fit repente concursus populorum ad theatrum, et varia furentis populi acclamatio. Alii dicebant magam, alii innocentem, alii sacrilegam conclamabant.(0739C) 10. Praefectus autem audiens filium suum interiisse, cum 482 ingenti tumultu ac luctu venit ad theatrum; et ingressus locum, in quo corpus filii ejus jacebat exanime, cum magno clamore dicebat beatissimae virgini: Crudelissima omnium feminarum, ad filium meum voluisti apodixin tuae artis magicae demonstrare; et cum talia atque alia hujuscemodi innecteret, et causam mortis ejus ab ea vehementer inquireret, ait ad eum beatissima Agnes: Ille cujus voluntatem volebat perficere, ipse in eum potestatem accepit. Quare autem omnes qui ad me ingressi sunt, sani egressi sunt: quia omnes dederunt honorem Deo, qui misit angelum suum, et induit me hoc indumento misericordiae suae, et custodivit corpus meum, quod ab ipsis cunabulis Christo (0739D)consecratum est et oblatum. Videntes autem splendorem angelicum, adorabant omnes, et abscedebant illaesi: hic autem impudens statim ut ingressus est, saevire coepit et fremere; cumque manum suam ad me contingendam aptaret, dedit eum angelus Domini in reprobam, quam conspicis, mortem. 11. Dicit ei praefectus: in hoc apparebit quia non magicis artibus ista gessisti, si deprecata fueris (0740A)ipsum angelum, ut restituat mihi filium meum sanum. Cui beata Agnes respondit: Licet fides vestra hoc impetrare non mereatur a Domino; tamen quia tempus est ut virtus Domini mei Jesu Christi manifestetur, egredimini omnes foras, ut solitam ei orationem offeram. Cumque universi foras fuissent egressi, prosternens se in faciem pavimenti, rogare coepit Dominum, ut juvenem suscitaret. Orante autem illa, apparuit ei angelus Domini, et levavit eam flentem, et confortans animum ejus, juvenem suscitavit. Qui egressus foras coepit voce publica clamare et dicere: Unus est Deus in coelo et in terra et in mari, qui est Deus christianorum; nam omnia templa vana sunt: dii qui coluntur, omnes vani sunt, et penitus nec sibi possunt, nec aliis aliquod auxilium (0740B)exhibere. 12. Ad hanc vocem omnes haruspices, et templorum pontifices conturbabantur, et fit per eos vehementior quam fuerat, seditio populorum, atque omnes una voce clamabant: Tolle magam, tolle maleficam, quae et mentes mutat, et animos alienat. Praefectus autem videns tanta mirabilia, obstupuit: sed veritus proscriptionem, si contra templorum pontifices ageret, et Agnem contra suas sententias defensaret, vicarium suum ad seditionem populi judicem dereliquit, ipse autem tristis abscessit, quod eam non potuit post resurrectionem filii sui liberare. Tunc vicarius Aspasius nomine, populi seditionem non ferens jussit in conspectu omnium ignem copiosum accendi, et in medium eam (0740C)praecepit jactari flammarum. Quod cum fuisset impletum, statim in duas partes divisae sunt flammae, et hinc atque illinc seditiosos populos exurebant: ipsam autem penitus in nullo contingebat incendium. Et magis non hoc virtutibus divinis, sed maleficiis reputantes, dabant fremitus inter se populi, et infinitos clamores ad coelum. 13. Tunc beata Agnes extendens manus suas in medio ignis, his verbis orationem fudit ad Dominum: Omnipotens, adorande, colende, tremende Pater Domini mei Jesu Christi, benedico te, quia per Filium tuum evasi minas hominum impiorum, et spurcitias diaboli impolluto calle transivi. Ecce nunc sancti Spiritus rore coelesti perfusa, resolutus est juxta me ignis, flamma dividitur, et ardor incendii (0740D)hujus ad eos a quibus ministratur, effunditur. Benedico te, Pater praedicande, qui etiam inter flammas intrepidam me ad te venire permittis. Ecce jam quod credidi, video: quod speravi, jam teneo: quod concupivi, complector. Te confiteor labiis et corde, et totis visceribus concupisco. Ecce ad te venio vivum et verum Deum, qui cum Domino Jesu Christo Filio tuo, et cum Spiritu sancto vivis et regnas (0741A)modo et semper infinita saecula saeculorum, amen. 14. Cumque complesset orationem, ita omnis ignis exstinctus est, ut nec tepor quidem incendii remansisset. Tunc Aspasius urbis Romae vicarius, populi seditionem non ferens, in guttur ejus gladium mergi praecepit: atque hoc exitu, roseo sui sanguinis rubore perfusam Christus sibi sponsam et martyrem dedicavit. Parentes vero ejus nullam 483 penitus tristitiam habentes, cum omni gaudio abstulerunt corpus ejus, et posuerunt illud in praedio suo non longe ab Urbe, via quae dicitur Numentana. Ubi cum omnis turba christianorum concurreret, insidias a paganis perpessi sunt: et videntes populum infidelium supervenientem armatum, omnes fugerunt; aliquanti vero lapidum ictibus laesi evaserunt.(0741B) 15. Dum orat inter tanta agmina collactanea ejus virgo sanctissima Emerentiana, constans stabat immobilis, et his verbis exprobrabat eis dicens: Superflui, miseri, caduci, atque atrocissimi, Deum omnipotentem colentes occiditis, et pro defensione lapidum homines innocentes jugulatis. Haec et his similia dum turbis furentibus diceret, lapidata est ab eis, et orans juxta sepulcrum beatissimae Agnae virginis, emisit spiritum. Non dubium est quod in suo sanguine sit baptizata, quae pro defensione justitiae, dum confiteretur Dominum, mortem constanter excepit. Eadem denique hora fit terrae motus vehementissimus; et cum nimia esset coeli serenitas, tantae coruscationes, tantaque fulgura et tonitrua exstiterunt, (0741C)ut pars maxima insani populi exspiraret. Unde factum est ut nullus penitus ex eo advenientibus ad sepulcra sanctorum aliquas molestias excitaret. Venientes autem parentes beatae Agnae virginis cum sacerdotibus nocte, abstulerunt corpus Emerentianae, et sepelierunt illud in confinio agelli beatissimae virginis Agnae. 16. Igitur dum parentes sanctae Agnae assiduis pernoctationibus vigilarent ad sepulcrum ejus, vident in medio noctis silentio exercitum virginum, quae omnes auro intextis cycladis indutae cum ingenti lumine praeteribant: inter quas etiam vident beatissimam Agnem similiter fulgentem, et ad dexteram ejus Agnum stantem. Haec dum viderent parentes ejus, et qui simul erant, quasi stupore mentis detenti sunt. (0741D)Sed beata Agnes rogat sanctas virgines parumper gradum figere, et stans parentibus suis dixit: Videte ne me mortuam lugeatis, sed congaudete mihi et congratulamini; quia cum his virginibus lucidas sedes accepi, et illi sum juncta in coelis, quem in terris posita tota devotione dilexi. Et his dictis, pertransiit.(0742A) 17. Haec visio publice ab omnibus, qui viderant, divulgata est. Unde factum est ut post aliquantos annos ad Constantiam Augusti filiam hoc factum ab his qui viderant, narraretur. Erat enim ipsa Constantia virgo prudentissima, sed ita obsessa vulneribus, ut a capite usque ad pedes nulla membrorum pars libera remaneret. Accepta autem spe recuperandae salutis, venit ad sepulcrum martyris nocte; et licet pagana, tamen credula animi intentione preces fideliter fundebat. Quod cum faceret repente somni suavitate corripitur, et videt per visum beatissimam Agnem talia sibi monita praeferentem: Constanter age, Constantia, et crede Dominum Jesum Christum filium Dei esse Salvatorem tuum, per quem modo consequeris omnium vulnerum, quae in corpore tuo pateris, sanitatem. Ad hanc vocem Constantia evigilat (0742B)sana, et sic sana, ut nec signum in suis membris alicujus vulneris remaneret. Reversa igitur ad palatium sanissima, facit gaudium et patri suo Augusto, et fratribus suis imperatoribus. Coronatur civitas tota, fit laetitia militibus et primatibus suis, atque universis audientibus haec, infidelitas gentium confundebatur, et fides Dominica laetabatur. 18. Interca patrem et fratres Augustos rogat, ut basilicam beatae Agnae construerent, et sibi illic mansionem collocari praecepit. Cucurrit autem haec opinio ad omnes, et quotquot credentes ad ejus sepulcrum advenissent, salvabantur, quacumque infirmitate detenti essent. Quod facere Christum nullus dubitat usque in hodiernum diem. Perseveravit autem (0742C)ipsa Constantia Augusti filia in virginitate, per quam multae virgines et mediocres, et nobiles, et illustres sacra velamina susceperunt. Et quia fides mortis damna non patitur, usque in hodiernum diem multae virgines Romae Agnem beatissimam quasi in corpore manentem aspiciunt, et ejus exemplum agentes viriliter, et integre perseverant, credentes sine dubio quod perseverantes perpetuae victoriae palmam acquirant. 19. Haec ego Ambrosius servus Christi, dum in voluminibus 484 abditis invenissem descripta, non sum passus infructuosa silentio tegi. Ad honorem igitur tantae martyris sicut gesta ejus agnovi, conscripsi; et ad aedificationem vestram, o virgines Christi, textum passionis ejus credidi destinandum, (0742D), obsecrans virtutem Spiritus sancti, ut labor noster ad vestram imitationem fructum in conspectu Dei valeat invenire, cui honor et gloria in saecula, amen. EPISTOLA II (Alias LIII). Cum beneficia Dei tegenda non sint, visionem narrat, qua sibi per quadragesimam Gervasius ac Protasius (0743A)semel et iterum, tertia autem vice etiam Paulus apparuerat, ut eis post exhumatas ipsorum reliquias Ecclesia construeretur, imperans. Addit convocatis coepiscopis inventa esse sanctorum corpora, quorum conversionem, necem ac sepulturam ex schedula illic detecta refert. Quibus Vitalis ac Valeriae martyrium etiam inseritur.
AMBROSIUS servus Christi fratribus per omnem Italiam in Domino aeternam salutem.
1. In divinis voluminibus reus subscribitur, qui non studuerit dare gratis, quod ipse gratis accepit; quidquid enim Ecclesiae Domini profuturum erat, subtraxisse arguitur, cum noluerit tradere omnibus, quod ipse non celandum acceperit. Unde Psalmographus (0743B)vates canit: Justitiam tuam non abscondi in corde meo: veritatem tuam et salutare tuum dixi. Non celavi misericordiam tuam in concilio multorum (Ps. XXXIX, 11). Et pro hoc opere quasi vicissitudinem a Deo postulans adjecit: Tu autem, Domine, ne elonges misericordiam tuam a me (Ibid., 12). Quasi diceret Deo: sicut ego feci alios misericordiam invenire, ita et ipse non patiaris longe fieri misericordias tuas a me. Aperiamus ergo cur ista praemisimus, et vestros animos qui pie de Domino sentitis et creditis, de inventione sanctorum corporum ad laetitiam invitemus. 2. In diebus itaque transactae nuper quadragesimae, cum Dominus donasset mihi, ut jejunantium et orantium me faceret esse participem, in oratione (0743C)positum ita me somnus oppressit, ut nec vigilans aperte, nec dormiens integre, viderem apertis oculis mecum duos juvenes ephebos vestibus candidissimis, id est, colobio et pallio indutos, caligulis calceatos, manibus extensis orantes. Nullam quidem gravedinem patiens, loqui cum eis non poteram: sed quia, ut dixi, pars in me somni incumbebat, quae me ad eorum interrogationem verbum proferre non sineret. Plene autem evigilanti visio eorum ab oculis meis elapsa est. 3. Factum est proinde ut rogarem Domini misericordiam, ut si ludificatio daemonum esset, abscederet: si vero esset veritas, plenius appareret. Ad impetrandum vero quae poscebam a Domino augmentavi jejunium: similique modo, canente gallo, orantes (0743D)mecum iidem juvenes apparuerunt. 4. In tertia vero nocte, defecto jejuniis corpore, non dormienti, sed stupenti, cum quadam mihi tertia apparuere persona, quae similis erat beato Paulo apostolo, cujus me vultum pictura docuerat, in tantum ut ipse mecum, illis tacentibus, loqueretur dicens: Isti sunt qui monita mea secuti, praedia et divitias respuentes, secuti sunt Domini nostri Jesu Christi vestigia, nihil terrenum, nihilque carnale concupiscentes, in media hac Mediolanensi urbe per (0744A)decem annos in Dei servitio perdurantes, ad hoc pertingere meruerunt, ut Christi martyres efficerentur. Quorum corpora in eodem loco invenies, in quo stas et oras. Duodecim pedum altitudine terra coopertam arcam invenies, quam arcam superius exaltabis, et in nomine eorum Ecclesiam fabricabis. Cumque ab eo eorum nomina requirerem, dixit mihi: Ad caput eorum libellum scriptum invenies, in quo et ortus eorum, et finis scriptus est. 5. Convocans itaque omnes per circuitum fratres et episcopos urbium vicinarum, referens universa quae videram, quaeque audieram, ipsis coram positis, primus ego terrae fossor accessi: caeteri vero episcopi prosecuti, fodientes pervenimus ad arcam, quam sanctus promiserat Paulus: quam aperientes, (0744B)invenimus quasi in ipsa hora positos 485 sanctos, miro odore flagrantes. Ad eorum caput libellum invenimus, in quo erant haec per ordinem universa conscripta: 6. Ego servus Christi Philippus intra domum meam sanctorum corpora, quae cum filio meo rapui, sepelivi. Quorum mater Valeria et pater Vitalis sunt dicti: quos uno ortu geminos genuere, et unum Protasium, alterum Gervasium vocaverunt. 7. Quorum pater Vitalis miles consularis, cum fuisset cum Paulino judice suo Ravennam ingressus, et coepisset Paulinus christianos ad sacrificandum requirere, oblatus est ei quidam christianus nomine Ursicinus, arte medicus, natione Ligur. Tunc jussit eum Paulinus in conspectu suo torqueri, dicens: (0744C)Sacrifica, Ursicine, diis immortalibus. Ille autem respondens, dixit ad eum: Non sacrificabo surdis et mutis, sed sacrificabo Domino meo Jesu Christo. Et cum vidisset, quod eum mutare non posset a constantia sua, post nimia tormenta, jussit eum capitalem subire sententiam. Locus autem ille, ubi decollabantur christiani, hoc habebat vocabulum, ut diceretur, ad Palmam. Arbor enim antiqua Palmae illic erat. 8. Igitur cum, ut diximus, post nimia tormenta decollandus venisset sanctus Ursicinus ad Palmam, expavit: et dum vellet male evadere, exclamavit S. Vitalis dicens: Noli, noli, Ursicine medice, qui alios curare consuevisti, te ipsum aeternae mortis jaculo vulnerare; et qui per passiones nimias venisti ad (0744D)palmam, coronam noli perdere a Domino praeparatam. Audiens haec sanctus Ursicinus, genu posuit, et spiculatorem, ut feriret, hortatus; agens poenitentiam quod expavisset. Quem spiculator feriens, Christi martyrem fecit. Statimque sanctus Vitalis corpus martyris rapiens, intra Ravennensium urbem sepelivit cum omni honestate martyri debita, et ad judicem ultra sanctus Vitalis venire contempsit. Quem Paulinus consularis ideo maxime teneri mandavit; non tantum quia contempsit ad eum redire, (0745A)verum quantum ob hoc quod christianus esset detectus. 9. Tunc ministri ejus rapientes eum in conspectu ejus adduxerunt. Et videns eum Paulinus, ait ad eum: Quomodo maleficiis deceptus es, Vitalis, ut non sacrifices diis? Cui ille respondit: Non sacrifico surdis et mutis, sed sacrifico Deo meo, qui fecit coelum et terram, mare et omnia quae in eis sunt, et Jesu Christo filio ejus, qui cum eo et Spiritu sancto vivit et regnat. Tunc Paulinus jussit eum levari in equuleo, ut per tormenta, ejus consensum ad sacrificandum compelleret. Sed sanctus Vitalis studuit, ut Deo redderet gemmam pretiosam, quam rapere diabolus studebat. Et respondens, ait ei: Infinita tibi dominatur stultitia: aut putas memetipsum (0745B)posse decipere, qui alios a periculo mortis, vel deceptionis liberare studui? 10. Tunc Paulinus consularis dixit ad Officiarium: Ducite eum ad palmam, et nolite decollare, si sacrificare contempserit: sed facite foveam in terra, tamdiu quo usque perveniatis ad aquam, et ibi eum supinum deponite, et terra atque lapidibus obrutum, ibi dimittite. Quod cum fuisset impletum, Deus sibi sanctum Vitalem ita martyrem consecravit, ut sacerdos Apollinis qui hoc consilium Paulino judici dederat, diabolo repletus, per septem dies energumenus clamaret ibi, ubi obrutus est sanctus Vitalis, dicens: Incendis me, martyr; crucias me, sancte. Post septem vero dies praecipitatus a diabolo in flumine, exspiravit. Sanctus autem Vitalis gloriosus (0745C)martyr Christi, juxta civitatem Ravennensium praestat orationibus vel intercessionibus suis beneficia omnibus credentibus Jesum Christum usque in hodiernum diem. 11. Valeria autem conjux ejus, dum vellet corpus sancti Vitalis auferre, a christianis prohibita est, et in visionibus saepe admonita, ne sanctum corpus a malo homine bene positum violaret. Sed illa in intentione perdurante, evidentius ei apparuit sanctus Vitalis, dicens ad eam: Noli mihi molesta esse, mulier; quia numquam mihi tam gloriosum poteris parare sepulcrum, quale mihi Dominus Jesus Christus fieri jussit. 12. Ipsa autem dum reverteretur ad urbem Mediolanensium, incurrit homines idololatras Silvano (0745D)sacrificantes in itinere; quam cum vidissent, deponentes eam de vehiculo, 486 hortabantur secum epulari. Cumque illa resistens, diceret: Christiana sum, non licet mihi de Silvani vestri sacrificiis manducare, statim illi haec audientes, tanta eam caede mactaverunt, ut vix eam seminecem sui homines ad Mediolanensium urbem perducerent, ita ut intra triduum migraret ad Christum. 13. Et posteaquam pater eorum beatus Vitalis martyrio est coronatus, atque beatissima mater Valeria migravit ad Christum, ab intestato jure Gervasius et Protasius parentibus successissent; domum (0746A)propriam in qua nati fuerant, et res universas parentum, et casellulas venumdantes, dederunt omne pretium pauperibus, et familiolam suam ingenuam fecerunt: ipsique se in uno coenaculo concluserunt, et per decem annos lectioni et orationi vacantes, hoc ordine in anno conversionis suae undecimo ad palmam martyrii pervenerunt. 14. Superveniente comite Astasio, qui proficiscebatur ad bellum, quod a Marcomanis fuerat excitatum, occurrerunt ei templorum cultores cum sacerdotibus suis, dicentes: Si vis laetus ad Augustos nostros reverti et victor, Gervasium et Protasium diis nostris sacrificare compelle; vehementer enim dii nostri de eorum contemptu commoti, responsum nobis dare contemnunt.(0746B) 15. Audiens haec Astasius comes jussit eos teneri, et ad se adduci. Quibus dixit: Hortor vos ut deorum nostrorum injurias temperantes, ad immolandum eis devoti studeatis insistere; ut expeditio mea gnaviter celebretur. Beatus Gervasius dixit: Victoriam de coelo debes ab omnipotente Deo requirere, non de simulacris immundis et vanis, quae oculos habent sine lumine, aures sine auditu, nares sine odoratu, os sine sermone, manus sine tactu, pedes sine gressu, et ventrem absque interioribus probantur habere, et sine flatu esse noscuntur. Indignatus comes Astasius jussit eum tamdiu plumbatis tundi, quamdiu exhalaret spiritum. 16. Quo amoto, jussit sibi astare Protasium, cui dixit: Miser, vel tu vivere stude, et noli βιωθάνατος (0746C)fieri, sicut et frater tuus. Cui Protasius respondens, ait: Quis est miser, ego qui non timeo, an tu qui me timere probaris? Comes dixit: Ego te, quomodo timeo? Protasius respondit: In eo quod te times laedi, si non sacrificavero; si enim non timeres te laedi a me, me ad sacrificium non compelleres. Ego autem te non timens contemno minas tuas, et omnia idola tua, quasi stercora computans, Deum solum qui regnat in coelis, adoro. 17. Audiens haec Astasius, jussit eum fustibus caedi. Postea vero erecto dixit: Miser, ut quid tam superbus et tam rebellis existis? vis perire, sicut tuum probasti perire germanum? Protasius dixit: Non tibi irascor, nec ego, nec ipsa justitia; quoniam caecos tui cordis oculos attendo: incredulitas enim, (0746D)quae in tuis sensibus regnat, non te permittit videre quod Dei est. Nam et Dominus meus Jesus Christus, crucifigentes se non maledixit: sed potius ut eis indulgeretur, oravit, addens et hoc, quia nescirent quid facerent. Unde et ego tui, misereor; quia nescis quid facias. Age ergo quod coepisti, ut mihi possit cum meo fratre Gervasio hodie benignitas Salvatoris nostri occurrere. 18. Tunc comes Astasius jussit eum capite caedi. Quod cum factum esset, ego Philippus abstuli cum filio meo furtim nocte sanctorum istorum corpora, et in domo mea, Deo solo teste, in ista arca saxea (0747A)sepelivi, credens me orationibus eorum consequi misericordiam Domini nostri Jesu Christi, qui cum Patre et Spiritu sancto vivit et regnat in saecula saeculorum, amen. 487 EPISTOLA III (Alias LV). Martyrum Vitalis et Agricolae, qui Bononiae inter tumulos Judaeorum sepulti erant, factam cum plausu christianorum, Judaeorum admiratione, ac miraculis non paucis inventionem refert. Eosdem et a nomine et a constantia in suppliciis laudat: aliaque nonnulla subjicit ad eamdem rem pertinentia.
AMBROSIUS servus Jesu Christi, vocatus episcopus, dilectissimis fratribus, et universis plebibus per Italiam aeternam in Domino salutem.
1. Magna atque praecelsa martyrum testimonia, (0747B)de quibus vobis scripturus sum, noster potius attenuat, quam explicat sermo. Verum quod sermo attenuat, virtus adauget; idcirco quod in me minus est, in martyribus luculenter resplendet. 2. Invitatus itaque a plebe Bononiensi negare praesentiam meam, Domino suggerente, nullatenus potui; quoniam tempus aderat, ut sua quae Christus solet mirabilia, suis fidelibus ostenderet. Nam Diocletiani et Maximiani imperatorum temporibus duo viri, Vitalis nempe et Agricola, pro Christo in civitate Bononiae martyrium passi sunt, quorum corpora, ne a fidelibus reperirentur, inter Judaeorum sepulcra recondita fuerant. Christum igitur confitentes, et pro ejus gloria morientes, inter eos qui eum negaverunt, indecore sepulti sunt. Locum autem, (0747C)qui omnes latebat, Christus Dominus noster mihi revelare dignatus est. Ubi jejuniis et orationibus plures habentes excubias, invenimus tandem pignora martyrum, prout mihi Dominus revelaverat, tamquam inter spinas rosam legentes, et omnibus palam manifestata sunt. 3. Aderat populus christianus cum plausu et laetitia. Judaei ludentes dicebant: Flores visi sunt in terra nostra (Cant. II, 12). Respondebant christiani: Tempus incisionis advenit (Ibid.). Alii dicebant: Alii seminaverunt, et nos in eorum labores introimus, et martyrum fructus recipimus; ut quod scriptum est impleatur, quod qui seminat, et qui metit, mercedem accipit (Joan. IV, 38). Judaei audientes voces plaudentis Ecclesiae, ridentes dicebant: Vox turturis (0747D)audita est in terra nostra (Cant. II, 12): christiani dicebant: Vineae florentes dederunt odorem suum (Ibid., 13). Unde bene per prophetam dicitur: Dies diei eructat verbum, et nox nocti indicat scientiam (Psal. XVIII, 3). Quasi dicat: Dies diei, hoc est, (0748A)christianus christiano, et nox nocti, hoc est, Judaeus Judaeo. 4. Certe et ipsi daemones confitebantur, et ab hominum corporibus illico egrediebantur. Et multi qui variis vexabantur aegritudinibus, sanctorum tangentes sudaria, continuo sanabantur, et plura per sanctos suos mirabilia in populi praesentia, dum sacra veherentur pignora, operatus est Dominus. 5. Colligant ergo alii aurum atque argentum, et de latentibus eruant venis, legant pretiosa monilium serta: temporalis iste thesaurus est, et habentibus non infrequenter perniciosus. Nos legimus martyrum clavos; et plures quidem, quia plura in eis vulnera, quam membra fuerunt. Colligimus sanguinem triumphalem, et crucis lignum. Namque sicut (0748B)qui ad convivium magnum invitantur, apophoreta secum referre consuerunt, ita nos ex convivio Bononiensi apophoreta gratiae et sanctitatis plena nobis reservare curavimus. 6. Sanctorum igitur martyrum uni nomen est Vitalis, Agricola nomen alteri: utrique nomen aptum; ut martyrio jam designati ipsis etiam vocabulis noscerentur. Nam ille Vitalis dictus est, quasi per istius vitae contemptum, vitam aliam quae aeterna est, sibi compararet: iste vero Agricola, qui bonos spiritalis gratiae fructus sereret, et sui sanguinis effusione meritorum et virtutum suarum plantaria rigaret. 7. Sanctus Vitalis, cum a persecutoribus, ut Christum negaret, imperaretur, et ille constantius (0748C)confiteretur; adeo omni tormentorum genere cruciatus est, ut nullus in ejus corpore sine vulnere esset locus. Quare hanc ad Dominum 488 orationem effudit, dicens: Domine Jesu Christe Salvator meus et Deus meus, jube suscipi spiritum meum; quia jam desidero accipere coronam, quam sanctus angelus tuus mihi ostendit. Et completa oratione, emisit spiritum. 8. Sanctus vero Agricola mitioribus ita praeditus erat moribus, ut ab omnibus impense diligeretur; ideoque ejus passionem differebant. Verum persecutorum haec indulgentia, quapiam etiam immanitate martyri videbatur acerbior; nec enim eorum blanditiae sedulitatis, sed fraudis erant: differebant quippe coronam. Hinc namque tormenta suppliciaque (0748D)plura in sancto exercuere Vitale, ut sanctum terrerent Agricolam: sed Dominus illa in majorem ejus constantiam vertit. Denique videntes nihil proficere, eum tandem cruci affixerunt; sicque Deo spiritum reddidit.(0749A) 9. Sanctus Vitalis sancti Agricolae servus fuerat, mox ejus in passione socius, nunc gloriae consors factus est. Merito autem sanctus Vitalis primo passus est, et ut servus praecessit; quia domino parabat locum: secutus est dominus, ut servi prudentis fidem probaret. Passio servi disciplina est Domini: hic instituit, ille implevit; nihil illi servitute decerpitur. Quomodo autem minui potest, quod Christus donavit egregie? Ille quidem homini serviendo didicit quomodo placeret Christo: hic geminam acquisivit laudem in illo magisterii, in se martyrii. Beneficiis mutuo certaverunt, postquam aequales esse meruerunt: hic illum ad martyrium praemisit, ille istum accersivit. Nihil ergo ad meritum hominis conditio detraxit, nihil dignitas auxit: sed (0749B)utrumque fides consummavit. Nam scriptum est: Sive liber, sive servus, omnes in Christo unum sumus; et: Unusquisque quod fecerit bonum, hoc recipiet a Domino (Ephes. VI, 8). Apud Dominum enim servitus et libertas aequa lance penduntur: cum nulla sit major dignitas, quam servire Christo, qui tanti nos aestimavit, ut animam suam pro nobis traderet. 10. Haec vobis pauca et compendiario, dilectissimi fratres, de corporum sanctorum martyrum inventione significare curavimus; ut ipsorum memoriam in Ecclesiis facere valeatis. Passi sunt autem sancti martyres sub Diocletiano et Maximiano imperatoribus, in civitate Bononiensi provinciae Italiae, pridie nonas Novembris, regnante Jesu Christo (0749C)Domino nostro, cui est omnis honor et gloria in saecula saeculorum, amen. EPISTOLA IV (Alias XXIX). Florianum ad maturam et continuam poenitentiam excitans, quid ipsi sive in dictis sive in factis sequendum fugiendumve sit, praescribit.
AMBROSIUS episcopus FLORIANO.
1. Dilecte fili, dilige lacrymas, noli differre eas. Tantum promptus esto ad lamenta, quantum fuisti promptus et pronus ad culpam. Nulla res de peccato te securum faciat (Eccl. V, 5). 2. Non potes iram vitare, saltem tempera. Magna gloria est, si cui potuisti nocere, parcas; peccanti in te non retribuas secundum culpam, sciens in te venturum esse judicium. Nam non habebis indulgentiam, (0749D)nisi alteri donaveris; odium enim hominem separat a regno, a coelo subtrahit, a paradiso dejicit (Jacob. II, 13). 3. In omnibus actibus tuis imitare bonos, aemulare sanctos, habeto ante oculos exempla sanctorum: socios tibi bonos conjunge; quia si socius fueris conversationis, eris et virtutis (Psal. XVII, 26). Periculosum est cum his qui male vivunt, conversari. Melius est ergo habere malorum odium, quam consortium.(0750A) 4. Vanus sermo cito polluit mentem: et facile agitur, quod libenter auditur. Hoc proferatur ex labiis, quod aures non polluat audientis. Mores hominis lingua pandit; et qualis sermo ostenditur, talis animus comprobatur: Ex abundantia enim cordis os loquitur, ut scriptum est (Matth. XII, 34). Retine verbum quod non aedificat audientes; quia qui otiosum verbum non reprimit, cito ad noxia transit. 489 5. De alieno malo os tuum non coinquines: numquam detrahas peccanti, sed condole: quod in aliis detrahis, in te potius pertimesce. Numquam profecto detrahes, si te ipsum bene perspexeris. Tantum cura corrigere vitam tuam, quantum prospicis alienam. Per nullam fallaciam vitam alicujus defendas.(0750B) 6. Nec plaga, nec mors te terrebit, si bene et pie vixeris. Curiositas periculosa praesumptio est. Plus dilige audire, quam dicere: plus auscultare, quam loqui. Qui obtemperat in malo, similis est ei, qui facit malum. Facientem et obsequentem par poenitentia constringit. Quidquid boni cum discretione feceris, virtus est: virtus vero indiscreta pro vitio deputatur. 7. Testimonium tuum nulli noceat: sermo tuus non sit reprehensibilis, sed ab omnibus sit acceptus atque laudabilis. Nullius personae affectu a recto judicio deflectaris, an dives, an pauper sit; causam respice, non personam. Justitiam pro sola aeterna retributione distribue; qui enim praesentia dona affectat, futuram gloriam non quaerit, vel sperat. In (0750C)judicio numquam misericordiam deseras: impia justitia est humanae fragilitati non ignoscere. Nullum ante judicium condemnes: nullum judices suspicionis arbitrio. 8. Cave honores, quos tenere sine culpa non potes. Sublimitas honorum sine onere peccati vix tenetur; ideo dicit Apostolus: Nec quaerentes ab hominibus gloriam (I Thess. II, 6); in majori enim gradu 490 major sine dubio culpa est: qui minor est, veniae proximus est. 9. Nullus sine peccati periculo terrenas res administrat: valde rarum est, ut qui divitias possidet, ad requiem tendat. Unde scriptum est: Amen dico vobis quod dives difficile intrabit in regnum coelorum (Matth. XIX, 23). Qui curis terrenis se implicat, a (0750D)Domino se separat. Nemo potest amplecti Dei gratiam simul et saeculi. Difficile est coelestibus et terrenis curis simul insistere. Difficile est Deum simul et mundum diligere. Toto animo odi et damna quod diligit mundus. Tamquam mortuus, a labe et affectu istius mundi te separa: sicut sepultus, nullam habeas curam de hoc saeculo: tamquam defunctus, ab omni terreno te priva negotio. Contemne vivens, quae post mortem habere non poteris. 10. Omnibus tribue: non eligas, cui miserearis; (0751A)ne forte praetereas illum, qui meretur accipere: incertum est enim pro quo placeas magis Deo. Non auferas uni unde tribuas alteri; ne alieno spolio misericordem te ostendas: condemnat miseratio ista, non proficit. 11. Bonum quod facis, misericordiae, non jactantiae causa facias; si enim hic laus quaeritur, in coelo (0752A)remuneratio amittitur. De his dicitur: Amen dico vobis, receperunt mercedem suam (Matth. VI, 5). Justis in coelo, non in terra merces promittitur. 12. Lege quod scripserim; et vide ne quod legendo miraris, vivendo contemnas. Vale, et nos dilige; quia te ut filium nos diligimus.