editio: ex Thomae Vallaurii Epitome historiae Romanae. Augustae Taurinorum, ex officina asceterii Salesiani, 1871.
fons: librum vide
Aeneae in Italiam adventus. – Proelium adversus regem Latinum. – Huius filia Aeneae nubit. – Lavinium oppidum. – Ascanius Aeneae filius. – Bellum adversus Turnum et Mezentium. – Aeneae mors.– Alba longa. – Rex Proca. – Numitor. – Amulius. – Rhea Sylvia. – Remus et Romulus. – Numitor in Albanum regnum restituitur.
An. ante Chr. n. 1179. An. ante urb. cond. 429.
Troia capta, Aeneas cum sociis domo profugus, primo in Macedoniam, deinde in Siciliam insulam classe est delatus; tandem vero ab Sicilia ad Laurentem agrum venit, qui est ad ripam Tiberis orientalem. Ibi egressi Troiani, quum praedam ex agris agerent, rex Latinus Aboriginesque, qui tum ea tenebant loca, ad arcendam vim advenarum, armati ex urbe atque agris concurrunt. Sed Latinus proelio victus, pacem cum Troianis iungit, Lavinia filia, Aeneae in matrimonium data, ex qua Ascanius natus est. Troiani oppidum condunt; Aeneas ab nomine uxoris Lavinium appellat.
Turnus, rex Rutulorum, cui pacta Lavinia ante adventum Aeneae fuerat, praelatum sibi advenam aegre ferens, simul Aeneae Latinoque bellum intulit. Victi Rutuli ad Mezentium Etruscorum regem confugiunt, qui haud gravatim socia arma illis iunxit. Aeneas autem, mortuo rege Latino, Aborigines et Troianos communi nomine Latinos appellat, eorumque copias in aciem educit. Proelio uno debellatum est; in quo victores Latini Aeneam ducem amisere.
Ascanius, Aeneae filius, Lavinium, florentem iam, ut tum res erant, atque opulentam urbem, matri reliquit: novam ipse aliam sub Albano monte condidit, quae Longa Alba fuit appellata. Post Ascanium undecim reges numerantur, qui Albae imperium tenuerunt. Proca, tertiusdecimus Albanorum rex, Numitorem atque Amulium procreat. Numitori, qui natu maior erat, regnum legat. Sed pulso fratre, Amulius regnat: utque illi futurae sobolis spem adimeret, Rheam Sylviam eius filiam, vestalem legit. Quae tamen, licet perpetuae virginitati addicta, uno partu Remum et Romulum edit.
Amulius, re cognita, sacerdotem vestalem in custodiam dari, et pueros, alveo impositos, in profluentem Tiberis aquam mitti iubet, qui forte super ripas erat effusus. Quum fluitantem alveum, quo expositi erant pueri, tenuis aqua in sicco destituisset, fama est, lupam sitientem ex montibus, qui circa sunt, ad puerorum vagitum venisse, eos lingua lambisse, uberibusque suis aluisse. Quod quum vidisset Faustulus, magister regii pecoris, infantes ad stabula Larentiae uxori educandos tulit. Qui, ubi primum adolevere, coeperunt venando saltus peragrare, atque in latrones, praeda onustos, impetum facere. Quum Remus et Romulus quodam die in Palatino monte, una cum grege iuvenum Lupercalia celebrarent in honorem Panis, ob iram praedae amissae illis insidiati sunt latrones. Remum captum regi Amulio tradunt, illum falso accusantes, quod, collecta iuvenum manu, ex Numitoris agris praedas ageret. Itaque Remus Numitori ad supplicium deditur. Numitor quum in custodia Remum haberet, audissetque geminos esse fratres, nepotum memoria tactus, sciscitando eo demum pervenit, ut haud procul esset, quin Remum agnosceret. Inter haec Romulus de origine sua a Faustulo admonitus, cum aliis pastoribus ad regem impetum facit, eoque obtruncato, Numitorem regem salutat.
Romulus et Remus Romae conditores. – Remus a fratre necatus. – Romulus sacra Diis facit. – Legibus datis, XII lictores legit. – Asylum aperit. – Senatores centum creat. – Connubia a finitimis frustra petit. – Ludos parat. – Raptus Sabinarum. – Caeninenses, Crustumini et Antemnates a Romulo victi. – Sabini bellum movent. – Irae diremptae a Sabinis mulieribus. – Pax et civitas una ex duabus facta. – Tatii mors. – Bellum adversus Fidenates et Veientes. – Romulus inter Deos relatus.
An. ante Chr. n. 750.
Numitori Albano regno permisso, Romulus et Remus urbem in iis locis condunt, ubi expositi educatique fuerant. Sed mox coorto certamine, uter nomen novae urbi daret, et conditam imperio regeret, Deorum voluntatem per auguria consuluerunt. Palatinum montem Romulus, Remus Aventinum ad inaugurandum capiunt. Ille prior sex vultures; ille postea duodecim vidit. Itaque Romulus augurio victor, conditam urbem suo nomine appellat. Aiunt, Remum, ludibrio fratris, novos transiluisse muros, atque ab irato Romulo fuisse interfectum. Ita solus potitur imperio Romulus.
Post sacra Diis peracta, Romulus, vocata ad concilium multitudine, leges dedit, et lictoribus duodecim lectis, se ipse venerabilem insignibus imperii fecit. Crescente interim urbe, ne incolae deessent, asylum aperit. Eo ex finitimis populis maxima turba, avida novarum rerum, perfugit. Quumque iam satis virium sibi esset, centum creat senatores, quorum consilio uteretur. Hos vel aetate, vel curae similitudine Patres appellat.
Iam res romana satis erat valida; sed penuria mulierum, nulla erat domi spes prolis. Tum, ex consilio Patrum, Romulus legatos circa vicinas gentes misit, qui societatem connubiumque novo populo peterent. Nusquam benigne legatio audita est. Romulus aegritudinem animi dissimulans, ludos parat Neptuno solemnes. Indici deinde finitimis spectaculum iubet. Multi mortales convenere studio etiam videndae novae urbis; praesertim vero Caeninenses, Crustumini, Antemnates et Sabini cum liberis ac coniugibus. Ubi spectaculi tempus venit, deditaeque eo mentes cum oculis erant; tum, signo dato, iuventus romana ad rapiendas virgines discurrit.
Turbato per metum ludicro, moesti raptarum parentes profugiunt, incusantes violatum hospitii foedus. Caeninenses, Crustumini et Antemnates, ad quos eius iniuriae pars pertinebat, primi omnium in agrum romanum impetum faciunt. Fit obvius cum exercitu Romulus, levique certamine eos
fundit fugatque. Deinde ab Sabinis bellum est conflatum. Hi quum Tarpeiae puellae dolo romanam arcem tenuissent, postero die adversus Romanos decertarunt. Prima statim congressione romana acies in fugam versa. Romulus arma ad caelum tollens, templum vovet Statori Iovi. Restitere tamquam divino numine Romani, et redintegrant proelium. Tum sabinae mulieres, quarum ex iniuria bellum ortum erat, crinibus passis, scissaque veste, ausae sunt se inter tela volantia inferre; et hinc patres, hinc viros orantes, pacem inter ipsos conciliarunt.
Inde Romulus et Titus Tatius, rex Sabinorum, foedere icto, civitatem unam ex duabus faciunt: regnum consociant, imperium omne conferunt Romam. Romulus populum in curias triginta divisit; et tres equitum centurias conscripsit, qui Ramnenses, Tatienses et Luceres fuerunt appellati. Post aliquot annos, quum Titus Tatius fuisset interfectus, Romulus unus regnum adeptus, Fidenates et Veientes, arma Romae inferentes, devicit.
His editis operibus, quum anno regni septimo et trigesimo, ad Caprae paludem exercitum recenseret, subito coorta tempestas tam denso regem operuit nimbo, ut conspectum eius omnibus abstulerit; nec deinde in terris Romulus fuit. Vulgo creditum est, inter Deos fuisse relatum. Cui rei mox fidem adiecit Iulius Proculus, qui, impulsu Patrum, in concione dixisse fertur, Romulum caelo repente delapsum, a se visum augustiore forma quam fuisset; mandasse praeterea, ut ipsum pro Deo
colerent ac Quirinum vocarent.
Numa Pompilius rex creatur. – Amorem pacis Romanis iniicit.- Dies fastos et nefastos facit. – Annum in duodecim menses dividit. – Leges, mores ac sacra instituit. – Moritur anno regni tertio et quadragesimo.
An. ante Chr. n. 712.An. ab urb. cond. 38.
Post annuum intervallum, quo Patres rem publicam gesserunt, populus, praetermissis suis civibus, Numam Pompilium, sabinum hominem, sibi regem adscivit. Ille vir, divini atque humani iuris consultissimus, ut Romam venit, mitigandos feroces Romanorum animos ratus, primum agros, quos bello Romulus ceperat, divisit viritim civibus, docuitque, sine depopulatione ac praeda posse eos colendis agris abundare commodis omnibus; amoremque eis otii et pacis, et metum Deorum iniecit. Quum autem hic metus descendere ad animos sine aliquo commento, miraculi non posset, simulat sibi cum Dea Egeria congressus nocturnos esse; eiusque monitu se quae acceptissima Diis essent, sacra instituere. Atque omnium primum Iani templum excitavit, quod apertum, in armis esse civitatem, clausum pacatos circa omnes populos significaret; ad cursum lunae, in duodecim menses annum descripsit, et nefastos dies fastosque fecit. Tum sacerdotibus creandis animum adiecit; ad pristinum numerum duos augures addidit, et sacris omnibus pontifices quinque praefecit. Adiunxit praeterea Flamines, Salios, virgines Vestales, omnesque partes religionis statuit sanctissime. Nec caelestes modo caerimonias, sed iusta quoque funebria populum edocuit; eaque pietate omnium pectora imbuit, ut fide ac iureiurando, non minus quam legum ac poenarum metu cives regerentur. Idem mercatus, ludos, omnesque conveniendi causas et celebritates invenit; quibus rebus institutis, ad humanitatem ac mansuetudinem revocavit animos hominum, studiis bellandi iam immanes et feros. Postquam vero annos tres et quadraginta in summa pace concordiaque regnavisset, excessit e vita, duabus praeclarissimis ad diuturnitatem reipublicae rebus constitutis, religione et clementia. Ita duo deinceps reges, alius alia via, ille bello, hic pace civitatem auxerunt.
Tullus Hostilius, tertius Romanorum rex. – Bellum Albanum. – Horatiorum et Curiatiorum pugna. – Horatius, caesa sorore, capitis condemnatur et absolvitur. – Perfidia Metti, et supplicium de eo sumptum. – Roma crescit Albae ruinis. – Bellum adversus Sabinos. – Tulli morbus et mors.
An. ante Chr. n. 669.An. ab urb. cond. 81.
Numae morte ad interregnum res rediit. Inde Tullum Hostilium regem populus creavit, Patribus adprobantibus. Hic non solum proximo regi dissimilis, sed ferocior etiam Romulo, undique materiam excitandi belli quaerebat. Primam pugnandi causam dederunt Albani, qui ex romano agro praedas agerent. Bellum summa ope paratur. Iamque instructi utrinque stabant exercitus; quum inter Tullum Hostilium et Metium Fuffetium, Albanorum dictatorem, convenit, ut paucorum virtuti utriusque populi fortuna permitteretur. Erant in romano exercitu trigemini fratres Horatii, item in albano trigemini Curiatii, nec aetate nec viribus dispares. Cum his agunt duces, ut pro sua quisque patria dimicent ferro; et foedus ictum inter Romanos et Albanos est his legibus, ut imperium penes eum populum foret, cuius cives eo certamine vicissent.
Foedere icto, trigemini arma capiunt, et pleni adhortantium vocibus, in medium inter duas acies procedunt. Consederant utrinque duo exercitus. Datur signum; et terni iuvenes, magnorum exercituum animos gerentes, concurrunt. Ut primo statim concursu increpuere arma, horror ingens spectantes perstringit. Consertis deinde manibus, duo Romani, super alium alius, vulneratis tribus Albanis, exspirantes corruerunt. Ad Romanorum casum conclamat gaudio albanus exercitus. Unus autem ille Horatius, qui integer supererat, ut Curiatiorum pugnam segregaret, capessii fugam, ratus, illos, pro diversa vulnerum gravitate, separatim secuturos. Iam aliquantum spatii ex eo loco, ubi pugnatum est, aufugerat, quum respiciens videt Curiatios magnis intervallis sequentes; unum vero ab se haud procul abesse. In eum magno impetu redit; et dum albanus exercitus inclamat Curiatiis, uti opem ferant fratri, iam Horatius, illo caeso, alterum petebat, quem pariter confecit, priusquam tertius, qui nec procul aberat, consequi posset. Iam singuli supererant; sed nec spe nec viribus pares. Alter enim intacto erat corpore, et geminata victoria ferox; alter fessum vulnere, fessum cursu trahebat corpus. Romanus exsultans, male sustinentem arma interficit; iacentem spoliat. Romani ovantes ac gratulantes Horatium accipiunt. Exercitus inde domos abducti. Princeps Horatius ibat trium Albanorum spolia gerens; cui soror virgo, quae desponsa uni ex Curiatiis fuerat, obvia ante portam Capenam fuit; cognitoque super humeros fratris paludamento sponsi, quod ipsa confecerat, solvit crines, et flens nomine sponsum mortuum appellat. Movet feroci iuveni animum comploratio sororis in tanto gaudio publico; strictoque gladio, his simul verbis increpans, transfigit puellam: « Abi hinc cum immaturo amore ad sponsum, oblita fratrum, oblita patriae. Sic eat quaecumque Romana lugebit hostem. » Atrox visum Horatii facinus Patribus plebique. Itaque raptus in ius ad duumviros, capitis est condemnatus. Iam lictor accesserat, iniiciebatque laqueum, quum Horatius ad populum provocavit. Inter haec Horatii pater coepit proclamare, se filiam iure caesam iudicare; deinde iuvenem amplexus, et spolia Curiatiorum ostentans, orabat, ne se, quem paullo ante cum egregia stirpe conspexissent, orbum liberis facerent. Non tulit populus patris lacrimas, absolvitque Horatium admiratione magis virtutis, quam iure causae.
Nec diu pax albana mansit. Namque Mettus Fuffetius, Albanorum dictator, Fidenates et Veientes ad bellum adversus Romanos incitavit. Tullus Mettum exercitumque eius, ab Alba accitum, contra hostes ducit. Adversus Veientem hostem dirigit Romanos: Albanos contra legionem Fidenatium collocat. Sed Mettus, proditor, sensim cum suis ad montes succedit, eo consilio, ut vires in eam partem inclinaret, quae victoriam referret. Tullus, re cognita, clara voce, ut hostes exaudirent, ait, suo iussu circumduci albanum exercitum, ut
Fidenatium terga invadat. Romani eo acrius pugnant; hostes territi terga vertunt. Tulius victor, Metti perfidia dissimulata, in posterum diem vocari ad concionem romanum atque albanum exercitum iubet. Ibi duabus admotis quadrigis, in currus earum distentum illigat Mettum. Deinde in diversum iter equi concitati lacerum in utroque curru corpus portarunt. Quo facto, rex Albani urbem diruit, atque incolas Romam traducit.
Roma crescit Albae ruinis; duplicatur civium numerus; Coelius additur urbi mons, eamque sedem Tullus regiae capit. Principes Albanorum in Patres legit, novasque legiones scribit. Hac fiducia virium Tullus Sabinis bellum indicit; quibus devictis, quum in magnis opibus tota res romana esset, rex morbo est implicitus. Tunc fracti simul cum corpore sunt spiritus illi feroces, seque totum sacris et superstitionibus dedidit. Sunt qui tradant, Tullum fulmine ictum cum domo conflagrasse, postquam magna gloria belli regnavisset annos duos et triginta.
Ancus Marcius, quartus Romanorum rex. – Bellum adversus Latinos. – Ius fetiale. – Aventinus et Ianiculus urbi adiuncti. – Pons sublicius in Tiberi factus. – Carcer foro imminens. – Ostia urbs in ore Tiberis condita, et salinae circa tactae. – Ancus moritur.
An. ante Chr. n. 637.An. ab urb. cond. 113.
Mortuo Tullo, Ancus Marcius, Numae Pompilii nepos ex filia, rex a populo est constitutus. Hic ut regnare coepit, Latinos bello devicit, qui incursionem in agrum romanum fecerant; secutusque morem regum priorum, qui rem romanam
auxerant hostibus in civitatem accipiendis, multitudinem omnem Romam traduxit. Quum autem medium obtineret ingenium, et Numae et Romuli memor, religiones proximo regno neglectas instauravit; praesertim vero ius fetiale constituit, quo bella indicerentur[1]. Idem Aventinum et Ianiculum adiunxit urbi, et pontem sublicium tum primum in Tiberi faciendum curavit. Ad haec quum in tanta hominum multitudine facinora clandestina fierent, carcerem ad terrorem increscentis audaciae, media urbe, imminentem foro aedificavit. Neque urbs tantum hoc rege crevit, sed etiam ager finesque. Silva Maesia Veientibus adempta, usque ad mare imperium prolatum, et in ore Tiberis Ostia urbs condita, colonisque firmata; salinae circa factae, egregieque rebus bello gestis, aedes Iovis Feretrii amplificata. Ita quum Ancus quatuor et viginti regnavisset annos, est mortuus, cuilibet superiorum regum belli pacisque et artibus et gloria par.
L. Tarquinius Priscus migrat Romam. – In regis familiaritatem recipitur. – Rex creatur. – Centum Patres lecti. – Equitum numerus auctus. – Bellum adversus Aequos et Latines. – Ludi romani. – Urbs lapideo muro cincta. – Cloacae. – Aedes Iovis Capitolini. – Tarquinius insidiis Anci filiorum interiit.
An. ante Chr. n. 613.An. ab urb. cond. 137.
Anco regnante, ab urbe Tarquiniis Romam commigravit Lucumo quidam, Demarati corinthii filius, vir impiger, divitiis potens et cupidus
honorum, cui postea Lucii Tarquinii Prisci nomen est factum. Huic Romam adventanti, et carpento sedenti cum uxore, aquila cum magno clangore volitans, pileum aufert, rursusque capiti apte reponit. Laeta accepit augurium Tanaquil uxor, caelestium prodigiorum perita, et alta sperare complexa virum iubet. Has spes cogitationesque secum portantes urbem ingressi sunt, domiciliumque ibi compararunt. Tarquinius brevi propter humanitatem atque doctrinam regi Anco familiaris est factus; usque eo, ut consiliorum omnium particeps esset, et postremo tutor etiam liberis regis institueretur. Erat in eo praeterea summa comitas, summa in omnes cives opis, auxilii, defensionis, largiendi etiam benignitas. Itaque mortuo Marcio, cunctis populi suffragiis rex est creatus.
Principio duplicavit pristinum Patrum numerum; et centum antiquos Patres, maiorum gentium appellavit, centum a se adscitos, minorum. Deinde equitum etiam numerum auxit; nec potuit Titiensium et Ramnensium et Lucerum mutare, quum cuperet, nomina, propterea quod Altus Navius, inclitus ea tempestate augur, id fieri posse negabat. Bello subegit Aequorum magnam gentem et ferocem, et rebus populi romani imminentem. Sabinos etiam, quum a moenibus urbis repulisset, equitatu fudit, proelioque devicit. Idem primum ludos maximos fecit, qui romani sunt appellati; muro lapideo urbem muniit; infima urbis loca, cloacis e fastigio in Tiberim ductis, siccat; aedemque in Capitolio Iovi Optimo Maximo, bello sabino, in ipsa pugna vovit faciendam. Postquam vero duodequadraginta regnavisset annos, insidiis Anci
filiorum est interfectus, qui semper pro indignissimo habuerant, se patrio regno, tutoris fraude, expulsos.
Servius Tullius regno politur. – Bellum adversus Veientes aliosque Etruscos. – Census. – Suffragii ferendi ratio. – Duae Servii filiae iuvenibus regiis nubunt. – Servius occiditur. – Foedum atque inhumanum Tulliae minoris scelus.
An. ante Chr. n. 575.An. ab urb. cond. 175.
Servius Tullius primus iniussu populi, voluntate Patrum regnavit. Quum hic, ex serva tarquiniensi natus, in regia educaretur, prodigium exstitit visu eventuque mirabile. Puero dormienti circa caput flammam emicuisse ferunt. Quod Tanaquil conspicata, magna puero portendi affirmavit, eumque praesidium regiae afflictae aliquando futurum. Inde rex Servium, liberum loco coepit habere, artibusque eruditura, quibus ingenia ad magnae fortunae cultum excitantur, sibi generum tandem adscivit. Quum autem Tarquinius fuisset occisus, Servius, adnitente regina, in locum illius suffectus, regnum ita administravit, ut ex omnibus regibus in re publica plurimum vidisse videatur.
Et primum in bello adversus Veientes aliosque Etruscos virtus et fortuna enituit Tullii; fusoque ingenti hostium exercitu, Romam rediit. Aggreditur inde ad pacis longe maximum opus. Censum enim instituit; populum in classes, singulas vero classes in centurias digessit; atque ita rem publicam ordinavit, ut omnia patrimonii, dignitatis, aetatis, artium, officiorumque discrimina in tabulas referrentur, et sic maxima civitas minimae domus diligentia regeretur. Neque, ut ab Romulo traditum caeteri servaverant reges, viritim suffragium eadem vi eodemque iure promiscue omnibus datum est; sed gradus facti, ut nec prohiberetur quisquam iure suffragii, et primores valerent in suffragio plurimum, quibus salva tranquillaque omnia magis esse expediebat.
Tarquinius Priscus duos reliquerat filios; Lucium Tarquinium ardentis animi et Aruntem Tarquinium lenissimi ingenii iuvenem. His duobus duae Tulliae, regis Servii filiae, nupserant, et ipsae longe dispares moribus. Forte accidit, ut mitis sponsa feroci, vehemens mansueto viro iungeretur. Sed celeriter similitudo, ut fere fit, duo violenta ingenia coniunxit. Lucius Tarquinius et Tullia minor prope continuatis funeribus, quum domos vacuas novo matrimonio fecissent, iunguntur nuptiis. Tum vero ab scelere ad aliud spectare mulier scelus; nec nocte nec interdiu virum conquiescere pati, ne gratuita praeterita parricidia essent. His muliebribus instinctus furiis Tarquinius, ubi agendae rei tempus visum est, stipatus agmine armatorum, in forum irrumpit, atque in regia sede pro curia sedens, Patres in curiam, per praeconem, ad regem Tarquinium citari iussit. Servius, trepido nuntio excitatus, in curiam venit. Ibi Tarquinius medium arripiens Servium, in inferiorem partem per gradus deiicit, domumque repetentem a fautoribus suis interficiendum curat. Quibus auditis, Tullia carpento in forum invecta, revocavit virum e curia, regemque prima salutavit. A quo facessere iussa ex tanto tumultu, quum se domum reciperet, per cruentum patris corpus carpentum egisse fertur. Monumento locus est. Sceleratum vicum vocant. Servius Tullius regnavit annos quatuor et quadraginta ita ut bono etiam moderatoque succedenti regi difficilis aemulatio esset.
L. Tarquinius Superbus regnat. – Regnum metu tutatur, omnia que solus agit. – Latium bello devincit. – Suessam Pometiam capit. – lovis Capitolini templum aedificat. – Gabiis, Sexti filii fraude, potitur. – Ardeam obsidet. – Sextus Tarquinius vim inferi Lucretiae. – L. Brutus Romanos adversus regem concitat. – Exsilium Tarquiniis indicitur.
An. ante Chr. n. 531.An. ab. urb. cond. 219.
Inde L. Tarquinius regnare occepit, cui Superbo cognomen facta indiderunt. Hic socerum sepultura prohibuit, Romulum quoque insepultum periisse dictitans; primores Patrum, quos Servii rebus favisse credebat, interfecit, neque ullos in eorum locum legere statuit, quo contemtior paucitate ipsa ordo esset. Quum autem neque populi iussu, neque auctoribus Patribus regnaret, nihilque ad ius regni praeter vim haberet, armatis corpus circumsepsit. Eo accedebat, ut in caritate civium nihil spei reponenti metu regnum tutandum esset; quem ut pluribus incuteret, cognitiones capitalium rerum, sine consiliis, per se solus exercebat, perque eam causam occidere, in exsilium agere, bonis multare poterat non suspectos modo aut invisos, sed unde[2] nihil aliud, quam praedam sperare posset.
Attamen huic iniusto domino atque acerbo aliquandiu in rebus gerundis prospere forluna
comitata est. Nam et omne Latium bello devicit, et Suessam Pometiam, urbem opulentam, cepit, et maxima auri argentique praeda locupletatus, votum patris aedificatione Capitolii persolvit, et colonias deduxit. Excepit deinde eum lentius spe bellum, quo Gabios, propinquam urbem, nequidquam vi adortus, fraude ac dolo aggressus est. Namque Sextus filius, qui minimus ex tribus erat, transfugit ex composito Gabios, patris in se saevitiam intolerabilem querens. Benigne ab Gabinis excipitur; deinde in consilia publica adhibitus, sensim ad rebellandum primores Gabinorum incitat, et dux ad ultimum belli legitur. Tum e suis unum, sciscitatum Romam ad patrem mittit, quidnam se facere vellet. Huic nuntio nihil voce respondit rex; sed velut deliberabundus in hortum aedium transit, sequente nuntio filii; ibi inambulans tacitus summa papaverum capita dicitur baculo decussisse. Expectando responsum nuntius fessus redit Gabios. Quae dixerit, quaeque viderit refert. Sextus, ubi quid vellet parens, quidve praeciperet ex facto intellexit, primores civitatis alios alio modo interemit. Sic orba consilio auxilioque gabina res regi romano, sine ulla dimicatione, in manum traditur.
Gabiis receptis, Tarquinius pacem cum Aequorum gente fecit; foedus cum Tuscis renovavit, Ardeam obsidione pressit; et victoriis divitiisque exsultans, neque suos mores regere poterat, neque suorum libidines. Itaque quum iunior eius filius Lucretiae, Tricipitini filiae, Collatini uxori, vim attulisset, mulierque pudens et nobilis ob illam iniuriam se se ipsa morte multavisset; tum vir
ingenio et virtute praestans L. Iunius Brutus depulit a civibus suis iniustum illud durae servitutis iugum. Hoc nimirum auctore et principe concitata civitas, et hac recenti querela Lucretiae, et recordatione superbiae Tarquinii, multarumque iniuriarum et ipsius et filiorum, exsulem et regem ipsum et liberos eius, et gentem Tarquiniorum esse iussit. L. Tarquinius Superbus regnavit annos quinque et viginti. Regnatum Romae ab condita urbe ad libertatem annos ducentos, quatuor et quadraginta.
Primi consules creantur Brutus et Collatinus. – Brutus libertatis custos. – Senatum ad summam CCC explet. – Rex sacrificulus. – Collatino sufficitur P. Valerius. – Coniuratio iuvenum de recipiendis regibus. – Supplicium de proditoribus sumptum. – Tarquinii cum copiis in agrum romanum veniunt. – Brutus et Aruns caesi. – Valerius victor. – Regnum affectare creditus crimen diluit. – Lex de provocatione ad populum. – Valerius cognominatus Publicola.
An. ante Chr. n. 506.An. ab urb. cond. 244.
Post exactos reges duo consules comitiis centuriatis creati sunt, L. Iunius Brutus et L. Tarquinius Collatinus; qui omnia regum iura, omnia insignia tenuerunt. Brutus omnium primum cives, novae libertatis avidos, iureiurando adegit, neminem Romae passuros regnare. Deinde caedibus