editio: ex Thomae Vallaurii Epitome historiae Romanae. Augustae Taurinorum, ex officina asceterii Salesiani, 1871.
fons: librum vide
Bellum sertorianum. – Bellum spartarium. – Bellum piraticum. – Bellum mithridaticum.
An. ante Chr. n. 78.An ab urb. cond. 676.
M. Aemilio Lepido, Q. Catulo consulibus, novum bellum exarsit in Hispania. Namque Sertorius, qui partium marianarum fuerat, timens fortunam caeterorum, qui interempti erant, ad bellum commovit Hispaniam. Missi contra eum duces Q. Caecilius Metellus, filius eius qui Iugurtham vicit, et L. Domitius praetor. A Sertorii duce Ilirtuleio Domitius occisus. Metellus vario exitu contra Sertorium dimicavit. Postea, quum impar pugnae solus Metellus putaretur, Cn. Pompeius ad Ilispanias missus est. Ita, duobus ducibus adversis, Sertorius fortuna varia saepe pugnavit. Octavo demum anno a suis[1] occisus est, et finis ei bello impositus a Cn. Pompeio adolescente, et Q. Metello Pio. Quo facto, omnes prope Hispaniae in ditionem populi romani sunt redactae.
Dum Sertorianum bellum in Hispania geritur, quatuor et sexaginta gladiatores e Capuae ludo profugientes, duce Spartaco, raptis ex illa urbe gladiis, primo Vesuvium montem petiere, mox crescente in dies multitudine, gravibus variisque casibus Italiam affecere. Quorum numerus adeo crevit, ut quadraginta hominum millia se romano exercitui opposuerint. A M. Licinio Grasso pulsi, in extrema[2] Italiae aufugerunt. Ibi circa Bruttium sinum clausi, quum fugam in Siciliam pararent, neque navigia suppeterent, eruptione facta, dignam viris mortem obiere. Spartacus ipse, in primo agmine fortissime dimicans, occisus est.
Rebus fortiter gestis in Hispania, converterat Cn. Pompeius lotum in se terrarum orbem, et per omnia homine maior existimabatur. Itaque A. Gabinius tribunus legem tulit, ut, quum belli more, non latrociniorum, orbem classibus, iam non furtivis expeditionibus piratae terrerent, Cn. Pompeius ad eos opprimendos mitteretur, essetque ei imperium aequum in omnibus provinciis cum proconsulibus, usque ad quinquagesimum milliarium a mari. Quo senatusconsulto pene totius terrarum orbis imperium uni viro deferebatur. Per idem tempus Cotta iudicandi munus, quod C. Gracchus ereptum senatui ad equites, Sylla ab illis ad senatum transtulerant, aequaliter inter utrumque ordinem partitus est. Otho Roscius lege sua equitibus in theatro loca restituit. At Cn. Pompeius, multis et praeclaris viris in id bellum assumptis, descriptoque in omnes recessus maris praesidio navium, inexsuperabili manu terrarum orbem brevi liberavit, praedonesque, per multa proelia, multis locis victos, circa Ciliciam classe aggressus fudit ac fugavit.
Quum esset in fine bellum piraticum, et L. Lucullus, qui ante septem annos sortitus Asiam, Mithridati oppositus fuerat, magnasque res ibi gesserat, idem bellum adhuc administraret; Manilius tribunus plebis legem tulit, ut bello mithridatico Cn. Pompeius imperator prdeficeretur. Accepta lege, Pompeius memorabile adversus Mithridatem, qui post Luculli profectionem magnas novi exercitus vires paraverat, bellum gessit. Rex fusus fugatusque, et omnibus exutus copiis, Armeniam Tigranemque socerum petit, regem eius temporis potenlissimum. Simul igitur duos persecutus Pompeius intravit Armeniam. Filius Tigranis prior pervenit ad Pompeium; mox Tigranes ipse supplex et praesens se regnumque ditioni eius permisit. Servatus regi honos imperii, sed multato ingenti pecunia, quae omnis redacta in quaestoris potestatem, publicis est descripta litteris. Syria aliaeque, quas occupaverat, provinciae ereptae, et aliae restitutae populo romano. Finis imperii regii terminatus Armenia.
Posthaec devicti a Pompeio Medi, Albani, Hiberi; ac deinde flexum agmen ad eas nationes, quae dextra atque intima[3] Ponti incolunt, Colchos, Heniochos et Achaeos. Et oppressus auspiciis Pompeii, insidiis Pharnacis filii Mithridates. Tum victor omnium, quas adierat, gentium Pompeius revertit in Italiam, et magnificentissimum Romae
de tot regibus, per biduum, egit triumphum.Bellum Catilinarium. – C. Iulius Caesar, Cn. Pompeius et Crassus potentiae societatem ineunt. – Caesari Galliae decretae. – Res illius gestae in Gallia et Britannia. – Bellum civile inter Caesarem et Pompeium. – Proelium pharsalium. – Caesar in senatu a coniuratis confoditur.
An. ante Chr. n. 61.An. ab urb. cond. 689.
Per haec tempora ob coniurationem L. Sergii Catilinae in extremum pene discrimen adducta est respublica. Ilie scelerum conscientia, et rei familiaris' inopia exagitatus, simul confisus improbis hominibus, quorum circum se, tamquam stipatorum catervas habebat, opprimendae reipublicae consilium cepit. Consules interficere, senatum trucidare, aerarium diripere, urbem incendere, totam denique rempublicam funditus evertere constituerat. Tanti sceleris indicium detulit Fulvia ad Ciceronem consulem, qui, habito senatu, in praesentem Catilinam peroravit. Ilie metu consularis imperii, urbe digressus, in Etruriam, ad paratum a Manlio exercitum proficiscitur. Lentulus interea, Cethegus, aliique populares coniurationis, iussu consulis in carcere necati sunt. Nec tamen Catilina ab incepto destitit; sed infestis ab Etruria signis Romam petens, obvio Anlonii exercitu opprimitur. Confecto proelio, apertissime patuit, quanta audacia, quantaque animi vis esset in exercitu Catilinae. Nam fere quem quisque pugnando locum ceperat, eum, amissa anima, corpore tegebat. Catilina vero, longe a suis, inter hostium cadavera repertus est, paullulum etiam spirans, ferociamque animi, quam habuerat vivus, in vultu relinens. M. T. Cicero pater patriae fuit appellatus, quod ipsam laboribus, consiliis periculisque suis ab excidio vindicasset.
Sed respublica, Ciceronis industria conservata, iam magnitudine laborabat sua. Iulius autem Caesar, consulatum adeptus, Romae dominatum affectabat. Hoc rilniirurn consule, inter ipsum et Cn. Pompeium et M. Crassum inita potentiae societas, quae urbi orbique terrarum, nec minus ipsis exitiabilis fuit. Hoc consilium sequendi Pompeius causam habuerat, ut tandem acta in transmarinis provinciis, quibus multi obtrectabant, per Caesarem consulem confirmarentur. Caesar autem, quod animadvertebat, se cedendo Pompeii gloriae, aucturum suam, et invidia communis potentiae in illum relegata, confirmaturum vires suas. Crassus, ut quem principatum solus assequi non poterat, auctoritate Pompeii, viribus teneret Caesaris. Adfinitas etiam inter Caesarem Pompeiumque contracta nuptiis. Quippe Iuliam, C. Caesaris filiam, Cn. Magnus duxit uxorem.
In hoc consulatu Caesar legem tulit, ut ager campanus plebi divideretur, suasore legis Pompeio. Bibulus, Caesaris collega, quum actiones eius magis vellet impedire, quam posset, maiore anni parte domi se tenuit. Quo facto, dum augere vult invidiam collegae, auxit potentiam. Tum Caesari decretae in quinquennium Galliae cum legionibus decem; et paullo post lege, quam Pompeius ad populum tulit, eidem prorogatae in idem spatium temporis provinciae. Ilie primo Helvetios superavit, deinde victor usque ad oceanum britannicum processit. Domuit autem, annis ferine novem, omnem Galliam, quae inter alpes, Rhodanum flumen, Rhenum etOceanum est, et circuitu patet ad bis et tricies centena millia passuum. Germanos trans Rhenum aggressus, maximis proeliis vicit. Mox Britannis bellum intulit, quibus, ante eum, ne nomen quidem Romanorum cognitum erat; et eos quoque victos, obsidibus acceptis, stipendiarios fecit. Per id tempus Crasso, bellum parthicum in animo molienti, Syria decreta. Sed transgressum Euphratem, et petentem Seleuciam rex Orodes cum parte maiore romani exercitus interemit. Reliquiae legionum per C. Cassium quaestorem sunt servatae.
Septimo ferme anno Caesar morabatur in Gallia, quum pignus concordiae inter Cn. Pompeium et C. Caesarem, Iulia, uxor Magni, decessit. Intra breve deinde spatium exarserunt belli civilis initia. Caesar enim, rediens ex Gallia victor, alterum consulatum petiit. Contradictum est a Marcello consule, a Bibulo, Pompeio, Catone, iussusque, dimissis exercitibus, ad urbem redire. Ob hanc iniuriam Caesar bellandum ratus, Rubicone traiecto, adversus patriam cum exercitu venit. Cn. Pompeius, consulesque, et maior pars senatus, urbe relicta, transmisere Dyrrachium. Caesar urbem ingressus, redditaque ratione consiliorum suorum in senatu et in concione, Ilispanias petiit, et Pompeii exercitus validissimos cum tribus ducibus L. Afranio, M. Petreio, M. Varrone superavit. Inde regressus, in Thessaliam transiit, ubi proelio pharsalico Pompeium devicit, castraque eius diripuit. Pompeius profugiens cum duobus Lentulis consularibus, Aegyptum petere proposuit, memor beneficiorum, quae in patrem eius Ptolemaei contulerat, qui tum, puero quam iuveni propior, regnabat Alexandriae. Hic vero, fortunam magis quam amicitiam secutus, Pompeium occidit.
Deinde Caesar, dictator dictus in annum, Alexandriana venit, ac bellum Ptolemaeo intulit, a quo sibi quoque insidias parari intellexerat. Alcxandria potitus, regnum Cleopatrae dedit, Ptolemaei sorori. Mox in Pontum transiit; ibique Pharnacem, Mithridatis filium, rebellantem aggressus, intra quintum ab adventu diem uno proelio profligavit. Scipionem et Iubam, Numidiae regem, pompeianarum partium reliquias in Africa refoventes, devicit; postremo in Hispania Pompeii liberos apud Mundam urbem superavit.
Victor omnium Caesar in urbem regressus, et dictator perpetuus creatus, agere insolentius coepit. Quum autem civibus ex sua voluntate honores decerneret, qui a populo antea deferebantur, nec senatui advenienti adsurgeret, ac demum Lupercalibus, sedens pro rostris, insigne regium, ab Antonio eius capiti impositum, ita recusasset, ut non offensus videretur; coniuratum est in eum a sexaginta et amplius optimatibus, quorum praecipui fuere Brutus, C. Cassius et Servilius Casca. Idibus martiis quum venisset in curiam, expeditionem parthicam meditans, tribus et viginti vulneribus a
coniuratis est confossus.C. Octavius, M. Antonius, M. Lepidus, triumviri constituendae reipublicae. – Octavius a senatu Augustus est cognominatus. – Eius artes et via ad imperium. – Status rerum et affectus civium sub Augusto. – Augusti mors. – Tiberius Augusto succedit. – Iesus Christus nascitur.
An. ante Chr. n. 41: An. ab urb. cond. 709.
Interfecto Caesare, bella civilia renovata sunt. Percussoribus enim Caesaris favebat senatus; Antonius autem consul armis opprimere eos conabatur. Ergo, turbata republica, Antonius, multis sceleribus perpetratis, hostis a senatu est iudieatus. Missi ad eum persequendum Pansa et Hirtius consules, et C. Octavius, octodecim annos natus, quem, nepotem Iuliae sororis, Caesar testamento adoptatura, heredem reliquerat. Bellum fortissime circa Mutinam administratum est, et Decimus Brutus obsidione liberatus. Antonius turpi fuga Italiam deserere coactus; alter vero consulum in acie, alter post paucos dies ex vulnere mortem obiit. Itaque tres exercitus uni Octavio Caesari victori paruerunt. Antonius, amissis copiis, confugit ad Lepidum, qui tunc maximo praeerat exercitui. Mox Caesar, inita cum Lepido et Antonio potentiae societate, Romam cum exercitu profectus, extorsit ut sibi, annum agenti vicesimum, consulatus daretur. IIoc tempore instauratum Syllani exempli malum, proscriptio, qua complures optimates periere. In his M. T. Cicero, qui continuis actionibus[4] aeternas Antonii memoriae inusserat notas. Interea Brutus et Cassius grave bellum moverunt; erant enim per Macedoniam et Orientem multi exercitus, quos occupaverant. Profecti adversus eos Caesar Octavius et M. Antonius, apud Philippos, Macedoniae urbem, duobus proeliis victos interfecerunt[5]. Ita vero inter triumviros divisa est res publica, ut Octavius Ilispanias, Gallias et Italiam teneret; Antonius Asiam, Pontum, Orientem; Lepido autem Africa demandaretur.
Dum haec in Macedonia geruntur, ingens bellum in Sicilia conflatum est a Sexto Pompeio, Cn. Magni filio, ad quem ex Italia aliisque terrarum partibus confluebant quotquot ex Bruti et Cassii partibus superfuerant. Bellatum adversus eum per Octavium et Antonium. Postremo cum Pompeio quoque circa Misenum pax inita. Quae tamen diu non mansit. Pompeius navali proelio victus, in Asiam fugiens interfectus est.
Antonius, qui Asiam Orientemque tenebat, repudiata Octavia, Caesaris sorore, Cleopatram, Aegypti reginam, duxit uxorem; quae dum cupiditate muliebri optat etiam Romae regnare, ingens bellum civile commovit. Itaque Caesar et Antonius, productis classibus, apud Actium decertarunt; ubi longe antequam dimicaretur, exploratissima cae, sarianarum partium victoria fuit. Ubi initum certamen, omnia in altera parte fuere, dux, remiges, milites; in altera nihil praeter milites. Prima occupat fugam Cleopatra. Antonius fugientis reginae, quam pugnantis militis sui comes esse maluit; et imperator, qui in desertores saevire debuerat, desertor exercitus sui factus est.
Proximo deinde anno persecutus Caesar reginam Antoniumque Alexandriam, ultimam bellis civilibus manum imposuit. Antonius se ipse interemit; Cleopatra frustrata custodes, illata[6] aspide, eius morsu, expers muliebris metus, spiritum reddidit. Octavius autem, posito triumviri nomine, consulem se ferens, et ad tuendam plebem tribunicio iure contentus, a senatu Augustus est cognominatus. Ubi vero militem donis, populum annona, cunctos dulcedine otii pellexit, insurgere[7] paullatim, muifia senatus, magistratuum, legum in se trahere, nullo adversante; quum ferocissimi per acies aut proscriptiones cecidissent, caeteri nobilium, quanto quis servitio promptior, opibus et honoribus extolleretur, ac novis ex rebus aucti, tuta et praesentia, quam vetera et periculosa mallent. Neque provinciae illum rerum statum abnuebant, suspecto senatus populique imperio, ob certamina potentium et avaritiam magistratuum, invalido legum auxilio, quae vi, ambitu, postremo pecunia turbabantur.
Itaque verso civitatis statu, nihil usquam prisci et integri moris. Omnes, exuta aequalitate, iussa Principis aspectare; nulla in praesens formidine, dum Augustus aetate validus seque et domum et pacem sustentavit. Postquam provecta iam senectus, et aegro corpore fatigabatur, aderatque finis et spes novae, pauci bona libertatis incassum disserere; plures bellum pavescere, alii cupere; pars multo maxima imminentes dominos variis rumoribus differebant. Haec atque talia agitantibus, gravescere valetudo Augusti; qui postquam rem publicam per quatuor et quadraginta annos solus obtinuisset, obiit Nolae anno aetatis sexto et septuagesimo. Moriens Divus est appellatus; et rem publicam Tiberio successori reliquit, qui privignus ei, mox gener, postremo adoptione filius fuerat.
Nullo tempore res romana magis floruit. Namque, exceptis bellis civilibus, in quibus invictus fuit, adiecit Augustus romano imperio Aegyptum, Cantabriam, Dalmatiam, Pannoniam, Aquitaniam, Illyricum, Rhaetiam, Vindelicos, Salassos et omnes maritimas Ponti civitates. Vicit autem proeliis Dacos, Germanorum ingentes copias cecidit et ultra Albim fluvium submovit. Bellis tandem ubique compositis, natus est Iesus Christus, qui universi orbis faciem divinis praeceptis aliquando immutaret.