editio: ex Thomae Vallaurii Epitome historiae Romanae. Augustae Taurinorum, ex officina asceterii Salesiani, 1871.
fons: librum vide
Roma prona in servitutem. – Tiberius. – Caesar Caligula. – Claudius. – Nero. – Servius Sulpicius Galba. – Otho Salvius. – A. Vitellius. – T. Flavius Vespasianus T. Vespasianus. – Domitianus.
An. post Chr. n. 14.
Post Augusti excessum, Romae rueue in servitium consules, Patres, equites; quanto quis illustrior, tanto magis falsi ac festinantes, vultuque composito, ne laeti excessu Principis, neu tristiores primordio viderentur; lacrimas, gaudium, questus adulatione miscebant. Sed Tiberius signum[1] imperatoriis cohortibus ut Imperator dedit; excubiae, arma et caelera aulae[2]; miles in forum, miles in curiam comitabatur. Litteras ad exercitum, tamquam adepto principatu misit; nusquam cunctabundus, nisi quum in senatu loqueretur. Denique delatum a Patribus imperium ingenti socordia administravit, scelesta avaritia, turpi libidine. Nusquam ipse pugnavit; bella per legatos suos gessit. Aut saevire ipse in cives, aut saevientibus vires praebere. Initium et causa[3] penes Aelium Seianum, cohortibus praetoriis praefectum; qui Imperatorem variis artibus ita devinxerat, ut obscurum adversus alios, sibi uni incautum intectumque efficeret. Decessit tertio et vicesimo imperii anno, aetatis autem octavo et septuagesimo. Hoc imperitante, Iesus Christus per Pontium Pilatum procuratorem supplicio affectus est.
Tiberio successit Caius Caesar, cognomento Caligula, Germanici filius. Ante principatum omnibus carus acceptusque; in principatu vero talis, ut non immerito vulgaretur, atrociorem illo dominum non fuisse. Bellum adversus Germanos suscepit, et Sueviam ingressus, nihil strenue fecit. Postremo quasi perpetraturus bellum, direcla acie in litore Oceani, ac ballistis machinisque dispositis, repente militibus, ut conchas legerent, galeasque et sinus replerent imperavit, spolia Oceani vocans. Anno imperii tertio, quum avaritia, libidine, crudelitate, omnium odium in se concitasset, interfectus est in palatio, annos natus novem et viginti.
Dum senatus post Caligulae caedem de asserenda communi libertate deliberaret, Claudius, Drusi filius, a militibus Imperator est salutatus. Hic ventri, vino, libidini foedo obediens, vecors et prope hebes, libertorum et coniugum imperiis obnoxius fuit. Britanniae bellum intulit, quam nemo Romanorum post Iulium Caesarem attigerat, eaque devicta, triumphavit. Post interfectam Messalinam uxorem, Agrippinam, Germanici fratris filiam, in matrimonium accepit. Haec filio imperium conciliatura, maritum veneno intercepit, qui signa quaedam nec obscura poenitentis de Neronis adoptione dederat. Excessit quarto et sexagesimo aetatis anno, imperii quartodecimo; eiusque mors celata est, donec circa successorem omnia ordinarentur.
Nerone, Domitii Aenobarbi filio imperium adepto, Agrippina mater cunctis malae dominationis cupidinibus flagrabat, ibaturque in caedes, nisi Afranius Burrus et Annaeus Seneca obviam issent. Hi rectores imperatoriae iuventae, et concordes, diversa arte ex aequo pollebant; se invicem iuvantes, quo facilius lubricam Principis aetatem retinerent. Itaque novus Neronis principatus quinquennio tolerabilis visus. Postquam vero matrem, Octaviam et Poppaeam uxores e medio sustulit, nullus iam neronianae crudelitati aut libidini modus fuit. Tunc Galba in Hispania imperium corripuit. Quem ubi Nero adventantem audivit, simulque intellexit, se a senatu hostem iudicatum, e palalio fugiens, in suburbano liberti sui semet gladio transfixit, anno aetatis secundo et trigesimo, quum inciperasset annos quatuordecim.
Progenies Caesarum in Nerone defecit; cui tres successere Imperatores a legionibus electi. Et primus quidem Servius Sulpicius Galba, vir haud dubie nobilissimus, magnaque et vetere prosapia. Qui tamen ad severitatem et avaritiam propensior, universis prope ordinibus offensis, et praecipua flagrans apud milites invidia, trucidatus est imperii mense septimo. Deinde Otho Salvius, materno genere nobilior quam paterno; qui vita omni turpis, quinto et nonagesimo imperii die se ipsum interemit. Tum Aulus Vitellius, qui nomen locumque inter primores, nulla sua industria, sed cuncta, patris claritudine, adeptus, ingluvie et voracitate praesertim famosus, ingestis vulneribus concidit, atque in Tiberim est deieclus octavo mense ex quo imperium obtinuerat.
Rebellione trium Principum et caede incertum diu et quasi vagum imperium suscepit firmavitque tandem gens Flavia; obscura illa quidem ac sine ullis maiorum imaginibus[4], sed tamen reipublicae nequaquam poenitenda. Ex hac gente ortus est T. Flavius Vespasianus, Princeps singularis lenitatis, in omne hominum genus liberalissimus, quique ingenia et artes maxime fovit. Hoc imperante, Iudaea romano accessit imperio; et Achaia, Lycia, Thracia et Cilicia in provinciarum formam redactae[5]. Quum autem senatui et populo perinde carus esset, obiit annos natus novem et sexaginta, relicto imperio Tito filio; qui et ipse Vespasianus appellatus, morte praeventus est, maiore hominum damno quam suo, biennio postquam Imperator erat factus, anno aetatis secundo et quadragesimo. Titus, expugnatis Hierosolymis, triumphavit cum patre. Principatum vero adeptus, omnium virtutum genere six eluxit, ut amor ac deliciae generis humani diceretur. Quaedam sub eo[6] fortuita ac tristia acciderunt; ut conflagratio Vesevi montis in Campania, et incendium Romae per triduum totidemque noctes; item pestilentia, quanta non temere alias. In his tot adversis ac talibus non modo Principis sollicitudinem, sed et parentis affectum unicum praestitit, nunc consolando per edicta, nunc opitulando, quantum suppeteret facultas.
Romanorum luctum ob Titi excessum insigniter auxit Domitianus frater, infensus virtutibus Princeps. Primo tamen, suscepto imperio, clementiam simulavit, neque adeo iners visus est. Itaque de Cattis Dacisque triumphavit. Romae multas aedes exstruxit, bibliothecas, incendio absumptas, impensissime reparavit, exemplaribus undique petilis, missisque Alexandriam qui describerent, emendarentque. Dehinc libidine, iracundia, crudelitate, bonorum caedibus infamis, Neroni aut Caligulae similior fuit quam patfi aut fratri. Ad haec dominum se ac deum appellans, nullas sibi in Capitolio statuas, nisi aureas et argenteas, poni passus est. Idemque terribilis cunctis et invisus, tandem occisus est amicorum libertorumque conspiratione, simul et Domitiae uxoris, anno aetatis quinto et quadragesimo, imperii quintodecimo. Cadaver eius, populari sandapila per vespillones exportatum, Phyllis nutrix in suburbano suo
funeravit.Nerva. – Traianus. – Hadrianus. – Antoninus Pius. – M. Aurelius Antoninus. – L. Verus. – L. Antoninus Commodus. – Helvius Pertinax. – Didius Iulianus. – Septimius Severus. – Antoninus Caracalla. – Opilius Macrinus. – Aurelius Heliogabalus. – Alexander Severus. – Iui. Maximinus. – Gordianus. – Philippus. – Decius. – Virius Gallus. – Licinius. – Valerianus. – Gallienus. – Claudius. – Quintilius. – Aurelianus. – Tacitus. – Florianus. – Probus. – Carus. – Diocletianus. – Maximianus. – Christiani suppliciis afflicti. – Coustantius. – Galerius. – Constantinus.
An. post Chr. n. 96.
Postquam Romani, sub pessimis Imperatoribus, grande patientiae documentum dederant, viderantque quid ultimum in servitute esset, adempto per inquisitores loquendi audiendique commercio, rara tandem temporum felicitas orta est, ubi[7] sentire quae vellent, et quae sentirent dicere liceret. Domitiano enim successit Cocceius Nerva, vir in privata vita moderatus et strenuus; qui admodum senex imperium adeptus, res olim dissociabiles, principatum ac libertatem miscuit, optimeqiie de republica meritus est, Ulpium Crinitum Traianum adoptando. Hic urbes trans Rhenum in Germania recepit; Daciam, victo Decebalo, subegit, provincia trans Danubium facta, quae decies centena millia passuum in circuitu tenuit. In omnes liberalis, benignus, magnificas aedes exstruxit, et viam per pomptinaip paludem, ingenti sumptu, saxo sternendam curavit. Post magnam gloriam, belli domique partam[8], successorem habuit Aelium Hadrianum, graecis latinisque litteris. impensius eruditum, qui imperii finem voluit esse Euphratem, et tanta diligentia in rebus publicis administrandis usus est, ut provincias omnes pedibus circumierit. Idem officia publica novum in ordinem digessit; disciplinam militarem restituit; Consistorium Principis statuit, in quo lectissimi iurisconsulii Imperatori adsidercnt; postremo Antoninum, cognomento Pium, adoptavit, quem ob amorem iuslitiae et pacis aequales sui cum Numa contulerunt.
Post mortem Antonini Pii res romana duobus Principibus, aequo iure imperantibus, primum paruit; divisum enim imperium obtinuerunt M. Antoninus et L. Verus. Hic, bello adversus Parthos gesto, triumphavit, atque undecimo imperii anno e vita excessit. Ille maximum contra Marcomannos bellum confecit, et multa hostium millia interemit. Quum autem Stoicorum philosophiae deditus esset, cognomine philosophus est appellatus. Vir multis virtutibus clarus, sexagenario maior obiit, atque imperium Commodo filio reliquit, qui libidine, avaritia, crudelitate infamis, veneno interceptus aut strangulatus decessit, quum annum aetatis ageret alterum et trigesimum.
Exinde romanum imperium in praetorianorum potestatem concessit, atque arbitrio militum, pessimo cuique aut ignavo ferme delatum. Itaque per centum et amplius annos Romanorum res pessuradatae; quum plerique Imperatores huc tantummodo spectarent, ut publicis exactionibus provincias expilarent, et largitione militum voluntates redimerent. Interfecto, post trimestre imperium, Helvio Pertinace, Commodi successore, et Didio Iuliano, qui septem fere menses imperavit, rerum potitus est Septimius Severus, acri vir ingenio, et bellica laude non minus quam iuris studio insignis. Hunc consecuti sunt Antoninus Caracalla, Opilius Macrinus et Aurelius Heliogabalus, tria imperii portenta ac pene funera. Ab Heliogabalo autem accitus est adoptione in imperium Alexander Severus, qui consiliis usus Mammeae matris, virilis ingenii feminae, tredecim annos, quantum per tumultuantes legiones liceret, rem romanam laudabiliter administravit.
Ab Alexandro Severo ad Aurelianum quinque et triginta anni numerantur, quibus ob barbarorum incursiones, etinteslina illorum dissidia, qui Romae dominatum affectarent, pene fuit deletum imperium. Hoc temporis spatio novem Imperatores ad. rerum gubernacula sederunt; quorum plerique ignavae aut flagitiosae vitae poenas dederunt. Anno tandem ducentesimo, septuagesimo post Christum natum, militum et senatus voluntate ad imperium accessit Aurelianus, vir bellicosus, at saevus et truculentus. Hic Gothis strenuissime subactis, Zenobiam duobus proeliis devicit, quae post Odenalhi mariti excessum Orientem tenebat, captamque duxit in triumpho. Haud ita multo post Palmyram, urbem regni principem, situ et soli divitiis nobilem, ad internecionem vastavit. Tandem vero superato in Gallia Tetrico, dum Persas armis peteret, servi sui fraude in itinere est interfectus.
Consecuti sunt Aurelianum Tacitus et Florianus. His vero, intra paucos menses, praematuro exitu raptis, annos sex imperii eluvuin tenuit Probus, qui postquam singulari felicitate Gallias a barbaris vindicasset, et Saturninum in Oriente, Proculum et Bonosum Agrippinae oppressisset, militum seditione est occisus, quos servilibus officiis intentos improbo labore exercebat. Nec diu post Probum res romanas administravit Carus, qui apud Ctesiplionta fulmine afflatus, vel ut alii arbitrantur, pugione percussus, imperium Carino et Numeriano filiis tradidit. Sed quum hic paullo post per insidias fuisset interfectus, ille ob multa scelera omnibus esset invisus, victor exercitus, ex Perside rediens, Diocletianum Imperatorem creavit.
Ilie Maximianum commilitonem, imperii collegam habuit, cui occidentales provincias regendas dedit, intereadum ipse Orienti imperaret. Mox quo facilius barbaros, undique ingruentes, repelleret, Constantium et Galerium Caesares[9] creavit. Huius instinctu Diocletianus quum acerbe in christianos saeviisset, haud ita multo post morbo tentatus diu elanguit. Quumque rebus publicis regundis se imparem sentiret, abdicato imperio, Maximiano auctor fuit, ut ipse quoque in privatam vitam rediret. Quo facto, Salonas in Dalmatiam secessit, ubi in hortorum cultu consenuit.
Diocletiano et Maximiano abeuntibus ab administra tione rei publicae, Constantius et Galerius Augusti sunt creati; divisusque inter eos ita romanus orbis, ut Galliam, Italiam, Africam Constantius; Illyricum, Asiam, Orientem Galerius obtineret, assumptis duobus Caesaribusin laborum curarumque consortium. Sed mortuo Constantio,
Constantinus filius creatus est Imperator, qui, pulsis collegis, rerum omnium summam solus obtinuit. Pauco interiecto tempore, prodigio admonitus, Christianam professionem amplexus est, quam in tutela et praesidio imperii latere voluit. Idem laudis et gloriae cupidus supra quam cuique credibile est,
Byzantium, Thraciae urbem ad Bosphorum, amplissimis impensis instauratam, et Constantinopolis nomine donatam ad tantum fastigium evexit, ut Romae aemulam, atque alterum imperii caput faceret. Hinc insolitae regionum descriptiones; hinc nova magistratuum atque honorum nomina; hinc demum futura imperii labes.
Constantinus, Constantius et Constans, Constantini M. filii. – Iulianus. – Iovianus. – Valentinianus I et Valens. – Orientalis et occidentalis imperii divisio. – Gratianus. – Valentinianus II, – Theodosius. – Arcadius et Honorius. – Alaricus, Visigothorum rex, Romam diripit. – Ioannes. – Valentinianus III. – Hunni, duce Atlila, in Italiam veniunt. – Leo I, Pontifex Maximus. – Gensericus, Vandalorum rex, urbem depopulatur. – Avitus. – Maiorianus. – Severus. – Anteroius. – Olibrius. – Glycerius. – Iulius Nepos. – Romulus Augustulus. – Odoacres.
An. post Chr. n. 838.
Mortuo Constantino, qui cognomento Magnus fuit appellatus, ad tres illius filios abiit romani orbis administratio. Constantino omnia trans alpes adsignata; Constantius a freto Propontidis Asiam atque Orientem; Constans Illyricum, Italiam, Africam, Dalmatiam, Thraciam, Macedoniam et Achaiam tenuit. At ex his duo vita usi admodum brevi, universum imperium uni Constantio habendum permiserunt. Hic quum persico bello distineretur, Iulianum patruelem in Gallias misit, ubi nonnulla oppida barbari obsederant, alia expugnaverant. Multa per Iulianum egregie adversus barbaros gesta; summoti ultra Rhenum Germani, et finibus suis romanum imperium restitutum. Nec multo post quum germanieiani exercitus a Galbarum praesidio tollerentur, lulianus a militibus Augustus est salutatus. Re cognita, Constantius ad bellum civile conversus, in itinere obiit anno aetatis quinto et quadragesimo. Hinc lulianus rerum potitus est, acerrimus Christianae sapientiae insectator, quam vel a puero arripuerat; qui adversus Persas profectus, dum se inconsultius proeliis inserit, hostili manu est interfectus.
Post hunc lovianus ad obtinendum imperium consensu oblitum lectus est, qui uno et altero proelio a Persis victus, repentina morte in Galatiae finibus occubuit. Valentinianus, huiusce nominis primus, qui ei successit, Valentem fratrem sibi socium in imperio adseivit. Hinc prima occidentalis et orientalis imperii divisio. Quamdiu imperio praefuit Valentinianus, adversus Alamannos decertavit, qui Galliam et Rhaeliam vastabant. Post huius obitum Valens, commisso cum Gothis lacrymabili bello, sagittis saucius in casam deportatus, supervenientibus hostibus, igni supposito concrematus est.
Quum autem Thraciam Daciamque obtinerent Gothi, Triballi, Hunni et Alani, nominique romano extremam perniciem minitarentur, a Gratiano, occidentale imperium administranto, una cum Valentiniano II, fratre septuenni, ad illos oppugnandos missus est Theodosius, qui genus a Traiano ducens, non minus mores eius, quam os vultumque referebat. Fusis fugatisque hostibus, Theodosius virtutis suae praemium, orientale imperium tulit; cui postmodum, Gratiano fratreque interfectis, occidentale etiam accessit. Verurn ad breve tempus dumtaxat res romana penes unum Theodosium fuit. Hoc enim vita functo, Arcadius ct Honorius filii paternam ditionem ita sunt partiti inter se, ut ille Orientem, hic autem Occidentem obtineret, ac Ravennam imperii sedem deligeret.
Et Honorius quidem Stilichonis tutelae fuerat commissus, qui postquam imperium a Visigothis fortiter vindicasset, atque imperatoriis exercitibus per annos tres et viginli magna cum laude praefuisset[10], ab Olympio proditionis falso accusatus, capite poenas expendit. Interea Alaricus, Visigothorum rex Italiam, Stilichonis praesidio viduatam invasit, urbemque ferro et incendiis vastavit. Paullo post moriens regnum Ataulfo reliquit, qui Placidiam, Honorii sororem, in matrimonio habuit, et, pace firmata, Visigothos in Galliam Hispaniamque perduxit.
Honorium excepit Ioannes, magister epistolarum, et biennio post Valentinianus ni sub tutela matris, quae universae militiae Aetium praeposuit. Iluius machinationibus Bonifacius, Africae praefectus, Imperatricis offensam meritus, ut securitati suae prospiceret, a Genserico, Vandalorum rege, opem petiit. Qui confestim adveniens cum exercitu, Africam miserandum in modum vastatam per vim occupavit. Haud aliter Britannia, intestinis diis atque externis hostibus afflictata, ubi primum romanae legiones insula excesserunt, in Saxonum et Anglorum ditionem venit.
Dum haec in Africa et Britannia geruntur, Hunnos, duce Attila, Galliam irrumpentes fugavit Aetius in agro Catalaunico. Tunc immanis illa barbararum gentium vis se Italiae superfudit, rapinas, eversionem, incendia, caedes, aliaque inferens, quae a bello et libidine victorum proficisci consueverunt. Tunc, enimvero actum fuisset de Italia, nisi Leo I, Pontifex Maximus, non tam precibus et muneribus, quam offusa oculis religione, tantam pestem a regionibus nostris avertisset.
Vix dum Itali ab Hunnorum direptionibus quieverant, quum interfecto Valentiniano, Maximus ab exercitu Imperator est salutatus. Eudoxia, marili caedem ultura, Gensericum in Italiam accivit; qui classe Tiberim invectus, per dies quatuordecim Romam est depopulatus, pretiosissima quaeque asportans in Africam. Maximus autem fugiens, a militibus suis occisus est. Hunc consecuti sunt octo Imperatores, quorum plerique Ricimero, gotho, qui imperatorios exercitus ductabat, dicto audientes fuerunt. Horum postremus, Romulus Augustulus, vix rerum erat potitus, quum Odoacres, Herulorum, Rugiorum, aliorumque mercenariorum militum dux, imperii possessione illum deturbavit, et regnum germanicum in Italia constituit.
- ↑ Signi nomine intellige sonum tubae, pugnam aut aliud quidpiam indicentis, tesseras et unum aut duo verba ab Imperatore concepta, quibus utebantur milites in obeundis vigiliis (nel fare la ronda).
- ↑ Erant Tiberio excubiae, arma et caetera, quae perlinent ad aulam Imperatoris.
- ↑ Supp. saeviendi.
- ↑ Romani, qui maiorum suorum imagines in atrio domus servabant, nobiles habebantur.
- ↑ In provinciarum formam redigi dicebantur regiones devictae, quum legibus et magistratibus roinanis subjicerentur, et vectigales fierent.
- ↑ Sub eius imperio.
- ↑ Quibus.
- ↑ Hac de re consule sis C. Plinii Caecilii Secundi Panegyricum, Imperatori Traiano dictum.
- ↑ Caesares hac tempestate illi dicti sunt, quos Imperator ia consortium laborum et spem successionis adsciscebat.
- ↑ Complura exstant Claudiani poētae de Stilichonis laudibus carmina.