Expositio in Psalterium/int

Cassiodorus Vivariensis

Saeculo VIII

editio: Migne
fons: Corpus Corporum

Psalmus I

PRAEFATIO.

1 Repulsis aliquando in Ravennati urbe sollicitudinibus dignitatum, et curis saecularibus noxio sapore conditis, cum Psalterii coelestis animarum mella gustassem, id quod solent desiderantes efficere, avidus me perscrutator immersi, ut dicta salutaria suaviter imbiberem post amarissimas actiones. Sed familiaris inchoantibus occurrit obscuritas, quae variis est intexta personis, et velata parabolis. Haec in dictis vitalibus noxia dissimulatione praeteritur, dum saepe illud reperiri solet ambiguum, quod magni sacramenti gestat arcanum.
2 Tunc ad Augustini facundissimi Patris confugi opinatissimam lectionem, in qua tanta erat copia congesta dictorum, ut retineri vix possit relectum quod abunde videtur expositum. Credo, cum nimis avidos populos ecclesiasticis dapibus explere cupit, necessario fluenta tam magnae praedicationis emanavit. Quocirca memor infirmitatis meae, mare ipsius quorumdam psalmorum fontibus profusum, divina misericordia largiente, in rivulos vadosos compendiosa brevitate deduxi: uno codice tam diffusa complectens, quae ille in decadas quindecim mirabiliter explicavit. Sed ut quidam de Homero ait (Macrobius, lib. III Saturnal., cap. 3): Tale est de eius sensu aliquid subripere, quale Herculi clavam de manu tollere. Est enim litterarum omnium magister egregius; et, quod in ubertate rarum est, cautissimus disputator. Decurrit quippe tanquam fons purissimus, nulla faece pollutus; sed in integritate fidei perseverans, nescit haereticis dare unde se possint aliqua colluctatione defendere: totus catholicus, totus orthodoxus invenitur; et in Ecclesia Domini suavissimo nitore resplendens, superni luminis claritate radiatur.
3 Quaedam vero noviter inventa, post tam mirabilem magistrum sola Domini praesumptione subieci, qui parvulis confidentiam, caecis visum, mutis sermonem, surdis praestat auditum. Quem tamen codicem etiam per quinquagenos psalmos cum praefationibus suis trina sum divisione partitus; ut et claritas litterae senioribus oculis se pulchrius aperiret, et desiderio legentium fratrum numerosi codicis corpora praestarentur. Ita et ad bibliothecae cautelam unus derelictus est, et propter congregationis studium commodissime forsitan noscitur esse divisus.
4 Quapropter mandato Domini confidentes, coelestis mysterii claustra pulsemus, ut aperiat sensibus nostris floriferas sedes; quatenus in illo coelesti paradiso salutariter introducti, spiritalia poma sine aliqua primi hominis transgressione carpamus. Vere coruscus liber, sermo lampabilis, cura sauciati cordis, favus interioris hominis, pinax spiritualium personarum, occultarum lingua virtutum, quae inclinat superbos humiliatis, reges pauperibus subdit, affabilitate parvulos nutrit. Tanta enim illic est pulchritudo sensuum et stillantium medicina verborum, ut merito hic illud Salomonis aptetur, quod dixit in Cantico canticorum: Hortus conclusus, et fons signatus, paradisus plenus omnium pomorum. Modo enim quidam psalmorum salutari institutione formati, turbidos et tempestuosos animos declinant in limpidam et tranquillissimam vitam; modo promittentes Deum propter salutem credentium visualiter humanandum, et ad iudicandum orbem esse venturum; modo commonent lacrymis peccata diluere, eleemosynis delicta curare; modo sacris orationibus reverenter attoniti; modo Hebraei alphabeti virtute profundi; modo de passione et resurrectione Domini salutaria praedicantes; modo lamentantium deploratione piissimi; modo
versuum repetitione quaedam nobis sacramenta pandentes; modo canticorum graduum ascensione mirabiles; postremo supernis laudibus feliciter inhaerentes, beata copia, inexplicabile desiderium, stupenda profunditas. Non potest animus fidelis expleri, qui coeperit inde satiari.
5 Psalmi sunt denique, qui nobis gratas faciunt esse vigilias, quando silenti nocte psallentibus choris humana vox erumpit in musicam, verbisque arte modulatis ad illum redire facit, a quo pro salute humani generis divinum venit eloquium. Cantus qui aures oblectat et animas instruit, fit vox una psallentium, et cum angelis Dei, quos audire non possumus, laudum verba miscemus, per illum scilicet qui venit ex semine David, Dominum Iesum Christum, sicut ipse in Apocalypsi dicit: Ego sum radix et origo David. A quo et re igionem salutarem suscepimus, et sanctae Trinitatis mysteria revelata cognoscimus. Unde merito eis Patris, et Filii, et Spiritus sancti, una gloria sociatur, ut perfecta eorum praeconia comprobentur. Ipsi enim diem venturum matutina exsultatione conciliant, ipsi nobis primam diei horam dedicant, ipsi nobis tertiam horam consecrant, ipsi sextam in panis confractione laetificant, ipsi nobis nona ieiunia resolvunt, ipsi diei postrema concludunt, ipsi noctis adventu, ne mens nostra tenebretur efficiunt, sicut ipsi dicunt: Nox illuminatio mea in deliciis meis: quoniam tenebrae non tenebrabuntur abs te, Domine; ut merito se a vera vita credat alienum, quisquis huius muneris iucunditate non fruitur. Quorum virtutes ut breviter divinus sermo concluderet, in septuagesimo psalmo dicturus est: Ego autem confitebor tibi in vasis psalmorum veritatem tuam. Revera vasa veritatis, quae tot virtutes capiunt, tot divinis odoribus farciuntur, tot thesauris coelestibus cumulantur. Hydriae quae vinum coeleste recipientes, puritatem eius in novitate semper custodiunt.
6 Dulcedo mirabilis, quae saeculi corruptionibus non acescit; sed in sua permanens dignitate, gratia semper purissimae suavitatis augetur. Apotheca valde copiosa, de qua cum bibant tam magni terrarum populi, ubertas eius nescit expendi.
7 Quam mirabilis autem ex ipsis profluit suavitas ad canendum! dulcisonum organum humanis vocibus aemulantur; tubarum sonitus grandiloquis clamoribus reddunt: vocalem citharam viventium chordarum permixtione componunt; et quidquid ante instrumentis musicis videbatur agi, nunc probatur per rationales substantias explicari. Verumtamen nequaquam nobis, ut psittacis merulisque vernandum est, qui dum verba nostra conantur imitari, quid tamen canant, noscuntur modis omnibus ignorare. Melos siquidem blandum animos oblectat, sed non compellit ad lacrymas fructuosas; permulcet aures, sed non ad superna erigit audientes. Corde autem compungimur, si quod ore dicimus, animadvertere valeamus, sicut in Psalterio legitur: Beatus populus qui intelligit iubilationem. Et iterum: Quoniam rex omnis terrae Deus: psallite sapienter. Philippus quoque apostolus, cum reginae Candacis eunuchum Isaiam legere cognovisset, Scripturas ei sanctas competenter exposuit; qui postquam quod legebat advertit, statim gratiam baptismatis exquisivit, et mox perfectae munera salutis accepit. In Evangelio etiam Dominus ait: Omnis qui audit verbum regni, et non intelligit, venit malus et rapit quod seminatum est in corde eius. Unde congrue datur intelligi haec illis provenire non posse qui Scripturas sanctas puro corde merentur advertere: de quo pulchre Pater Hieronymus ait: Margaritum quoddam est Scriptura divina, et ex multis partibus forari potest.
8 Quocirca, Pater apostolice, qui coelestes litteras sanctis moribus reddidisti, praestante Deo tua invitatione provocatus, abyssos divinas ingrediar: qui clemens errata corrigis, nec severus imputas, quod emendas. Sed antequam enthecas spirituales attingam, quaedam divisis capitibus, quae sunt numero decem et septem, aestimo praegustanda; ut cum earum rerum locus se intulerit, magni nectaris potus suavissimis delectationibus hauriatur. Primo: de prophetiae diversis speciebus nihilominus est dicendum, ut quae sit ista Davidica possimus distinctius edoceri. Secundo: cur in psalmorum titulis, quasi auctorum diversa nomina reperiantur. Tertio: quid significet, in finem, quod frequenter invenitur in titulis. Quarto: quid sit psalterium, vel quare psalmi dicantur. Quinto: quid sit psalmus. Sexto: quid sit canticum. Septimo: quid sit psalmo-canticum. Octavo: quid sit canticumpsalmum. Nono: de quinquefaria divisione. Decimo: de unita inscriptione titulorum. Undecimo: quid sit diapsalma. Duodecimo: utrum in quinque voluminibus psalmorum sit secanda contextio; an certe unus liber debeat nuncupari. Tertiodecimo: quemadmodum in psalmis sit de Christo Domino sentiendum. Quartodecimo: quemadmodum sit expositio digesta psalmorum. Quintodecimo: de eloquentia totius legis divinae. Sextodecimo: de propria eloquentia Psalterii. Septimodecimo: laus Ecclesiae.
9 Nunc ad praemissum ordinem, Domino praestante, veniamus.
Caput I De prophetia. SHOW APPARATUS
1 Prophetia est aspiratio divina, quae eventus rerum, aut per facta, aut per dicta quorumdam immobili veritate pronuntiat. De qua bene quidam dixit: Prophetia est suavis dictio coelestis doctrinae favos et dulcia divini eloquii mella componens. Unde et ipse David in centesimo octavo decimo psalmo dicturus est: Quam dulcia faucibus meis eloquia tua, super mel et favum ori meo! Multis autem modis gratiae istius munera praestabantur. Sed ut de plurimis pauca complectar, acta est per operationes hominum, ut fuit arca Noe, et sacrificium Abrahae, et transitus maris Rubri; per nativitates quoque geminorum Esau et Iacob, qui futurarum rerum sacramenta gestabant; per angelos, sicut locuti sunt Abrahae vel Loth, Zachariae et Mariae; per visiones, sicut Isaiae et Ezechieli, et caeteris sanctis; per somnia, sicut Salomoni et Danieli; per nubem et vocem de coelo, sicut Moysi. Unde constat sanctum David non per operationes hominum, non per nativitates geminorum, non per angelos, non per visiones, non per somnium, non per nubem et vocem de coelo, nec per alios quoscunque modos, sed coelesti aspiratione fuisse completum; sicut de ipso legitur in primo Regum volumine: Et directus est Spiritus Domini in David a die illa, et deinceps. Ipse quoque Dominus in Evangelio dicit: Si David in Spiritu vocat eum Dominum, quomodo dicitis quod filius eius est? Quo dicto recognoscimus evidenter per Spiritum sanctum psalmos fuisse prophetatos. Sciendum est sane quod omnis prophetia, aut de praeterito, aut de praesenti, aut de futuro tempore loquatur, aut agat aliquid.
2 Animadvertendum est quoque Spiritum sanctum sic fuisse prophetis sanctissimis attributum, ut tamen ad tempus pro infirmitate carnis et contrarietate peccati ab ipsis offensus abscederet, et iterum placatus sub opportunitate temporis adveniret. Unde et sanctus Hieronymus exponens evangelistam Marcum in loco ubi ait de Ioanne: Vidit apertos coelos, et Spiritum tanquam columbam descendentem et manentem in ipso : ita evidenti ratione tractavit, ut nemo contra ipsius sententiam venire praesumat, In psalmo quoque quinquagesimo propheta post peccatum rogat: Spiritum sanctum tuum ne auferas a me. Nam si semper, ut ait beatus Hieronymus (In, in prophetis esset sermo divinus, et iuge in pectore eorum haberet hospitium, nunquam crebro Ezechiel poneret: Et factus est sermo Domini ad me dicens. In libro quinetiam Regum Eliseus propheta dicit de muliere cuius filius extremum clauserat diem: Dimitte eam, quia in amaritudine est, et Dominus celavit me, et non indicavit mihi. Apostolus quoque dicit: De virginibus praeceptum Domini non habeo, consilium autem do. Item ipse commemorat: Hoc ego praecipio, non Dominus (Ibidem, 10). Et alio loco sic meminit: Quae loquor, non loquor secundum Deum. Unde etiam similiter in caeteris prophetis aliqua quidem Dominus locutus est, et non prophetae, et aliqua prophetae, et non Dominus. Nec illud specialiter de Domino Iesu Christo diceret Ioannes Baptista: Qui misit me baptizare, ipse dixit mihi: Super quem videris Spiritum sanctum in specie columbae descendentem et manentem in eo, hic est qui baptizat in Spiritu sancto. Nunquam enim proprium esset in Domino Christo quod additur: Et manentem in eo, nisi ab aliis nonnunquam recedere probaretur. In Christo enim permansit, quia peccatum non habuit; ab aliis iure discessit, quia pollutionis maculam perceperunt. Spiritui enim sancto non potest esse communio cum delictis: nam sic scriptum est in libro Sapientiae Salomonis: Spiritus enim sanctus disciplinae effugiet fictum, et auferet se a cogitationibus quae sunt sine intellectu.
3 Est autem prophetia magnificum nimis et veriloquum dicendi genus, non humana voluntate compositum, sed divina inspiratione profusum, sicut ait Petrus apostolus: Non enim voluntate humana allata est aliquando prophetia; sed Spiritu sancto inspirati, locuti sunt sancti Dei homines. Nam et Paulus apostolus dicit: Qui prophetat hominibus loquitur ad aedificationem, et exhortationem, et consolationem. Et paulo post: Qui prophetat Ecclesiam aedificat (Ibidem, 4): aedificat plane, quando res incognitas nimisque necessarias praelocutionis beneficio facit esse notissimas. Nam et quibus data est facultas bene intelligendi vel interpretandi Scripturas divinas, a munere prophetiae non videntur excepti, sicut Apostolus ait in Epistola ad Corinthios prima : Spiritus prophetarum prophetis subiectus est. Sed quoniam de prophetiae muneribus competenter forsitan quae leguntur agnovimus, nunc quae restant sollicite perscrutemur.
Caput II Cur in psalmorum titulis quasi auctorum nomina diversa reperiantur. SHOW APPARATUS
1 In primo libro Paralipomenon legitur, cum propheta David devota Domino aetate senuisset, quatuor millia iuvenum ex Israelitico populo delegisse qui psalmos, quos ipse Domini aspiratione protulerat, organis, citharis, nablis, tympanis, cymbalis, tubis, propriaque voce in magnam iucunditatem supernae gratiae personarent. Quae suavis adunatio tribus partibus divisa constabat: rationabilis pertinebat ad humanam vocem; irrationabilis ad instrumenta musica; communis autem de utrisque partibus aptabatur; ut et vox hominis certis modulationibus ederetur, et instrumentorum melos consona se vicinitate coniungeret. Sic suavis illa et iucunda musica Ecclesiam catholicam tali actu praedicebat, quae ex diversis linguis, varioque concentu in unam fidei concordiam erat, Domino praestante, creditura.
2 Ex quo numero indita nomina frequenter in titulis invenimus, ut Idithun, Asaph, filii Core, et his similia. Non quia ipsi, ut quidam volunt, auctores fuere psalmorum, sed quoniam praepositi artificibus, administratores earum rerum probabiles exstiterunt, ut honorem de tali commemoratione sumerent, qui officio sancto devotis mentibus serviebant; maxime quia et nomina eorum intellectus rerum congruos indicare noscuntur. Non enim supradicti viri ad psalmos faciendos electi sunt, sed eos congregatos tantum legimus ad canendum; psalmographos autem fuisse historia nulla testatur; et praesumptuosum est dicere quod nulla possit auctoritate firmari. Psalmos autem ad solum prophetam David pertinere certis declaratur indiciis. Denique in Apocalypsi volens opus istud intelligi, solius David meminit dicens: Haec dicit sanctus et verus qui habet clavem David, qui aperit et nemo claudit; claudit et nemo aperit. In Evangelio quoque Pharisaeis ipse Dominus dicit: Quomodo ergo David in Spiritu vocat eum Dominum dicens: Dixit Dominus Domino meo, etc.
3 Unde probatur universos psalmos non multorum existere, sed tantum ipsius quem a Domino constat esse nominatum. Usus quoque Ecclesiae catholicae Spiritus sancti inspiratione generaliter et immobiliter tenet, ut quicunque eorum cantandus fuerit, qui diverso nomine praenotantur, lector aliud praedicare non audeat, nisi Psalmos David. Quod si essent proprii, id est, aut Idithun, aut filiorum Core, aut Asaph, aut Moysi, eorum nomina utique praedicarentur; sicut et in Evangeliis fit, quando aut Marci, aut Lucae, aut Matthaei, aut Ioannis vocabulo pronuntiantur. Quod etiam secutus Pater Augustinus congruenter omnes psalmos dicit esse Davidicos.
Caput III Quid significet in finem, quod frequenter invenitur in titulis. SHOW APPARATUS
1 Finem duobus dicimus modis: primus est iste communis atque moralis, quando res aliqua ad extremum deducta pervenerit, nec ulterius potest prodire, quae motus sui terminum probatur accipere. Sic enim dicimus finitum cibum, qui sedula comestione consumptus est; finitam pecuniam, quae docetur expensa, et caetera quae hoc modo probantur edici. Secundus dicitur finis perfectus atque perpetuus, quem modo quaerimus; qui tunc nobis protendi magis ac dilatari incipit, quando ad eum mens devota pervenerit. Finis ergo legis ac plenitudo Dominus noster est Christus, sicut Apostolus dicit: Finis enim legis Christus ad iustitiam omni credenti. Ad quem dum pervenerimus, nihil ultra perquiremus; sed ipso beatitudinis fine contenti, plenissima iucunditate perfruemur; cuius tantum amor proficit, quantum intellectus noster, Domino praestante, clarescit. Et ideo quoties in titulis psalmorum in finem reperis, ad Dominum Salvatorem aciem mentis intende, qui est finis sine fine, et bonorum omnium completiva perfectio.
Caput IV Quid sit psalterium, vel psalmi quare dicantur. SHOW APPARATUS
1 Psalterium est, ut Hieronymus ait, in modum Δ deltae litterae formati ligni sonora concavitas, obesum ventrem in superioribus habens, ubi chordarum fila religata disciplinabiliter plectro percussa, suavissimam dicuntur reddere cantilenam. Huic citharae positio videtur esse contraria, dum quod ista in imo continet, illud conversa vice gestat in capite. Hoc autem genus organi canorum atque singulare aptatur corpori Domini Salvatoris; quoniam sicut istud de altioribus sonat, sic et illud gloriosae institutionis superne concelebrat; sicut etiam ipse in Evangelio dicit: Qui est de terra, de terra est, et de terra loquitur; qui autem de coelo venit, quae vidit et audivit testatur. Unde quidam et hoc opus Davidicum Psalmos dictos esse praefiniunt, quia de superno culmine resonare noscuntur.
2 Cognosce vero quod isti tantum pro excellentia sui dicantur Psalmi, qui hoc volumine continentur. Nam et psalterium genus esse musicorum Daniel propheta testatur, inquiens vocem tubae, fistulae, sambucae, citharae, psalterii, et symphoniae, omnisque generis musicorum. Nam et Paralipomenon exponit, cum dicit de lignis thyinis, quae vulgo ebena vocantur, gradus factos in domo Domini, et in domo regia, citharas quoque et psalteria cantoribus. Hoc apud Hebraeos dicitur nablum, quod tamen in suprascripto libro frequenti repetitione vulgatum est. Ipsum vero psalmum Graecum constat esse vocabulum, quem dictum quidam volunt ἀπὸ τοῦ ψαύειν, hoc est, a tangendo. Nam et psaltrias citharoedas vocamus, docto pollice modulationes musicas exprimentes.
Caput V Quid sit psalmus.
1 Psalmus est cum ex ipso solo instrumento musico, id est psalterio, modulatio quaedam dulcis et canora profunditur.
Caput VI Quid sit canticum.
1 Canticum est quod ad honorem Dei canitur, quando quis libertate vocis propriae utitur, nec loquaci instrumento cuiquam musico consona modulatione sociatur, hoc est quod etiam nunc in Divinitatis laudibus agitur.
Caput VII Quid sit psalmocanticum.
1 Psalmocanticum erat, cum, instrumento musico praecinente, canens chorus sociatis vocibus acclamabat, divinis duntaxat sermonibus obsecutus.
Caput VIII Quid sit canticumpsalmum. SHOW APPARATUS
1 Canticum psalmum erat, cum, choro ante canente, ars instrumenti musici in unam convenientiam communiter aptabatur, verbaque hymni divini suavis copula personabat.
Caput IX De quinquefaria divisione.
1 Hanc autem, quam diximus, quinquefariam divisionem, prout unaquaeque earum psalmorum titulis potuerit inveniri, locis aptissimis admonebo: ubi significantiam quamdam subsequentibus rebus mystica interpretatione contradunt. Sed quia sunt et aliae multifariae superscriptiones, quas praetereundas esse non arbitror, breviter in unam conclusionem aestimo colligendas; ut nec fastidium lector incurrat, nec in damno intelligentiae necessaria forte praetereat.
Caput X De unita inscriptione titulorum SHOW APPARATUS
1 Quasdam superscriptiones psalmorum per allusionem consimilem constat spiritualiter intuendas; quia si litteram consideras, extraneum est, cum non ea invenias in psalmis quae continentur in titulis; si vero trahantur ad tropicum intellectum, nimis videntur accommodae, ut est illud ubi res gestae significantur, ut est: cum fugit a facie Absalom; ubi locus, ut est: cum esset in deserto Idumeae; ubi dies, ut est: in prima sabbati; ubi Hebraea nomina, sicut est: Idithum; ubi facta est comparatio gestorum, ut est: cum mutavit vultum suum coram Abimelech; vel specierum consimilium, ut est: pro torcularibus.
2 Quapropter in superscriptionibus titulorum, sive psalmum, sive canticum, sive psalmumcanticum, sive canticumpsalmum, in finem, sive aliquid de sexta, quam diximus, complexione reperire potueris, aut sigillatim, aut unum, duo, vel tria, sive quatuor ex eis inserta cognoveris, ad illas virtutes trahe, quas unicuique inesse dicemus: quia rerum istarum commemoratio ad similitudinem occultae intelligentiae posita subtiliter invenitur. Ista enim ante fores psalmorum, tanquam sacrata vela pendent, per quae, si aciem mentis intendas rarescentibus quibusdam filis, facile eorum penetralia contueris. Quis enim tot causas, tot diversitates nominum putet otiosas, cum nefas sit credere Scripturas divinas aliquid supervacuum continere? Legitur enim: Amen, amen dico vobis, quia iota unum, aut unus apex non praeteribit a lege, donec omnia compleantur.
Caput XI Quid sit diapsalma. SHOW APPARATUS
1 Inter expositores Psalmorum de hoc nomine quaedam noscitur provenisse diversitas. Hieronymus, Hebraicae linguae doctissimus inquisitor, Spiritus sancti continuationem esse confirmat, ob hoc quia diapsalma significet semper. Beatus autem Augustinus, rerum obscurarum subtilissimus indagator, inter ardua sine offensione discurrens (In psal. IV), hanc potius partem elegisse cognoscitur, ut magis divisio esse videatur, nominis ipsius discutiens qualitatem.
2 Sympsalma quippe dicitur Graeco vocabulo vocum adunata copulatio; diapsalma vero sermonum rupta continuatio; docens ubicunque repertum fuerit, aut personarum, aut rerum fieri permutationem. Merito ergo tale nomen illic interponitur, ubi vel sensus, vel personae dividi comprobantur. Unde et nos divisiones congrue faciemus, ubicunque in psalmis diapsalma potuerit inveniri; reliquas autem, prout datum fuerit, indagabimus, ubi tamen auctoritas huius nominis potuerit inveniri.
Caput XII Utrum in quinque voluminibus Psalmorum sit secanda contextio, an certe unus liber debeat nuncupari. SHOW APPARATUS
1 Beatus Hieronymus prophetiam Psalmorum in quinque libros putavit esse dividendam (Praefat. in psal. ad Sophron.), quia in textu operis huius quarto legitur, fiat, fiat; dum hoc verbo intercedente, nonnulla se videatur aperire divisio. Huic favet assensa posteritas. Credo dum sibi consultum iudicavit, quod in multas partes coarctabatur taediosa longinquitas. Hilarius autem, Pictaviensis episcopus, divinarum rerum acutissimus et profundissimus exquisitor, congruentius librum aestimat (Prolog. in Psal.) dici debere Psalmorum: quia in Hebraeo unum volumen est; et maxime cum in Actibus Apostolorum legatur dictum: In libro Psalmorum. Quapropter merito unus liber dicitur, qui tanta auctoritate firmatur.
Caput XIII Quemadmodum in psalmis sit de Christo Domino sentiendum. SHOW APPARATUS
1 Tribus modis psalmi loquuntur de persona Domini Iesu Christi pro instructione fidelium. Primum per id quod ad humanitatem eius noscitur pertinere, ut est illud secundi psalmi: Astiterunt reges terrae, et principes convenerunt in unum adversus Dominum et adversus Christum eius; et in vigesimo psalmo: Desiderium animae eius tribuisti ei, et voluntate labiorum eius non fraudasti eum. Secundo quod aequalis et coaeternus ostenditur Patri, ut est illud eiusdem secundi psalmi: Dominus dixit ad me: Filius meus es tu, ego hodie genui te. Et in centesimo nono: Tecum principium in die virtutis tuae in splendoribus sanctorum: ex utero ante Luciferum genui te. Tertio a membris Ecclesiae, cuius ipse dux et caput est Christus, ut est illud vigesimi primi psalmi: Longe a salute mea verba delictorum meorum; et in sexagesimo octavo: Deus, tu scis insipientiam meam, et delicta mea a te non sunt abscondita. Quod dictum pro unoquoque fidelium debemus accipere. Caeterum delicta a Christo probantur funditus aliena: unde Tichonius in libris Regularum latius diligenterque disseruit. Hoc si animo recondimus, nulla confusione turbamur, quia error maximus nascitur inde, quando inconvenienter redditur alibi, quod dictum constat ad aliud.
2 Nam si uno modo fuisset locutus, quis eius geminam substantiam potuisset agnoscere, cum etiam nunc in tam evidentissima distinctione, naturam divinitatis et humanitatis Domini Christi aliqui nitantur sacrilega voluntate confundere? Multa quoque secundum litteram commonet, multa spiritualiter iubet, personas subito decenter immutat: ut nunc Christus Deus, Verbum incarnatum et homo factus, caput Ecclesiae; nunc ipsa Ecclesia, nunc homo iustus, nunc poenitens loqui videatur, ut omnia necessaria tangat atque concludat. Ubique plenissimum coelestium rerum sanctum vibrat eloquium; et multiplici diversitate virtutum propter humani generis largiendam salutem, regni sui adoranda mysteria pius Redemptor insinuat.
3 Haec ideo praefati sumus, ut cum ventum fuerit ad loca talia, intrepidus lector audire possit quod se iam salubriter didicisse cognoverit. Illud tamen auctoritate Patrum et veritatis ipsius attestatione firmissima credulitate tenendum est, unum de Trinitate, sive unam ex Trinitate personam, Deum Verbum miseratione mortalium ex Maria Virgine hominem factum spontanea virtute, non ministratoria necessitate: quia nec naturae suae ullam mutabilitatem sustinuit, nec assumptione carnis augmentum Trinitatis effecit. Sed, sicut quidam ait: Maculas nostras lavit in sanguine, rugas etiam tetendit in cruce. Hoc cum sit spei nostrae singulare praesidium, beatitudo credentium, felicitas magna iustorum, non desinunt haeretici impia voluntate corrodere, quod humano generi salutis causam cognoscitur praestitisse.
Caput XIV Quemadmodum sit expositio digesta psalmorum.
1 Primo nobis de titulorum inscriptione, Domino iuvante, dicendum est, unde velut uberibus expressis lacteus sensus divinae praedicationis emanet. Secundo, unusquisque psalmus pro sua qualitate dividendus est, ne nobis intellectum permisceat aut occulta mutatio rerum, aut varietas introducta loquentium. Tertio, arcanum psalmi, partim secundum spiritualem intelligentiam, partim secundum historicam lectionem, partim secundum mysticum sensum, rerum subtilitates discutiens proprietatesque verborum, prout concessum fuerit, conabor aperire. Quarto, prout locus exegerit, virtutem eius breviter demonstrare contendam, quatenus intentio digesti carminis divino munere oculis interioribus elucescat. Virtutem psalmi dico inspirationem divinam, qua nobis intentio superna reseratur, et sermone Davidico a vitiis nos removet, et recte nobis vivere persuadet. Quinto, de ordine numeri psalmorum, cum res exegerit, memorabimus, qui reverendissimarum rerum honore sacratus est. Hoc enim per singulos quosque psalmos facere nobis difficile fuisse profitemur, quod indeterminatum atque suspensum Patrum etiam reliquit auctoritas. Reliquos autem sibi calculos diligens perscrutator exquirat, quoniam multa accessu temporis in Scripturis divinis fiunt clara, quae nunc videntur abscondita. In conclusionibus vero aut summam totius psalmi sub brevitate complectimur, aut contra haereses aliquid dicimus destruendas. Ipsa est enim Domini sincera dilectio, adversarios eius odio habere perfecto.
Caput XV De eloquentia totius legis divinae. SHOW APPARATUS
1 Eloquentia legis divinae humanis non est formata sermonibus, neque confusis incerta fertur ambagibus, ut aut a rebus praeteritis oblivione discedat, aut praesentium confusione turbetur, aut futurorum dubiis casibus eludatur; sed cordi, non corporalibus auribus loquens, magna veritate, magna praescientiae firmitate cuncta diiudicans, auctoris sui veritate consistit. Sic enim in Evangelio de Domini Christi praedicatione dictum est: Loquebatur autem sicut potestatem habens, non sicut scribae eorum et Pharisaei. Ille enim indubitata loquitur, cui omnia praesentia sunt, et rerum exitus probatur esse subiectus.
2 Eloquentia siquidem est ad unamquamque rem competens et decora locutio. Haec igitur casta, fixa, verax et aeterna praedicatio, nimis purissimo nitet eloquio, cuius utilitas lucet, magnificentia virtutis apparet, operatio salutis arridet; sicut et in centesimo octavo decimo psalmo dicturus est: Quia eloquium tuum vivificabit me. Et iterum: Lucerna pedibus meis verbum tuum, Domine, et lumen semitis meis. Revera lumen, quia semper vitalia iubet, noxia prohibet, terrena removet, coelestia persuadet. Hinc et Doctor gentium in Epistola ad Corinthios scribit: Non enim in sermone est regnum Dei, sed in virtute. Item ad Timotheum in secunda meminit dicens: Omnis scriptura divinitus inspirata utilis est ad docendum, ad arguendum, ad erudiendum, ad corrigendum in disciplina quae est iustitiae, ut perfectus sit homo Dei ad omne opus bonum instructus.
3 Haec, sicut Patris Hieronymi testatur auctoritas, apud Hebraeos aut rhythmo, aut metrica constat lege composita, quae, ut ipsi dicunt, fastuciis continetur. Fastucium enim est per commata procedens ad depromendum sensum, naviter explicata conceptio. Cuius si virtutem lector diligens perscrutaris, audi Apostolum ad Hebraeos dicentem: Vivus est enim Dei sermo et efficax, et acrior omni gladio ancipiti, et pertingens usque ad divisionem animae ac spiritus, compagum quoque et medullarum, et discretor cogitationum et intentionum cordis.
4 Scripturae autem divinae sancta profunditas adeo communes sermones habet, ut eam universi incunctanter admittant. Sensus autem recondit veritatis arcano, ut in ipsa studiosissime vitalis sententia debeat indagari. Nam eam revera esse divinam hinc maxime datur intelligi, quod indocti subtilissima, temporales aeterna nonnisi divino repleti Spiritu potuisse tradere sentiuntur.
5 Postremo quot miracula iugiter facta sunt, donec Scriptura ipsa mundi ambitum divulgata compleret? sicut scriptum est: In omnem terram exivit sonus eorum, et in fines orbis terrae verba eorum. Unde ad probationem pertinet maximam, quia lex divina per cunctas mundi partes cognoscitur fuisse suscepta. Haec multis modis genera suae locutionis exercet, definitionibus succincta, schematibus decora, verborum proprietate signata, syllogismorum complexionibus expedita, disciplinis irrutilans: non tamen ab eis accipiens extraneum decorem, sed potius illis propriam conferens dignitatem.
6 Haec enim quando in divinis Scripturis splendent, certa atque purissima sunt; cum vero ad opiniones hominum et quaestiones inanissimas veniunt, ambiguis altercationum fluctibus agitantur; ut quod hic est firmissime semper verum, frequenter alibi reddatur incertum. Sic et lingua nostra dum psalmodiam canit, nobilitate veritatis ornatur; cum ad fabulas ineptas et blasphema se verba converterit, ab honore probitatis excluditur; sicut apostolus Iacobus dicit: Ex ipso ore benedicimus Deum et Patrem, et ex ipso ore maledicimus hominem, qui ad imaginem et similitudinem Dei factus est.
7 Haec mundanarum artium periti, quos tamen multo posterius ab exordio divinorum librorum exstitisse manifestum est, ad collectiones argumentorum, quae Graeci topica dicunt, et ad artem dialecticam et rhetoricam transtulerunt; ut cunctis evidenter appareat, prius ad exprimendam veritatem iustis mentibus datum, quod postea gentiles humanae sapientiae aptandum esse putaverunt. Haec in lectionibus sacris tanquam clarissima sidera relucent, et significantias rerum utilissimis compendiis decenter illuminant. Quae nos breviter locis aptissimis admonebimus, quoniam res ipsae commodissime deducentur ad medium, per quas concepti sensus clarius elucebunt.
8 Nam et Pater Augustinus in libro tertio de Doctrina Christiana ita professus est: Sciant autem litterati modis omnium locutionum, quos grammatici Graeco nomine tropos vocant, auctores nostros usos fuisse. Et paulo post sequitur: Quos tamen tropos, id est modos locutionum, qui noverunt agnoscunt in litteris sanctis, eorumque scientia ad eas intelligendas aliquantulum adiuvantur. Cuius rei et in aliis codicibus suis fecit evidentissimam mentionem. In libris quippe quos appellavit de Modis Locutionum diversa schemata saecularium litterarum inveniri probavit in litteris sacris; alios autem proprios modos in divinis eloquiis esse declaravit, quos grammatici sive rhetores nullatenus attigerunt. Dixerunt hoc apud nos et alii doctissimi Patres, id est Hieronymus, Ambrosius, Hilarius; ut nequaquam praesumptores huius rei, sed pedisequi esse videamur.
9 Sed dicit aliquis: Nec partes ipsae syllogismorum, nec nomina schematum, nec vocabula disciplinarum, nec alia huiuscemodi ullatenus inveniuntur in psalmis; inveniuntur plane in virtute sensuum, non in effatione verborum: sic enim vina in vitibus, messem in semine, frondes in racidibus, fructus in ramis, arbores ipsas sensu contemplamur in nucleis. Nam et de profundissima abysso deliciosus piscis attingitur, qui tamen ante captionem suam humanis oculis non videtur. Merito ergo esse dicimus, quae inesse nihilominus virtute sentimus. Nam et Apostolus vetat nos seduci per vanam sapientiam mundi: ista vero non abnegat in litteris esse divinis. Certe accedamus ad psalmos, et interrogemus, quae omni disputatione maior est, rerum fidem.
10 Istud ergo principale virtutum et salutare locutionis genus plerumque res aliquas refert, et saepe longe alia quam audiuntur, exponit. Simplicitas, duplex et sine dolo bilinguitas; sicut fecit Ioseph, qui dum fratres suos aspectu ipso et sermone patrio cognovisset, ita eis videbatur loqui, ut nullatenus potuisset agnosci. Quod non est ad deceptionis studium sumptum, sed ad commodum magnae utilitatis effectum. Hebraeos sermones adhibet, causas profundissimas innuentes. Unam rem in malo et in bono plerumque ponit, ut quod nomine videtur esse commune, probetur qualitatibus discrepare. Coelestia terrenis comparat, ut quod incomprehensibilis magnitudo vetat intelligi, per notissimas similitudines possit adverti. In verbis autem serendis mira potentia est; ut subito immensa nobis atque incomprehensibi ia duobus tribusque sermonibus explicentur.
11 Quid brevius dicam, frequenter etiam una syllaba ineffabilem Domini naturam demonstrat; ut est illud: Qui est misit me. Cuius omne verbum subtiliter inquisitum copiosis sensibus scaturit. Nam sicut fecundissimus ager odoriferas herbas saluti nostrae producit accommodas, sic lectio divina cum per singula verba requiritur, semper illic cura mentis sauciae reperitur. De cuius eloquentiae modis multi Patres latius prolixiusque dixerunt, quorum nomina in libris introductoriis commemoranda perspeximus. Sed fons iste coelestis quantum assidue constat hauriri, tantum nescit expendi.
12 Ac ne diutius in generalibus remoremur, specialia Psalterii, Domino iuvante, tangamus: quoniam ipsa res evidenter agnoscitur, quae communibus rebus praemissis, postea sub aliqua proprietate describitur.
Caput XVI De propria eloquentia Psalterii.
1 Primum est quod ipsi tantum psalmi singulari numero vocitantur, quos nos adhibitis huius linguae peritissimis cum eorum volumine conferentes, servato usu psallentium, suis versibus aestimavimus esse reddendos: ne se in praesumptum ordinem auctoritas permixta confunderet. Deinde quod nullum aliud opus auctoritatis divinae centum quinquaginta sectionibus continetur; ubi enim tot tituli diversa leguntur varietate conscripti? Hic illud votivum nomen alleluia in superscriptionibus inchoavit. Hic commemoratio historiae de Regum tracta volumine, in ipso limine posita virtutes noscitur indicare psalmorum. Hic etiam diapsalmata tantum interiecta monstrantur. Hic psalmi secundum virtutes suas numerorum ordines tenent.
2 Liber inchoans a beatitudine Christi, Novi et Veteris Testamenti sacramenta percurrens, laudibus sacris et sancta iubilatione concluditur; ut merito se tali munere consoletur Ecclesia, quae hic multarum calamitatum cognoscitur afflictionibus sauciari. Novit enim beneficio Domini triumphare de suis cladibus ingravata; persecutionibus siquidem proficit, afflictionibus semper augetur, sanguine martyrum rigatur, tristitia magis erigitur, angustia dilatatur, fletibus pascitur, ieiuniis reficitur, et inde potius crescit, unde mundus deficit.
3 Quid enim in illo libro non invenies unde se humanum genus debeat suaviter consolari? Thesaurus in pectore mundo semper excrescens, consolatio magna lugentium, spes beata iustorum, periclitantium utile suffugium, unde semper quod expedit tollitur, eiusque fons indefecta perennitate servatur. Beatus quoque Athanasius, Alexandrinae civitatis episcopus, in libro quem Marcellino suo charissimo destinavit de proprietate Psalterii, ut verbis ipsius utar, ita dicit: Quicunque Psalterii verba recitat, quasi propria verba decantat, et tanquam a semetipso conscripta unus psallit, et non tanquam alio dicente, aut de alio significante sumit et legit; sed tanquam ipse de semetipso loquens, sic huiusmodi verba profert; et qualia sunt quae dicuntur, talia velut ipse agens, ex semetipso loquens, Deo videtur offerre sermones.
4 Psalterii quoque proprium est quod per ipsum legis divinae sanctitas introitur. Non enim tirones inchoant a Genesi, non ab Apostolo, non inter ipsa initia auctoritas evangelica sancta pulsatur; sed licet Psalterium quartus codex sit divinae auctoritatis, primum tamen tirones inchoantes Scripturas sanctas, inde legendi faciunt decenter initium.
Caput XVII Laus Ecclesiae. SHOW APPARATUS
1 O vere sancta, o immaculata, o perfecta mater Ecclesia, quae, divina gratia largiente, sola vivificas, sola sanctificas, et perditum propriis culpis institutione tua humanum genus instauras: cuius piae confessioni nihil addi, nihil minui potest. Per omnes quippe psalmos, per omnia cantica, praeconia sanctae Trinitatis interseris; ut cuius sunt sacrata verba quae loquimur, eis laus semper et dulcissima gloria redderetur. Quae salum saeculi huius, et haereticorum saevissimas procellas in arcae illius Noe similitudine, quae tuam evidenter portavit imaginem, sola inoffenso fidei cursu sine periculo diluvii constanter enavigas; nec ullis erroribus acquiescis, quamvis adhuc inter pravitates huius saeculi gravissima necessitate verseris. Quidquid enim reperitur praeter vitale gremium tuum, mortiferum constat esse naufragium.
2 Nam cum Sabellius detestabilis erret in Patre, demens Arius delinquat in Filio, Manes sacrilegus neget Spiritum sanctum, alii scelerati Veteri Testamento derogent, nonnulli Novi Testamenti gratiam non sequantur; tu tantum devotione fideli, praestante Domino, inoffense cuncta complecteris. Patrem quippe docens ingenitum, Filium genitum, Spiritum sanctum de Patre et Filio procedentem, unum Deum, sanctam praedicans Trinitatem, coaeternam sibi et aequaliter omnipotentem, Dominumque Christum manentem in divinitate sua et carne humanitatis assumptae, salva uniuscuiusque proprietate naturae, unam confiteris esse personam. Veteri Testamento de Novo fidem faciens, Novum a Veteri exortum esse cognoscens. Et ut breviter cuncta complectar, nescis loqui, nisi quod expedit credi. Nam quamvis diversis hic afficiaris angustiis, et dolosi hostis contrarietate quatiaris, tamen de totius mundi circulo congregata resplendens in modum pulcherrimae pyramidis ad aeterna regna perduceris.
3 Quae huic schemati non immerito compararis, quoniam de universis gentibus extollens verticem pretiosum, iustorum animas quasi lumen eximium ad superna regna transmittis: meta frumentis plena coelestibus, de diversis gentibus sanctorum beata collatio, serenarum mentium lampabilis coetus, insolubilis constructio de vivis lapidibus fabricata, beatorum omnium aeterna felicitas, sole lucidior, nive candidior, sine macula, sine ruga. De qua scriptum est in Cantico canticorum: Quae est ista quae progreditur quasi aurora consurgens, pulchra ut luna, electa ut sol, terribilis ut castrorum acies ordinata? Et paulo ante: Oculi tui columbarum absque eo quod intrinsecus latet: cuius dentes sicut greges tonsarum quae ascenderunt de lavacro, omnes gemellis fetibus, et sterilis non est inter eas. Sicut vitta coccinea labia tua, mater et virgo, feta et integra, genitrix et incorrupta, cuius os virtutum omnium fragrat odoribus: de qua sponsus dicit: Odor oris tui sicut malorum. Et post paululum: Odor unguentorum tuorum super omnia aromata. Favus distillans labia tua, sponsa, mel et lac sub lingua tua. Quae mereris denique osculari Christum, et decus illud perenniter custodire virgineum; tibi enim dicitur: Osculetur me osculo oris sui, quia meliora sunt ubera tua vino, fragrantia unguentis optimis; et caetera quae liber ille divinus mystica praedicatione complectitur.
4 Quapropter factis auditoribus per quamdam isagogen, quae est sequentis operis introductio, index coelestium mysteriorum, et sacrae praenuntia dictionis, ut opinor, sufficienter attonitis et desiderio superno divina largitate flammatis, nunc ad solvenda quae promissa sunt, Christo iuvante, veniamus. Praesta, Domine, cuius est omne quod expedit, ut intelligenter, ut libenter, ut proficue mereamur audiri. Tuis enim adiutoriis omnimodis indigemus, ut valeamus concesso sermone aliquatenus verba tuae maiestatis exponere. Amen.
ORDO DICENDORUM.
1 Prolegomena, id est, praecedentia antequam coelestis Psalterii mella degustem, et campos illos gloriosissimae passionis, Domino praestante, contingam, quaedam mihi videntur, divisis capitulis, de textu ipsius carminis intimare, ut et legentes distinctius debeamus edocere, et nos ordines ipsos sine aliqua offensione curramus.
2 In prima itaque parte Domini carnalis vita describitur.
3 In secunda, natura deitatis ipsius subtiliter indicatur.
4 Tertia, multiplicatos dicit populos, qui eum nitebantur exstinguere.
5 Quarta, propheta in iisdem monitis perseverat, ut desinant Iudaei mala cogitare, vel facere: quoniam se noverint divinis virtutibus destruendos.
6 In quinta Dominus Christus clamat ad Patrem, ut eius audiatur oratio, et in resurrectione ipsius mundo profutura concedat.
7 Sexta, per totum psalmum verba sunt poenitentis, cui iunguntur eiusdem modi alii sex, qui tamen in conclusione quinquagesimi psalmi descripti sunt.
8 In septima parte Christus humiliter quidem petit ut ei subveniatur a Patre, sed habet fiduciam rectae conversationis, quod magis pertinet ad eius deitatem; sed more humanitatis assumptae sibi postulat subveniri: ne diabolus animam eius iniqua praesumptione diripiat, et gloria ipsius in pulverem deducta dispereat.
9 In octava, parabolis et tropicis allusionibus congregatis, subsequens drama decurritur, et per allegoricas similitudines omnia referuntur ad Dominum Christum. Quae schemata nos locis aptissimis reddentes evidentissime commonebimus, ut lectori studioso ambiguitas cuncta tollatur.
10 Nona, post multiplicia praeconia, quae modo a deitate, modo ab humanitate ipsius incipiunt, mutatis personis et titulis ponitur Alleluia, quod significat Laudate Dominum.
11 Decima, sequuntur gradales, qui animum nostrum ad Dominum Salvatorem pura et humili satisfactione perducunt.
12 Undecima, variatis verbis, iterum laudes Domini hymnidica exsultatione concelebrat: modo Patris, modo Filii, modo Spiritus sancti praedicans maiestatem; ut nulli sit dubium sanctam Trinitatem singulariter omnipotentem, quae vult facere in coelo et in terra.
13 Duodecima, septem psalmi relinquuntur in fine, qui exsultationibus hymnidicis totam gloriam sanctae Trinitatis generaliter devota mente concelebrant. Sic textus totius Psalterii duodecim partibus divisus in apostolorum numero mirabili laude concluditur, quatenus et iste illud agat quod Christi discipulos fecisse cognovimus. Est etiam eiusdem rei aliud evidentius sacramentum, quod centum quinquaginta diebus diluvio superducto criminibus suis terra diluta est: sic et hi psalmi tali numero producti, genus humanum peccatis suis pollutum convenienter reddunt absolutum. Nunc minutatim ad exponenda Psalterii verba veniamus.