INCIPIT PROLOGUS GUILLERMI APULIENSIS IN GESTA ROBERTI WISCARDI
Gesta ducum veterum veteres cecinere poetae; Aggrediar vates novus edere gesta novorum. Dicere fert animus, quo gens normannica ductu Venerit Italiam, fuerit quae causa morandi, Quosve secuta duces Latii sit adepta triumphum. Parce tuo vati pro viribus alta canenti, Clara, Rogere, ducis Roberti dignaque proles, Imperio cuius parere parata voluntas Me facit audacem: quia vires quas labor artis Ingeniumque negat, devotio pura ministrat. Et patris Urbani reverenda petitio segnem Esse vetat; quia plus timeo peccare negando Tanti pontificis quam iussa benigna sequendo.
EXPLICIT PROLOGUS. INCIPIUNT GESTA
LIBER PRIMUS
Postquam complacuit regi mutare potenti Tempora cum regnis, ut Graecis Apula tellus Iam possessa diu non amplius incoleretur, Gens Normannorum feritate insignis equestri Intrat, et expulsis Latio dominatur Achivis. Hos quando ventus, quem lingua soli genialis Nort vocat, advexit boreas regionis ad oras A qua digressi fines petiere latinos, Et man est apud hos, homo quod perhibetur apud nos, Normanni dicuntur, id est homines boreales. Horum nonnulli Gargani culmina montis Conscendere, tibi, Michael archangele, voti Debita solventes. Ibi quendam conspicientes More virum Graeco vestitum, nomine Melum, Exulis ignotam vestem capitique ligato Insolitos mitrae mirantur adesse rotatus. Hunc dum conspiciunt, quis et unde sit ipse requirunt. Se Langobardum natu civemque fuisse Ingenuum Bari, patriis respondit at esse Finibus extorrem Graeca feritate coactum. Exilio cuius dum Galli compaterentur, « Quam facilem reditum, si vos velletis, haberem, Nos aliquot vestra de gente iuvantibus » inquit. Testabatur enim cito Graecos esse fugandos Auxiliis horum, facili comitante labore. Illi donandum patriae munimine gentis Hunc celeri spondent, ubi forte redire licebit.
Ad fines igitur postquam rediere paternos, Coeperunt animos mox sollicitare suorum Italiam secum peterent. Narratur et illis Appula fertilitas ignaviaque insita genti. Sola quibus peragi possit via ferre monentur; Tutor ibi prudens promittitur inveniendus, Quo duce de Graecis facilis victoria fiat. Arrectis igitur multorum mentibus ire Pars parat, exiguae vel opes aderant quia nullae, Pars quia de magnis maiora subire volebant: Est adquirendi simul omnibus una libido. Aggrediuntur iter, sumptis quae cuique videtur Ferre necesse viam pro viribus ad peragendam. Postquam gens Romam Normannica transit inermis, Fessa labore viae Campanis substitit oris: Fama volat Latio Normannos applicuisse. Melus ut Italiam Gallos cognovit adisse, Ocius accessit; dedit arma carentibus armis; Armatos secum comites properare coegit. Hactenus insolitas hac tempestate Latini Innumeras cecidisse nives mirantur, et harum Casibus extinctae pleraeque fuere ferarum, Nec fuit arboribus fas inde resurgere lapsis. Huius portenti post visum, vere sequenti, Emptis Normannos Campanis partibus armis Invadenda furens loca duxit ad Appula Melus. Hunc habuere ducem sibi gens Normannica primum Partibus Italiae. Gallos tremit Appulus omnis, Quorum praevalido multi periere rigore. Turnicii tandem rumor pervenit ad aures, Qui catapan fuerat Graecorum missus ab urbe Cui Constantinus nomen dedit editor urbis, Et Constantinus pariterque Basilius illi Tunc dominabantur, Gallos venisse feroces Conductu Meli, qui factus utrique rebellis Appula Normannos loca depopulanda monebat. His ita Turnicio fama referente relatis, Agmina Graecorum propere direxit in hostes. Non etenim per se certamina prima paravit, Sed per legatum, cognomen cui Pacianus Et Leo nomen erat, qui iuxta fluminis undam Nomine Fertorii—locus est et Arenula dictus— Deduxit secum multos ad bella Pelasgos. Maii mensis erant aptissima tempora Marti: Hoc ad bella solent procedere tempore reges. Fortunaque pari primo pugnatur utrimque. Auctis militibus comites fuit inde secutus Turnicius, sed terga dedit victusque recessit. Conflictu belli Pacianus corruit huius. Normannis auget validas victoria vires, Expertis Graecos nullius roboris esse, Quos non audaces sed cognovere fugaces. Imperii fama insinuat rectoribus arva Appula Normannos Melo duce depopulari. Hunc, his auditis, sibi curia iudicat hostem; Si capitur, capitis fieri caesura iubetur. Multa Graecorum cum gente Basilius ire Iussus, in hunc audax anno movet arma sequenti, Cui catapan facto cognomen erat Bagianus. Quod catapan Graeci, nos iuxta dicimus omne. Quisquis apud Danaos vice fungitur huius honoris, Dispositor populi parat omne quod expedit illi, Et iuxta quod cuique dari decet omne ministrat. Vicinus Cannis qua defluit Aufidus amnis, Circiter Octobris pugnatur utrimque Kalendas. Cum modica non gente valens obsistere Melus Terga dedit, magna spoliatus parte suorum. Et puduit victum patria tellure morari; Samnites adiit superatus, ibique moratur. Post Alemannorum petiit suffragia regis Henrici, solito placidus qui more precantem Suscipit, auxilii promittens dona propinqui. At Melus regredi praeventus morte nequivit. Henricus sepelit rex hunc ut regius est mos. Funeris exequias comitatus adusque sepulcrum, Carmine regali tumulum decoravit humati. Defuncto Melo, cuius suffragia Galli Affore sperabant, spe tota deficientes Campanae maesti redeunt regionis ad oras. Atque locis nullis figunt temptoria certis. Perterrebat eos plebs paucificata suorum, Viribus et validis circumstans plurimus hostis; Quare nullus eis tutus locus esse videtur, Montibus interdum, nunc vallibus inde remotis. Sed cum iam nullum sperarent posse parari Auxilium—victis incommoda quippe videntur Omnia, victores fors creditur ipsa iuvare— Cumque vagi, instabiles, iam per loca multa vagantes, Nullis sede locis possent insistere certa, Consilium tandem dat rixa propinqua morandi. Nam Longobardo, norant cui robur adesse Maius, adhaerebant, aderantque fideliter eius Auxiliis, huius quo per famulamina tuti A reliquis fierent, et eorum nacta secundos Successus belli clarescere fama valeret. Hac ratione loco metantur castra decenti, Qui limphis, herbis simul arboribusque redundans Omne ministrabat populo quod habere necesse est. Egregium quendam mox elegere suorum, Nomine Rannulfum, qui princeps agminis esset, Cuius mandatis fas contradicere non sit. Cumque locum primae sedis munire pararent, Undique densa palus, nec non et multa coaxans Copia ranarum prohibet munimina sedis. Haut procul inde suis alium stationibus aptum Invenere locum, quem nullo dante iuvamen Cultorum patriae, pro se munire tuendis Conantur. Sic se facto munimine cuidam, Qui princeps Capuanus erat, coniungere gaudent. Principibus Latii prior atque potentior ipse Tunc erat. Affines properant hoc principe tuti Devastare locos, hostesque viriliter angunt. Sed quia mundanae mentis meditamina prona Sunt ad avaritiam, vincitque pecunia passim, Nunc hoc nunc illo contempto, plus tribuenti Semper adhaerebant; servire libentius illi Omnes gaudebant, a quo plus accipiebant, Bella magis populi quam foedera pacis amantes; Servitiique vices pro viribus et ratione Temporis expendunt; plus dantem pluris habebant. Illis principibus dominandi magna libido Bella ministrabat. Vult quisque potentior esse, Alter et alterius molitur iura subire. Procedunt lites hoc fomite, proelia, mortes; Inter mortales ideo mala plurima crescunt. Heu miseri, mundo quicquid conantur inane est: Innumeros vana passi pro laude labores, Plus cruciabuntur postquam mundana relinquent. Numquam Normannis, ne poena rediret in ipsos, Longobardorum placuit victoria prorsus. Funditus everti discordem quemque vetabat Nunc favor additus his, et nunc favor additus illis. Decipit Ausonios prudentia Gallica; nullum Plena lance capi permittit ab hoste triumphum. Sic desperatos Latii discordia Gallos Ad spem, quae fuerat prius extirpata, reformat. Et vires et opes augmentum sic capiebant. Si vicinorum quis perniciosus ad ipsos Confugiebat, eum gratanter suscipiebant. Moribus et lingua, quoscumque venire videbant, Informant propria, gens efficiatur ut una. Post annos aliquot, Gallorum exercitus urbem Condidit Aversam Rannulfo consule tutus. Hic opibus plenus locus utilis est et amoenus; Non sata, non fructus, non prata arbustaque desunt. Nullus in orbe locus iocundior. Hunc generosi Consulis elegit prudentia praememorati. Huius praeclara processit stirpe Ricardus Qui post successit, quo non animosior ullus, Nemo magis largus. Qui non virtute minorem Iordanem genuit, Iordanis et inde Ricardum; Iamque viro vires condignas fert adolescens. Moenibus Aversa Rannulfus ab urbe peractis Ad patriam misit legatos, qui properare Normannos facerent, et quam sit amoena referrent Appula fertilitas; inopes fore mox opulentos, Divitibus multo plus polliceantur habendum. Talibus auditis, et egentes et locupletes Adveniunt multi; properat quod fasce levetur Paupertatis inops, ac quaerat ut optima dives. Interea multo decurso tempore, nullus Partibus Ausoniis Gallorum terror habetur, Ex quo Normannos catapan abscedere fecit Imperii Melum superando Basilius hostem. Aversam subito venit Hardoinus, et inde Pluribus abductis secum, tremit Appulus omnis. Is Lambardus erat, Graecosque fugare volebat. Cur inimicus eis, cur Gallos duxerit, edam. Dum sedi Michael Epilenticus imperiali Praesidet, in Siculos hostes iubet arma moveri, Qui fines Calabros non cessant depopulari. Dirigitur Michael Dochianus ad id peragendum, Qui multis equitum peditumque potenter in arma Undique collectis, Siculos compescuit hostes. Inter collectos erat Hardoinus, et eius Asseculae quidam, Graecorum caede relicti, Plebs Lambardorum Gallis admixta quibusdam, Qui profugi fuerant ubi bella Basilius egit. Cumque triumphato remeans Dochianus ab hoste Praemia militibus Regina solveret urbe, Graecis donatis, nichil Ardoinus habere Donorum potuit, miser immunisque remansit. Convenit inde suos iratus et arguit Argos Turpis avaritiae, populo quia dantur inerti Munera danda viris, cum sit quasi femina Graecus. Iratus Michael propter convicia iussit Graecorum ritu caedendus ut exueretur, Corrigiis caesum graviter peccasse puderet. Dedecoris tanti cruciatibus exagitatus, Mulctae commissum non dimissurus inultum, Clam cum gente sua Graecorum castra reliquit. Missa Pelasgorum manus hunc ut persequeretur Repperit in campo. Cum quo confligere temptans, Cedit, et occisis decies ibi quinque Pelasgis Aversam properat. Normannis omnia narrat Quae sibi contigerant, vehementer et increpat illos, Appula multimodae cum terra sit utilitatis, Femineis Graecis cur permittatur haberi, Cum genus ignavum sit, quod comes ebrietatis Crapula dissolvat, minimo saepe hoste fugatos Vestituque graves, non armis asserit aptos. Normanni, quamvis Danaum virtute coacti Appula rura prius dimittere, rursus adire Hoc stimulante parant, numero cum viribus aucto. Omnes conveniunt, et bis sex nobiliores, Quos genus et gravitas morum decorabat et aetas, Elegere duces. Provectis ad comitatum His alii parent: comitatus nomen honoris Quo donantur, erat. Hi totas undique terras12 - Divisere sibi nisi fors inimica repugnet. Singula proponunt loca, quae contingere sorte Cuique duci debent, et quaeque tributa locorum. Hac ad bella simul festinant condicione. Nullus tunc Italis exercitus imperialis Partibus audiri, Graecorum tota quieta Res erat, et solum tranquillo tempore bellum Adversus Siculos agitari fama ferebat. Appula Normannis intrantibus arva, repente Melfia capta fuit. Quicquid praedantur, ad illam Urbem deducunt. Hac sede Basilius ante, Quem supra memini, modicas fabricaverat aedes, Esse locum cernens inopinae commoditatis. Accessu populi nunc urbs illustris habetur, Finibus Italiae celeberrima, dives amoeni Fertilitate loci, Cereris nec egena nec amnis, Et qua parte sita est, insignis honore ducali. Audito reditu Siculis Michaelis ab oris, Sese ad bella parant Normanni, copia quamvis Multa sit Argorum, sua quam paucissima gens sit. Nam pedites tantum quingentos turba pedestris, Et septingentos comitatus habebat equestris; Obtectos clipeis paucos lorica tuetur. Armati pedites dextrum laevumque monentur Circumstare latus; aliquot sociantur equestres, Firmior ut peditum plebs sit comitantibus illis. His interdicunt omnino recedere campo, Ut recipi valeant, si forte fugentur ab hoste. Taliter instructis illis et utrimque locatis, Digreditur cuneus longe paulisper equestris. Contra quos cuneus Graecorum mittitur unus. Non etenim totas Danai laxare cohortes Primo Marte solent; legionem sed prius unam, Inde aliam mittunt ut virtus aucta suorum Hostes debilitet, terroremque augeat illis. Sic equitum princeps, obniti dum videt hostes, Cum magis electo qui restat milite secum Proripitur subito, viresque retundere prorsus Sic solet hostiles, animos reparando suorum. Utrorumque acie conserta, maxima pugna Fit iuxta rapidas Lebenti fluminis undas. Vincuntur Danai; Gallorum exercitus illos Fortiter insequitur; caesorum corpora multa Appula planicies, fluvius sed plura recepit. Gens Argiva quidem, nimio perculsa pavore, Dum tremebunda fugit, non asperitate locorum, Non prohibetur aquis vehementibus ut fugitiva Non se praecipitet. Plures in flumine mersos Alveus involvit, quam morti traderet ensis. Hos iaculis, illos gladiis gens Gallica stravit, Fitque modis variis Graecorum maxima caedes. Cum paucis montem Michael elapsus adivit, Vicinos montes superare cacumine visum. Gallorum vires victoria mentibus auget, Nec contra Danaos iam bella gerenda pavescunt. Haut secus accipiter solitus captare minores Indubitanter aves, dubitans maioris inire Alitis assultum, poterit si forte vel unam Essuperare gruem, non inde timebit olorem, Et magnis avibus iam nil obstare pavebit. Agmine collecto Graecorum, rursus ad amnem Cannis adfinem, qui dicitur Aufidus, omnes Quos secum potuit Michael deducere duxit. Ad pugnam Galli redeunt. Ut cesserat ante, Cedit eis Michael. Victi fugere Pelasgi; Caeduntur multi; labentis equo Dokiani Armigeri auxilio servatur vita fugacis. Corruit offenso pede forte caballus ad amnis Ingressum. Michael manibus iam pene tenendus Hostilis turbae, proprium ducente ministro Est elapsus equum. Normanni plus animantur, Quo magis augetur felix succesus in armis. Pelusii montis Michael petit ardua victus. Hinc exercitui Graecorum nuncia mittit, Qui Siculis inerat tunc partibus, ut reparandis Viribus accedat, quibus hoste fugatus egebat.
Melfia Normannis victoribus ut repetatur Complacet. Hic spoliis collectis gentis Achaeae Stant aliquantisper tranquilla pace quieti. Pro numero comitum bis sex statuere plateas, Atque domus comitum totidem fabricantur in urbe. Sed quia terrigenis terreni semper honores Invidiam pariunt, comitum mandata recusant Quos sibi praetulerant Galli servare feroces. Indigenam Latii propriae praeponere genti Dilexere magis. Beneventi principis huius Nomen Adenolfus; quos forsitan ipse vel aurum Dando vel argentum, pacti mutare prioris Compulerat votum: quid non compellit inire Ambitio census? sanos evertere sensus Haec valet, ac fidei Agidos dissolvere nexus.
Postquam delatos Dochiani exercitus audit Partibus in Siculis apices, et de reparandis Viribus admonitus, Dochianum novit egentem Auxilio, properat Calabrisque virisque quibusque Undique collectis, it ad ulciscenda suorum Corpora, quae campis et aquis inhumata iacebant. Cum Graecis aderant quidam, quos pessimus error Fecerat amentes, et ab ipso nomen habebant: Plebs solet ista Patrem cum Christo dicere passum, Et fronti digito signum crucis imprimit uno; Non aliam Nati personam quam Patris esse, Hanc etiam Sancti Spiramirus esse docebant. Hi simul ad bellum properant, mens omnibus una, Vires quas Michael amiserat ut reparentur. Hunc tamen esse ducem vetat amplius agminis huius, Imperii sub quo Romani cura manebat. Contra Normannos quia nullum prosperitatis Successum obtinuit, iubet Exaugustus ut huius Officium subeat, Danaos in proelia ducat. Dicitur hunc victor genuisse Basilius ille, Qui duce sub Melo Gallos dare terga coegit. Inde redit Siculas Michael Dochianus ad oras. Exaugustus eos, quorum sibi tradita cura est, Taliter alloquitur: « Prudentia vestra virili Condicione vigens, non vos permittat habere Cor muliebre, viri. Quae vos ignavia semper Cogit inire fugam? Memores estote priorum, Quorum strenuitas totum sibi subdidit orbem. Hector Achilleis fortissimus occidit armis. Troia Michaenei ruit ignibus usta furoris. Philippi quantus fuerit vigor, India novit; Huius Alexander proles fortissima nonne Fortia multorum subiecit regna Pelasgis? Partibus occiduis Graecorum fama timori Omrubus et mundi regionibus esse solebat. Quae gens audito Graecorum nomine stare Audebat campo? Vix oppida, castra, vel urbes Reddebant tutos ab eorum viribus hostes. State, precor, validi, memores virtutis avitae, Degeneresque pedum non vos fiducia reddat. Hosti adimit vires, qui stare viriliter audet. Procurate sequi vestigia prima parentum, Iam fuga displiceat; totus vos sentiat orbis Fortes esse viros. Non est ad bella timendus Francorum populus, numeroque et viribus impar ». His dictis animos Graecorum accendit, et omnes Praecipit Argolicos montana relinquere, campi Quaerere planiciem; campis et castra locavit. Exploratores Galli misere, paratus Ut Danaum videant. Referunt ad bella paratos, Et non mutata mutatum gente magistrum. Nil metuunt. Multi sociis in monte relictis, Quo tuti redeant, fuerit si forte necesse, Indigenae Danais descendunt auxiliari. Campi planicie populus convenit uterque. Pugna fit inde gravis. Ut vincat uterque laborat. Nunc hi, nunc illi fugiuntque fugantque fugantes. Cumque diu pugnam Gallis patientibus Argi Acriter instarent victores iam prope facti, Proripitur subito medios Gualterus in hostes, Normannos hortans ad bella redire fugaces. Ipse electorum comitum fuit unus, Amici Filius insignis. Nullum certamen Achivi Experti gravius; sed plurimus hic quia miles Occidit, heroes multi simul interiere. Ductus Adenolfi miser Exaugustus ad urbem Praecedebat equum victoris, ab hoste ligatus Ostentare sui pompam cupiente triumphi.
Ter Gallis anno victoria contigit illo. Confusis Danais iam spes est nulla trophaei. Omnia praeclarum super Appula moenia Barum, Illis temporibus, Monopolis et Iuvenacus, Atque urbes aliae quam plures, foedere spreto Graecorum, pactum cum Francigenis iniere.
Inde manere Deo nolente diucius eius Imperium, moritur Michael, Michaele nepote Succedente sibi, qui Constantinus et idem Nomine dictus erat. Quendam, solamen ut inde Auxilii caperet gens Appula, Sinodianum Destinat. Hic veniens et primo appulsus Hydruntum, Legatos socias Francorum misit ad urbes, Se recipi rogitans. Nolunt parere roganti. Militiam reparare cupit; sed milite multo Caeso ac disperso, paucos retinere valebat. Sinodianus ob hoc muros non deserit urbis. Hunc tamen edictum facit imperiale reverti. Multa per hoc tempus sibi promittente Salerni Principe Guaimano, Normanmica gens famulatum Spernit Adenolfi. Sed se tantummodo cives Aversae dederant dicioni Guaimarianae; Nam reliqui Galli, quos Appula terra tenebat, Argiroo Meli genito servire volebant. Nam pater ipsius prior introducere Gallos, His et in Italia studuit dare munera primus. Argirous pauper, licet audax et generosus, Se tantae genti dominari posse negavit, Cum nichil argenti valeat praebere vel auri Hi se non aurum profitentur amare, sed ipsum, Cuius eis placidus fuerat pater. Ipse precantem Exaudit populum; nocturno tempore secum Deducit Barum natu sensuque priores, Quos sancti ductos Apollinaris ad aedem Taliter affatur: « Pretii cum nulla facultas Sit mihi, quo possim populum donare potentem, Cur populus vester me vult sibi praefore, miror. Vos etenim novi diversis rebus egere; Quas cum non dedero, me non dare posse dolebo ». Illi respondent: « Nostrum te principe nullus Pauper erit vel egens, duce te fortuna favebit, Consiliique vias, duce quas genitore solebat Pandere, te nobis effecto principe pandet ». Hoc ubi dixerunt, sublimant protinus illum Omnes unanimes. Communi fit prece princeps. Interea magno Danaum comitante paratu, Nequitia plenus venit Maniacus Idrontum, Imperio Latium iussus Michaelis adire. Is praeter formam nil dignum laude gerebat. Mente superbus erat, dira feritate redundans. Classibus Idronti dimissis, agmen iniquum Francis conpactas invadere commovet urbes, Et Monopoleis primum diffunditur arvis. Interimit multos Maniacus, et arbore quosdam Suspensos, alios truncato vertice mactat. Caedis inauditum genus exercere tirannus Audet in infantes, viventis adhuc quia capti Corpus humo sepelit pueri, caput eminet extra. Sic perimit multos, et nulli parcere curat. Post haec Matheram, qua fixa fuisse feruntur Poeni castra ducis, cum subderet Annibal Afris Italiam, Maniacus adit; campisque ducentos Agricolas captos furibunda mente trucidat. Non puer aut vetulus, non monachus atque sacerdos Impunitus erat; nulli miseratur iniquus.
Interea Michael, qui miserat hunc Maniacum, Captus caecatur, caecatus ab arce fugatur. Hoc fecere Zoe simul et Teodora sorores.
Prima fuit patrui coniunx Michaelis adusque Huius successum; cum qua quia noluit ipse Partiri regnum, ratus hanc prohibente senatu Exheredandam, privatur lumine captus. Est Constantino sociata Zoe Monomacho. Huic inimicus erat Maniacus, et hic Maniaco, Alterius quoniam fuit alter abusus amica.
Zelotypo imperii Monomacho tradita sedes Concussit mentem nimio terrore tiranni, Et probrosa refert odiis agitatus et ira;
Omnibus et, secum quos duxerat, imperat Argis, Principe se facto, iam nullus obediat illi.
Assumens habitum sibi perfidus imperialem Imperii sancti non nomen adire veretur.
Postquam suscepit solii Monomachus honorem, Argiroo mandat studeat convertere Gallos, Procuretque suis sociare fidelibus illos,
Et promittit eis se praemia magna daturum. Argirous, nolens sibi desit ut imperialis Gratia, Normannos compescit ab obsidione
Trani, quod solum tunc agmina Graeca fovebat, Confinesque locos desistit depopulari. Nuncius interea qui venerat imperialis,
Maxima dona ferens, capitur miser a Maniaco. Diversas poenas adhibens et stercus equinum Purgamento inmixto naribus, auribus, ori,
Hunc facit affligi graviter, stabuloque necari. Ipse videns auri tantum se pondus habere, Extolli nimium cepit. Redit inde Tarentum,
Atque auri multum, quo plus sibi concilientur, Erogat Argolicis. Assumitur imperialis Purpura; pes dexter decoratur pelle rubenti, Qua solet imperii qui curam suscipit uti. Inde venit multo vallatus milite Barum, Argiroum sperans promissis fallere posse, Ut collega suus fieret contra Monomachi Imperium. Gallos etiam sibi pacificare Temptabat, quorum si posset habere iuvamen, Caedere posse suis sperabat viribus hostem, Et Constantino facili diadema labore Ablatum retinere sibi. Quod sperat inane est. Nam neque Normannos nec eorum vertere mentem Principis evaluit, contemptus at inde recessit. Unde furore gravi plenus, quia spretus abibat, Quatuor in partes diviso milite, mandat Pergere praedatum. Circumcursantibus ipsis, Est hominum, pecorum pars maxima ducta Tarentum. A Constantino sub eodem tempore missis Argirous multis auri argentique talentis Normannos donans, sibi postulat auxiliari, Auxiliis horum Maniacus ut occidat hostis Imperii sancti; sic plurima promerituros Hoste triumphato pro votis asserit illos. Quam plures igitur Normannos non amor aeris, Sed ducis Argiroi, Maniaco reddidit hostes. Aversae comites etiam cum pluribus ultro Advenere suis. Tancredi filius, horum Maxima spes, aderat Guillermus ad arma paratus, Hunc Drincanocto comitem comitante Radulfo, Qui post Rannulfi discessum praefuit urbi. Terrebat Danaos Guilermi nobile nomen; Is quia fortis erat, est ferrea dictus habere Brachia, nam validas vires animumque gerebat. Huius Robertus frater fuit ille, ducatum Qui post optinuit, Guiscardus ad omnia prudens. Tantorum comitum comitatu fisus in hostem Argirous properat. Taram Maniacus ad amnem Venerat, his inibi metatus castra diebus. At non audito tantae subsistere gentis Praevalet adventu conclusus in urbe Tarenti. Ad fluvium Galli veniunt; castrisque repertis Graecorum vacuis, loca pontis adusque propinquant. Hunc utrimque maris circumvolat unda, sed altis Rupibus obiectis sic interciditur aequor, Pontis ut auxilio transiri possit ad urbem; Quaeque viatori via nunc brevis esse videtur, Longa videretur giranti littoris oras; Namque mari septum maiori parte Tarentum Insula mox fieret, modicus nisi collis adesset. Moenibus inclusos pugnae Guilermus Achivos Provocat; at numquam dimissis moenibus illi Conseruere manus: non fluminis impetus ulli Plus est quam tanti ducis hostibus hasta timori. Sic incantator studiosus pro capienda Aspide, multimoda conatur ut abstrahat arte Visceribus terrae, quibus abdita tuta moratur. Auribus haec nequid grave sentiat, obstruit unam Affixa cauda, defigitur altera terrae. Dissimulant Danai Gallos audire cientes Ad pugnam, positisque seris remorantur in urbe. Ad bellum postquam procedere nolle Pelasgos Galli conspiciunt, et moenibus in capiendis Spem gravitas adimit, quia munitissimus urbis Est situs, abscedunt. Post haec remoratus in urbe Per tempus modicum repetit Maniacus Idruntum: Rursus et Argirous nec non Teodorus, at iste Milite cum multo, cum multis classibus ille, Imperii iussu properare paratus in ipsum, Hostilem quatiunt varia formidine mentem: Et titubans animo, nunc huc, nunc fluctuat illuc. Urbe metu tandem nimio prodire coactus, Rupibus incisis iuxta maris alta locavit Difficili sua castra loco, qua pervius ulli Non aditus fieret, scopulis haerere carinas Impositas gradibus faciens. Ut pacificato Aequore transiret, quasdam, quas aequora credit Perturbasse magas, cruciat, succendit et igni; Necdum sedatis tranquillo tempore prorsus Fluctibus aequoreis, naves petit et mare transit. Transitus ille tamen misero nil profuit illi: Occurrente quidem Monomachi milite stratus Occidit, et scelerum persolvit corpore poenas.
Explicit liber primus
INCIPIT SECUNDUS
Argirous, Latii dimoto finibus hoste, Vadit Idrontinam multis comitatus ad urbem. Traditur urbs illi, cives hoc principe gaudent. Hinc Barum repetens Gallos permittit abire. Illi Gaimario vadunt servire Salernum. Gaimarius princeps confisus viribus horum, Hos secum Barum deducit et obsidet illud. Imperat Argiroo sibi pareat, urbe relicta Transeat ad Graecos. Monitis parere monentis Abnuit Argirous: confligere non tamen audens Invalidus pugnae se custodivit in urbe. Depopulans agros et amoena novalia Bari, Moenia Gaimarius propriae repedavit ad urbis. Constantinus, eo qui tempore iura regebat Imperii, mandat, properet quantocius ad se Argirous. Iussis favet imperialibus ille. Aequoris Adriaci transvectus fluctibus, urbem Appetit imperii. Placidus, qui praesidet urbi, Suscipit egressum, magnis et honoribus illum Promovet. Interea populus quem rexerat ipse, Pars comiti Petro, pars est sociata Drogoni Tancredi genito: modico quia vixerat eius Tempore germanus, vir ferrea dictus habere Brachia Guilermus, cui vivere si licuisset, Nemo poeta suas posset depromere laudes, Tanta fuit probitas animi, tam vivida virtus. Umfredum totus cum fratre Drogone tremebat Italiae populus, quamvis tunc temporis esset Ditior his Petrus consanguinitate propinquus. Edidit hic Andrum, fabricavit et inde Coretum, Buxilias, Barolum maris aedificavit in oris. Fama super comites alios excreverat huius. Sed comes Unfredus cum fratre Drogone superbam Deponunt mentem, quia dum certamen inire His parat, infelix felicia tempora perdens Vincitur et capitur. Curru fortuna rotato Tancredi natos sublimes reddere coepit. Imperii rector scrutatur praememoratus Argiroum, Gallos depellere qualiter oris Italiae valeat, neque vi iam posse fugari Comperit. Ergo alios molitur adire paratus Consilii, quia quos fortes ad arma, nec armis Vincendos novit, promissis fallere sperat. Audit enim quia gens semper Normannica prona Est ad avaritiam; plus, qui plus praebet, amatur. Traditur Argiroo portanda pecunia multa, Argenti multum pretiosaque vestis et aurum, Ut sic Normanni fallantur, et egredientes Finibus Hesperiae, propere mare transgrediantur, Magna sub imperii famulamine promerituIi. Imperat hic etiam, quod si trandre negarent, Haec aliis, illis quae danda fuere, darentur, Opprimeret quorum gravis infestatio Gallos. Paruit Argirous; loca transt ad Apula iussus; Francorum comites vocat, et se magna daturum Munera promittit, si transgrediantur ad Argos, Dimisso Latio, grave qui certamen habebant Cum Persis, et eos inrans promittit ab illo Qui regit impenum gratater suscipiendos, Et magnis opibus ditandos affore spondit. Callida Graecorum promissio calliditatem Non latuit gentis Latium superare volentis, Et dimissuros loca se non Apula dicunt Dum conquirantur, nisi forte potentior illis Turba superveniens depellat et opprimat illos. Vir Leo mirificus hac tempestate regebat Romanam sedem. Tanti gens Appula papae Audit ut adventum, varias deferre querelas Coepit, et accusat diverso crimine Gallos, Veris commiscens fallacia Nuntia mittit Argirous papae, precibusque frequentibus illum Obsecrat Italiam quod libertate carentem Liberet, ac populum discedere cogat iniquum, Cuius pressa iugo pessumdatur Apula tellus. Hoc Normannorum Drogo Guaimariusque priores Tempore defuncti fuerant, a civibus alter Et consanguineis occisus fraude Salerni, Alter ab indigenis, nimium quia credulus illis, Montilari caesus. Se gens rectore carentem Gallica conqueritur. Papae tamen obvia verlit Cum quantis equitum valuit peditumque catervis. Advenisse quidem Latii cum milite multo Audierant papam, comitantibus hunc Alemannis Innumeris et Teutonicis, ad bella paratum. Nonnanni licet insignes fulgentibus armis, Agminibus tantis visis obstare timentes, Legatos mittunt, qui pacis foedera poscant, Quique rogent papam, placidus famulamen eorum Suscipiat: sese papae parere paratos Omnes testantur, non hunc offendere velle, At quaesitorum cognoscere munus ab ipso: Si placet, hunc dominum poscunt sibi seque fideles. Teutonici, quia caesaries et forma decoros Fecerat egregie proceri corporis illos, Corpora derident Normanica, quae breviora Esse videbantur, nec eorum nuntia curant, Utpote nec numero populi nec viribus aequi. Conveniunt papam verbis animoque superbi: « Praecipe Normannis Italas dimittere terras Abiectis armis, patriosque revisere fines. Quod si noluerint, nec foedera pacis ab ipsis Suscipias volumus, nec eorum nuntia cures. Nondum sunt gladios experti Teutonicorum. Intereant gladiis, aut compellantur abire, Invitique solum, quod nolunt sponte, relinquant ». Papa licet tumidis varia ratione renitens, Non animos gentis potuit sedare superbae. Spem dabat his Italae fex indignissima gentis, Gens Marchana, probis digne reprobata Latinis: Cum plures Itali magna virtute redundent, His erat irmatus pavor et fuga luxuriesque. Teutonici populi non copia magna videtur. Turbati redeunt Normanni pace negata, Atque Alemannorum responsa tumentia pandunt. Tempus erat iam triticeis confine metendis Frugibus; at virides nondum legere maniplos Agricolae, quos Francigenae, quia pane carebant, Igni torrebant, et vescebantur adustis. Talem degebant ob castra rebellia vitam Undique Teutonicis famulantia, nec sibi quidquam Dantia corporeae vitae quod postulat usus.
Frater defuncto qui fratre Drogone supestes Estitit Unfredus procerum de Francigenarum Unus habebatur maioribus, inde Richardus Aversa paulo ante comes delectus in urbe. Paulisperque suos fratres erat ante secutus Robertus, qui magnanima virtute priores Transcendit fratres: hic bello interfuit illi Cognomen Guiscardus erat, quia calliditatis Non Cicero tantae fuit aut versutus Ulixes. Inter eos aderant Petrus et Galterus Amici Insignis soboles, simul Aureolanus, Ubertus Muscaque Rainaldus, comes Hugo, comesque Girardus; Hic Beneventanis praelatus, at hi Thelesinis. Hos Bovianensis comitis comitata Radulfi Est virtus et consilio pollentis et armis. Vix proceres istos equites ter mille sequuntur, Et pauci pedites. Triduo quia panis egentes Anna petunt, cuncti magis ut moriantur honeste Bellando cupiunt, quam corpora tanta virorum Opprimat esuries inhonestae funere mortis. Gens Alemannorum stipata satellite multo, Longobardorum frustra confisa fugacis Auxilio turbae, Normannos terga daturos Credebat primis conflictibus aut perimendos. At non in numero, nec equis, nec gente, nec armis, Sed cui de coelo datur, est victoria belli. Inter Teutonicos Normannorumque catervas Collis erat medius. Gens innumerabilis illis Appula, Balbensis, Campanica, Marsa, Thetensis, Venerat auxilio. Guarnerus Teutonicorum Albertusque duces non adduxere Suevos Plus septingentos. Haec gens animosa feroces Fert animos, sed equos adeo non ducere cauta. Ictibus illorum, quam lancea, plus valet ensis Nam nec equus docte manibus giratur eorum, Nec validos ictus dat lancea, praeminet ensis. Sunt etenim longi specialiter et peracuti Illorum gladii; percussum a vertice corpus Scindere saepe solent, et firmo stant pede, postquam Deponuntur equis. Potius certando perire, Quam dare terga volunt. magis hoc sunt marte timendi, Quam dum sunt equites: tanta est audacia gentis. Italiae populo, qui se sociaverat illis, Germani comites praesunt Trasmundus et Atto, Et Burrellina generosa propagine proles. Hi simul ad bellum properant, Campique Marini Accola Malfredus, Molinensisque Rodulfi Rofredus socer — huius castrum Gardia nomen — Et plures alii, quorum non nomina novi. Huc quoque Romani, Samnites et Capuani Auxilium mittunt, nec opes Ancona negavit. Huc Spoletini, simul accessere Sabini, Huc quoque Firmani: non evalet enumerari Carminibus nostris quam multus venerit hostis, Francigenae gentis nomen delere laborans. Hi cum Teutonicis ad ripam fluminis omnes Nomine Fertorii tentoria fixca locarant. Proxima nomen habens erat urbs a civibus ipsis.
Postquam Normanni pacisque fugaeque negatam Spem sibi cognoscunt, nil quo fugiatur habentes, Collem conscendunt, ut castra hostilia spectent. Spectatis castris armantur, et agmine dextro Aversauorum comitem statuere Ricardum, Qui Longobardos adeat. Prior hunc comitatur Clara cohors equitum, mediaeque cohortis agendae Unfredus contra fortes ad bella Suevos Eligitur ductor. Cornu servare sinistram Robertus frater Calabra cum gente iubetur, Ut succurrendum cum viderit esse, paratus Ausilio properet sociis, viresque reformet. Teutonici dextrum contra duo cormia cornu Armarant. Itali simul omnes conglomerati, Parte alia stabant: etenim certamine belli Non aptare suas acies recto ordine norant. Hos contra coepit prior arma movere Ricardus, Et petit audacter. Non sustinuere petentem Viribus aversis Itali; tremor arripit omnes, Inque fugam versi per plana, per ardua, cursim Diffugiunt; multos cogit subcombere stratos Impetus ipse fugae; iaculis caeduntur et ense. Qualiter aerias; ubi convenere, palumbes, Dum petit accipiter, fugitivo summa volatu Et scopulosa facit celsi iuga quaerere montis; Quas tamen ipse capit, non possunt amplius ullum Quaerere confugium: sic dantes terga Ricardus. Diffugiunt Itali, sed quos capit ipse, vel ipsi Haerentes socii, fuga nil iuvat. Occidit illuc Plurima gens Latii bello, pars maxima fugit. Unfredi contra non segnis ad arma Suevi Bella parant aciem; telis prior eminus illos Appetit Unfredus, telis hostilibus ipse Rursus et appetitur; tandem concurrit uterque Ad gladios populus, mirabilis ictus utrimque Fit gladiis; illic humanum a vertice corpus Vidisses et equos hominis cum corpore caesos.
Postquam Robertus fratri tam conspicit hostes Acriter instantes, et ei nullatenus ullo Cedere velle modo, comitis comitante Girardi Praeditus auxilio, Calabrisque sequentibus illum, Quos conducendi fuerat sibi tradita cura, Irruit audacter medios animosus in hostes. Cuspide perforat hos, gladio detruncat et illos; Et validis manibus horrendos incutit ictus; Pugnat utraque manu, nec lancea cassa, nec ensis Cassus erat, quocumque manum deducere vellet. Ter deiectus equo, ter viribus ipse resumptis, Maior in arma redit; stimulos furor ipse ministrat. Ut leo, cum frendens animalia forte minora Acriter invadit, si quid reperire quod obstet Coeperit, insanit, magis et maioribus ira Accensa stimulat; nil iam dimittit inultum; Hoc trahit, hoc mandit, quod mandi posse negatur Dissipat, affligens pecus exitialiter omne: Taliter obstantes diversa caede Suevos Caedere non cessat Robertus; et hos pede truncat, Et manibus quosdam; caput huic cum corpore caedit; Illius ventrem cum pectore dissecat, huius Transadigit costas absciso vertice; magna Corpora corporibus truncata non affore tantum Corporibus magnis, qua saepe minora redundant. Nullus in hoc bella, sicut post bella probatum est, Victor vel victus tam magnos edidit ictus. Patrata rediens ingenti caede Ricardus Ausoniae gentis, cuius pars altera fugit, Altera pars gladiis et cuspide caesa remansit, Dum sic Teutonicos sociis obstare videret, Proh dolor » exclamat, « quam credebamus adesse Finito bello, nondum victoria finem Obtinet! »; et medios ruit incunctanter in hostes. Hi, quia spes iam nulla fugae, spes nulla salutis, Acnus obsistunt; sed nil obsistere prodest, Tot circumveniunt. Acies praeclara Ricardi Addita victoris, magnae fit causa ruinae Hostibus, et miseri diversis interimuntur Caedibus, et tanta superest de gente nec unus.
Exitus hic belli papam moeroribus implet, Afflictusque grari luctu confugit ad urbem. Sed cives papam non excepere decenter, Normanis veriti grave ne victoribus esset. Hunc genibus flexis Normannica gens veneratur Deposcens veniam. Curvatos papa benigne Suscipit, oscula dant pedibus communiter omnes. Vocibus ille piis hos admonet ac benedicit, Conquestusque nimis, quia pacis spreta fuere Nuncia, defunctis lacrimans pro fratribus orat.
Audito tantae successu prosperitatis Normannis habitae, non sollicitudine parva Angitur Argirous; nec enim, vel fraude, vel armis Posse sibi peragi videt imperalia iussa, Ut Francos Latio moneat vel cogat abire. Copia tanta quidem, quibus hi non marte repugnent, Nec erat Argiroo, nec eos promissa movere Ut fines alios peterent, vel dona valebant. Hoc meditans Bari dimissa transfretat urbe. Ad dominum rediit, populi responsa ferocis Ordine cuncta refert et belli gesta recentis Contra Teutonicos. Iam Constantinus amare Desinit Argiroum, nec, ut ante solebat haberi, Est iam consilii comes intimus imperialis. Exilium passus, longo post tempore vitam Degit in aerumnis, et corporis anxietate Vesatus misere vitam finisse refertur. Crescit Normannis animus victoribus ingens, Iamque rebellis eis urbs Appula nulla remansit. Omnes se dedunt aut vectigalia solvunt. Tune comes Unfredus fraterni funeris ultor, Funesto cunctos fuerant qui participati Consilio punit; hos truncat, perfodit illos, Multos suspendit; memorata morte Drogonis, Parcere vult nulli; iacet alto pectore fixus Fraternae mortis succensus fornite moeror, Omnibus horrendus. Multas sibi subdidit urbes: Solvere Troiam comiti coepere tributum; Hunc et Barini, Tranenses et Venusini,
Cives Ydrunti famulantur et urbs Acernnti. Roberto fratri Calabras adquirere terras Concedit. Iuvenis patiens erat iste laboris, Vir prudens et habens ad quaeque negotia promtas Esercenda manus Robertus et ingeniosus, Semper celsa petens, et laudis amans et honoris. Si contingebat sibi palma vel arte vel armis, Aeque ducebat, quia quod violentia saepe Non explere potest, esplet versutia mentis. Clarus in eloquto dabat hic responsa repente Optima consultus; si quis quaerebat ab illo Consilium, sapienter ei dare noverat illud. Hic sibi concesso Calabrorum munere gaudet. Secum nonnullos equites collegerat ante, Qua poterat, sed praecipue regionibus illis Multiplicem praedam peragens, quas frater habebat. Quodque capi poterat dum dividit omnibus aeque, Omnes sunt cari sibi, carus et omnibus ipse. Captus ab Unfredo secum prandente, volebat In fratrem gladio consurgere, sed Gocelinus Comprensum manibus tenuit; custodibus inde Traditur, et multa non tempestate retentum Dimisit frater, Calabrae regionis et urbes Castraque concessit, equitum suffragia praebens. Ille capessundae cupidus telluris, amorem Omnibus ostentat; non plus affabilis illo Aut humilis quisquam studuit dominator haberi. Undique gens clarum Normannica nomen habebat; At non experti virtutem nominis huius, Terrentur Calabri tanta feritate repleti Ad ducis ingressum. Robertus milite fultus Non modico, praedas; incendia iussit ubique Terrarum fieri quas appetit et spoliari, Quodque metum incutiat cultoribus omne patrari. Militibus remorans dimissis fratris abire Non multo Calabros, sed atroci milite vexat. Qui cum discedens huc praedabundus et illuc Non aliquod castrum posset captare vel urbem, Arte locum quendam molitur adire; sed eius Difficilis conscensus erat, quia plurimus huius Accola, grex habitans etiam monasticus illic, Non alienigenam quemvis intrare sinebant. Utile figmentum versutus adinvenit, atque Mandat defunctum quod quemlibet esse suorum Gens sua testetur. Qui cum, quasi mortuus, esset Impositus feretro, pannusque obducere cera Illitus hunc facie iussus latitante fuisset, Ut Normannorum velare cadavera mos est, Conduntur feretro sub tergo corporis enses; Ad monasterii subhumandum limina corpus Fertur, et ignaros fraudis quos fallere vivi Non poterant homines, defuncti fictio fallit. Dumque videretur simplex modus exequiarum, Erigitur subito qui credebatur humandus; Evaginatis comitantes ensibus illum Invasere loci deceptos arte colonos. Quid facerent stolidi? Nec se defendere possunt, Quo fugiant nec habent; omnes capiuntur; et illic Praesidium castri primum, Roberte, locasti. Non monasterii tamen est eversio facta, Non extirpatus grex est monasticus inde. Agmina magna legens castro Robertus in illo, Carior esse suis coepit, quia strenuus armis Consilioque sagax. Comes hac regione vocatus Est et ab his habitus praesertim quos comitati Sunt equites aliquot: Torstenus dicitur unus, Alter Arenga, valensque gerenda ad bella Rogerus. His sibi concessae quaedam dedit oppida terrae.
Appulus hoc princeps infirmans tempore mandat Unfredus fratri, veniat velociter ad se. Robertus properat; fratrem dum conspicit aegrum Compatiens plorat. Solatia magna dat aegro Adventus fratris, deposcit et advenientem, Rector terrarum sit eo moriente suarum, Et geniti tutor puerilis, quem vetat aetas Rectorem fieri. Frater favet anxius illi, Et se facturum quae praecipit omnia dicit. Non infirma valens iam reddere membra saluti Interit Unfridus. Lacrimans Apulia tota Flet patiis interitum; patriae pater ille benignus Hanc placide rexit; vitam decoravit honestas. Non studuit populum vexare tirannide dira; Iusticiamque colens, quam laedere, parcere multis Maluit offensis. Fratres prope praememoratos Est monasterii Venusini sede sepultus.
Funeris obsequiis Robertus rite peractis Ad Calabros rediit. Cariati protinus urbem Obsidet, hac capta reliquas ut terreat urbes. Interea papae Nicholai forte secundi Comperit adventum; dimittitur obsidione Plurima pars equitum, comitatur pars minor illum. Melfia suscipit hunc; et ibi susceptus honore Magno papa fuit. Hic ecclesiastica propter Ad partes illas tractanda negotia venit. Namque sacerdotes, levitae, clericus omnis Hac regione palam se coniugio sociabant. Concilium celebrans ibi papa, faventibus illi Praesulibus centum ius ad sinodale vocatis, Ferre sacerdotes monet altarisque ministros Arma pudicitiae; vocat hos, et praecipit esse Aecclesiae sponsos, quia non est iure sacerdos Luxuriae cultor. Sic extirpavit ab illis Partibus uxores omnino presbiterorum, Spretores minitans anathemate percutiendos. Finita sinodo, multorum papa rogatu Robertum donat Nicholaus honore ducali. Hic comitum solus concesso iure ducatus Est papae factus iurando iure fidelis. Unde sibi Calaber concessus et Appulus omnis Est locus, et Latio patriae dominatio gentis. Romam papa redit, cum magno dux equitatu Obsessum repetit Cariatum, quo sibi fida Maxima pars equitum dimissa remanserat ante. Gens Cariatensis, duce perturbata reverso, Non obstare valens, illi se dedit et urbem. Prima ducem vocat hunc gens ista, ducemque salutat Partibus in Calabris. Hinc ad loca caetera transit. Tunc Rossana potens, Cossentia fortis in armis, Tunc quoque dives opum Geratia subditur illi, Et subiecta illi fit pene Calabria tota. Cumque potentatus coepisset crescere nomen Virtutisque suae, legatos mittere coepit,
Qui sua deferrent generoso verba Gisulfo Guaimarii genito, germanae nobile poscens Coniugium, quia coniugio tunc ipse carebat, Prima coniuge pro consanguinitate repulsa, De qua natus erat Buamondus strenua proles, Insignis nimia virtute potensque futurus. Primo Roberti sprevit mandata Gisulfus, Non quod maiori posset vel nobiliori Consociare viro germanam, sed quia Galli Esse videbantur gens effera, barbara, dira, Mentis inhumanae, primaeque repulsio facta Coniugis alterius producit tempora dandae. Assentit tandem princeps, natuque priorem Tradit in uxorem tibi, dux Roberte, sororem. Gattelcrima minor, haec Sichelgata vocatur. Nubsit Iordani post Gaitelcrima nepoti, Qui Capuae princeps utriusque ducisque patrisque Virtutes animi virtutibus aequiparavit. Coniugio ducto tam magnae nobilitatis, Augeri coepit Roberti nobile nomen, Et gens, quae quondam servire coacta solebat, Obsequio solvit iam debita iuris aviti. Nam proavis et avis subiectam coniugis huius Noverat Italiam gens Longobarda fuisse. Edidit haec pueros sibi tres et quinque puellas, Egregiam sobolem sexus utriusque futuram. Gloria Roberti, quae tanta augmenta subire Coeperat, invidiam, laus unde adhibenda fuisset, Non modicam adquirit: quia dum virtutibus eius Invidere viri comites a plebe vocati Qui numero bis sex fuerant, communiter illum Morti tradendum coniuravere dolose, Tempus ad hoc aptum fieri cum forte viderent. Horum Gosfridus, Gocelinus et Abagelardus, Filius Unfredi, sibi iura paterna reposcens, Praecipui fuerant auctores consiliorum. Dux igitur postquam sibi coniuratio nota Facta fuit comitum, bellum molitur, in omnes Acriter exarsit; capit hos, et proiicit illos, Afflixit variis quorumdam corpora poenis. Iratum metuens fugit Gocelinus ad Argos. Pelusii montis castrum pavefactus adire Gosfridus properat; dux quod non evalet armis Arte capit castrum; promissis decipit huius Custodem castri Godefridum, dans sibi quaedam, Pluraque pollicitus castrumque valentius illo. Pelusii montis dominatio non Godefridi Ex toto fuerat; mediam concesserat illi Gosfridus partem. Sed dux quia nobilioris Castelli totum promiserat huic dominatum, Scilicet Oiani, solus cupiens dominari, Mandat Roberto desistat ab obsidione, Dissimulans reditum; sed mos ut norit abesse Gosfridum, redeat, castrum securus et intret Clavibus acceptis, Oianum conferat illi. Hac illi castrum Godefredus tradidit arte; Accipit Oianum; sed quis post crederet illi? Traditor est Latii populo vocitatus ab omni. Sic ducis astuti prudentia, quod superare Non armis potuit, superavit saepius arte. Hostibus edomitis et captis undique castris, Contra Barensem populum parat obsidionem.
Appula nulla erat urbs, quam non opulentia Bari Vinceret. Hanc opibus ditatam, robore plenam, Obsidet, ut victis tantae primatibus urbis, Nondum subiectas repleat terrore minores. Urbibus illa quidem, quas continet Appula tellus, Maior habebatur. Dux munit milite castra, Atque replet Calabris advectis navibus aequor. Imperii sancti cives suffragia poscunt; Qui coniurati fuerant cum civibus illuc Legstos mittunt; simul imperiale iuvamen Omnes deposcunt. Dux mandat civibus, aedes Argiroi sibi dent, quas noverat editiores Contiguis domibus; quas si conscendit adeptus, Urbem Robertus totam sibi subdere sperat. Barenses austera duci responsa dederunt. Ille repugnantes obpugnat fortiter urbis Indigenas validos, non ad certamina segnes; Ad portarum aditus crates prudenter adorsus, Sub quibus armatos obstantibus insidiantes Ordinat, et turrim fabricat, quae lignea muris Prominet; ac iuxta de quaque petraria parte Ponitur, adiuncto muros quo evertere possit Diversi generis tormento. Nec minus urbem Cives defendunt; non intra moenia clausi, Cum duce pugnantes astant pro moenibus urbis. Hos pugnando fugant, prosternunt ictibus illos; Ut mos est belli, fugat hostis et hoste fugatur, Et petit et petitur, repetens ferit et referitur. Ut duo cum certant productis dentibus apri, Alter ab alterius perfunditur ore saliva Dentes exacuens, ut acutos perferat ictus, Ictibus et validis feriunt sua terga vicissim; Nunc pede, nunc costis laeduntur; uterque resistit Acriter, et neuter vult cedere, saucia donec Membra fatigatum fusis clamoribus aprum Velle subire fugam doceant, victusque recedat. Acriter insistunt Normanni, nec minus acres Obsistunt cives, diversaque machina muris Additur, eversis ut moenibus urbis apertae Normannis aditus pateat, quem clausa negabat
Undique septa mari, quod non est insula, terrae Exiguae diodus. Ex hac tentoria parte Fixa ducis fuerant. Obiectis navibus aequor Parte replens alia, naves prodire vetabat Barinas, portumque suis pontemque paravit, Atque super pontem posito munimine turris, Urbanis nusquam prodire licebat ab urbe, Tutaque servabat classis normannica portum. At cives turrim capiunt, et maxima pontis Aequorei cecidit pars, evertentibus illis.
Urbem Barenses terraque marique tuentur. Post, ubi Robertus desperat moenia Bari Posse capi pugna, coepit promittere multa Nobilibus patriae, quorum pollebat in urbe Nobilitas potius, quorumque potentia maior. Et sic allectis maioribus, alliciendos Promissis credit fore muneribusque minores; Saepe minas faciens, ut civibus incuteretur Terror, omnimodis pro deditione laborat Urbis, cuius erat capiendae magna libido. Venturum auxilio Gocelinum fama ferebat Multis imperii cum navibus. Ad capiendum Esploratores posuit dux callidus illum. Praetor erat Stephanus Barensibus imperiali Traditus edicto, cognomen cui Pateranus, Vir probus et largus, studio laudabilis omni, Praeter quod tanti studuit ducis edere mortem. Miles erat Bari, cui dedecus a duce quondam Illatum fuerat grave, partibus ex alienis, Promtus ad omne malum, levis, iracundus et audax. Castra ducis Stephanus monet hunc sollerter adire, Incautumque ducem nocturno tempore morti Tradere letiferi percussum cuspide conti, Pollicitus multum, si dux occumberet, auri. Dedecoris memor illati cupidusque lucrandi, Miles abit noctu, circumspicit undique castra; Nil obstare videt; Roberti pervenit usque Ad ducis hospitium, quod culmo texerat ipse, Frondibus et sepsit, fieret quo frigore tutus Temporis hyberni. Coenatum vespere facto Venerat. Explorat ducis ille sedile sedentis Ad coenam, mediis et contum frondibus illam Intulit in partem, qua sederat ille; sed ori Flegmatis ubertas superaddita fecerat illum Sub mensa curvare caput: locus unde repertus Est conto vacuus, cassos et pertulit ictus. Ille redit fugiens. It totam fama per urbem Occubuisse ducem. Cives laetantur, et omnis Congaudens populus clamorem tollit ad astra. Hi dum clamarent, dux advenit, atque salutis Ipse suae testis, clamores fundere frustra Civibus exclamat. Clamantis vocibus huius Auditis, clamor cessavit, laetitiaeque Finis verborum datus est cum fine suorum.
Explicit Liber Secundus.
INCIPIT TERTIUS
Interea Michael Romani iura regebat Imperii cum fratre suo, qui nomine dictus Constantinus erat: quorum dominatio Graecis Perniciosa fuit, quia bellis otia semper Postpositis studuere sequi, luxusque dolosi Illecebris captos foedarat inertia turpis. Horum temporibus Turchos orientis ab oris Egressos fugit gens territa cristicolarum, Qui Romaniae loca deliciosa colebant. Maxima pars horum ruit iuterfecta nefandis Turchorum gladiis, et captis urbibus omnis Subditus his populus dans vectigalia servit. Hos contra nullos equites ignavia misit Rectorum: quare decreto nupta senatus Est equiti egregio Romano mater eorum, Pectus amans plus quam genus Eudochia mariti. Diogenes cognomen erat, quia barba bifurcis. Is regimen subiens sibi quaeque negotia belli, Otia privignis elegit, inire paratus Cum Persis bellum miseros populantibus Argos. Est belli variis eventibus usus in illos. Saepe quidem victor Persas bellando fugavit, Saepe pari populus fortuna pugnat uterque. Postremo comites dum dirigit ipse tuendis Urbibus innumeros, quarum famulatus ad ipsum Transierat fama probitatis ubique probatae, Castris cum paucis melioribus ipse remansit: Multus Persarum populus cum rege repente Illum cumclausit, disrumpere castra laborans. Proelia commuttunt immania, dum capiendis Imperii castris inhiant. Primo atque secundo Depulsi cedunt bello. Prudentia tandem Anxia Romani, desperans castra tueri,
Quam sibi plus hominum vitae studiosa suorum, Quos graviter fessos belloque fameque videbat, Praecipit ut quicquid castris inerat solidorum, Omnis vestitus pretiosus, et omnia vasa
Auri aut argenti, castris spargenda ferantur: Ut si contigerit Turchis irrumpere castra, Horum prospectu desistant laedere Graecos.
Invitam—profugis collecta pecunia servis— Insomnem Danu coguntur ducere noctem. Adveniente die venit innumerabilis ille
Persarum populus, circumdans undique castra. Undique tela volant; circumtegit aera totum
Grando sagittarum; non ferre valentibus Argis, Irrumpunt Thurci; munitio rumpitur omnis. Sed plures praedae quam militibus feriendis Intenti Persae faciunt evadere multos.
Indiciis aquilae, quae plus dabat omnibus armis Aurea conspicuum loricae innixa nitorem,
Graecorum dominus cognoscitur, ense recidens Hostiles hastas, neque se defendere cessans. Forte sagitta volans incauti sauciat artus;
Sic tandem capitur quadam cum parte suorum. Direptis castris Romanum Persica ducit
Ad sua castra phalanx, et eum statuere sedili Egregio, iuxta Persarum rege sedente.
Rex percunctatur, si forte fuisset ab illo Captus, quid faceret? Romanus retulit illi: « Si mihi sive meis ita subiicerere, iuberem Vel truncare caput, vel te suspendere furcis ».
Ille refert facinus numquam sibi tale patrandum, Sed secum posthac fruiturum pace perhenni, Quam per legatos iam saepe poposcerat ipse, Et baptizatam natam pro coniuge nato Se concessurum, quo sic pax firmior esset. Foederibus tali firmatis conditione, Ad sua Romanum dans maxima dona remisit Persarum rector, captos et reddidit omnes. Longo terrarum spatio comitatus euntes Duxit honorifice; ductum permisit abire.
Sed non privignis firmatae commoda pacis Condicio placuit, minus ad tutanda peritis Agmina Graiorum. Nec enim decernitur ultra Arcis ad augustae Romanus iura redire. Hos ubi Diogenes factos sibi comperit hostes, Auxilio fisus Persarum temptat in illos Civilis belli varios agitare paratus. Privigni se non obsistere posse videntes, Illum conantur seducere pace dolosa. Ignari fraudis, portantes nuncia pacis, Bis sex pontifices mittuntur cum Gocelino, Cuius Romanus totiens expertus amorem, Non dubitabat ei se credere sicut amico. Credit Romanus pastoribus et Gocelino, Securus factus iurando iure fideque Ut petit ipse data. Misero placet imperialis Incassum reditus; quia mox ubi pervenit ille Eracleam, capitur, privatur lumine captus; Cuius et imperii fuerat tam nobile nomen, Monachus efficitur. Securi iam duo fratres Regni tranquillis agitant moderamen habenis. Non tamen omnino sua restat inulta tirannis; Namque sibi socios Romani filius addens Annenios, Persas, terras Orientis eorum Subtrahit imperio, ferro populatus et igni. Tempore Persarum gens perfida coepit ab illo In Romaniam consurgere caede, rapinis. Imperii nec adhuc redigi sub iura valeret, Gens nisi Gallorum, quae gente potentior omni Viribus armorum, nutu stimulata superno, Hanc libertati superato redderet hoste, Quae spirante Deo sanctas aperire Sepulcri Est animata vias longo iam tempore clausas. Consiliis quorum fuit excaecatio tanti Perpetrata viri, miseri capiuntur, et aula Depulsi meritas coguntur solvere poenas. His, quibus insontem puniri consuluerunt Puniri sontes vario cruciamine mandant.
Nuncius imperio Bari legatus ad Urbem Supplicat ut miseris iam civibus auxilietur. Piratis aptae naves ex more parantur, In quibus efferri frumenta iubentur et arma, Classe quibus tuta transiri possit ad urbem, Nautarumque metus pellatur et urbis egestas. Navibus his iussu praeponitur imperiali, Quem ducis Italia timor expulerat, Gocelinus, Exosus fuerat quia coniuratus in ipsum. Navibus armatis celer advenit, ut tremebundos Hortetur cives, et erat iam proximus urbi, Ingressum sperans nocturno tempore tutum: Cum subito Danaum classi venit obvia classis Roberti, cuius reparare advenerat hostes. Nocte ducis pugnam naves iniere libenter, Esse sibi levius loca cognoscentibus, illis Certamen gravius, minime quia gnara locorum Gens erat illa, ratae. Multo superata labore Postremo capitur Gocelini navis, et ipse Ante ducem captus deducitur. Altera navis Mersa fuit Danaum, vix evasere sequentes.
Gens Normannorum navalis nescia belli Hactenus, ut victrix rediit, spem principis auget. Sentit enim Danaos non tantum civibus urbis Praesidii ratibus vexisse, quod obsidionem Impediat; multum simul et novitate triumphi Aequorei gaudet, securius unde subire Iam cum Normannis navalia proelia sperat. Inclusus longo Gocelinus carcere degens Vitam infelicem, vitae cum fine laborum Excepit finem, diversa pericula passus. Tertius obsessa iam venerat annus ab urbe. Multiplici tandem superatur fessa labore, Plus tamen esurie. Tunc Argiricius urbis Primus habebatur: quem dux ubi deditionem Urbis inire facit, reliquos non ardua cives Vincere poena fuit; maiores namque minorum Ad quam corda volunt partem deflectere possunt. Civibus exhibuit placidum Robertus amorem, Et quia dilectos, sibi quos allexerat, omnes Semper habebat, erat dilectus ab omnibus ipse. Plurima, quae fuerant vel vi subtracta vel astu, Reddidit urbanis dux, agros, praedia, fundos; Perdita restituit; nil civibus intulit ipse, Nil alios permisit eis inferre molestum, Et circumpositis solitos deferre tributum Normannis donat iam libertate quieta. Canitiem Stephani tractare misertus ut hostis Noluit; immo suae, de qua tractaverat ille, Oblitus caedis, studet hunc tractare benigne. Hunc impunitum custodia libera servat Cum Baro captum, multis mirantibus Argis. Perque dies aliquot hac victor in urbe moratus, Mandat cum sumptu Barensibus arma parari, Ut properent secum, quo se properare videbunt. Hos cum gente sua Reginam ducit ad urbem. Piscem fama refert a littore non procul esse Ftuctibus Adriacis horrendo corpore magnum Forma incredibili, qualem non viderat ante Italiae populus, quem verni temporis aura Propter aquas dulces properare coegerat illuc. Per varias artes ducis hunc prudentia cepit. Qui cum delabens in retia funiculosa, Retibus innexo cuncto cum pondere ferri Ille maris mersus mersisset ad usque profundum, A nautis tandem vario iam culmine caesus, Littore vix tractus, populo spectabile monstrum Cernitur, inde ducis iussu per frusta secatur: Unde sibi atque suis longus datur usus edendi, Et populo Calabris quicumque manebat in oris. Hoc etiam passim gens Appula participatur. Os spinae sectum palmorum quatuor orbe Mensuram obtinuit. Paulo post inde moratus Dux ibi Robertus Reginam tendit ad urbem. Dumque moratur ibi, pons est quia conditus unus, Pons modo Guiscardi totus locus ille vocatur. Actu Barenses huius praecepta secuti, Quaeque paranda parat Reginae moenibus urbis. Dux ibi militibus, sumptu ratibusque paratis, Transvehitur Siculum multis comitantibus aequor, Quod licet angustum, tamen est grave praetereundum: Scilla, Caribdis ibi diversa pericula praebent; Una rotat naves, illidit et altera saxis.
Partibus in Siculis conferta iuvarnina fratris Iam conquisitis ex magna parte Rogeri Spem ducis accumulant. Erat hoc aetate Rogerus, Non virtute minor; nullus de fratribus eius Quamlibet egregius iniit tam nobile bellum. Nam contra Siculos divini nominis hostes Semper pugnavit, sanctam qua vivimus omnes Exaltare fidem cupiens, operamque iuventus Hanc sua praecipue coluit, dum digna quietis Causa suae fieret Siculae subiectio gentis. Hoc sibi dux socio confisus et agmine multo Secum deducto non obsidione Panormum Viucere desperat, Siculis quam nobiliorem Urbibus audierat. Roberti milite multo Urbs vallata pavet; muros turresque reformant, Arma virosque parant, detecta foramina claudunt; Ponitur et vigilum custodia crebra per urbem. Dux iubet armatos equites accedere portis, Ut sic inclusos ad pugnam provocet hostes. Omne, quod incutiat poenam pariterque laborem, Civibus inferri versuta potentia mandat. Procedunt portis Siculi, non stare ferentes, Egressique foras audaci mente repugnant; Verum Normannos nequeunt tolerare feroces. Cultores Christi, dum gens Agarena resistit, Non perferre valet; fugiunt, nostrique sequuntur, Multos prosternunt gladiis, et cuspide multos. Moenibus e summis volat undique missile telum; Saxaque cum pilis iacientes laedere temptant Corpora nostrorum. Nostri vi moenibus urbis Hos impellentes, laeti sua castra requirunt. Inde Panormenses Affros accire laborant Auxilio, quorum sibi viribus associatis, Quod non sunt ausi terra committere bellum, Commisere mari. Bellantibus hoc elementum Commodius credunt. Instructis ergo carinis Exigit ut belli navalis rite paratus, Proque repellendis saxorum vel iaculorum Ictibus obtectis rubicundis undique filtris, Ad pugnam veniunt sub condicione virili, Ut quo iure viri vel vivant vel moriantur. Mandat Normannis, Calabris, Barensibus, Argis Dux a se captis, muniri corpore Christi; Quo iubet accepto cum sanguine bella subire. Tali tuta cibo procedit turba fidelis, Navibus aptatis quo praevaluere paratu. Perfida gens totum lituis sonituque tubarum Magnarumque replet vocum clamoribus aequor. Christicolae contra suffragia sola petentes Principis aeterni, cuius sunt carne refecti, Nullo terrentur clangore, sed acriter illis Obstant, et feriunt quassantque viriliter hostes. Principio naves Affrae Siculaeque resistunt; Nutu divino tandem cessere coactae, Cumque fugam peterent, aliquot capiuntur earum, Quaedam submersae pereunt, pleraeque frequenti Remorum ductu vix evasere fugaces. Dum portum subeunt, mox opposuere cathenas, Cum quibus aequoreos aditus prohibere solebant. His etiam fractis, quasdam de navibus horum Christicolae capiunt, flammis plerasque perurunt. Dat validas animo ducis haec victoria vires. Hinc pervadendam solers intentus ad urbem, Molitur variis conatibus ut capiatur. Muniri pedites fundis facit atque sagittis; Armatos equites secum procedere iussit. Accedunt muro pedites, et moenia saxis Ac telis quatiunt. Egressus iniquus ab urbe Obstat eis populus, quem non perferre valentes Diffugiunt pedites. Quos dux ut cedere vidit Diffusos campis, legiones protinus omnes Bella dato signo monet incunctanter adire, Voce manuque suos sicut dux strenuus hortans. Paulisper Siculi commixto Marte morati, Ad ducis aspectum tremefacti terga dederunt. Dux ferit atque suos hortatur terga ferire Perversae gentis, nec caedere desinit hostes, Adversae portas dum perveniatur ad urbis. Gens comitata ducem diversis sauciat hostem Vulneribus, quosdam gladiis, et cuspide quosdam, Multos fundali iactut plerosque sagittis; Unde supergrediens caesorum corpora, temptat Cum Siculis portas fugientibus urbis adire, Ut finem tanto praeberet capta labori. Sed cives portis adhibent dum claustra seratis, Non modicam partem foris exclusere suorum. Impetus hostilis tantis terroribus urbem Implet, ut exclusos caedi permiserit omnes. Robertus quamquam longo certamine vidit Diffisos equites, coeptis insistere poscit.
« Virtus vestra, viri, varios experta labores, Vel modo laudis, ait, vel erit modo digna repulsae. Urbs inimica Deo, divini nescia cultus, Subdita daemonibus, veteri spoliata vigore, Iam quasi fracta tremit. Si vos instare potenter Viderit, obstandi nullos meditabitur ausus; At si deficitis, cras viribus haec reparatis Acrius obstabit. Dum tempus adesse videtis, Currite! dura capi, Christo miserante, patebit. Difficilem quemvis facilem facit ipse laborem. Hoc duce confisi, bellis imponite finem, Atque invadendam cuncti properemus ad urbem ». His animat dictis Robertus corda suorum. Ascensis scalis properant conscendere muros, Seque voluntati promtos ducis affore spondent. Sic auriga bonus veloces cedere cursu Dum cognoscit equos, parcit, patiturque morari; Inde reformatos reparatis flatibus ire Coeptum cogit iter, stimulisque frequentibus urget, Dum cursum peragant, et eos praecedere victi Vincere qui soleant, cauto ducente magistro. Dux ubi persensit capiendis moenibus omnes Insudare suos, insudat et ipse ferendis Sollicitus scalis; ut progrediantur ad alta Praecipit inde suis. Illi conscendere muros Unanimes properant; e contra tota Panori Gens astat muris per propugnacula sparsa.
Unus utrique labor populo, diversa sed illis Causa fuit; cupit hic urbem capere, ille tueri; Altera pars pro se, pro natis, coniuge constat, Altera grata duci fieri studet urbe subacta. Dum tanto populus confligit uterque labore, Prospera Roberto fuit et miserabilis urbi Actio fortunae, subito quia coetus equestris Egressus scalis murorum dum petit alta, Propugnatores Siculi dant terga trementes. Urbe nova capta veteri clauduntur in urbe. Gens Agarena, videns se viribus omnibus esse Exutam, tota spe deficiente salutis
Supplicitel poscit, miseros miseratw ut eius Respiciat casus, neque dux condigna rependat. Cuncta duci dedunt, se tantum vivere poscunt. Deditione sui facta meruere favorem Esorare ducis placidi; promittitur illis Gratia. cum vita. Nullum proscribere curat, Observansque fidem promissi, laedere nullum, Quamvis gentiles essent, molitur eorum. Omnes subiectos sibi lance examinat aequa, Glorificansque Deum templi destruxit iniqui Omnes structuras, et qua muscheta solebat Esse prius, matris fabricavit Virginis aulam; Et quae Machamati fuerat cum daemone sedes, Sedes facta Dei, fit dignis ianua coeli. Munia castrorum fecit robusta parari, Tuta quibus contra Siculos sua turba maneret, Addidit et puteos alimentaque commoda castris. Obsidibus sumptis aliquot castrisque paratis, Reginam remeat Robertus victor ad urbem, Nominis eiusdem quodam remanente Panormi Milite, qui Siculis datur amiratus haberi. Omnes cum Stephano Paterano protinus Argos, Qui Bari fuerant capti, permisit abire. Sic impunitos quia dux placidissimus hostes Dimittebat, eis ut amantibus ipse placebat. Barinis, Calabris, dux obsidibusque Panormi Militibusque suis vadit comitatus ad urbis Moenia Melfensis. Caput haec erat urbibus illis Omnibus, est et adhuc, quas continet Appula tellus. Illius comites regionis et undique clari Confluxere viri; vult quisque revisere tanti Principis aspectum; Petro genitore creatus Praedicto solus Petrus huc accedere sprevit. Huius, defuncto Gosfrido fratre priori, Ius patrium manibus successerat atque nepotum, Donec provectus soboles fraterna Ricardus Esset ad aetatem dominandi legibus aptam. Dus Petro suspectus erat, quia prorsus eunti Ad fines Siculos vires adhibere negarat. Dux tamen ablata formidine convocat illum, Et sibi concessum dicens a fratre Tarentum, Fraterni repetit ius muneris. Ipse negavit Reddere quae fuerant armis superata paternis. Hac gravis inter eos oritur dissensio causa; Ac veniens Andrun, varios ad bella paratus Coepit irure Petrus; nova praecipit arma parari, Auget militiam, suffragia poscit ubique, Quaeque sui iuris servari tuta laborat. Interea Tranum praeclari nominis urbem Divitiis, armis et multa gente repletam, Obsidione parat dux subdere. Petrus ad urbem Electos bis sex equites agit, ut sibi aves Alliceret monitis, confortarentur et eius Aspectu viso. Qui dum sua verba loquendo Protrahit in longum, subito Robertus et eius Diffusus campis apparuit undique miles. Obsessi cives decies iam quinque diebus Convellere Petrum simul intra moenia clausum; Orant, ut faveat comes urbis deditioni: Damna quidem nequeunt perferre diutius urbis. Hoc primo fieri nimio moerore gravatus Ille negat; tandem lacrimans, cogentibus illis, Poscit cum sociis ut liber abire sinatur; Sicque duci fieri concessit deditionem. A duce non patitur discedens urbe videri Atque ducem voluit nullatenus ipse videre, Tam ducis horrendum ducebat cernere vultum. Trani, cuius erat laus clarior, urbe recepta, Se Iuvenacenses dedunt et Buxilienses. Buxiliae Petri fuerant, Iuvenacus Amici, Cui patruus Petri pater extitit. Hunc, quia fratri Contulit auxilium, dux oderat, et quia fines Dalmaticos sine velle suo temptavit adire. His dux espertis, cupiens sibi subdere Petrum, Obsidione parat circumvallare Coretum.
Petrus, ut hunc audit castrum circumdare castris, Non audens armis contendere, moenibus Andri Escipitur tutus. Qui dum prodisset ab Andro, Tranensi praedam deferre profectus ab urbe,
Atque equites essent decies hunc quinque secuti, Guido quater denos eqtutes induxerat urbi,
Ex ducis edicto, germanus coniugis dus. Egreditur subito, diffuso milite campis. Inde Petrum capiunt, et se prius inficiatum Praesentare duci vel praesentare coactum. Imposuit finem ducis haec captura labori. Sed tandem fidei iurando iure ligatus
Solvitur, et recipit quae perdidit omnia Petrus. Liber abit, solo Trani privatus honore.
Interea ducis egregii populosa frequenter Poscit Amalfis opem, cui vectigalia dudum Annua detulerat, nimis impugnante Gisulfo, Semper turbatam terraque marique reclamans. Robertus questu populi stimulante, Gisulfo
Mandat Amalficolas cesset vexare, tributum Ferre sibi solitos; veteris corrumpere nolit Foedus amicitiae; cessare sororius illum
Cogat amor; meritasque vices se reddere spondet. Haec sibi legatis mandata ferentibus ille
Dicta superba refert; negat esse sua fruiturum Pace ducem, nisi digna sibi famulamina solvat.
Non perferre valens tanti responsa tumoris, Fervidus innumera comitatus gente Salernum Dux adit, et terrae parat et maris obsidionem. Quartus erat mensis completus ab obsidione; Tanta fames miserae cives invaserat urbis,
Ut canibus vel equis vel muribus aut asinorum Turba cadaveribus vix vivere posset edendo.
Egressus quidam patre civis in urbe relicto In castris aderat. Canis hunc rimata sagaci Nare petit, laribus fuerat quae fota paternis. Huic dabat ille cibos, et postquam sufficienti Pasta cibo fuerat, circa praecordia quosdam Apposito sacco panes inferre solebat, Quorum commoditas vitae foret apta diurnae. Hos celeri cursu rediens—mirabile dictu— Et nusquam remorans canis ad sua tecta ferebat; Sic alimenta sagax dominoque sibique parabat. Esuriem tantam quidam non ferre valentes, Egressi cives octavi tempore mensis, Interrupta duci Roberto moenia pandunt, Aptior ingressus potuit qua parte videri. Terruit urbs animum Roberto capta Gisulfi. Conscendit tumm, quae facta cacumine montis Praeminet urbanis, natura cuius et arte Est gravis accessus; non hac munitior arce Omnibus Italiae regionibus ulla videtur. Expugnat validis Robertus viribus arcem. At valido cum forte ducis petraria saxi Ictu dimissi perculsa fuisset ab alto, Avulsum lignum Roberti nobile pectus Sauciat incauti; sed non post tempore multo, Auxiliante Deo, recipit caro laesa salutem. Redditus incolumis, magis expugnare Gisulfum Nititur. Ille suam fortunam dum videt esse Casibus extremis positam, quia nulla salutis Spes erat, arbitrio sese ducis et sua dedit; Orat sola sibi libertas detur eundi, Iusque duci proprium dimittens, liber abivit. Gregorium papam spoliatus honore Salerni Appetiit primum. Venientem papa benigne Suscipit, et regio Campanica traditur illi. Urbe triumphata gaudet Robertus et arce, Et ne posterius sibi gens infida repugnet, Munivit summam fidis custodibus arcem. Inferiore situ fit inexpugnabile castrum, Quo sibi subiecti valeant consistere tuti. Urbs Latii non est hac deliciosior urbe; Frugibus, arboribus vinoque redundat et unda; Non ibi poma, nuces, non pulchra palatia desunt, Non species muliebris abest probitasque virorum. Altera planiciem pars obtinet, altera montem, Et quodcunque velis terrave marive ministrat. Hac adquisita simul adquisivit Amalfin. Urbs haec dives opum, populoque referta videtur, Nulla magis locuples argento, vestibus, auro, Partibus innumeris. Hac plurimus urbe moratur Nauta, maris coelique vias aperire peritus. Huc et Alesandri diversa feruntur ab urbe, Regis et Antiochi; gens haec freta plurima transit; His Arabes, Libi, Siculi noscuntur et Afri: Haec gens est totum notissima paene per orbem Et mercanda ferens et amans mercata referre. His sibi subiectis, quae disponenda fuere Omnia disponit; Troiam dux ipse revisit. Dumque moraretur Troianae moenibus urbis, Nobilis advenit Lambardus marchio quidam, Nobilibus patriae multis comitantibus illum. Azo vocatus erat; secum deduxit Hugonem Illustrem natum; ducis huic ut filia detur Exigit in sponsam. Comites proceresque vocari Quaque facit super his dux consulturus ab urbe. Horum consiliis Roberti filia nato Traditur Azonis; taedas ex more iugales Et convivando celebrant et multa ferendo. Cunctis, coniugii quae postulat ordo, peractis, Sollicitat comites dux et quoscunque potentes, Dona petens, laeti quibus et vir et uxor abire Donati valeant. Nec enim prius, imperiales Altera cum proles thalamos Michael adisset Quodlibet auxilium dederant. Communiter illi Omnes tristantur, quasi vectigalia posci
A duce mirantes; sed non obstare valentes, Et mulos et equos diversaque munera praebent. His generum donans, addens sua, classe parata Ad sua cum magno patremque remisit honore. Normanni comites conquesti saepe vicissim A duce tractari se tam male tamque moleste, Occuluere diu male fidi pectoris iram. Tandem consiliis Iordanem patre Ricardo Participant natum; patruo simul omnia pandunt Rannulfo comiti; quorum sibi consociatis
Fisi praesidiis, Petrus et Gosfridus aperta Mentis fraude ducem coepere lacessere bellis. Amissaeque nepos-terrae memor Abagelardus, Filius Unfredi, toto conamine temptat Infestare ducem, socio Gradilone, sororem
Cui dedit uxorem. Nec Balduinus eorum Defuit auxiliis, et lingua doctus et armis. His comes Henricus, comes et sociatus Amicus, Doctior his derat Robertus de Scabioso Monte comes dictus, Gosfredi frater, et ambo
Orti germana fuerant ducis. Ira nepotes Accendebat in hunc cunctis praestare volentem. Omnes hi privare ducem conantur honore. Haec dissensio non loca concutit Appula tantum, Sed Catabris etiam ac Lucanis regnat in oris
Nec non Campanis. Metus est hostilis ubique; Latronum rabies passim bachatur, et omnes Per partes Italas raptorum copia crevit. In partes varias Normannica contio tendit; Sed quamvis hostes essent ducis agmine plures,
Pars bello melior Roberto semper adhaeret. Redditur urbs Petro Tranensis, et Abagelardo,
Coniuge prole data, dedit Argiricius urbem Egregiam Bari, quam dux commiserat ipsi. Non tamen, urbibus his hac tempestate remotis, Gens ab amore ducis Iuvenaci fida recedit. Unanimes optant parere fideliter illi. Argiricius hos monet ut reddatur Amico Urbs, sua quae fuerit; quam si non reddere vellent, Obsidibus natis hunc se donare minatur A duce commissis dudum sibi. Non tamen illi Postposuere fidem, contempto prolis amore, Seque duci dicunt servare perhenniter illam. Hanc adipiscendam multis stipatus ad urbem Cum Petri comitis oomitatu vadit Amicus. Affuit obsessae simul Argiricius urbi Cum populo Bari, Trani pariterque Choreti. Andrenses etiam cum Buxiliensibus assunt. Gens Iuvenacensis non obsidione vel armis Territa stat fortis; defendere moenia « at, Et ponit vigiles, obsistit et acriter illis, Qui foris insistunt. Hi pugnant, illa repugnat. Impugnata licet terra marique fuisset, Arte capi nulla valuit. Legatus ab urbe Forte Betontina fictos deferre iubetur Rumores; caute Guilerrnus adinvenit illos Filius Ivonis, cui dux concesserat urbem. « Ecce Rogerus adest Roberti filius », inquit Nuncius, « et multas equitum peditumque catervas Dux sibi ducendas dedit ». Hunc properasse putantes, Diffugiunt cuncti quos urbis ad obsidionem Duxerat, ut captam sibi subdere possit, Amicus. Dux licet audierit tot convenisse rebelles, Nullo concutitur terrore; vel arte vel armis Omnes exsuperat; monitis quam dulcibus illos Allicit, hos bello domitat; versutus et audax Novit utrosque modos; adimit sua castra quibusdam, Quosdam blanditiis verborum commovet ultro Tradere, quae nequeunt violento marte parari. Sic iuxta Bradanum dimissa flumen equestri
Gente sua, Calabras cum parte profectus ad oras, Et Cusentinos sibi pacificavit, et illos Deduxit rediens ad bella pedestria promtos.
His comitatus abit; tamen erogat ante sequaci, Quod potuit, populo. Properat confligere contra Omnes infidos. Iuvenacus fida recepit
Hinc equites aliquot. Qua noverat Abagelardum Esse, petit primum violento robore Barum. Barensis populus numero confisus et eius
Quem sequitur ductu, ducis utpote Marte valentis Cum duce congreditur. Lorica sed Abagelardi
Cuspide perfoditur; corpus perfossa tueri Non valet armati; bellorum saucius ultra Vim perferre nequit; sua gens fugit urbis adusque Moenia. Robertus Iuvenacum victor adire
Mox parat. Huic properat procedere turba fidelis Obvia. Quis posset tantas expromere grates,
Quantas cuique refert! LŠudat communiter omnes, Pignoribus caris quia praeposuere tenorem
Promissae fidei. Tunc omnibus oscula praebens, « Ne timeatis, ait; non deformabit Amicus
Quemlibet ex pueris, omni quia postulat arte Ut mea reddatur sibi gratia ». Taliter illi
Respondet populus: « Tua nos praecepta paratos Crede sequi, totam domino committere curam
Natorum; quia nullus amor removere valebit Nos ab amore tuo. Tantum servator amoris Sis petimus nostri dominator et esto benignus ». Auditis populi precibus favet ille precantis. Annis tota sui tribus est solvenda tributi Pactio, dimidii concessa perenniter illis.
His ita dimissis properat remeare Salernum. Dum redit, hostiles vicos et castra subacta Donat militibus. Faciebat proelia saepe Diversis diversa locis. Fortuna favoris Auxilium praebebat ei, quod, dum male fida Ascolus appetitur, certamine captus equestri
Vi capit; hic Gradilo privatur lumine captus, Testibus exuitur; sed Balduinus habere Illaesos artus permittitur; hunc tamen arcent Carcere custodes, quia faveat Abagelardo.
Pervenit his gestis, quo coeperat ire, Salernum. A Iordane duci poscentes foedera pacis Assunt legati. Dux, ni discordia cesset, Dilapsura brevi quia plurima praemeditatus Commoda, legatis placido respondet amore. Inducias ponit; fit sponsio colloquiorum, Constituitque diem. Legati non sine magna Laetitia redeunt, quia tam gratanter ab ipso Suscepti fuerant, et nuntia laeta reportant. Iordani placuere satis quaecunque recensent. Hoc infra tempus Iuvenacum mittere quosdam Dus equites lectos procurans, praeciplt illis Non tantum prodesse suis, sed obesse laborent Hostibus, hosque modo poterunt quocunque molestent. Hii postquam longo—nec enim fas pergere recto His erat—adveniunt Iuvenacum tramite ducti Callibus obliquis, aderat quia plutimus hostis, Infestare ducis coepere viriliter hostes; Quique prius soliti fuerant inferre rapinas, Se doluere pati; nequeunt incedere tuti. Iordanis princeps et dux studuere statuto Ire die Sarnum. Pax firma fit inter utrumque; Est cum Rannulfo simili firmata tenore. Alter erat patruus Iordanis, avunculus alter. His ita sedatis, dux Appula castra requirit, Et Spinaciolum, muro quod Amicus et armis Munierat castrum, quo non cum milite pauco Filius eius erat, equites comprendit et omnes. Filius est solus fugiens elapsus Amici.
Perdere plura timens pacem deposcit Amicus. Dux illi placidus favet, obsidibusque receptis Laetificat moestos reddendo pignora patres, Et Iuvenacenses desistunt plangere matres.
Perterrent tumidos haec foedera facta nepotes; Roberti comitis dux Gofridique nepotum
Non mala respexit tolerata, sed immemor irae, Dum veniam poscunt, indulget avunculus illis. His fisus sociis, comitatus milite multo, Obsedit Barum. Socer Argiricius huius Qui solus pacem vitaverat Abagelardi, Urbe ducem recipit, genero qui pacis et urbis Extorri facto ducis est reparatus amori.
Sic quia pace ducis non fungitur Abagelardus, Et patrii iuris loca deserit, et Danaorum Exul adit terras, cum rector Alexius esset Imperii: clemens hunc suscipit ille benigne,
Tractat honorifice, dat multa. Sed invida, nulli Parcere quae curat, iuveniles mors subit artus; Quique regressurum se credidit esse potentem Diversi generis cum fascibus atque triumphis, Exul apud Danaos et mortuus est et humatus.
Dux sibi coniunctis Barensibus obsidet auctis Agminibus Tranum, Petro stimulante rebelle. Hac dux uxorem dimittit in obsidione.
Non sine militibus multis petit ipse Tarentum; Protinus obsessum terraque marique recepit. Hinc positis castris Castellum victor Aneti
Obsidet. Inde Petrum comitem miserabilis angit Anxietas, quia visa duci fortuna favere
Est inimica sibi, pacem veniamque requirit. Dux per legatos, quos miserat ille, relegat, Ut sibi cum Trano Castellum donet Aneti; Ni dabit ista, frui non pace merebitur eius. Vestibus incultis Petrus est ad castra profectus; Subintrat, veniam pacis cum foedere poscens. Custodes castri vocat et descendere iussit Turribus; hi iussi Roberto moenia tradunt. Tradidit et Tranum, duas ut sibi gratia detur, Efficiturque suus iurando iure fidelis. Cervices rigidas sic dux astutus et audax Flectere, sic finem bellis imponere novit.
Explicit liber tertius. INCIPIT QUARTUS
His Michael solii deiectus ab arce diebus, Cuius in insontem Romanum dira voluntas Arserat indigne, socio sibi fratre repulso, Monachus efficitur. Roberti filia moeret Deponi socium; miser exulat ille coactus.
Urbibus et castris sibi circumquaque subactis, Appula dimittens loca dux parat ire Salernum. Partibus Esperiae, quem Barcilona tremebat, Venerat insignis comes hanc Raimondus ad urbem, Ut nuptura ducis detur sibi filia poscens. Huic maior natu nubtum datur. Altera nubsit Egregio comiti Francorum stemmate claro; Ebalus hic dictus, subcombere nescius hosti, Belligeras acies ad proelia ducere doctus Et facundus erat, linguaque manuque vigebat. Illis Gregorius Beneventum papa diebus Advenit. Urbs erat haec Romano subdita papae Atque sui iuris. Quia dux obsederat urbem, Aegre papa tulit. Veniam Robertus ut huius Impetret offensae, papae properavit ad urbem, Supplicat et pedibus sancti dans oscula patris, Suscipitur (tanti persona vigoris honore Digna videbatur), considere papa coegit. Soliloquum, cunctis astantibus inde remotis, Consilium tenuere diu; tum papa fideles Convocat; ex papae secretum iussibus horum Panditur; allatus liber est evangeliorum; Dux papae iurat, fuerit dum vita superstes, Observaturum fidei se iura perhennis Ecclesiae sanctae, totus cui subiacet orbis. Romani regni sibi promisisse coronam Papa ferebatur, quia rex Henricus ab illo Damnatus fuerat propter commissa nefandis Accumulata modis. Nec enim venundare sanctas Ecclesias veritus, perversum dogma colebat Symonis, et nullum donabat pontificali Culmine praeter eos, qui maxama dona tulissent. Incestus etiam turpes et turpe subire Ausus adulterium, vitam ducebat iniquam; Sacrilegus, moechus, consortia nulla proborum, Sed reprobi coetus collegia semper amabat. His vitiis virtus sancti contraria papae Gregorii, regno deponi iudicat illum. Saxonibus mandat perhiberi rex apud ipsos Desinat ulterius, totis et viribus obstent; Accitosque duces Guelfumque ducemque Rodulfum Admonet, Henrico Petri pro parte resistant Et Pauli, Symon quibus insurrexerat alter. Esse putabatur concessa corona Rodulfo. Is sibi Saxonibus multo cum milite iunctis Indixit bellum papae venerabilis hosti. Et populus regi dampnato multus adhaeret, Ius patrium recolens, aliumque inducere nolens Haeredem regno. Grave fit certamen utrimque: Dura quidem gens est et cedere nescia; magnis Ictibus inter se, hinc Lotharingi, Saxones inde Certatim feriunt; alternis vulnera reddunt Vulneribus; stat quisque studens obstare vicissim; Et perhibentur ibi triginta caesa virorum Milia, sed neutro populo cedente Radulfus Occidit, et fessus populus defecit uterque. Se quasi victorem percepta morte Rodulfi Gaudens Henricus, quem regni depositorem Noverat esse sui, papam infestare laborat. Romam obsessurus magna cum gente venire Nititur. Hoc prudens comperto papa favorem Curat habere ducis, succurrat ut ipse labori Promptus ad arma suo, vires et deprimat hostis. Pacis perpetuae Beneventi foedere pacto, Gregorius Romam remeavit, duxque Salernum. Hac, Mathaee, tibi construxit in urbe decoris Aecclesiam miri; sibi nobilis aula paratur. Dedecus illatum genero prolique repulsae Sedibus augustis non sollicitudine parva Cor ducis accendit. Gravis haec iniuria multis Esse videbatur ducis: hanc desiderat ultum Ire. Senex quidam regni Nichoferus habenas Sumpserat, ignavus bello, tamen ingeniosa Mente sagax; contra furtiva pericula cautus, Imbellis, metuens plus quam metuendus habetur. Militiae princeps sustentat Alexius illum, Astuta ratione vigens et strenuus armis. Pectore clarus erat clarisque parentibus ortus. Annos iste suae plures aetatis ab ipso Flore iuventutis primaevo duxit in armis; Si quid oportebat fieri grave, non dubitabat Imperio sancto sibi praecipiente subire. Hostes imperii, Basilachius atque Brienus, Insignes Graeci, bellis opibusque potentes, Hoc duce sunt victi; victori cessit uterque. Nam sibi non longe dum congrederetur ab Urbe, Bellando victus cedit capiturque Brienus. Victus Alexina cessit Basilachius arte. Alter in alterius congressum dum properaret, Proxima castra die cedente locantur utrimque. Nocte fugam prudens simulavit Alexius illa, Castris dimissis, neque tota remota supellex Eius erat, quaedam tentoria fixa manebant. Haec dimissa fugae iumentaque luce sequenti Effecere fidem, castrisque relicta supellex. Contra se nullos ubi vidit adesse paratus Hostilis belli, castris sine gente relictis, Circumquaque suis Basilachius imperat ire, Siquos excipiunt ab equis vel gente tumultus,
Ut sibi notificent. Mussantis nulla cohortis Vox, nullus potuit sonus aut hinnitus equorum Audiri. Sperat Basilachius omnia tuta, Atque suis hostem pro viribus expavefactum Credit inisse fagam. Coenantem crapula somno Aggravat, et castris gens tota quieta iacebat. Callibus occultis advectus Alexius hostes Irrumpens subito perterruit. His, quia noctis Obstabant tenebrae, nusquam loca tuta patebant; Spes est nulla fugae; capiuntur et interimuntur. His sopor et vini dederat violentia multa Segnitiem; nec abire valent nec ad arma reverti. Lumine privatus Basilachius et tibi captus Legatur, nichil ipse videns, Nichofore, videndus, Imperio cuius praesumpserat esse rebellis. Impiger et cautus sic victor Alexius hastes Imperii multos armis superavit et arte. Dux transire volens mare praecipit arma parari, Militibusque suis se praestolentur Idrunthi Imperat; aptari naves facit; ipse Salerni, Undique dona petens et supplementa, moratur, Huc illuc apices non cessans mittere; secum Navibus ornatis fidas monet ire cohortes. Insolitum multis iter illud et acre videtur; Praeapue quibus uxores et pignora cara In domibus fuerant, non exercere volebant Militiam talem; sed verba minantia blandis Dus addens precibus, multos properare coegit. Conveniunt omnes, sicut mandatur, Hidronti. Dalmaticas naves oneri dux eligit aptas, Ausilio sibi quas gens miserat illa petitas: Has armis et equis sumptuque virisque repletas Ad Corifum mittit. Haec insula non procul urbe Distat Hidrontina. Placidis spirantibus auris Huc cito transitur; dimissis navibus illam Acriter invadunt equites ducis, atque timorem Omnibus incutiunt qui circumquaque morantur. Regni sede senex hac tempestate repulsus Praedictus fuerat; bellator Alexius illum Expulit iratus, quia non iniuria fratris Propter eum dimissa fuit, qui viribus auxit Imperium totis, tot nactus ab hoste triumphos. Omnibus imperii legionibus huic comitato, Praesidiis vacua facilis labor Urbe reperta Est superare senem; fit monachus ille coactus. Depraedanda tribus datur Urbs invasa diebus Dus quibus extiterat; manibus quoque sancta nefandis Atroces Persae loca non violare verentur. Ducit Alexius hos, magis ut timeatur, ad Urbem. Imperii regimen bellis bellator adeptus, Roberti genitae non parvum blandus honorem Exhibet, audierat quem velle venire, laborans Pacificare ducem, quo sic avertere mentem Posset ab inceptis. Sed mens ducis ardua nescit Cedere proposito; modico remoratus Idronti Tempore, praestolans adventum coniugis atque Multorum comitum, quos noverat ipse futuros Esse viae socios. Mentitus se Michaelein Venerat a Danais quidam seductor ad illum, Inmerito raptum ius imperiale reposcens, Se profugum lacrimans. Lacrimantem dux et honeste Suscipit et tractat, placidoque favore benignum Exhibet obsequium; populus quoque credulus omnis Assurgebat ei flexa cervice salutans. Hunc adhibens socium sibi dux, ut iustior esset Causa viae, secum, dum transfretat ipse, reducit. Ante tamen paulo quam transeat, accelerare Hunc regis mandata monent, quem papa notarat Regno privari censens, ut conferat illi Ausilium contra papam tumidosque Quirites, Qui facti fuerant non cum ratione rebelles. Tempore rex Romam veniens obsederat illo. Dux quamquam dederit placidi responsa favoris, Legati redeunt sine quolibet emolumento. Gregorio papae, cui pura mente favebat, Omnia notificat damnati nuncia regis, Seque fatetur iter nullatenus illud inisse, Adventum hostilem praenoscere si valuisset; Sed quia iam tantos compleverat ipse paratus, A tantis se posse negat desistere coeptis. Advenit interea coniunx, comitesque rogati. Egregiam sobolem multo spectante Rogerum Accersit populo, cunctisque videntibus illum Haeredem statuit, praeponit et omnibus illum, Ipse quibus praelatus erat. Dignissimus haeres Iste patris tanti, patruelibus atque paternis Moribus ornatus, quantae foret indolis, ipso Primaevae cultu virtutis significabat. Jus proprium Latii totius et Apula quaeque Cum Calabris Siculis loca dux dat habenda Rogero; Roberto comiti committitur atque Girardo; Alter fratre satus, fidissimus alter amator, Et virtutis amans erat et probitatis uterque. Hos rogat ut papae solatia, siqua valebunt, Non adhibere negent. Quod coeperat ipse subire Acceleravit iter, decies et quinque liburnis Adria sulcatur; Corifi tremit insula tanti Principis accessus electo milite fulti. Illa Botruntinam gens quae praecesserat urbem Ceperat; hunc Corifi genialibus urbs operumque Praedita praesidiis in deditione recepit; Obsidibusque datis, vehit insula tota tributum. Bundiciam nautae vi captam depopulantur. Magnae mentis eques Boamundus, filius alter Qui fuerat prima natus de coniuge, cunctis A duce deductis equitum peditumque catervis Militiae princeps praeponitur; imperat ipse Ut populus totus iussis obtemperet huius. Dirachium pater hinc et filius obsidet illinc; Obsessum superare mari terraque laborant. Hortatus fuerat iam saepe Georgius illuc Accelerare ducem; quia qui commiserat urbem, Audierat solii Nichiforum sede repulsum. Sed ducis aestivo perpessae tempore naves Naufragium impediere viam; navique procellis, In qua dux aderat, vehementibus undique fracta, Vix evadendi fuit impertita facultas. Delati panes pro corporibus recreandis Perfusi pluviis in frusta teruntur, et undis Littore proiectis olidi cumulantur acervi. Dux tristatur iter peragi non posse paratum. Aeris atque maris non fracto turbine, longas Hoc agitante moras, multos Paliologus Argos Dirachium duxit, pulsusque Georgius urbe Fraude fuit. Missum sibi gaudet Alexius hostem. Dux tamen a coeptis, ubi comperit affore tempus, Noluit avelli. Corifi prior insula cessit. Hinc Avellona simul urbibus atque quibusdam Littoreis captis, munitius esse quod audit, Dirachium obsedit. Quondam fuit urbs opulenta Magnaque praecipue tegulosis obsita muris. Rex Epirotarum dicier hanc Epidamnum Pyrrhus praecepit, quia fortia ferre Quiritum Bella Tarentinis sociatus non dubitavit. Inde frequens bellum varios et passa labores Evacuata viris fuit ad nihilumque redacta. Destructam spatio post composuere minori Zetus et Amphion et praecepere vocari Dirachium. Duacis hoc circumdatur obsidione. Fit pavor obsessae non parvus civibus urbis, Et vigiles statuunt; custodia fida per urbem Ponitur; imperio factam ducis obsidionem Notificant, et opem legatis poscere curant. Obpugnare modis dux nititur omnibus urbem, Atque operis miri fabricatur lignea turris. Hanc super est ingens erecta petraria, magnos Proiciens iactus, ut moenia diruat urbis. Assidue cives augeri castra videntes, Omnia vastari, praedas accedere magnas, Hibernique domos pro frigoris aedificari Incursu, vana spe quae deceperat illos Hostilis reditus, coepere carere coacti. Stare ducem credunt, et non abscedere velle, Dum sibi subdat et hanc, alias qui subdidit urbes. Legatos mittunt; cur venerit ille requirunt. Dux venisse refert se, regni sede repulsus Immerito Michael ut restituatur honori. Illi promittunt urbis, quos ipse petebat, Ingressus numquam viso Michaele negandos. Cornicinum sonitu circumdatus atque tubarum Et plectris, qui se Michaelem finxerat esse, More coronatus deducitur imperiali, Circumvallatus cantantibus undique turbis. Unanimi cives, hunc ut videre, cachinno Visum derident dicentes: « Iste solebat Crateras mensis plenos deferre Lieo, Et de pincernis erat inferioribus unus ».
Postquam Robertum cognovit Alexius urbes Invasisse suas, veritus ne subdat et urbem Dux sibi Dirachii, magna cum gente paravit Occursare duci. Bellis navalibus illi Praemonuit sociam pugnando resistere gentem. Non ignara quidem belli navalis et audax Gens erat haec; illam populosa Venetia misit, Imperii prece, dives opum divesque virorum, Qua sinus Adriacis interlitus ultimus undis Subiacet Arcturo. Sunt huius moenia gentis Circumsepta mari; non ab aedibus alter ad aedes Alterius transire potest, nisi lintre vehatur.
Semper aquis habitant; gens nulla valentior ista Aequoreis bellis, ratiumque per aequora ductu. Civibus obsessis hortatur Alexius illos Auxilium conferre, suas et ducere naves, Et pugnare ducis cum navibus, ut superatis Hostibus his bello, facilis labor esset inire In terris bellum, populo ducis extenuato. Imperio parent, ducis et cum navibus ire Pugnatum properant. Iam vesper adesse diei Coeperat; occurrunt naves ducis, at quia noctis Hora propinquabat, bellum differtur utrimque. Crastina progrediens aurora fugaverat umbras; Ad bellum populus navale paratur uterque. Amplius huius erat quia gnara Venetica belli Gens, ruit audacter; classis ducis expavefacta Ad portum fugitiva redit, sic pugna remansit. Ter redeunte die gens multa Venetica portum Appetit, et naves Roberti marte lacessit. Gens comitata ducem cum Dalmaticis Ragusea Telorum crebris consternit iactibus aequor; Non tamen a portu procul audent ducere naves. Castrorum dederat tutum vicinia portum. Funibus incisis quasdam violenter ab ipso Littore propulsas vi turba Venetica ducit. Non hoc terretur ducis imperterrita casu Mens aliud meditans, et adhuc certare paratu Maiori statuens, aliasque adducere naves, Quae plus ferre queant et plus inferre laboris. Facta libens turbae victricis Alexius audit. Roberto soliti, quos insula quaeque fovebat, Ferre tributa, mari naves minus esse valentes Dum ducis accipiunt, aequa feritate rebelles Proponunt fieri. Laus personat imperialis. Imperii iussu, ne belli praescius hostis Cautelas adhibens ventura pericula vitet, Montibus et fluviis munitur transitus omnis. Irruere incauto sic sperat Alexius hoste, Invictumque ducem assultu superare latenti. Innumeras ducit varia de gente catervas. Maxima barbaricae cum Graecis copia gentis Hunc comitabatur; tamen ire Basilius ante, Electorum equitum secum duo milia ducens, Castraque Roberti ducis explorare iubetur. Mesopotamites erat hic, bellique labores Expertus varios. Sequitur praecepta iubentis; Cumque Botrontinae fieret iam proximus urbi, Rumor adest, equites ducis haud procul ire, ferentes Non modicam praedam. Cum pars iam multa fuisset Sauaa Tutchorum, quos duxerat ille, sagittis, Marte mori potius, quam cedere turpiter Argis Unanimes statuunt, et convertuntur in hostes, Gente coartata, quo praevaluere paratu. Turchi terrentur conversis hostibus, illos Acriter obniti graviterque ferire videntes. Agmine stare nequit fugiente Basilius horum, Et capitur fugiens. Acies normanica captum Praesentare duci properat. Robertus ab illo Omnia perquirit: quid temptet Alexius in se Vel quid inire velit; quantas ad bella cohortes Moverit. Adventum postquam dux esse propinquum Hostilem didicit, quantis et Alexius illum Impetat agminibus, proceres quos duxerat omnes Convocat; accitis quae noverat omnia pandit, Et quid opus facto sit consulit. Effera quorum Mens erat, audaci dimittere castra quibusdam Consilio placuit, venientibus indubitanter Hostibus occurrens ut terreat impetus illos. Esse refert melius dux, non abscedere castris, Copia dum propius conspecta sit imperialis, Et frustra quaeri vincendi praedicat artem, Cum nisi de coelo nulli victoria detur. Is licet egregios equites sibi sciret adesse, Nil ineundo tamen temerarius esse volebat. Congressura quidem gens innumerabilis esse Dicebatur ei, nec adhuc natura virorum Nota sibi fuerat; catus unde sagaciter omnes Ordinat ante suos, et quaeque paranda coaptat. Non a Dirachio procul expectare volebat Hostiles cuneos. Subito venientibus illis More locustarum montes et plana teguntur. Proximus oceano iam sol erat, unde nec illis Bella subire, nec his placuit; dant membra quieti. Dirachii populo mandarat Alexius omni, Hostis congressi post terga venire studeret, Ut tutus fieri nec retro nec ante valeret. Castra cremat veniente die dux providus horum Ut duce digresso sit fas irrumpere nulli. Commovit prior ipse suas ad bella cohortes. Agmina plura movens occurrit Alexius illi. Cum Langobardis Calabri terrentur, et omnis Pene fugam petiit, fuerat qui sub duce nauta; Ipsaque concursu primo terretur equestris Gens ducis, hostilis dum praegravat impetus illam. Venit ad angustos transgresso flumine quosdam Haec incauta locos. Dus, nequis ab urbe venire Contra se posset vel ad urbem pergere, pontem Fecerat everti. Loca dum sic arta suorum Impediunt aditus, vehementi nube teguntur Undique telorum, nec maior visa refertur Grando sagittarum; locus et quia tutus abesse Coeperat interea, cum nec pugnare valerent Cedere nec retro, se dilatare laborant Praecipitando mari, quia non minus hostibus ipsa Turba coartatis sibi plebibus officiebat: Aspera Normannis angustia tanta videtur. Imperialis eos exercitus exsuperatos Defecisse putans, classisque Venetica, victos Quod caperet sperans, quae proxima nabat in undis, Aggreditur spoliis inhians agitare rapinas. Arripiuntur equi diversaque sarcina rerum, Quas ducis accelerans ad proelia spreverat agmen. Interea digressa mari vix se sociare Turba duci valuit, qui praetergressus iniqui Exitiale loci multo sudore periclum, In primis aderat. Quem iusserat hic, acierum Ordo prior mutatus erat; miseranda locorum Omnia mutari sic artatura coegit. Gaudet adesse suos, et paucis vocibus illos Dux prior hortatur, solum tutamen in armis Affore conclamans, et si dant terga Pelasgis, Quemque trucidandum pecorino more minatur; Captivis vitam morti praenunciat aequam. His hortamentis accendit corda suorum, Et licet innumeras videat properare catervas Pariis Alexinae, vexillo, quod sibi papa Ad Petri dederat summi pastoris honorem, Et meritis sancti, cuius fabricaverat aedes, Mathaei fidens, non diffidenter in hostem Irruit, atque ferox obsessa non procul urbe Commisit bellum. Superatur Alexius, atque Terga dedere sui, quia plus quam milia quinque Argolicae gentis sunt hoc certamine caesa; Pars quoque Turchorum cum Graecis interit ingens, Captus et armorum varius nitor est et equorum, Captaque sunt Danaum diversi signa decoris. Vis equites de gente duas potuere perempti Cerni triginta. Lacrimatur Alexius, hostem Praevaluisse sibi, cui nec par copia gentis, Nec par census erat, discedit saucius ipse, Cogitur et lacrimans inglorius ille reverti, Gloria cui fuerat frustra sperata triumphi. Uxor in hoc bello Roberti forte sagitta Quadam laesa fuit. Quae vulnere territa, nullam Dum sperabat opem, se pene subegerat hosti: Navigio cuius se commendare volebat, Instantis metuens vicina pericula lethi. Hanc Deus eripuit, fieri ludibria nolens Matronae tantae tam nobilis et venerandae. Occidit hoc bello regni spoliatus honore Constantinus, et est subhumatus honore decenti. Dirachii proceres amisit Graecia multos, Quorum per campos inhumata cadavera tabent.
Dux in Alexinis remorari tempore castris Non multo propter putrefacta cadavera curat. Imperii iussis gens fida Venetica servat Urbem Durachii. Dux hac digressus ab urbe Pervenit ad quendam, cui nomen Divalis, amnem. Hic sibi castellum fabricans, loca se comitatos Per diversa locat, quibus incumbente pruina Temporis hyberni securi vivere possent. Gens cruciat variis plerosque Venetica poenis Cum duce transgressos, non hunc ad bella secutos, Oui profugi fuerant. Studiis servilibus illos Addicunt; alios ergastula carceris artant Ad patriam missos, alii traduntur Achivis. Dirachii quidam, quem terra Venetica misit, Vir praeclarus erat, nomenque Dominicus illi. Oderat hic quendam, quia non se participabat Consilio, sociis quod pluribus insinuabat. Hunc quasi primatem gens illa studebat habere: Dux dicebatur genuisse Veneticus illum. Primatu temptat privare Dominicus illum. Quendam de profugis Barinum convocat ad se, Qui sibi carus erat fideique tenore probatus. Hunc monet ut noctu Roberti castra requirat, Et se velle duci sua pandere commoda dicat, Et properare loco moneat, qui Petra vocatur. Aecclesiae sancti Nicholai proximus iste Est locus. Hunc Robertus adit cum milite pauco. Accitus profugo redeunte Veneticus illum Convenit, et facilem promittit deditionem Dirachii, nisi dux sibi quod petit esse daturum Abneget. Ille libens iurando iure spopondit Quod petit explendum, neptim pro coniuge dandam. Colloquio facto remeavit uterque latenter. Constituere prius, quo tempore deditionem Is foret acturus, quo tempore dux rediturus. Iamque dies aderat consensu utriusque statuta. Dux Cusentinos quosdam, quos praefore cursu Noverat, elegit; quosdam simul his sociavit Electos equites, et ad urbem nocte quieta Accelerans, caute profugum praemittere curat, Ut quod opus facto sit ab urbe renunciet ipsi. Non modica noctis iam parte Veneticus illum Praestolatus erat somno correptus, at illum. Perfuga Barinus mox evigilare coegit. Indicat adventum ducis Imperat ille fideles Absque pavore suos celer introducat in urbem. Ille redit, peditesque ducis facit ire priores; Moenia tradidit his custode carentia turris. Tempore nocturno nullos fecere tumultus; Albescente die variis clangoribus hostes Percipit ingressos urbs tota; Veneticus omnis Arma capit, praeter quos ille domesticus hostis Robato monitis allexerat; incola quisque, Hoste supergresso, fodit infra moenia vallum, Hostibus ut facilis non sit descensus ad urbem. Iusserat a castris dux illa, nocte cohortes Accelerare suas. Auditis iste suorum Vocibus accurrens, has porta mittit ab omni. Sic habitatores intusque forisque videntes Sese impugnari, malefida Venetica clamant Agmina. Turbatus fugit inde Veneticus omnis. Quidam caeduntur, quidam capiuntur; ad aequor Pars fugit Adriacum; sic evasere fugaces Navibus impulsis. Quicumque Veneticus armis Obstiterat, nec non ducis horum filius, urbe Sunt capti capta, dimotaque litore classis. Sic sibi Dirachium dux subdidit, atque quod armis Vincere non potuit, victoria subiugat artis; Et quae pollicitus fuerat, post deditionem Cuncta sibi gaudet completa Veneticus esse. Interea populus Troianus et Ascolitanus, Alter ius soliti nolens explere tributi Amplius, atque dolens eversis moenibus alter, Unanimi studio ducis invasere Rogerum Haeredem egregium, qui sensu clarus et armis Cum quantis poterat Troiana clausus in arce Viribus obstabat. Tandem properantibus illi Auxilio sociis patrisque suique quibusdam, Mmissa ruit arce furens, populumque rebellem Diversis punit cruciatibus. Huic manus, illi Pes erat abscisus; hunc naso, testibus illum Privat; dentibus hos, deformat et auribus illos. Saepe solet captae sic tigridis ira latenter, Dum nullos agitare potest inclusa furores, Quae si forte valet ruptis escedere claustris, Quod videt omne vorat, rapit, insolitumque furorem Exerit; occursus leo perfugit ipse furentis, Quamvis ista minor sit corpore, fortior ille. Robertus geminis exacto navibus anno Adriacis undis loca rursus ad Apula transit. Is primogenito populum commiserat omnem, Cui nomen Buamondus erat, pariterque Brieno. Dus postquam Cannas sibi comperit esse rebelles, Obsidet; obsessas evertit humotenus illas. Rexerat has genitus genitrice Hermannus eadem, Unfredi fuerat qua filius Abagelardus. Non tamen unus eis pater extitit. Illa duobus Est sociata viris; miles praeclarus in armis Frater uterque fuit, sed cessit uterque potenti Roberto, cui vix par orbe potentia toto. Cannis destructis, Romam molitur adire Contra Gregorii Romani praesulis hostem Henricum, cuius iamdudum obsederat urbem Plurima barbaries annis remorata duobus, Altaque tormentis murorum moenia fregit, Et turres multas invictae diruit urbis. Iamque sibi fuerat pars subdita Transtiberina; Gregorius quadam fuerat conclusus in arce, Quae munita satis, non espugnabilis ulli Esse videbatur miri strunctura laboris; Hanc et munierat fidae custodia gentis. Robertum tantos ubi novit inisse paratus, Et sibi cum tantis inferre paratibus arma, Res fugit Henricus. Ducis hunc audacia terret Et virtus totum iam notificata per orbem. Expectare verens hunc ad loca tuta recessit. Robertus Romam properans vi perforat urbis Egregiae muros, tamen auxiliantibus ipsi Paucis Gregorii fautoribus. Inde quibusdam, Aedibus exustis, violenter ab obsidione Liberat obsessum iam tanto tempore. papam Hunc secum magno deducit honore Salernum. Henrico rursus cupidi cessere Quirites Post ducis abscessum. Papam concesserat illis Ipse Ravennatem Guibertum, qui scelerata Mente patri insurgens regnum praesumpsit adire Sedis apostolicae, Clemens a plebe vocatus. Agmina Romulea dux urbe reducta Salerni Dimisit. Numquam par huic exercitus haesit; Milia sex equitum, triginta milia Romam Duxerat hic peditum. Sic, uno tempore victi Sunt terrae domini duo, rex Alemannicus iste, Imperii rector Romani maximus ille. Alter ad arma ruens armis superatur, at alter Nominis auditi sola formidine cessit. EXPLICIT LIBER QUARTUS
INCIPIT QUINTUS
Post ubi Robertum cognovit AleXius esse Aequore transvectum, vires reparare minutas Nititur absentisque ducis perfringere castra. Haec duo servabant vi consilioque potentes, Filius ille ducis Buamundus et iste Brienus. Haud procul a Ianina non parvi nominis urbe, Partis Alexinae populus sua castra locarat. Multiplici partem praemunit Alexius illam Obice plaustrorum, quam pervia planiciei Ad pervadendam facilem vicinia reddit. Ferrea cum tribulis omnes satiunca viarum Praepedit accessus, ut laxis hostis habenis Dum dimittet equos, pedibus figatur equorum. At nebula Danaum prospectus praepediente, Illuc Normanni per vitibus aspera densis Plenaque carectis loca pervenere latenter. Obstat congrediens paulisper Alexius illis, Sed non instantes sufferre diutius illos Evaluit, petiitque fugam victusque recessit. Urbem Thessaliae superatus Marte secundo Appetit egregiam—vulgus vocat hanc Salonichin— Et quia bellorum varios non ambigit esse Eventus, conatur adhuc ad bella redire. Gaudens audaci magis agmine quam numeroso, Esultans capti Buamundus honore Civisci, Obsidet insigni Larissam nomine claram, Ad quam delatos thesauros imperiales, Quamque opibus magnis audiverat esse repletam. Prodiit hac auctor Troianae cladis Achilles. Obsidione suae turbatus Alexius urbis Innumera cum gente venit, pugnamque virilem Contra Normannos exercuit. Obvia namque Pugnando cedit sibi gens comitata Brienum. Non modicum spectans Buamundus collibus agmen, Imperii pariter rectorem credit adesse. Irruit et trepidos hostes, ut nisus alaudas, Insequitur. Populo Graecorum exercitus huius Terga dat, at tantus contexit pulvis utrumque, Ut neuter videat quorsum pars altera tendit. Abdita silvarum victi petiere Pelasgi. Occisis victor redit ad montana quibusdam, Si qua parentur adhuc ipsi certamina spectans. Hostes digressos ubi novit Alexius esse, Larissaea petit multo cum milite castra. Dimissi castris pedites, maioribus hostem Viribus urgentem non armis ferre valentes, Vincuntur; maior pars occidit, et fugitiva Pars minor abscedit. Spoliorum quidquid ab omni. Victrix turba loco contraxit, Alexius effert. Nuncius ad montem Buamundo pandere casus Adversos properat; qui se speraverat esse, Victorem, victam partem dolet esse suorum. Nil tamen ipse pavens, comites sibi dissociatos Associare studet; nequeunt incommoda mentem Perterrere viri. Magis obsidione solutam Urbem conqueritur, iam victam iamque subactam. Marte fatigatos iam nos admota quieti Tradere membra monet. Vallem Buamundus opacam Haut procul inde petit, quae cuncta sibique suisque Apta ministrabat; sua dant ibi membra sopori. Plurima post triduum duo conduxere potentes Agmina Graecorum Buamundo bella parantes: Alter germanus augusti, Melisianus Alter cognatus; nomen fuit huic Adrianus. Normanni solitae memores virtutis ad arma Concurrunt celeres; solitique fugacibus Argi Elabi pedibus, redeunt properanter ad urbis
Moenia Larissae, qua clausus Alexius ipse Non procul audebat totiens superatus abire. Nec minus et Turchi clauduntur in urbe fugaces. Taliter obsessis populus normannicus illis Non remanere diu valuit, quia terra, labores Passa rapinarum, victus alimenta negabat, Et nuper captis fuerant sua perdita castris. Milite diviso vitae Buamundus ad usus Quaerit Ebellonae loca, Castoreaeque Brienus. Dimissa magna Saloniki parte suorum, Ad propriae sedem remeavit Alexius urbis, A Constantino quae sumpsit condita nomen. Gens redit interea Venetum ratibus reparatis, Atque requisitam nullis prohibentibus intrant Urbem Dirachii, quia rarus in urbe manebat Civis; egestatis disperserat undique cives Insolitae casus. Remorans ter quinque diebus Gens studet utilibus vacuare Venetica rebus Dirachium; sed praesidiis munitio tuta A duce dimissis, castelli iura negavit. Hoc non posse capi postquam videre, recedunt, Audito reditu geniti ducis advenientis, Ingressique rates, communiter aequore multas Erexere trabes, et parvae fit modus urbis. Castro composito de lignis, omnia classis Instrumenta suae gens provida seque locavit. Sicque sub aediculis, algenti tempore, contra Nimbosas hiemes remorantur in aequore tuti. Iam cedebat hiems, et verni temporis aurae Spirabant placidae, cum navibus omnibus omnes Ad Corifum properant. Haec complacet insula cunctis. Classis Alexinae dux Mabrica venerat illuc. Inde placet nautis repetenda Venetia multis, Mutuus ut fieri valeat redeuntibus illis Abscessus comitum, patriam sic quisque revisat. Hoc statuunt fieri; Roberti namque regressus Protrahitur Dimium; diuturna negotia rerum Absumendarum sunt illis causa suarum.
Tempore Robertus multis intentus in illo, Praecipuas contra Iordanem bella gerendi Cura, infectum nil dimissurus habebat. Propterea Latio non ipse redire volebat. Iordanis princeps perterritus advenientis Henrici fama, non armis obviat illi Ut sese finesque suos tutetur ab illo, Sed firmae secum componens foedera pacis Illi se subigit; genitus conceditur obses; Et cum prole dedit solidorum munera multa. Hoc, ne privetur dominatus iure paterni, Fecit, si regi sit ad Apula transitus arva. Et quia Iordanis ditioni cesserat eius, Dux huius terras ferro populatur et igni. Inde nepos petiit pacem, recipitque petitam. Gregorio papae, sedatis omnibus ante Quam repetat fines Graecorum, supplicat orans Dedicet ecclesiam, quam fecerat hic ad honorem Mathaei sancti. Placidus favet ille precanti. His ita completis animos intendit ad illud Propositum, quod mente diu tractarat agendum. Electos igitur nautas, et quos magis aptos Militiae novit, secum facit ire Tarentum. Huc cum gente sua navis convenerat omnis. Classis magnificos ibi militiaeque paratus Instruit; expensis naves implentur et armis. Portum Brondisii, qui tutior esse videtur, His comitatus adit. Transire veretur Hidronti, Quo brevior transcursus erat, quia tempus adesse Coeperat autumni, tranquilla recesserat aestas. Unde timens ratibus mora nequa noceret Hidronti Ex tempestatis subitis incursibus ortae, In portu tuto fit tutus classe recepta; Expectat flatus prudenti mente secundos. Inde vale faciens uxori litore stanti Restantique simul populo cum coniuge, coepit Finibus Ausoniis iam non rediturus abire. Armatis centum viginti navibus aequor Transfretat Adriacum, genito comitante Rogero, Qui patris esse sequax armorum strenuitate Et placida cunctis affabilitate studebat. Duxit praeterea naves oneraria quarum Lex erat, has et equis sumptuque replevit et armis Et variis rebus, quas aequoris exigit usus. Aequore transvectis exercitus ille coivit Quem ducis egregii servabat filius alter. Exegere fere menses in litore binos, Tempestate gravi bellum differre coacti.
Temperie placida portum redeunte relinquunt, Et contra Venetum naves Danaumque chelindros Certamen navale parant. Dux quinque triremes Ducit, ducendas commisit quinque Rogero, Roberto totidem fratri, totidem Buamundo; His aderant ratium suffragia iuncta minorum. Innumeras bello Danai duxere chelindros. Altera turba, novem confisa triremibus altis, Quas habiles bello magis esse Venetia novit, Roberti naves dum conspicit inferiores Esse suis, audacter eis congressa resistit, Atque interpositis Danaum praefulta chelindris, Iactibus innumeris telorum desuper hostes Sauciat, et ferri se pondera magna minatur Iacturam, ne classis eis inimica propinquet. Vix in ea navi; quae fert ad bella Rogerum, Quilibet illaesus reperitur, et ipse lacerto Saucius obstanti stat cedere nescius hosti, Immemor illati sibi vulneris; ardor honoris, Quantus adesse solet victoribus, incitat illum. Hunc pater insigni decoratus saepe triumpho Accit, et accitum maiori classe chelindros Dissociare iubet. Patris impiger ille iubentis Iussa sequi properans, cum quinque triremibus illis Quae sibi commissae fuerant, inferre chelindris Bella parat. Danai nichil hoc pugnante repugnant, Sed passim fugiunt, ut aves obstare volanti Non audent aquilae, cursuque latere fugaci Coguntur lepores, dum ne rapiantur aduncis Unguibus et rostro metuunt cibus esse voraci. His ita dimotis stat sola Venetica classis. Robertus genitique sui, dum stare fugati Graecorum ratibus solas videre triremes, Invasere suis cum navibus acriter illas; Tamque fuit vehemens impulsus et impetas harum, Ut septem mersis non posse Venetica classis Elabi speret. Solis sed stare duabus Navibus ad bellum nil profuit; hostibus omnes Cedere coguntur; solito dux more triumphat. Classe triumphata secum duo milia victor Ad portum ducit de pugnatoribus illis, Qui magis obstiterant, quorumque audacia maior. Praeter eos alios quingentos annumeravit, Qui capti fuerant. Septem, fugientibus Argis, Argolicae naves sunt hoc certamine captae. Qui castrum Corifi servare fideliter illi Solliciti fuerant, solvuntur ab obsidione Quam passi fuerant, dux dum metuendus abesset. Exin vitrices et victas ducere naves Procurat, tutis stationibus ut locet illas Temporis hiberni dux incumbente pruina. Has ratione sagax Cliceum ducit ad amnem; Naves et nautas ibi collocat, et remorari, Dum placidae redeant aestatis tempora, iussit. Ipse suos equites hiemali tempore secum Bundiciam ducit, mansurus ibique moratur.
Gliceo populum fuerat qui proximus amni, Asperior solito languere pruina coegit. Frigoris atque famis pars maxima passa labores Interit, et tantae crescunt incommoda pestis, Ut prius exactus mensis quam tertius esset, Sint praeventa decem quasi milia morte virorum. Nec reliquus tantae necis est esercitus expers; Namque brevi morbus communi clade peremit Quingentos equites, necnon innobile vulgus Magna parte ruit; nec eques nec nauta nec ullus Vir valet instantis leti vitare ruinam. Nulla tamen frangunt ducis infortunia mentem; Portis et ad casus manet imperterritus omnes. Filius aegrotans poscit Buamundus ut ipsum Italiae remeare pater permittat ad oras, Quae medicis multis medicaminibusque redundat: Ille licet nolens consensit abire volenti, Tam clarae sobolis cupiens reparare salutem. Danda recessuro dedit. Hoc abeunte Rogerum Iussit adire suo cum milite Chephaloniam, Ut, tanta fuerat quae tempestate rebellis, Victa refrenetur. Haec insula dum capietur, Undique terrendas Graecorum noverat urbes. Iussa patris sequitur iussamque Rogerus ad urbem Cum ducis agminibus properavit et obsidet illam. Dux repetit positas Gliceo flumine naves, Et studet inclusas abducere, non minus undis Quam terris avidus Graecos domitare tumaces. Bella parare ferox et equis et classe laborat, Navibus abductis turbetur ut insula quaeque, Conferat et fisco ducis imperiale tributum. Temporis aestivi reditu defecit aquarum Copia, nec tantis iam defluit alveus undis, Ut fluvio nautae valeant deducere naves. Dux, qui difficilem facilem facit arte laborem, Dum fluvium solitis cognovit egere fluentis, Namque meatus aquae brevis arta fauce fluebat, Multos afferri palos et ab amnis utraque Margine configi connexos vimine iussit, Et multis multa praecisis arbore ramis Composuit crates, et arenis desuper implet. Sic aqua lascive dispersa refertur in unum. Alveus altior hinc coepitque capacior esse, Cogitur unde viam praebere meabilis unda Navibus, illaesaeque maris revehuntur ad undas. Vir venerabilis hoc in tempore papa Salerni Gregorius moritur, quem nec persona nec auri Umquam flexit amor; iustum servare rigorem Semper proposuit; non cor dare laeta valebant Absque modo laetum, nec tristia reddere moestum. Solator moesti, lucis via, doctor honesti, Legibus arcebat tumidos, humilesque fovebat; Terror iniquorum, clipeus fuit ille proborum, Atque salutiferi spargendo semina verbi, Numquam cessavit populum revocare fidelem A vitiis ad eos quibus itur ad aethera mores; Vitaque doctrinae non discordare solebat. Non fuit instabilis vel arundineae levitatia Dus non se lacrimis audita forte coercet Morte viri tanti; non mors patris amplius illum Cogeret ad lacrimas, non filius ipse, nec uxor, Estremos etsi casus utriusque videret. Magnus erat de morte dolor, quia magnus amoris, Vivere dum licuit, nexus coniunxerat illos. Alter ab alterius numquam discessit amore Firmatae quondam post mutua foedera pacis. Aecclesia sancti Mathaei papa sepultus Nobilitat tanti thesauro corporis urbem. Hanc, quia translatus Mathaeus apostolus alti Nomirus esse facit, meritumque vicarius iste Auget ibi positus, prae cunctis urbibus unam Dux elegisset, sibi vivere si licuisset. Verum Gregorii post mortem praesulis illi Ad loca non licuit Latii dimissa redire. Continuis huius soboles generosa Rogerus Perterrere minis non cessat Cephaloniam. Insula Roberto proponitur esse petenda Ad quam missus erat capiendam filius eius. Navim conscendens, quam castra revisere possit, Febre prius capitur. Plagrare Canicula fervens Coeperat, aestiva cuius saevissimus ardor Tempestate solet mortalibus esse nocivus. Uxor ab Italia non multo venerat ante, Et castris aderat, dum nati castra revisit Dux, quibus exierat populo cum classe relicto. Haec ubi Robertum cognovit febricitare, In quo tota sui sita spes erat, utpote tanto Coniuge, discissis flens vestibus, acceleratis Cursibus accessit; quae defecisse maritum Extremosque videns casus instare propinquos, Ungue genas lanians, impexos scissa capillos, « Proh dolor! exclamat, quid inibo miserrima, vel quo Infelix potero discedere? Nonne Pelasgi Audita me morte tui natumque tuumque Invadent populum, quorum tu gloria solus, Spes et robur eras, tua quos praesentia fovit Extremis positos? Quia te praesente tuorum Hostis nemo minas, congressus nemo timebat. Pluribus et quamvis acies adversa catervis Obsita non paucis, tua quos animatio tutos Fecerat, audebant committere bella, nec umquam Te viso potuit mundana resistere virtus. Filius ecce lupis sinitur rapiendus et uxor Et populus, nunquam sine te securus habendus. Te quia, qui populi fueras audacia nostri, Amisso populus non audax esse valebit. Quodlibet ignavum poterit praecellere vulgus. Impia mors, homini, quo tot pereunte peribunt, Parce precor; precibus quae cumdescendere nescis, Expecta saltim dum nos ad nostra reducat, Ut locus excipiat nos post sua funera tutus. Ah! Miseram! frustra precor hanc, ingrata precanti Cum semper fuerit nullique peperceritt umquam ». Nec minus et flenti flens cum genitrice Rogerus, Magnos cum gemitu clamores tollit ad astra, Se prius orbatum lacrimas patre, quam vel habendi Parta vel ad plenum sit gnarus habenda parandi, Sectarique sciat virtutis facta paternae. Astantis populi lacrimas quis lumine sicco Inspiceret? quis tam patiens, tam ferreus esset, Ut non moestitiam tot passis compateretur? Inter tot lacrimas cum corpore sanguine Christi Accepto, moriens vita spoliatur amica: Sic et in exilio robusti principis artus Spiritus exutos dimittit et exanimatur, Qui fortes animos aliis inferre solebat, Se praesente suis nil passus adesse timoris. Non remanere viri Graecorum partibus uxor Corpus passa, suis conatur reddere terris. Quamque magis celerem cognovert esse galeram Scandit, ibi posito Roberti corpore trangit, Mortuus ut rediens Latio solatia praestet, Cui non fas vivo fuit ad sua regna reverti. Castra Rogerus adit patris, interitusque paterni Notitia populum communicat anxius omnem, Consiliumque petit. Privandum namque fatetur, Ni redeat propere, se iuris honore paterni, Haeredem cuius pater hunc indixerat esse. Illi promittunt omnes se corde fideli, Sicut servierant patri, servire paratos; Sitque coadiutor transgressibus aequoris illis Unanimes rogitant. Populo favet ille roganti. Se tamen expectet, dum Cephalonia petatur Insula, qua socios dimiserat, obsecrat omnes; Et « Nullius, ait, fidei me iure vocare Deberet populus dimissus in obsidione, Abscedens eius si castra revisere nollem, Et patris intentum, quem vobis notificavi, Discessumque meum non illis notificarem ». His dictis ad castra suae redit obsidionis, Defunctumque patrem, se velle recedere pandit. Acturos referunt se quisque quod egerit ille, Obsequiique sui coeptis desistere nolle, Si condigna tamen sibi convenientia detur. Taliter amoto sua castra petente Rogero, Gens aliis castris tanto remorata pavore Concutitur, quod se nullatenus emerituram Elapsum speret, quasi vita salusque negetur. Omnes si Danai, gens Persica, gens Agarena Hos invasissent, et ab omni climate mundi Afflueret populus, peteretque armatus inermes: Non illa hac formido foret formidine maior. Mors unius erat multorum causa pavoris. Innumeras gentes, duce qui vivente solebant Vincere, defuncto paucis obstare timerent. Milibus esse decem sic saepe valentior unus Atque fugare viri duo milis mille probantur. Hostis ne subeat, maiori classe cremata, Territa gens studuit naves servare minores, Aequor ut Adriacum transvecta pavore levetur. Tantus erat terror. Nec opes nec pallia curant; Omnia postponunt, et corpora sola carinis Supplicibus precibus poscunt inducere nautas; Atque licet naves a terra longius essent, Pars conscendit equos, ut perveniatur ad illas, Dimissis et equis imponunt corpora tantum, Pars natat, ut nando valeat conscendere navem; Pars tamen illorum maior, quia non remeare Navibus evaluit, remanens se mancipat Argis; Quique timebantur timidi servire Pelasgis Incipiunt, animi pulsa feritate ferocis.
Iamque rates fuerant secus Appula litora ductae, Tempestas tumidum quatit intolerabilis aequor. Naufragium passi quam plures sunt ibi nautae; Pars hominum cum classe perit, fractaque procellis, Qua fuerat corpus transvectum nobile navi, In mare delapsum non absque labore cadaver Extrahitur. Foetor ne prodeat inde nocivus, Viscera corque ducis subhumari iussit Idronti Praedita consiliis semper prudentibus uxor, Et multo reliquum condivit aromate corpus, Hinc deportari Venusinam fecit ad urbem, Qua fuerant fratrum costructa sepulchra priorum. Hos prope cum magno dux est subhumatus honore. Urbs Venusina nitet tantis decorata sepulchris. A Caroli Magni vel tempore Caesaris umquam Nullos terra pares produxit fratribus istis. Hic subhumatorum fabricata iussibus horum Ecclesia, cuis decor urbis praenitet huius, Det veniae munus rex illis trinus et unus.
EXPLICIT LIBER QUINTUS
Nostra, Rogere, tibi, cognoscis carmina scribi. Mente tibi laeta studuit parere poeta. Semper et auctores hilares meruere datores: Tu duce Romano dux dignior Octaviano, Sis mihi, quaeso, boni spes, ut fuit ille Maroni.