(PL 14 0123) CAPUT PRIMUM. (Sermo I.)
De mundi principio, duratione et unitate. Philosophorum errores referuntur ac perstringuntur. (0123A)
1. Tantumne opinionis assumpsisse homines, ut aliqui eorum tria principia constituerent omnium, Deum, et exemplar, et materiam, sicut Plato discipulique eius; et ea incorrupta, et increata, ac sine initio esse asseverarent: Deumque non tamquam creatorem materiae, sed tamquam artificem ad exemplar, hoc est, ideam intendentem, fecisse mundum de materia, quam vocant hylen, quae gignendi causas rebus omnibus dedisse asseratur: ipsum quoque mundum incorruptum, nec creatum, aut factum existimarent: alii quoque, ut Aristoteles cum suis disputandum putavit, duo principia ponerent, materiam et speciem, et tertium cum iis, quod operatorium dicitur, cui suppeteret competenter efficere, quod adoriundum putasset.
2. Quid igitur tam inconveniens, quam ut aeternitatem operis cum Dei omnipotentis aeternitate coniungerent, vel ipsum opus Deum esse dicerent; ut coelum, et terram, et mare divinis prosequerentur honoribus? Ex quo factum est, ut partes mundi deos esse crederent, quamvis de ipso mundo non mediocris inter eos quaestio sit. (0123C)
3. Nam Pythagoras unum mundum asserit: alii innumerabiles dicunt esse mundos, ut scripsit Democritus, cui plurimum de Physicis vetustas auctoritatis detulit. Ipsumque mundum semper fuisse et fore Aristoteles usurpat dicere: contra autem Plato non semper fuisse, sed semper fore praesumit astruere: plurimi vero nec fuisse semper, nec semper fore scriptis suis testificantur.
4. Inter has eorum dissensiones quae potest esse veri aestimatio? (0124A) cum alii mundum ipsum Deum esse dicant, quod ei mens divina, ut putant, inesse videatur; alii partes eius, alii utrumque; in quo nec quae figura sit deorum, nec qui numerus, nec qui locus, aut vita possit, aut cura comprehendi. Siquidem mundi aestimatione volubilem, rotundum, ardentem, quibusdam incitatum motibus, sine sensu Deum conveniat intelligi, qui alieno, non suo motu feratur.
(PL 14 0124A) CAPUT II.
Moysis opinio de initio rerum, auctore mundi, et creatione materiae. Idem multis nominibus commendatur: cui uni, explosis atomis ideisque, credendum ostenditur. (0124B)
5. Unde divino spiritu praevidens sanctus Moyses hos hominum errores fore, et forte iam coepisse, in exordio sermonis sui sic ait, In principio fecit Deus coelum et terram (Gen. I, 1) ; initium rerum, auctorem mundi, creationem materiae comprehendens; ut Deum cognosceres ante initium mundi esse, vel ipsum esse initium universorum; sicut in Evangelio Dei Filius dicentibus sibi, Tu quis es? respondit: Initium quod et loquor vobis (Ioan. VIII. 25) : et ipsum dedisse gignendis rebus initium, et ipsum esse creatorem mundi, non idea quadam duce imitatorem materiae, ex qua non ad arbitrium suum, sed ad speciem propositam sua opera formaret. (0124C) Pulchre quoque ait, In principio fecit; ut incomprehensibilem celeritatem operis exprimeret, cum effectum prius operationis impletae, quam indicium coeptae explicuisset.
6. Quis hoc dicat advertere debemus. (0125A) Moyses utique ille eruditus in omni sapientia Aegyptiorum, quem de flumine collectum filia Pharao ut filium dilexit, et subsidiis regalibus fultum, omnibus saecularis prudentiae disciplinis informari atque instrui desideravit. Qui cum de aqua nomen acceperit, non putavit tamen dicendum, quod ex aqua constarent omnia, ut Thales dixit. Et cum esset in aula educatus regia, maluit tamen pro amore iustitiae subire exsilium voluntarium, quam in tyrannidis fastigio peccati perfunctionem deliciis acquirere. Denique priusquam ad populi liberandi munus vocaretur, naturali aequitatis studio provocatus, accipientem iniuriam de popularibus suis ultus, invidiae sese dedit, voluptatique eripuit, atque omnes regiae domus declinans tumultus, in secretum Aethiopiae se contulit; ibidem a caeteris negotiis remotus, totum divinae cognitioni animum intendit, ut gloriam Dei videret facie ad faciem. (0125B) Cui testificatur Scriptura, quia nemo surrexit amplius Propheta in Israel, sicut Moyses, quem scivit Dominus facie ad faciem (Deut. XXXIV, 10) . Non in visione, neque in somniis sed os ad os cum Deo summo locutus; neque in specie, neque per aenigmata, sed clara atque perspicua praesentiae divinae dignatione donatus.
7. Is itaque Moyses aperuit os suum, et effudit quae in eo Dominus loquebatur, secundum quod ei dixerat, cum eum ad Pharao regem dirigeret: Vade ergo, et ego aperiam os tuum, et instruam te quid debeas loqui (Exod. IV, 12) . Etenim si quod de populo dimittendo diceret, a Deo acceperat, quanto magis quod de coelo loqueretur? (0125C) Denique non in persuasione humanae sapientiae, nec in philosophiae simulatoriis disputationibus, sed in ostensione spiritus et virtutis, tamquam testis divini operis ausus est dicere: In principio fecit Deus coelum et terram. Non ille, ut atomorum concursione mundus coiret, serum atque otiosum exspectavit negotium; neque disciplinam quamdam materiae, quam contemplando, mundum posset effingere, sed auctorem Deum exprimendum putavit. Advertit enim vir plenus prudentiae, quod visibilium atque invisibilium substantias, origines, et causas rerum mens sola divina contineat, non ut philosophi disputant, validiorem atomorum complexionem perseverantiae iugis praestare causam: sed iudicavit quod telam araneae texerent qui sic minuta et insubstantiva principia coelo ac terris darent, quae ut fortuito coniungerentur, ita fortuito ac temere dissolverentur, nisi in sui gubernatoris divina virtute constarent. (0125D) Nec immerito gubernatorem nesciunt, qui non noverunt Deum, per quem omnia reguntur et gubernantur. Sequamur ergo eum, qui et auctorem novit, et gubernatorem, nec vanis abducamur opinionibus.
(PL 14 0125D) CAPUT III.
Principium suum a Deo mundum habere: ac proinde eum, licet sphaerica figura sit, aeternum non esse. (0126A)
8. In principio, inquit. Quam bonus ordo, ut illud primum assereret, quod negare consueverunt, et cognoscerent principium esse mundi, ne sine principio mundum esse homines arbitrarentur. Unde et David cum de coelo, et terra, et mari loqueretur, ait, Omnia in sapientia fecisti (Ps. CIII, 25) . Dedit ergo principium mundo, dedit etiam creaturae infirmitatem, ne anarchon, ne increatum, et divinae consortem substantiae crederemus. (0126B) Et pulchre addidit, Fecit, ne mora in faciendo fuisse existimaretur; ut vel sic intelligerent homines quam incomparabilis operator esset, qui tantum opus brevi exiguoque momento suae operationis absolveret, ut voluntatis effectus sensum temporis praeveniret. Nemo operantem vidit, sed agnovit operatum. Ubi igitur mora, cum legas: Quia ipse dixit, et facta sunt; ipse mandavit, et creata sunt (Ps. CXLVIII, 5) ? Nec artis igitur usum, nec virtutis expendit, qui momento suae voluntatis maiestatem tantae operationis implevit; ut ea quae non erant, esse faceret tam velociter, ut neque voluntas operationi praecurreret, neque operatio voluntati.
9. Miraris opus, quaeris operatorem, quis principium tanto operi dederit, quis tam cito id fecerit? (0126C) Subiecit statim, dicens quia Deus fecit coelum et terram. Audisti auctorem, dubitare non debes. Hic est in quo benedixit Melchisedech Abraham patrem multarum gentium, dicens: Benedictus Abraham a Deo summo, qui fecit coelum et terram (Gen. XIV, 19 et 22) . Et credidit Abraham Deo, et ait: Extendam manum meam ad Deum summum, qui fecit coelum et terram. Vides quia hoc non homo invenit, sed Deus annuntiavit. Deus est enim Melchisedech, qui est rex pacis et iustitiae, nec initium dierum neque finem habens. Non mirum ergo si Deus qui est sine initio, initium omnibus dedit; ut quae non erant, esse inciperent. Non mirum si Deus qui omnia virtute sua continet, et incomprehensibili maiestate universa complectitur, fecit haec quae videntur, cum etiam illa fecerit quae non videntur. (0126D) Invisibilia autem iis quae videntur, potiora esse quis neget; cum ea quae videntur, temporalia sint, aeterna autem quae non videntur? (0127A) Quis dubitet quod Deus haec fecerit, qui per Prophetam locutus ait: Quis mensus est manu aquam, et coelum palmo, et universam terram clausa manu? Quis statuit montes in libra et rupes in statera, et nemora in iugo? Quis cognovit sensum Domini, aut quis eius consiliarius fuit, vel quis instruxit eum (Esa. XL, 12) . De quo etiam alibi legimus: Quia tenet circuitum terrae, et terram velut nihilum fecit. Et Hieremias ait: Dii qui non fecerunt coelum et terram, peribunt a terra, et de sub coelo isto. (0127B) Dominus qui fecit terram in virtute sua, et correxit in sapientia sua orbem, et in sua prudentia extendit coelum, et multitudinem aquae in coelo (Ierem. X, 11) . Et addidit: Infatuatus est homo a scientia sua (Ibid., 14) . Qui enim corruptibilia mundi sequitur, et ex his putat quod divinae possit naturae comprehendere veritatem, quomodo non infatuatur versutae disputationis astutia?
10. Cum ergo tot oracula audias, quibus testificatur Deus quod fecerit mundum, noli eum sine principio esse credere; quia quasi sphaera mundus esse dicatur, ut principium eius nullum videatur exstare; et cum intonat, quasi in circuitu omnia commoventur, ut unde incipiant, ubi desinant non facile comprehendas; quia circuitus principium sensu colligere impossibile habetur. Neque enim sphaerae potes initium reperire, vel unde coeperit globus lunae, vel ubi desinat menstrua lunae defectio. Neque vero si ipse non comprehendas, idcirco non coepit, aut nequaquam desinet. (0127C) Si ipse circuitum vel atramento, vel graphio ducas, vel centro exprimas, unde coeperis, aut ubi desieris, intervallo interposito non facile vel oculis colligis, vel mente repetis; et tamen et coepisse et desivisse ipse tibi testis es. Nam etsi sensum subterfugit, veritatem non subruit. Quae autem initium habent, et finem habent: et quibus finis datur, initium datum constat. (0127D) Finem autem mundi futurum ipse Salvator docet in Evangelio suo, dicens: Coelum et terra praeteribunt (Matth. XXIV, 55) . Et infra: Ecce ego vobiscum sum usque ad consummationem mundi (Matth. XXVIII, 20) . Et Apostolus: Praeterit enim figura huius mundi (I Cor. VII, 31).
11. Quomodo ergo coaeternum Deo mundum asserunt, et creatori omnium sociant, atque aequalem esse disputant creaturam, corpusque materiale mundi invisibili illi atque inaccessibili naturae divinae coniungendum putant, cum praesertim secundum suam sententiam non possint negare, quoniam cuius partes corruptioni et mutabilitati subiacent, huius necesse est universitatem iisdem passionibus, quibus propriae portiones eius sunt obnoxiae, subiacere?
(PL 14 0127D) CAPUT IV.
Principiorum varia genera: et in quo Deus fecisse coelum ac terram intelligendus.
12. Principium igitur esse docet qui dicit: In principio fecit Deus coelum et terram. (0128A) Principium autem ad tempus refertur, aut ad numerum, aut ad fundamentum; quomodo in aedificanda domo initium fundamentum est. Principium quoque conversionis et depravationis dici posse Scripturarum cognoscimus auctoritate. Est et principium artis ars ipsa, ex qua artificum diversorum deinceps coepit operatio. Est etiam principium bonorum operum finis optimus, ut misericordiae principium est, Deo placere quod facias. Eo enim ad conferendum hominibus subsidium maxime provocamur. Est etiam virtus divina, quae hac exprimitur appellatione. (0128B) Ad tempus refertur, si velis dicere in quo tempore Deus fecit coelum et terram, id est, in exordio mundi, quando fieri coepit, sicut ait Sapientia: Cum pararet coelum, cum illo eram (Prov. VIII, 27) . Ad numerum autem si referas, ita convenit, ut accipias: imprimis fecit Deus coelum et terram, deinde colles, regiones, fines inhabitabiles. Vel sic: ante reliquas visibiles creaturas, diem, noctem, ligna fructifera, animantium genera diversa, coelum et terram fecit. Si vero ad fundamentum referas, principium terrae fundamenta esse legisti, dicente Sapientia: Quando fortia faciebat fundamenta terrae, eram penes illum cuncta componens (Sap. VIII, 29) . Est etiam bonae principium disciplinae, sicut est illud: Initium sapientiae est timor Domini (Prov. I, 7) ; quoniam qui timet Dominum, declinat errorem, et ad virtutis semitam vias suas dirigit. Nisi enim quis timuerit Deum, non potest renuntiare peccato. (0128C)
13. Quod aeque etiam de illo possumus accipere: Mensis hic initium mensium erit vobis (Exod. XII, 2) ; quamvis et de tempore istud accipiatur, quia de Pascha Domini loquebatur, quod veris initio celebratur. In hoc ergo principium mensium, coelum et terram fecit, quod inde mundi capi oportebat exordium, ubi erat opportuna omnibus verna temperies. Unde et annus mundi imaginem nascentis expressit, ut post hybernas glacies atque hyemales caligines serenior solito verni temporis splendor eluceat. (0128D) Dedit ergo formam futuris annorum curriculis mundi primus exortus, ut ea lege annorum vices surgerent, atque initio cuiusque anni produceret terra nova seminum germina, quo primum Dominus Deus dixerat: Germinet terra herbam foeni, seminans semen secundum genus et secundum similitudinem, et lignum fructiferum faciens fructum (Gen. I, 11) . Et statim produxit terra herbam foeni, et lignum fructiferum; in quo nobis et moderationis perpetuae divina providentia, et celeritas terrae germinantis ad aestimationem vernae suffragatur aetatis. Nam etsi quocumque tempore et Deo iubere promptum fuit, et terrenae naturae obedire, ut inter hybernas glacies et hyemales pruinas coelestis imperii fotu germinans terra fetum produceret; non erat tamen dispositionis aeternae rigido stricta gelu in virides subito fructus arva laxare, atque horrentibus pruinis florulenta miscere. (0129A) Ergo ut ostenderet Scriptura veris tempora in constitutione mundi, ait: Mensis hic vobis initium mensium, primus est vobis in mensibus anni (Exod. XII, 2) , primum mensem, vernum tempus appellans. Decebat enim principium anni principium esse generationis, et ipsam generationem mollioribus auris foveri. Neque enim possent tenera rerum exordia aut asperioris laborem tolerare frigoris, aut torrentis aestus iniuriam sustinere.
14. Simul istud advertere licet, quia iure concurrit, ut eo tempore videatur in hanc generationem, atque in hos usus tributus ingressus, quo tempore ex hac generatione in regenerationem est legitimus transitus. (0129B) Siquidem verno tempore filii Israel Aegyptum reliquerunt, et per mare transierunt, baptizati in nube, et in mari, ut Apostolus dixit (I Cor. X, 1 et seq.) : et eo tempore Domini quotannis Iesu Christi Pascha celebratur, hoc est, animarum transitus a vitiis ad virtutem, a passionibus carnis ad gratiam sobrietatemque mentis, a malitiae nequitiaeque fermento ad veritatem et sinceritatem. Regeneratis itaque dicitur: Mensis hic vobis initium mensium, primus est vobis in mensibus anni (Exod. XII, 2) . Derelinquit enim et deserit, qui abluitur, intelligibilem illum Pharao principem istius mundi, dicens: Abrenuntio tibi, diabole, et angelis tuis, et operibus tuis, et imperiis tuis. (0129C) Nec iam serviet ei, vel terrenis huius corporis passionibus, vel depravatae mentis erroribus, qui demersa omni malitia, vice plumbi, bonis operibus dextra laevaque munitus inoffenso saeculi huius freta studet transire vestigio. (0129D) In libro quoque, qui inscribitur de Numeris, ait Scriptura : Initium nationum Amalec, et semen eius peribit (Num. XXIV, 20) . Et utique non omnium nationum primus est Amalec; sed quia per interpretationem Amalec rex accipitur iniquorum; iniqui autem gentes sunt: vide ne principem mundi huius accipere debeamus, qui imperat nationibus voluntatem suam facientibus, cuius semen peribit: semen autem eius impii et infideles sunt, quibus ait Dominus, Vos ex patre diabolo estis (Ioan. VIII, 24) .
15. Est etiam initium mysticum, ut illud est, Ego sum primus et novissimus, initium et finis (Apoc. I, 8) . Et illud in Evangelio praecipue, quod interrogatus Dominus, quis esset, respondit: Initium, quod et loquor vobis (Ioan. VIII, 25) . Qui vere et secundum divinitatem est initium omnium, quia nemo ante ipsum; et finis, quia nemo ultra ipsum: et secundum Salomonem (Prov. VIII, 22) initium est viarum Domini in opera eius; ut per ipsum disceret hominum genus vias Domini sequi, et operari opera Dei. In hoc ergo principio id est, in Christo, fecit Deus coelum et terram; quia per ipsum omnia facta sunt, et sine ipso factum est nihil. Quod factum est, in ipso vita erat; quia in ipso constant omnia. Et ipse est primogenitus totius creaturae, sive quia ante omnem creaturam; sive quia sanctus, quia primogeniti sancti sunt, ut primogenitus Israel, non quia ante omnes, sed quia sanctior caeteris. Sanctus autem Dominus supra omnem creaturam et secundum corporis susceptionem; quia solus sine peccato, solus sine vanitate. Omnis autem creatura subiecta vanitati est. (0130B)
16. Possumus etiam intelligere: In principio fecit Deus coelum et terram; id est, ante tempus: sicut initium viae nondum via, et initium domus nondum domus. Denique alii dixerunt, ἐν κεφαλαίῳ quasi in capite, quo significatur in brevi et in exiguo momento summa operationis impleta. (0130C) Sunt ergo et qui principium non pro tempore accipiant, sed ante tempus, καὶ κεφαλαῖον vel caput; ut dicamus Latine quasi summam operis; quia rerum visibilium summa coelum et terra est, quae non solum ad mundi huius spectare videntur ornatum, sed etiam ad indicium rerum invisibilium, et quoddam argumentum eorum quae non videntur, ut est istud propheticum: Coeli enarrant gloriam Dei, et opera manuum eius annuntiat firmamentum (Ps. XVIII, 1) . Quod secutus Apostolus aliis verbis in eamdem conclusit sententiam, dicens: Quia invisibilia eius per ea quae facta sunt, intelliguntur (Rom. I, 20) . Auctorem enim Angelorum et Dominationum et Potestatum facile intelligimus eum, qui momento imperii sui hanc tantam pulchritudinem mundi ex nihilo fecit esse, quae non erat; et non de exstantibus aut rebus, aut causis donavit habere substantiam.
(PL 14 0130C) CAPUT V.
Mundum divinae operationis specimen esse: a gentilibus eum Dei umbram non recte dici: Filio enim soli, ut imago Dei sit, convenire.
17. Est ergo hic mundus divinae specimen operationis; quia dum opus videtur, praefertur operator. (0130D) Namque ut istarum artium aliae sunt actuosae, quae sunt in corporis motu, aut sono vocis; cessavit motus aut sonus, nihil superfuit, nec remansit spectantibus vel audientibus: aliae theoreticae, quae vigorem mentis exerceant: aliae huiusmodi, ut cessante quoque operationis officio, operis munus appareat, ut aedificatio atque textura, quae etiam tacente artifice, peritiam eius ostendunt, ut operatori operis sui testimonium suffragetur. (0131A) Similiter hic mundus divinae maiestatis insigne est, ut per ipsum Dei sapientia manifestetur. Quem videns Propheta, simul et ad invisibilia oculos mentis attollens, ait: Quam magnificata sunt opera tua, Domine! omnia in sapientia fecisti (Psal. CIII, 24) .
18. Nec otiose utique factum legimus; quia gentiles plerique qui coaeternum Deo mundum volunt esse, quasi adumbrationem virtutis divinae, asserunt etiam sua sponte subsistere; et quamvis causam eius Deum esse fateantur; causam tamen factum volunt non ex voluntate et dispositione sua, sed ita ut causa umbrae corpus est. Adhaeret enim umbra corpori, et fulgor lumini naturali magis societate, quam voluntate arbitra. Pulchre ergo ait Moyses, quia fecit Deus coelum et terram. (0131B) Non dixit quia subesse fecit; non dixit quia causam mundo ut esset, praebuit: sed fecit quasi bonus quod foret utile: quasi sapiens quod optimum iudicabat: quasi omnipotens quod amplissimum praevidebat. Quomodo autem quasi umbra esse poterat, ubi corpus non erat, cum incorporei Dei corporea adumbratio esse non possit? Quomodo etiam incorporei luminis splendor possit esse corporeus?
19. Sed si quaeris splendorem Dei, Filius est imago Dei invisibilis. Qualis ergo Deus est, talis imago. Invisibilis Deus, etiam imago invisibilis. Est enim splendor gloriae paternae, atque eius imago substantiae. In principio, inquit, fecit Deus coelum et terram. Factus est ergo mundus, et coepit esse, qui non erat: Verbum autem Dei in principio erat, et erat semper. (0131C) Sed etiam Angeli, Dominationes et Potestates, etsi aliquando coeperunt; erant tamen iam quando hic mundus est factus. Omnia namque creata et condita sunt, visiblia et invisibilia, sive Sedes, sive Dominationes, sive Principatus, sive Potestates: Omnia, inquit, per ipsum facta sunt, et in ipsum creata sunt (Coloss. I, 16) . Quid est in ipsum creata? Quia ipse est haeres Patris, eo quod a Patre in ipsum transierit haereditas, sicut Pater dicit: Posce a me, et dabo tibi gentes haereditatem tuam (Psal. II, 8) . Quae tamen haereditas a Patre transit in Filium, et in Patrem revertitur a Filio. Egregie itaque Apostolus et hoc loco Filium dixit auctorem omnium, et maiestate sua continentem omnia. (0131D) Et ad Romanos de Patre ait: Quoniam ex ipso, et per ipsum, et in ipsum sunt omnia (Rom. XI, 36) . Ex ipso principium et origo substantiae universorum, id est, ex voluntate eius et potestate. Omnia enim ex eius voluntate coeperunt; quia unus Deus Pater, ex quo omnia. Etenim tamquam ex suo fecit; quia unde voluit fecit. Per ipsum continuatio; finis in ipsum. Ex ipso ergo materia. Per ipsum operatio quae ligavit atque constrinxit universa. (0132A) In ipsum, quia quamdiu vult, omnia eius virtute manent atque consistunt, et finis eorum in Dei voluntatem recurrit; et eius arbitrio resolvuntur.
(PL 14 0132A) CAPUT VI.
In coelo et terra quatuor elementa, e quibus omnia componuntur, creata esse. Qualis coeli substantia; qualisve terrae positio; et quam diverse philosophi de coelorum natura iudicarint: iis neglectis divinae auctoritati auscultandum.
20. In principio itaque temporis coelum et terram Deus fecit. Tempus enim ab hoc mundo, non ante mundum: dies autem temporis portio est, non principium. (0132B) Et quamquam lectionis serie possimus adstruere quod primo diem fecerit Dominus et noctem, quae sunt vices temporum; et secundo die firmamentum fecerit, quo discrevit aquam quae sub coelo est, et aquam quae super coelum; tamen satis est ad praesentem assertionem, quod in principio coelum fecerit, unde praerogativa generationis et causa; et terram fecerit, in qua esset generationis substantia. In his enim quatuor illa elementa creata sunt, ex quibus generantur omnia ista quae mundi sunt. Elementa autem quatuor, aer, ignis, aqua, et terra, quae in omnibus sibi mixta sunt. Siquidem et in terra ignem reperies, qui ex lapidibus et ferro frequenter excutitur; et in coelo, cum sit ignitus et micans fulgentibus stellis polus, aqua esse possit intelligi, quae vel supra coelum est, vel de illo superiore loco in terram largo frequenter imbre demittitur. Quae pluribus colligere possemus, si quid ad aedificationem Ecclesiae ista proficere videremus. (0132C) Sed quia his occupari infructuosum negotium est, ad illa magis intendamus animum in quibus vitae sit profectus aeternae.
21. De qualitate igitur et substantia coeli satis est ea promere quae in Esaiae scriptis reperimus, qui mediocribus et usitatis sermonibus qualitatem naturae coelestis expressit, dicens quod firmaverit coelum sicut fumum (Esa. LI, 6) , subtilem eius naturam nec solidam cupiens declarare. Ad speciem quoque eius abundat, quod ipse de coeli firmamento locutus est, quia fecit Deus coelum sicut cameram; quod intra coeli ambitum universa claudantur (Esa. XL, 22) , quae vel in mari geruntur vel terris. (0132D) Quod similiter significatur, cum legitur: Quia coelum Dominus extendit (Esa. XXXIV, 4) . Extenditur enim vel quasi pellis ad tabernacula habitationesque sanctorum; vel quasi liber, ut plurimorum scribantur nomina, qui Christi gratiam fide et devotione meruerunt, quibus dicitur: Gaudete, quia nomina vestra scripta sunt in coelo (Luc. X, 20) .
22. De terrae quoque vel qualitate vel positione tractare nihil prodest ad spem futuri, cum satis sit ad scientiam, quod Scripturarum divinarum series comprehendit, quia suspendit terram in nihilo (Iob. XXVI, 7) . Quid nobis discutere, utrum in aere pendeat, an super aquam, ut inde nascatur controversia, quomodo aeris natura tenuis et mollior molem possit sustentare terrenam? Aut quomodo, si super aquas, non demergatur in aquam gravis ruina terrarum? Aut quomodo ei maris unda non cedat, et in latera eius sese loco suo mota diffundat? Multi etiam in medio aeris terram esse dixerunt, et mole sua immobilem permanere, quod aequabili motu hinc atque inde propendeat. De quo satis putamus dictum a Domino ad Iob servum suum, quando locutus per nubem ait: Ubi eras cum fundarem terram? indica mihi, si habes scientiam. (0133B) Quis posuit mensuras eius, si nosti? Aut quis est qui superinduxit mensuram super eam, aut super quid circuli eius confixi sunt (Iob. XXXVIII, 4) ? Et infra: Conclusi mare portis, et dixi: Usque huc venies, et non transibis, sed in te comminuentur fluctus tui (Ibid. 10) . Nonne evidenter ostendit Deus omnia maiestate sua consistere in numero, pondere, atque mensura? Neque enim creatura legem tribuit, sed accepit, et servat acceptam. (0133C) Non ergo quod in medio sit terra, quasi aequa lance suspenditur: sed quia maiestas Dei voluntatis suae eam lege constringit; ut supra instabile atque inane stabilis perseveret, sicut David quoque propheta testatur dicens: Fundavit terram super firmamentum eius, non inclinabitur in saeculum saeculi (Ps. CIII, 5) . Non utique hic quasi tantummodo artifex Deus: sed quasi omnipotens praedicatur, qui non centro quodam terram, sed praecepti sui suspenderit firmamento, nec eam inclinari patiatur. Non ergo mensuram centri, sed iudicii divini accipere debemus; quia non artis mensura est, sed potestatis: mensura iustitiae, mensura cognitionis; quia omnia non tamquam immensa praetereant eius scientiam, sed cognitioni eius tamquam dimensa subiaceant. Neque enim cum legimus: Ego confirmavi columnas eius (Ps. LXXIV, 4) , vere columnis eam subnixam possumus aestimare, sed ea virtute quae suffulciat substantiam terrae atque sustineat. (0133D) Denique quod in potestate Dei sit terrae constitutio, etiam hinc collige, quia scriptum est: Qui aspicit terram, et facit eam tremere (Ps. CIII, 32) . Et alibi: Adhuc ego semel concutio terram (Agg. II, 8) . Non ergo libramentis suis immobilis manet: sed frequenter Dei nutu et arbitrio commovetur, sicut et Iob dicit: Quia Dominus commovet eam a fundamentis: columnae autem eius exagitantur (Iob. IX, 6) . Et alibi: Nuda inferna in conspectu eius, et non est morti involucrum, extendens Boream pro nihilo, suspendens terram in nihilum, alligans aquam in nubibus suis . . . Columnae coeli avolaverunt, et expaverunt ab increpatione eius: virtute mitigavit mare, disciplina stravit celum: claustra autem coeli timent eum (Iob. XXVI, 6) . Voluntate igitur Dei immobilis manet et stat in saeculum terra, secundum Ecclesiastis sententiam (Eccle. I, 4) , et voluntate Dei movetur, et nutat. Non ergo fundamentis suis nixa subsistit, nec fulcris suis stabilis perseverat: sed Dominus statuit eam, et firmamento voluntatis suae continet; quia in manu eius sunt omnes fines terrae. Et haec fidei simplicitas argumentis omnibus antecellit. Laudent alii quod ideo nusquam decidat terra; quia secundum naturam in medio regionem possideat suam, eo quod necesse sit eam manere in regione sua, nec in partem alteram inclinari, quando contra naturam non movetur, sed secundum naturam. (0134B) Praedicent artificis divini et operatoris aeterni excellentiam; quis enim artificum non ab illo accepit? aut quis dedit mulieribus texturae sapientiam, aut varietatis disciplinam? Ego tamen, qui profundum maiestatis eius, et artis excellentiam non queo comprehendere, non disputationis me libramentis committo atque mensuris: sed omnia reposita in eius existimo voluntate, quod voluntas eius fundamentum sit universorum, et propter eum adhuc mundus hic maneat. Quod Apostolicae quoque licet astruere auctoritatis exemplo. Scriptum est enim: Quia vanitati creatura subiecta est non sponte, sed propter eum qui subiecit in spe (Rom. VIII, 20) . Liberabitur autem et ipsa creatura a servitute corruptionis, cum divinae remunerationis gratia affulserit. (0134C)
23. De natura autem et qualitate substantiae coeli quid enumerem ea quae disputationibus suis philosophi texuerunt? cum alii compositum coelum ex quatuor elementis asserant: alii quintam quamdam naturam novi corporis ad constitutionem eius inducant, atque affingant aethereum esse corpus, cui neque ignis admixtus sit, neque aer, neque aqua, neque terra; quod huiusmodi elementa suum quemdam cursum habeant atque usum et motum naturae, ut graviora demergant, et in pronum ferantur, vacua et levia in superiora se subrigant; est enim proprius cuique motus, in sphaerae autem circuitu ista confundi, et vim sui cursus amittere, quoniam sphaera in orbem suum volvitur, et superiora inferioribus, superioribus quoque inferiora mutantur. (0134D) Quorum autem secundum naturam motus mutati sunt, horum necessario ferunt mutari solere qualitates substantiarum suarum. Quid igitur defendimus aethereum corpus esse, ne videatur corruptioni obnoxium? Quod enim compositum ex corruptibilibus elementis est, necesse est resolvatur. Nam hoc ipso quod diversae eadem sint elementa naturae, simplicem et inviolabilem motum habere non possunt, cum se diversus elementorum motus impugnet. (0135A) Unus enim motus omnibus aptus esse non potest, et elementis distantibus convenire. Nam qui levibus accommodus est, fit incommodus gravioribus elementis. Itaque quando ad superiora motus coeli est necessarius, terrenis gravatur; quando ad inferiora decursus expetitur, igneus vigor ille violenter attrahitur. Etenim contra naturae suae usum deorsum cogitur. Omne autem quod in contrarium cogitur, non naturae serviens, sed necessitati, cito solvitur, et in ea scinditur ex quibus videtur esse compositum, in suam quamque regionem singulis recurrentibus. Haec igitur alii considerantes stabilia esse non posse, aethereum corpus coeli stellarumque esse arbitrati sunt, quintam quamdam naturam corporis introducentes, quo diuturnam coeli putarent mansuram esse substantiam. (0135B)
24. Sed non ista opinio propheticae potuit obviare sententiae, quam divina quoque Domini Iesu Christi maiestas in Evangelio comprobavit. Dixit enim David: Principio terram tu fundasti, Domine, et opera manuum tuarum sunt coeli. Ipsi peribunt, tu autem permanes, et omnia sicut vestimentum veterascent, et tamquam amictum mutabis ea, et mutabuntur; tu vero ipse es, et anni tui non deficient (Psal. CI, 26 et seq.) . Quod adeo probavit in Evangelio Dominus, ut diceret: Coelum et terra praeteribunt, mea autem verba non praeteribunt (Matth. XXIV, 35) . Nihil igitur agunt, qui propter coeli asserendam perpetuitatem, quintum corpus aethereum introducendum putarunt; cum aeque videant dissimilem caeteris adiunctam membri unius portionem, labem corpori magis afferre consuevisse. (0135C) Simul illud adverte, quia propheta David cum terram priori loco nominavit (Ps. CXLVIII, 5) , et postea coelum, credidit opus esse Domini declarandum; quando enim dixit et facta sunt, nihil interest quid prius exprimas, cum simul utrumque sit factum; simul ne haec saltem praerogativa coelo divinae videatur adiudicata substantiae, ut primogenitae creaturae privilegio potior aestimetur. Itaque illos suis relinquamus contentionibus, qui mutuis disputationibus se refellunt. Nobis autem satis est ad salutem, non disputationum controversia, sed praeceptorum veritas; nec argumentationis astutia, sed fides mentis, ut serviamus creatori potius quam creaturae, qui est Deus benedictus in saecula.
PL 14 0135C) CAPUT VII. (Sermo II.)
(0135D) Occurritur iis qui materiae aeternitatem e Scripturae verbis conantur adstruere. Terram eo invisibilem dici, quod aquis cooperta esset. Cur ea prius facta significetur, quam ornata.
25. Terra autem erat invisibilis et incomposita (Gen. I, 2) . Bonus artifex prius fundamentum ponit: postea, fundamento posito, aedificationis membra distinguit, et adiungit ornatum. Posito igitur fundamento terrae, et confirmata coeli substantia, duo enim ista sunt velut cardines rerum, subtexuit: Terra autem erat invisibilis et incomposita. (0136A) Quid est, Erat, nisi ne forte in infinitum et sine principio extendant opinionem suam, et dicant: Ecce quia materia, id est, hyle, sicut philosophi dicunt, etiam secundum Scripturam divinam non habuit initium. Verum hoc dicentibus respondebis, quia scriptum est: Erat autem Cain operarius terrae (Gen. IV, 2) . Et de eo qui Iubal dictus est, habet Scriptura: Hic erat pater qui demonstravit psalterium et citharam (Ibid., 21) . Et, Homo erat in Ausitide regione, cui nomen Iob (Iob. I, 1) . Desinant ergo de verbo quaestionem movere, cum praesertim praemiserit Moyses, quia fecit Deus terram. Erat ergo, ex quo facta est. Nam si sine principio eam dicunt esse, iam non solum Deum, sed etiam hylen sine principio dicentes, definiant ubinam erat. (0136B) Si in loco, ergo etiam locus sine principio fuisse adstruitur, in quo erat materia rerum, quae principium non habebat. Quod si absurdum videtur de loco credere, videte ne forte volatilem terram debeamus aestimare, quae non habens fundamentum, alarum remigiis suspendebatur. Unde ergo ei alas sumemus, nisi forte huc derivemus prophetici sermonis interpretationem: A pennis terrae prodigia audivimus (Esa. XXIV, 16) ? Et illud: Vae terrae navium pennae (Esa. XVIII, 1) ? Sed hoc si accipiamus, in quo aere volabat terra? Sine aere enim volare non poterat, sed aer adhuc esse non poterat, quia non erat sine rerum materia elementorum facta distinctio, cum ipsa adhuc elementa facta non essent. Ubi ergo erat materia ista alarum suffulta remigiis? (0136C) In aere non erat, quia aer corpus est mundi: corpus autem esse aerem docet lectio (Sap. V, 12) , quia emissa sagitta in locum, quem iaculator intendit, incisus aer statim in seipsum resolutus est. Ubi ergo erat hyle, nisi forte dicatur quadam dementi intentione, quia in Deo erat? Ergo Deus, qui est invisibilis naturae atque inviolabilis, qui lucem habitat inaccessibilem, incomprehensibilis et purissimus spiritus, locus erat materiae mundialis, et erat in Deo mundi portio, cum de hoc mundo non sit nec mens servulorum eius, sicut habemus scriptum: De hoc mundo non sunt, sicut et ego non sum de mundo (Ioan. XVII, 14) .
26. Quemadmodum ergo invisibilia visibilibus, et ei qui ordinem ac decorem donavit omnibus, incomposita copulabantur? (0136D) nisi forte quia dixit, Terra autem erat invisibilis, et invisibilem eam per substantiam credant; et ideo quia aquis operta, visibilis corporeis oculis esse non poterat, quemadmodum pleraque in profundo aquarum sita, visum oculorum, aciemque praetereant. Non enim Deo aliquid invisibile, sed creatura mundi creaturae utique aestimatione censetur. Invisibilis etiam terra, quia nondum lux quae illuminaret mundum, nondum sol: postea enim luminaria facta sunt coeli. (0137A) Quod si solis radius plerumque etiam aquis operta illuminat, et profundo mersa splendore luminis sui prodit; quis dubitet Deo ea, quae in profundo sunt, invisibilia esse non posse; nisi forte sic accipiamus invisibilem terram, quod nondum verbo Dei et protectione visitabatur, quae hominem non habebat, propter quem Dominus respiceret in terram, sicut scriptum est: Dominus respexit super filios hominum, ut videret si est intelligens, aut requirens Deum (Psal. XIII, 2) ? Et alibi ait: De coelo iaculatus est iudicium: terra tremuit et quievit (Psal. LXXV, 9) . Et merito invisibilis, quia incomposita, quae figuram et speciem congruentem adhuc non acceperat a proprio conditore.
27. Et fortasse dicant: Cur enim Deus, sicut dixit et facta sunt, non simul ornatus congruos assurgentibus donavit elementis, quasi non potuerit, coelum insignitum stellis subito ut creatum est, refulgere, et floribus ac fructibus terra vestiri? (0137B) Potuit utique, sed ideo primo facta, postea composita declarantur, ne vere increata et sine principio crederentur, si species rerum velut ingeneratae ab initio, non postea additae viderentur. Incomposita terra legitur, et iisdem a philosophis aeternitatis, quibus Deus, privilegiis honoratur; quid dicerent si ab initio eius pulchritudo vernasset? Demersa aquis describitur, velut cuidam principiorum suorum addicta naufragio, et adhuc a nonnullis facta non creditur; quid si decorem primogenitum vindicaret? Accedit illud, quod imitatores nos sui Deus esse voluit, ut primo faciamus aliqua, postea venustemus; ne dum simul utrumque adorimur, neutrum possimus implere. Fides autem nostra quodam gradu crescit. (0137C) Ideo primo fecit Deus, postea venustavit, ut eumdem credamus ornasse qui fecit, et fecisse qui ornavit; ne alterum putemus ornasse, alterum creavisse: sed eumdem utrumque esse operatum; ut primo faceret, postea componeret, ut alterum altero crederetur. Habes in Evangelio huius rei evidens testimonium (Ioan. XI, 44) . Nam suscitaturus Lazarum Dominus, iussit ut Iudaei removerent lapidem de sepulcro, ut mortuum videntes, postea resuscitatum crederent. Deinde vocavit Lazarum, et resurrexit, et ligatis manibus et pedibus exiit foras. Nonne poterat removere lapidem, qui poterat mortuum suscitare? Et qui potuit defuncto vitam reddere, non potuit nexus solvere vinculorum? Cui vinctis pedibus gressum dedit, huic non potuit ruptis vinculis incessum reddere? (0137D) Sed utique advertimus quod voluit primo demonstrare mortuum, ut oculis suis crederent: deinde resuscitare: tertio iubere ut ipsi vincula funeris solverent; ut inter ista fides infunderetur infidelibus, et per gradus quosdam credulitas nasceretur.
(PL 14 0137D) CAPUT VIII.
Terram incompositam fuisse; tum quia in ea nihil distincti, tum quia tenebris esset velata. Malitiam per tenebras non intelligendam Spiritus sanctus qui ferebatur super aquas, aliaque declarant: sed vel maxime quod malitia non nisi a nobis oriatur. (0138A)
28. Fecit ergo Deus primo coelum et terram, ea tamen non quasi perpetua, sed quasi corruptibilis creaturae consummationi voluit subiacere. Unde in Esaiae libro ait: Tollite in coelum oculos vestros, et aspicite terram deorsum; quia coelum ut fumus solidatum est, terra autem ut vestimentum veterascet (Esa. LI, 6) . Haec terra est, quae ante erat incomposita. Nondum enim erant maria suo fine distincta, et ideo vago fluctu, et profundo gurgite terra inundabatur. Considera, quia etiam nunc palustri uligine terra inhorrere consuevit, nec patiens est vomeris, ubi infusus terris humor exundat. Erat ergo incomposita; ut pote solertis agricolae inarata culturis, quia adhuc deerat cultor. (0138B) Erat incomposita; quia nuda gignentium, nec thoris herbosa riparum, nec opaca nemoribus, nec laeta segetibus, nec umbrosa superciliis montium, nec odora floribus, nec grata vinetis. Merito incomposita, quae ornatibus indigebat, cui deerant vitium serta gemmantium. Ostendere enim voluit Deus, quia nec mundus ipse haberet gratiam, nisi eum vario cultu operator ornasset. Coelum ipsum intextum nubibus, horrorem oculis, moestitiam animis excitare consuevit. Terra imbribus madefacta, fastidio est. Maria procellis turbata, quos non incutiunt metus? Pulcherrima est rerum species, sed quid esset sine lumine? quid sine temperie? quid sine aquarum congregatione, quibus ante demersa poli huius habebantur exordia? Tolle solem terris, tolle coelis stellarum globos, omnia tenebris inhorescunt. Sic erant antequam lumen huic mundo Dominus infunderet. (0138C) Et ideo Scriptura ait: quia tenebrae erant super abyssum (Gen. I, 2) . Tenebrae erant, quia splendor deerat lucis. Tenebrae erant, quia aer ipse tenebrosus est. Aqua ipsa sub nube tenebrosa est, quia tenebrosa aqua in nubibus aeris. Erant ergo tenebrae super abyssos aquarum. Non enim malas intelligendum arbitror potestates, quod Dominus earum malitiam creaverit; cum utique non substantialis, sed accidens sit malitia, quae a naturae bonitate deflexit. (0138D)
29. Itaque in constitutione mundi opinio malitiae interim sequestretur, ne divinae operationi, et pulcherrimae creaturae, ea quae decolora sunt, admiscere videamur, maxime cum sequatur: Et spiritus Dei superferebatur super aquas (Ibid.) . Quem etsi aliqui pro aere accipiant, aliqui pro spiritu quem spiramus et carpimus aurae huius vitalis spiritum; nos tamen cum sanctorum et fidelium sententia congruentes, Spiritum sanctum accipimus, ut in constitutione mundi operatio Trinitatis eluceat. (0139A) Praemisso enim quia in principio fecit Deus coelum et terram, id est in Christo fecit Deus, vel Filius Dei Deus fecit, vel per Filium Deus fecit; quia omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil, supererat plenitudo operationis in Spiritu, sicut scriptum est: Verbo Domini coelis firmati sunt, et Spiritu oris eius omnis virtus eorum (Ps. XXXII, 6) . Itaque quemadmodum in Psalmo docemur operationem Verbi, quod est Verbum Dei, et virtutem quam dedit Spiritus sanctus; ita hic propheticum resultavit oraculum, quia Deus dixit, et Deus fecit. Spiritus quoque Dei superferebatur super aquas. (0139B) Ornando enim polo coeli, germinaturis terris pulchre Spiritus superferebatur, quia per ipsum habebant novorum partuum semina germinare, secundum quod dixit propheta: Emitte Spiritum tuum et creabuntur, et renovabis faciem terrae (Ps. CIII, 30) . Denique Syrus, qui vicinus Hebraeo est, et sermone consonat in plerisque et congruit, sic habet: Et Spiritus Dei fovebat aquas, id est vivificabat, ut in novas cogeret creaturas, et fotu suo animaret ad vitam. Nam etiam Spiritum sanctum legimus creatorem, dicente Iob, Spiritus divinus qui fecit me (Iob. XXXIII, 4) . Sive ergo Spiritus sanctus superferebatur super aquas, tenebrae contrariarum virtutum super eas esse non poterant, ubi locum sibi tanta gratia vindicabat: sive, ut quidam volunt, aerem accipiant, respondeant qua ratione Spiritum Dei dixerit, cum satis fuerit spiritum nuncupare.
30. Hi ergo volunt a Domino Deo nostro quatuor primum elementa generata, coelum, terram, mare, aerem; eo quod causae rerum, ignis et aer, terra et aqua sint, ex quibus mundi species constat et forma. Ubi igitur tenebrae nequitiarum spiritalium locum habere potuerunt, cum augustae huius decorem figurae mundus indueret? (0139C) Numquid simul malitiam Deus creavit? Sed ea ex nobis orta, non a creatore Deo condita, morum levitate generatur, non ullam creaturae habens praerogativam, nec auctoritatem substantiae naturalis, sed mutabilitatis vitium, et errorem prolapsionis. Eradicari hanc Deus vult de animis singulorum, quomodo eam ipse generaret? Clamat propheta: Desinite a malitiis vestris (Is. I, 17) . Et praecipue sanctus David: Desine a malo, et fac bonum (Ps. XXXIII, 15); quomodo ergo ei initium a Domino damus? Sed haec opinio feralis eorum qui perturbandam Ecclesiam putaverunt. Hinc Marciones, hinc Valentini, hinc pestes illae Manichaeorum funesta sanctorum mentibus tentaverunt inferre contagia. Quid nobis in ipso lumine vitae tenebras mortis inquirimus? (0139D) Scriptura divina salutem suggerit, vitae odorem fragrat, ut suavitatem legens capias, non ut praecipitii discrimen incurras. Simpliciter lege, o homo, non tibi ipse foveam pravus interpres effodias; simplex sermo est, quia fecit Deus coelum et terram. Fecit quod non erat, non quod erat. Et terra erat invisibilis, ex quo facta est, erat; et erat invisibilis, quia exundabat aqua, et operiebat eam, et erant super eam tenebrae superfusae, quia nondum erat lumen diei, nondum solis radius, qui solet et sub aquis latentia declarare. Quid ergo dicunt quod Deus creaverit malum, cum ex contrariis et adversis nequaquam sibi adversa generentur? (0140A) Nec enim vita mortem generat, nec lux tenebras. Non enim sicut mutabilitates affectuum, ita etiam generationum progressiones sunt. Illae ex contrariis in contraria propositi deflexione vertuntur: istae non ex contrariis in adversa deflectuntur, sed ex eiusdem generis vel auctoribus, vel causis creatae, in similitudinem sui referuntur auctoris.
31. Quid igitur dicemus? Si enim neque sine principio est, quasi increata, neque a Deo facta, unde habet natura malitiam? Nam mala esse in hoc mundo nullus sapiens denegavit, cum sit tam frequens in hoc saeculo lapsus ad mortem. (0140B) Sed ex iis quae iam diximus, possumus colligere quia non est viva substantia, sed mentis atque animi depravatio, a tramite virtutis devia, quae incuriosorum animis quam frequenter obrepit. Non igitur ab extraneis est nobis, quam a nobis ipsis maius periculum. Intus est adversarius, intus auctor erroris, intus, inquam, clausus in nobismetipsis. Propositum tuum speculare, habitum tuae mentis explora, excubias obtende adversum mentis tuae cogitationes, et animi cupiditates. Tu ipse tibi es causa improbitatis, tu ipse dux flagitiorum tuorum, atque incentor criminum. Quid alienam naturam arcessis ad excusationem tuorum lapsuum? Utinam te ipse non impelleres, utinam non praecipitares, utinam non involveres aut studiis immoderatioribus, aut indignatione, aut cupiditatibus, quae nos innexos velut quibusdam retibus tenent. (0140C) Et certe in nobis est moderari studia, cohibere iracundiam, coercere cupiditates: in nobis est etiam indulgere luxuriae, adolere libidines, inflammare iracundiam, vel inflammanti aurem accommodare, elevari magis superbia, effundi in saevitiam, quam reprimi humilitate, diligere mansuetudinem. Quid naturam accusas, o homo? Habet illa velut impedimenta quaedam, senectutem et infirmitatem. Sed senectus ipsa in bonis moribus dulcior, in consiliis utilior, ad constantiam subeundae mortis paratior, ad reprimendas libidines fortior. Infirmitas quoque corporis, sobrietas mentis est. Unde ait Apostolus: Cum infirmor, tunc potens sum (II Cor. XII, 10) . Itaque non in virtutibus, sed infirmitatibus gloriabatur. (0140D) Responsum quoque divinum refulsit oraculo salutari; quia virtus in infirmitate consummatur. Illa cavenda (15, q. 1, cap. Illa cavenda) , quae ex nostra voluntate prodeunt, delicta iuventutis, et irrationabiles passiones corporis. Quorum igitur nos sumus domini, horum principia extrinsecus non requiramus; nec derivemus in alios, sed agnoscamus ea quae proprie nostra sunt. Quod enim possumus non facere si nolumus, huius electionem mali nobis potius debemus, quam aliis ascribere. Ideo etiam in iudiciis istius mundi voluntarios reos, non ex necessitate compulsos, culpa constringit, poena condemnat. Neque enim si per furorem aliquis innocentem peremerit, obnoxius morti est. (0141A) Quin etiam ipsius divinae legis oraculo (Exod. XXI, 13) , si quis per impruden intulerit necem, accipit impunitatis spem, refugii facultatem, ut possit evadere. Hoc igitur de eo quod proprie malum videtur, dictum sit. Mala enim non sunt nisi quae crimine mentem implicant et conscientiam ligant. Caeterum pauperiem, ignobilitatem, aegritudinem, mortem nemo sapiens mala dixerit, nec in malorum sorte numeraverit; quia nec contraria istis in bonis habentur maximis, quorum alia nobis ex natura, alia ex commoditate accidere videntur.
32. Non otiose nobis excursus iste processit; ut probaremus tenebras et abyssum simpliciter accipienda. Erant enim tenebrae de obumbratione coeli; quia omne corpus umbram facit, qua obumbrat vel finitima vel inferiora, et ea maxime, quae operire atque includere videtur. (0141B) Includit autem coeli polus, quia coelum sicut camera extenditur, quemadmodum supra demonstravimus. Non ergo principalis erat tenebrosa substantia: sed quasi umbra secuta est mundi corpus caligo tenebrarum. Itaque momento divinae praeceptionis mundus assurgens, intra se inclusit umbram; ut si quis in campi medio, quem sol meridianus illuminat, locum aliquem repente obsepiat, et densis ramorum frondibus tegat, nonne quo splendidior foris species loci eius effulgeat, hoc horrenti desuper scena gurgustium eius intus obscurius fit? Aut unde antrum, clausum undique huius modi locum vocarunt, nisi quod atro inhorrescat situ atque offusione tenebrarum? Istae ergo tenebrae super aquarum abyssos erant. (0141C) Nam abyssum multitudinem et profundum aquarum dici, lectio Evangelii docet (Luc., VIII, 31) , ubi rogabant Salvatorem daemonia, ne iuberet illis ut in abyssum irent. Sed qui docebat voluntates daemoniorum non esse faciendas, praecepit illis ut irent in porcos. Porci autem se in stagnum aquarum praecipitarunt, ut quod recusabant daemonia, non evaderent, sed digno praecipitio demergerentur. Erat ergo haec mundi incomposita species et forma.
(PL 14 0141C) CAPUT IX.
Creatur lux: eadem a tenebris discernitur atque approbatur: et qua causa lux dies, ac tenebrae nox, appellatae. (0141D)
33. Et Spiritus, inquit, Dei superferebatur super aquas, et dixit Deus: Fiat lux (Gen., I, 3) . Merito praemissus est Spiritus Dei, ubi divina incipere habebat operatio. Fiat, inquit, lux. Unde vox Dei in Scriptura divina debuit inchoare, nisi a lumine? unde mundi ornatus, nisi a luce exordium sumere? Frustra enim esset, si non videretur. (0142A) Erat quidem Deus ipse in lumine, quia lucem habitat inaccessibilem, et erat lumen verum, quod illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum: sed eam lucem fieri voluit, quae oculis corporalibus comprehenderetur. Qui aedificium aliquod dignum habitaculo patrisfamilias struere desiderat, antequam fundamenta ponat, unde lucem ei infundat explorat, et ea prima est gratia, quae si desit, tota domus deformi horret incultu. Lux est quae reliquos domus commendat ornatus. Fiat, inquit, lux. Plena vox luminis non dispositionis apparatum significat, sed operationis resplendet effectu. Naturae opifex lucem locutus est, et creavit. Sermo Dei voluntas est, opus Dei natura est: lucem creavit, tenebras illuminavit. Et dixit Deus, Fiat lux, et facta est lux. Non ideo dixit, ut sequeretur operatio, sed dicto absolvit negotium. (0142B) Unde pulchre Davidicum illud: Dixit et facta sunt (Ps. CXLVIII, 5) , quia dictum implevit effectus. Auctor ergo lucis Deus: locus autem et causa tenebrarum mundus est. Sed bonus auctor ita lucem dixit, ut mundum ipsum infuso aperiret lumine, atque eius speciem venustaret. Resplenduit igitur subito aer, et expaverunt tenebrae novi luminis claritate. Repressit eas, et quasi in abyssos demersit repente per universa mundi fulgor lucis infusus. Pulchre itaque et proprie dixit: Facta est lux. Sicut enim cito lux coelum, terras, maria illuminat, et momento temporis sine ulla comprehensione retectis surgentis diei splendore regionibus, nostro se circumfundit aspectui; ita ortus eius cito debuit explicari. (0142C) Quid miramur si Deus locutus est lucem, et caliganti mundo lumen emicuit, quando si quis inter aquas mersus, oleum ore emiserit, clariora faciat ea quae profundi tegebantur occultis? Dixit Deus; non ut per vocis organa quidam sonus sermonis exiret, nec ut linguae motus coeleste formaret alloquium, atque aerem istum quidam verborum strepitus verberaret: sed ut voluntatis suae cognitionem proderet operationis effectu.
34. Et discrevit inter lucem et tenebras; et vidit Deus lucem quia bona est (Gen. I, 4) . Dixit et sonum vocis nullus audivit: discrevit, et operationis molimina nemo deprehendit: vidit et oculorum eius intentionem nullus aspexit. Et vidit, inquit, Deus lucem quia bona est. (0142D) Nec quod ignorabat, vidit; nec id quod nesciebat ante, aut non viderat, comprobavit: sed bonorum operum proprium est, ut externo commendatore non egeant, sed gratiam suam, cum videntur, ipsa testentur. Plus est quod probatur aspectu, quam quod sermone laudatur. Suo enim utitur testimonio, non alieno suffragio. (0143A) Quod si apud nos oculis iudicium emittitur, quibus simul et gratia venustatis, et rerum mensura comprehenditur: quanto magis Deus omnia quae probat, videt, et quae videt, probat, secundum quod scriptum est, quia Oculi Domini super iustos (Ps. XXXIII, 16) ? Lucis natura huiusmodi est, ut non in numero, non in mensura, non in pondere, ut alia, sed omnis eius in aspectu gratia sit. Propriis itaque sermonibus naturam lucis expressit, quae videndo complacet, quoniam ipsa videndi officium subministrat. Nec immerito tantum sibi praedicatorem potuit invenire, a quo iure prima laudatur; quoniam ipsa fecit, ut etiam caetera mundi membra digna sint laudibus. Vidit ergo Deus lucem, et vultu suo illuminavit, et vidit quia bona est. Non ex parte Dei, sed generale iudicium est. Itaque non in splendore tantummodo, sed in omni utilitate gratia lucis probatur. Unde et discretio fit inter lucem et tenebras; ut separata lucis natura atque tenebrarum, nihil videatur intra se habere confusum. (0143B)
35. Et vocavit Deus lucem diem, et tenebras noctem vocavit (Gen. I, 5) ; ut et nomine ipso diem noctemque distingueret. Advertimus itaque quod lucis ortus antequam sol diem, videatur aperire; principia enim diei noctis exitum claudunt, finisque temporis et status limes nocti et diei videatur esse praescriptus. Diem sol clarificat, lux facit. Frequenter coelum nubibus texitur, ut sol tegatur, nec ullus radius eius appareat; lux tamen diem demonstrat, tenebras abscondit.
(PL 14 0143B) CAPUT X.
Diem nocti contra quam nonnullis videatur, hic anteponi. Cur dies unus potius dicatur quam primus; ac matutino fine concludatur. (0143C)
36. Et factum est vespere, et factum est mane dies unus (Gen. I, 5) . Quaerunt aliqui, cur prius vesperum, postea mane Scriptura memoraverit, ne forte noctem priusquam diem significare videatur. Nec advertunt primo quod praemiserit diem, dicendo: Et vocavit Deus lucem diem, et tenebras vocavit noctem: deinde quod vesper finis diei sit, et mane finis noctis. Ergo ut praerogativam et primatus nativitatis diei daret, prius finem diei significavit, postquam secutura nox esset, deinde postea finem noctis adiunxit. Eo usque autem noctem diei Scriptura anteferre non potuit, ut et diei et noctis tempora, diei appellatione concluserit, tamquam principalis auctoritate nominis vindicaverit. (0143D) Et hanc Scripturae esse consuetudinem, ut potiori appellationem deputet, frequentibus exemplis probamus. (0144A) Siquidem et Iacob dixit: Dies vitae meae, pusilli et mali (Gen. XLVII, 9) . Et iterum: Omnes dies vitae meae. Et David posuit: Dies annorum nostrorum (Ps. LXXXIX, 10) ; non dixit et noctes. Unde advertimus ea quae nunc in specie historiae traduntur, vim statuisse legis in posterum. Principium ergo diei, vox Dei est: fiat lux; et facta est lux. Finis diei vesper est. Iam sequens dies ex noctis fine succedit. Sententia autem Dei evidens, quia diem primo vocavit lucem, et secundo vocavit tenebras noctem.
37. Praeclare etiam unum non primum diem dixit; nam secuturo secundo, et tertio die, et deinceps reliquis primum potuit dicere: et hoc ordinis videbatur, sed legem statuit, ut viginti quatuor horae diurnae atque nocturnae diei tantum nomine definiantur, ut si diceret: Viginti quatuor horarum mensura unius diei tempus est. (0144B) Sicut enim virorum generatio computatur, et intelligitur etiam feminarum, quia nectuntur secunda potioribus; ita etiam dies numerantur, et noctes aestimantur adiunctae. Sicut igitur circuitus unus, ita dies unus. Nam plerique etiam hebdomadam unam unum diem dicunt; quod in se quasi in unum redeat diem, et quasi septies in se recurrat. Est autem circuitus figura haec a se incipere, et in se reverti. Unde et saeculum unum interdum Scriptura dicit. Nam etsi aliis locis saecula appellat, videtur magis diversitates statuum publicorum vel negotiorum significare, quam saeculorum successiones aliquas definire: Quia dies Domini magnus et praeclarus (Ioel. II, 11) . Et alibi, Ut quid vobis quaerere diem Domini (Amo. V, 16) ? Et hic tenebrae et non lux. Manifestum est enim quod male consciis et indignis dies ille tenebrosus sit, quo fulgebit innocentia, et mens noxia cruciabitur. (0144C) Caeterum quod sine interpolatione noctium, et successione tenebrarum dies perpetuus ille remunerationis aeternae futurus sit, Scriptura nos docet (Esa. LX, 19.)
38. Pulchre autem vicem utramque unum dicturus diem, matutino cum fine conclusit, ut et a luce inchoare diem doceret, et in lucem desinere. Non enim est integrum diei tempus, nisi et noctis fuerit expletum. Unde et nos semper quasi in die honeste ambulemus, et abiiciamus opera tenebrarum. Noctem enim ad quietem corporis datam esse cognoscimus, non ad muneris alicuius vel operis functionem, quae somno et oblivione transcurritur. Non sit nobis commessatio, ebrietas, cubile, impudicitia. Non dicamus: Tenebrae et parietes operiunt nos, et quis scit si videbit Altissimus? (0144D) Sed sit in nobis amor lucis, et cura honestatis, ut tamquam in die ambulantes, opera nostra coram Deo lucere cupiamus, cui est honor, laus, gloria, potestas, cum Domino nostro Iesu Christo, et cum Spiritu sancto a saeculis, et nunc et semper, et in omnia saecula saeculorum, Amen.