Institutiones (Krueger, Studemund)/Commentarius I
§1[§ 1] [i. de ivre civili et natvrali.] Omnes populi qui legi-[1] Cod. Ver. pag.1
bus et moribus reguntur, partim suo proprio, partim communi
omnium hominum iure utuntur: nam quod quis|que populus ipse
sibi ius constituit, id ipsius proprium est uocaturque ius ciuile,[2]
quasi ius proprium ciuitatis; quod uero naturalis ratio inter[3]
omnes homines constituit, id apud omnes populos peraeque[4]
custoditur uocaturque ius gentium, quasi quo iure omnes
gentes utuntur. populus itaque Romanus partim suo proprio,[5]
partim communi omnium hominum iure utitur. quae singula[6]
qualia sint, suis locis proponemus.[7]
§2 Constant autem iura populi Romani ex legibus, plebisci-
tis, senatusconsultis, constitutionibus principum, edictis eorum
qui ius edicendi habent, responsis prudentium. §3 Lex est
quod populus iubet atque constituit. Plebiscitum est quod
plebs iubet atque constituit. plebs autem a populo eo distat,
quod populi appellatione uniuersi ciues significantur, connu-
meratis etiam patriciis; plebis autem appellatione sine patri-[8]
ciis ceteri ciues significantur; unde olim patricii dicebant ple-
biscitis se non teneri, quia sine auctoritate eorum facta essent;[9]
sed postea || lex Hortensia lata est, qua cautum est ut plebi- pag.2
scita uniuersum populum tenerent: itaque eo modo legibus
exaequata sunt. §4 Senatusconsultum est quod senatus iubet
atque constituit, idque legis uicem optinet, quamuis fuerit
quaesitum. §5 Constitutio principis est quod imperator decreto[10]
uel edicto uel epistula constituit. nec umquam dubitatum est,
quin id legis uicem optineat, cum ipse imperator per legem[11]
imperium accipiat. (—————). §6 ius autem edicendi[12]
habent magistratus populi Romani; sed amplissimum ius est
in edictis duorum praetorum, urbani et peregrini, quorum in
prouinciis iurisdictionem praesides earum habent; item in
edictis aedilium curulium, quorum iurisdictionem in prouin-
ciis populi Romani quaestores habent; nam in prouincias Cae-
saris omnino quaestores non mittuntur, et ob id hoc edictum[13]
in his prouinciis non proponitur. §7[§ 2] Responsa prudentium sunt
sententiae et opiniones eorum quibus permissum est iura con-
dere. quorum omnium si in unum sententiae concurrunt, id[14]
quod ita sentiunt, legis uicem optinet; si uero dissentiunt,[15]
iudici licet quam uelit sententiam sequi; idque rescripto diui[16]
Hadriani significatur.[17]
§8[§ 3]
[ii. de ivris divisione] Omne autem ius quo utimur, ·uel[18]
ad personas pertinet uel || ad res uel ad actiones. et prius[19] pag.3
uideamus de personis.[20]
§9[§ 4] [iii. de condicione hominvm.] Et quidem summa diuisio[21]
de iure personarum haec est, quod omnes homines aut liberi
sunt aut serui. §10 Rursus liberorum hominum alii ingenui sunt,
alii libertini. §11[§ 5] Ingenui sunt qui liberi nati sunt; libertini, qui[22]
ex iusta seruitute manumissi sunt. §12 Rursus libertinorum (tria[23]
sunt genera: nam aut ciues Romani aut Latini aut dediticio-
rum) numero sunt. de quibus singulis dispiciamus: ac prius
de dediticiis.[24]
§13 [iiii. de dediticiis vel lege aelia sentia.] Lege itaque[25]
Aelia Sentia cauetur, ut qui serui a dominis poenae nomine[26]
uincti sint, quibusue stigmata inscripta sint, deue quibus ob[27]
noxam quaestio tormentis habita sit et in ea noxa fuisse con-[28]
uicti sint, quiue ut ferro aut cum bestiis depugnarent traditi[29]
sint, inue ludum custodiamue coniecti fuerint, et postea uel[30]
ab eodem domino uel ab alio manumissi, eiusdem condi-[31]
cionis liberi fiant, cuius condicionis sunt peregrini dediticii.[32]
§14 [v. de peregrinis dediticiis.] Vocantur autem peregrini[33]
dediticii hi qui quondam aduersus populum Romanum armis
susceptis pugnauerunt, deinde uicti se dediderunt. §15 Huius[34]
ergo turpitudinis seruos quocumque modo et cuiuscumque
aetatis manumissos, etsi pleno iure dominorum fuerint, num-
quam aut ciues Romanos aut Latinos fieri dicemus, sed omni
modo dediticiorum numero constitui intellegemus. §16 Si uero[35]
in nulla tali turpitudine sit seruus, manumissum modo ciuem
Romanum modo Latinum fieri dice||mus. §17 nam in cuius per-[36] pag.4
sona tria haec concurrunt, ut maior sit annorum triginta, et
ex iure Quiritium domini, et iusta ac legitima manumissione
liberetur, id est uindicta aut censu aut testamento, is ciuis[37]
Romanus fit; sin uero aliquid eorum deerit, Latinus erit.
§18 [vi. de manvmissione vel cavsae probatione.] Quod au-[38]
tem de aetate serui requiritur, lege Aelia Sentia introductum
est. nam ea lex minores xxx annorum seruos non aliter uo-
luit manumissos ciues Romanos fieri, quam si uindicta, apud
consilium iusta causa manumissionis adprobata, liberati fue-[39]
rint. §19[§ 6] Iusta autem causa manumissionis est ueluti si quis
filium filiamue aut fratrem sororemue naturalem, aut alum-[40]
num, aut paedagogum, aut seruum procuratoris habendi gra-[41]
tia, aut ancillam matrimonii causa apud consilium manu-[42]
mittat.
§20[§ 7] [vii. de consilio adhibendo.] Consilium autem adhibe-[43]
tur in urbe Roma quidem quinque senatorum et quinque[44]
equitum Romanorum puberum; in prouinciis autem uiginti
recuperatorum ciuium Romanorum, idque fit ultimo die con-
uentus; sed Romae certis diebus apud consilium manumit-
tuntur. maiores uero triginta annorum serui semper manu-
mitti solent, adeo ut uel in transitu manumittantur, ueluti cum
praetor aut pro consule in balneum uel in theatrum eat. §21 Prae-[45]
terea minor triginta annorum seruus [manumissus] potest ciuis[46]
Romanus fieri, si ab eo domino qui soluendo non erat, testa-[47]
mento eum liberum et heredem relictum ―――|――――[48] pag.5
―――――――― (24 uersus in C legi nequeunt) ――――――――
(§22) ―――― || homines Latini Iuniani appellantur;[49] pag.6
Latini ideo, quia adsimulati sunt Latinis coloniariis; Iuniani
ideo, quia per legem Iuniam libertatem acceperunt, cum olim
serui uiderentur esse. §23 Non tamen illis permittit lex Iunia uel[50]
ipsis testamentum facere, uel ex testamento alieno capere,
uel tutores testamento dari. §24 Quod autem diximus ex testa-[51]
mento eos capere non posse, ita intellegemus, ne quid directo[52]
hereditatis legatorumue nomine eos posse capere dicamus;
alioquin per fideicommissum capere possunt.
§25 Hi uero qui dediticiorum numero sunt, nullo modo ex
testamento capere possunt, non magis quam quilibet pere-
grinus, nec ipsi testamentum facere possunt secundum id[53]
quod magis placuit. §26 Pessima itaque libertas eorum est qui[54]
dediticiorum numero sunt; nec ulla lege aut senatusconsulto
aut constitutione principali aditus illis ad ciuitatem Romanam
datur. §27 Quin etiam in urbe Roma uel intra centesimum urbis
Romae miliarium morari prohibentur; et si contra fecerint,[55]
ipsi bonaque eorum publice uenire iubentur ea condicione, ut
ne in urbe Roma uel intra centesimum urbis Romae miliarium
seruiant neue umquam manumittantur; et si manumissi fue-
rint, serui populi Romani esse iubentur. et haec ita lege
Aelia Sentia conprehensa sunt.
§28 [qvibus modis latini ad civitatem romanam perveniant.] || La-[56] pag.7
tini uero multis modis ad ciuitatem Romanam perueniunt.
§29 Statim enim ex lege Aelia Sentia minores triginta anno-[57]
rum manumissi et Latini facti si uxores duxerint uel ci-[58]
ues Romanas uel Latinas coloniarias uel eiusdem condicionis
cuius et ipsi essent, idque testati fuerint adhibitis non minus[59]
quam septem testibus ciuibus Romanis puberibus, et filium
procreauerint, cum is filius anniculus esse coeperit, datur
eis potestas per eam legem adire praetorem uel in prouinciis[60]
praesidem prouinciae, et adprobare se ex lege Aelia Sentia[61]
uxorem duxisse et ex ea filium anniculum habere: et si is[62]
apud quem causa probata est, id ita esse pronuntiauerit, tunc
et ipse Latinus et uxor eius, si et ipsa eiusdem condicionis sit,[63]
(et filius, si et ipse eiusdem condicionis sit,) ciues Romani esse[64]
iubentur. §30 Ideo autem in huius persona adiecimus »si et ipse[65]
eiusdem condicionis sit«, quia si uxor Latini ciuis Romana est,[66]
qui ex ea nascitur, ex nouo senatusconsulto quod auctore diuo
Hadriano factum est, ciuis Romanus nascitur. §31 Hoc tamen ius
adipiscendae ciuitatis Romanae etiamsi soli minores triginta[67]
annorum manumissi et Latini facti ex lege Aelia Sentia habue-
runt, tamen postea senatusconsulto quod Pegaso et Pusione[68]
consulibus factum est, etiam maioribus triginta annorum ma-
numissis Latinis factis concessum est. §32 Ceterum etiamsi ante
decesserit Latinus, quam anniculi filii causam probauerit,[69]
potest mater eius causam probare, et sic et ipsa fiet || ciuis[70] pag.8
Romana,――――――――――――|――――――――
――――――――――――|――――――――――――
―――― |ipse filius ciuis ――――――――――――――|
§32a debet causam probare, ut ――――――― quae supra
di|ximus de filio anniculo, (eadem et de filia annicula) dicta[71]
intellegemus. §32b | ――――――――――――――――| [72]
――――――――――――――――――――| id est fiunt ciues
Romani, si Romae inter uigiles sex annis militauerint. postea
dicitur factum esse senatusconsultum, quo data est illis ciuitas
Romana, si triennium militiae expleuerint. §32c Item edicto Clau-[73]
dii Latini ius Quiritium consecuntur, si nauem marinam[74]
aedificauerint, quae non minus quam decem milia modiorum[75]
frumenti capiat, eaque nauis uel quae in eius locum substi-[76]
tuta sit, sex | annis frumentum Romam portauerit. §33 Praeterea[77]
―――|――――――――, ut si Latinus qui patrimonium|[78]
sestertium cc milium plurisue habebit, in urbe Roma do-[79]
mum aedificauerit, in quam non minus quam partem dimi-[80]
diam patrimonii sui inpenderit, ius Quiritium consequatur.
§34 Denique Traianus constituit, ut si Latinus in urbe triennio[81]
pistrinum exercuerit in quo in dies singulos non minus quam
centenos modios frumenti pinseret, ad ius Quiritium per-[82]
ueni||ret. §35 ――――――――――――――――――|[83] pag. 9
――――――――――――――――――――――|――――――
――――――――――――――――――|―――――― norum
manumissi si―――――fac――――|―――――――――――
consilium――――――――――――|――――――――――――
――――――――――――――|―――――――――――――――
――――――――――――|――――――――――――――――
――――――――――Roman――|―――――――――― manu-
missionem interauerit. ergo su seruus ――|―――――――――
――――――――meus――――――――|a te solo fieri potest――
――――――――――|――――――llo m――――――――liber-
tus fit s――――――――|ius Quiritium consecutus m――――
――――――――――――――|――――――――――――――
―――――――――|*atur, quocumque modo ius Quiritium fuerit[84]
consecu|tus. ―――――――― in bonis et ex iure Quiritium
sit manumis|sus, ab eodem scilicet et Latinus fieri potest et
ius Quiritium consequi.
§36[§ 8] |Non tamen cuicumque uolenti manumittere licet. §37[§ 9] nam is[85]
qui | in fraudem creditorum uel in fraudem patroni manu-[86]
mittit, nihil agit, quia lex Aelia Sentia inpedit libertatem.
§38[§ 10] Item eadem lege minori xx annorum domino non aliter manu-[87]
mittere permittitur, quam [si] uindicta apud con||silium iusta[88] pag.10
causa manumissionis adprobata [fuerit]. §39[§ 11] Iustae autem causae
manumissionis sunt ueluti si quis patrem aut matrem aut
paedagogum aut conlactaneum manumittat. sed et illae cau-
sae quas superius in seruo minore xxx annorum exposui-[89]
mus, ad hunc quoque casum de quo loquimur, adferri pos-
sunt. item ex diuerso hae causae quas in minore xx annorum
domino rettulimus, porrigi possunt et ad seruum minorem xxx[90]
annorum. §40[§ 12] Cum ergo certus modus manumittendi minoribus
xx annorum dominis per legem Aeliam Sentiam constitutus[91]
sit, euenit ut qui xiiii annos aetatis expleuerit, licet testa-
mentum facere possit et in eo heredem sibi instituere legata-[92]
que relinquere possit, tamen si adhuc minor sit annorum[93]
xx, libertatem seruo dare non possit. §41 Et quamuis Latinum[94]
facere uelit minor xx annorum dominus, tamen nihilo minus[95]
debet apud consilium causam probare, et ita postea inter
amicos manumittere.
§42[§ 13] Praeterea lege Fufia Caninia certus modus constitutus[96]
est in seruis testamento manumittendis. §43 nam ei qui plures
quam duos neque plures quam decem seruos habebit, usque
ad partem dimidiam eius numeri manumittere permittitur;
ei uero qui plures || quam x neque plures quam xxx seruos[97] pag.11
habebit, usque ad tertiam partem eius numeri manumittere[98]
permittitur. at ei qui plures quam xxx neque plures quam
centum habebit, usque ad partem quartam potestas manu-
mittendi datur. nouissime ei qui plures quam c nec plu-[99]
res quam d habebit, non plures manumittere permittitur[100]
quam quintam partem; neque plures (――――――――)tur:[101]
sed praescribit lex, ne cui plures manumittere liceat quam c.[102]
quodsi quis unum seruum omnino aut duos habet, ad hanc[103]
legem non pertinet, et ideo liberam habet potestatem manu-
mittendi. §44 Ac ne ad eos quidem omnino haec lex pertinet,[104]
qui sine testamento manumittunt. itaque licet iis qui uin-[105]
dicta aut censu aut inter amicos manumittunt, totam fami-[106]
liam liberare, scilicet si alia causa non inpediat libertatem.
§45 Sed quod de numero seruorum testamento manumittendorum
diximus, ita intellegemus, ne umquam ex eo numero, ex
quo dimidia aut tertia aut quarta aut quinta pars liberari[107]
potest, pauciores manumittere liceat, quam ex antecedenti
numero licuit. et hoc ipsa lege prouisum est: erat enim sane
absurdum, ut x seruorum domino quinque liberare liceret,[108]
quia usque ad dimidiam partem eius numeri manumittere[109]
ei conceditur, domino uero xii seruos habenti non plures lice-[110]
ret manumittere quam iiii; item eis qui plures quam x ne-[111]
que || ―――――――――――――――――――――――――[112] pag.12
(24 uersus in C legi nequeunt) ――――――――――――――――――||
§46 nam et si testamento scriptis in orbem seruis libertas data sit,[113] pag.13
quia nullus ordo manumissionis inuenitur, nulli liberi erunt;
quia lex Fufia Caninia quae in fraudem eius facta sint rescin-
dit. sunt etiam specialia senatusconsulta, quibus. rescissa
sunt ea quae in fraudem eius legis excogitata sunt.
§47 In summa sciendum est, (cum) lege Aelia Sentia cautum[114]
sit, ut creditorum fraudandorum causa manumissi liberi non[115]
fiant, hoc etiam ad peregrinos pertinere (senatus ita cen-[116]
suit ex auctoritate Hadriani), cetera uero iura eius legis ad[117]
peregrinos non pertinere.
§48[§ 14] Sequitur de iure personarum alia diuisio. nam quae-[118]
dam personae sui iuris sunt, quaedam alieno iuri subiectae[119]
sunt. §49[§ 15]Rursus earum personarum quae alieno iuri subiectae[120]
sunt, aliae in potestate, aliae in manu, aliae in mancipio
sunt. §50[§ 16] Videamus nunc de his quae alieno iuri subiectae sint:[121]
(nam) si cognouerimus quae istae personae sint, simul intel-[122]
legemus quae sui iuris sint: §51[§ 17] ac prius dispiciamus de iis qui[123]
in aliena potestate sunt.[124]
§52[§ 18] In potestate itaque sunt serui dominorum. quae quidem[125]
potestas iuris gentium est: nam apud omnes peraeque gentes
animaduertere possumus dominis in seruos uitae necisque[126]
potestatem esse: et quodcumque per seruum adquiritur, id[127]
domino adquiritur. §53[§ 19] sed hoc tempore neque ciuibus || Roma-[128] pag.14
nis nec ullis aliis hominibus qui sub imperio populi Romani[129]
sunt, licet supra modum et sine causa in seruos suos saeuire:[130]
nam ex constitutione imperatoris Antonini qui sine causa ser-[131]
uum suum occiderit, non minus teneri iubetur, quam qui[132]
alienum seruum occiderit. sed et maior quoque asperitas[133]
dominorum per eiusdem principis constitutionem coercetur:[134]
nam consultus a quibusdam praesidibus prouinciarum de his[135]
seruis qui ad fana deorum uel ad statuas principum confu-[136]
giunt, praecepit, ut si intolerabilis uideatur dominorum sae-
uitia, cogantur seruos suos uendere: et utrumque recte fit:[137]
male enim nostro iure uti non debemus; qua ratione et pro-[138]
digis interdicitur bonorum suorum administratio. §54 Ceterum[139]
cum apud ciues Romanos duplex sit dominium (nam uel in
bonis uel ex iure Quiritium uel ex utroque iure cuiusque
seruus esse intellegitur), ita demum seruum in potestate do-[140]
mini esse dicemus, si in bonis eius sit, etiamsi simul ex
iure Quiritium eiusdem non sit: nam qui nudum ius Quiri-
tium in seruo habet, is potestatem habere non intellegitur.
§55[§ 20] Item in potestate nostra sunt liberi nostri quos iustis[141]
nuptiis procreauimus. quod ius proprium ciuium Romano-[142]
rum est; fere enim nulli alii sunt homines qui talem in filios[143]
suos habent potestatem qualem nos habemus. idque diui[144]
Ha||driani edicto, quod proposuit de his qui sibi liberisque pag.15
suis ab eo ciuitatem Romanam petebant, significatur. nec me[145]
praeterit Galatarum gentem credere in potestate parentum[146]
liberos esse.
§56 | ――――――――――――――――――――――――,| si ci-[147]
ues Romanas uxores duxerint, uel etiam Latinas peregrinasue
cum quibus conubium habeant: cum enim conubium id effi-[148]
ciat, ut liberi patris condicionem sequantur, euenit ut non
(modo) ciues Romani fiant, sed et in potestate patris sint. §57 Unde[149]
et ueteranis quibusdam concedi solet principalibus constitu-
tionibus conubium cum his Latinis peregrinisue quas primas
post missionem uxores duxerint; et qui ex eo matrimonio na-[150]
scuntur, et ciues Romani et in potestate parentum fiunt.|[151]
§58[§ 21] |Non tamen omnes nobis uxores ducere licet: nam a qua-[152]
rundam nuptiis abstinere debemus: §59[§ 22] inter eas enim personas
quae parentum liberorumue locum inter se optinent, nuptiae[153]
contrahi non possunt, nec inter eas conubium est, ueluti in-[154]
ter patrem et filiam, uel inter matrem et filium, uel inter
auum et neptem; et tales personae inter se coierint, ne-
farias || et incestas nuptias contraxisse dicuntur. et haec adeo[155] pag.16
ita sunt, ut quamuis per adoptionem parentum liberorumue[156]
loco sibi esse coeperint, non possint inter se matrimonio con-[157]
iungi, in tantum, ut etiam dissoluta adoptione idem iuris
maneat; itaque eam quae mihi per adoptionem filiae aut[158]
neptis loco esse coeperit, non potero uxorem ducere, quam-[159]
uis eam emancipauerim. §60[§ 23] Inter eas quoque personas quae[160]
ex transuerso gradu cognatione iunguntur, est quaedam simi-[161]
lis obseruatio, sed non tanta. §61[§ 24] sane inter fratrem et sororem[162]
prohibitae sunt nuptiae, siue eodem patre eademque matre[163]
nati fuerint, siue alterutro eorum: sed si qua per adoptionem[164]
soror mihi esse coeperit, quamdiu quidem constat adoptio,[165]
sane inter me et eam nuptiae non possunt consistere; cum[166]
uero per emancipationem adoptio dissoluta sit, potero eam
uxorem ducere; sed et si ego emancipatus fuero, nihil inpe-[167]
dimento erit nuptiis. §62 Fratris filiam uxorem ducere licet: idque
primum in usum uenit, cum diuus Claudius Agrippinam fra-
tris sui filiam uxorem duxisset: sororis uero filiam uxorem
ducere non licet. et haec ita principalibus constitutionibus
significantur. || Item amitam et materteram uxorem ducere pag.17
non licet. §63 item eam quae mihi quondam socrus aut nurus aut
priuigna aut nouerca fuerit. ideo autem diximus »quondam«,
quia si adhuc constant eae nuptiae, per quas talis adfinitas
quaesita est, alia ratione mihi nupta esse non potest,
quia neque eadem duobus nupta esse potest, neque idem
duas uxores habere. §64[§ 25] Ergo si quis nefarias atque incestas
nuptias contraxerit, neque uxorem habere uidetur ne-
que liberos: itaque hi qui ex eo coitu nascuntur, matrem
quidem habere uidentur, patrem uero non utique; nec ob
id in potestate eius sunt, (sed tales sunt) quales sunt hi quos[168]
mater uulgo concepit: nam et hi patrem habere non intelle-
guntur, cum is etiam incertus sit; unde solent spurii filii[169]
appellari, uel a Graeca uoce quasi σποράδην concepti, uel[170]
quasi sine patre filii.
§65[§ 26] |Aliquando autem euenit, ut liberi qui statim ut na|ti[171]
sunt, parentum in potestate non fiant, ii postea tamen redi-[172]
gantur in potestatem. §66 Veluti si Latinus ex lege Aelia Sentia[173]
uxore ducta filium procreauerit aut Latinum ex Latina aut
ciuem Romanum ex ciue Romana, non habebit eum in po-
testate; sed si postea causa probata ciuitatem Romanam con-[174]
secutus fuerit, simul eum in potestate || sua habere incipit.[175] pag.18
§67 Item si ciuis Romanus Latinam aut peregrinam uxorem duxe-
rit per ignorantiam, cum eam ciuem Romanam esse crederet,
et filium procreauerit, hic non est in potestate eius, quia ne[176]
quidem ciuis Romanus est, sed aut Latinus aut peregrinus,[177]
id est eius condicionis cuius et mater fuerit, quia non aliter
quisquam ad patris condicionem accedit, quam si inter pa-[178]
trem et matrem eius conubium sit: sed ex senatusconsulto
permittitur causam erroris probare, et ita uxor quoque et
filius ad ciuitatem Romanam perueniunt, et ex eo tempore[179]
incipit filius in potestate patris esse. idem iuris est si eam
per ignorantiam uxorem duxerit quae dediticiorum numero[180]
est, nisi quod uxor non fit ciuis Romana. §68 Item si ciuis Ro-
mana per errorem nupta sit peregrino tamquam ciui Romano,
permittitur ei causam erroris probare, et ita filius quoque
eius et maritus ad ciuitatem Romanam perueniunt, et aeque
simul incipit filius in potestate patris esse. idem iuris est
si peregrino tamquam Latino ex lege Aelia Sentia nupta sit;
nam et de hoc specialiter senatusconsulto cauetur. idem iuris[181]
est aliquatenus si ei qui dediticiorum numero est, tamquam[182]
ciui Romano aut Latino e lege Aelia Sentia nupta sit; nisi quod[183]
scilicet qui dediticiorum numero est, in sua condicione perma-
net, et ideo filius, quamuis fiat ciuis Romanus, in potestatem
patris non redigitur. §69 Item si Latina peregrino, cum eum Lati-
num esse cre||deret, (e lege Aelia Sentia) nupserit, potest ex[184] pag.19
senatusconsulto filio nato causam erroris probare, et ita omnes[185]
fiunt ciues Romani, et filius in potestate patris esse incipit.
§70 Idem constitutum est si Latinus per errorem peregrinam quasi[186]
Latinam aut ciuem Romanam e lege Aelia Sentia uxorem du-
xerit. §71 Praeterea si ciuis Romanus qui se credidisset Latinum
esse, ob id Latinam (uxorem duxerit), permittitur ei filio[187]
nato erroris causam probare, tamquam(si) e lege Aelia Sentia[188]
uxorem duxisset. Item his qui cum ciues Romani essent,[189]
peregrinos se esse credidissent et peregrinas uxores duxis-[190]
sent, permittitur ex senatusconsulto filio nato causam erroris
probare: quo facto fiet | uxor ciuis Romana et filius ―――――[191]
non solum ad ciuita|tem Romanam peruenit, sed etiam in
potestatem patris redigitur. §72 Quaecumque de filio esse dixi-[192]
mus, eadem et de filia dicta intellegemus. §73 Et quantum ad
erroris causam probandam attinet, nihil interest cuius aetatis
filius sit |――――――――――――――――――――――――[193]
――|――――――――――――――――――――――――――
―――|ni, si minor anniculo sit filius filiaue, causa probari
non potest. nec me praeterit in aliquo rescripto diui Ha-
driani ita esse constitutum, tamquam quod ad erroris quo-[194]
que | causam probandam ―――――――――――――――|[195]
――――――――――――――――――――――――|――
――― imperator ――――――――――dedit. || §74 (Sed) si pag.20
peregrinus ciuem Romanam uxorem duxerit, an ―――――[196]
―――|――――――――――――――――――――――――|
causam non potest, quamuis ipse――――――――――――|
hoc ei specialiter concessum est. sed cum peregrinus ciuem
Romanam uxorem duxisset et filio nato alias ciuitatem Roma-
nam consecutus esset, deinde cum quaereretur an causam[197]
probare posset, rescripsit imperator Antoninus proinde posse
eum causam probare, atque si peregrinus mansisset. ex quo
colligimus etiam peregrinum causam probare posse. §75 Ex his
quae diximus apparet, siue ciuis Romanus peregrinam siue
peregrinus ciuem Romanam uxorem duxerit, eum qui nasci-
tur peregrinum esse. sed siquidem per errorem tale matrimo-[198]
nium contractum fuerit, emendari uitium eius ex senatus-[199]
consulto licet (secundum) ea quae superius diximus. si uero
nullus error interuenerit, (sed) scientes suam condicionem ita
coierint, nullo casu emendatur uitium eius matrimonii. §76[§ 27] Lo-[200]
quimur autem de his scilicet, (inter) quos conubium non sit;
nam alioquin si ciuis Romanus peregrinam cum qua ei conu-[201]
bium est, uxorem duxerit, sicut supra quoque diximus,
iustum matrimonium contrahitur; et tunc ex his qui nasci-[202]
tur, ciuis Romanus est et in potestate patris erit. §77 Item si[203]
ciuis Romana peregrino cum quo ei conubium est, nupserit,[204]
peregrinus sane procreatur et is iustus patris filius est, tam-
quam si ex peregrina eum procreasset. || hoc tamen tem- pag.21
pore (ex) senatusconsulto quod auctore diuo Hadriano factum[205]
est, etiamsi non fuerit conubium inter ciuem Romanam et
peregrinum, qui nascitur, iustus patris filius est. | §78 Quod
autem diximus inter ciuem Romanam peregrinumque ―――[206]
―――― eum qui | nascitur, peregrinum esse――――――
―――――――――|――――――――――――――――――
deterioris parentis condicionem sequ―|ea ― lege ――――
―――――――――― si peregrinam, cum | qua ei conu-
bium non sit, uxorem duxerit —, peregri|nus ex eo coitu
nascatur. sed hoc maxime casu necessaria lex Minicia: nam[207]
remota ea lege matris | condicionem sequeretur; ex iis enim[208]
inter quos non | est conubium, qui nascitur, iure gentium
matris condicioni accedit. qua parte autem iubet lex ex ciue[209]
Romano et peregrina peregrinum nasci, superuacua uidetur:
nam et remota ea lege hoc utique iure gentium | futurum
erat. §79 Adeo autem hoc ita est, ut ―――――|――――[210]
―――――――――――――――――――|―――――――
――――――――――――――――non | solum exterae na-
tiones et gentes sed etiam qui Latini nominantur; sed ad alios
Latinos pertinet, qui proprios populos propriasque ciuitates[211]
habebant et erant peregrinorum numero. §80 Eadem ratione ex
contrario ex Latino et ciue Romana, siue ex lege Aelia Sentia
siue aliter contractum fuerit matrimonium, ciuis Romanus nas-[212]
citur. fuerunt||tamen qui putauerunt ex lege Aelia Sentia con- pag.22
tracto matrimonio Latinum nasci, quia uidetur eo casu per[213]
legem Aeliam Sentiam et Iuniam conubium inter eos dari,[214]
et semper conubium efficit, ut qui nascitur patris condi-[215]
cioni accedat; aliter uero contracto matrimonio eum qui[216]
nascitur, iure gentium matris condicionem sequi et ob id
esse ciuem Romanum. sed hoc iure utimur ex senatuscon-[217]
sulto, quo auctore diuo Hadriano significatur, ut omni[218]
modo ex Latino et ciue Romana natus ciuis Romanus nasca-
tur. §81 His conuenienter etiam illud senatusconsultum diuo Ha-[219]
driano auctore significauit, ut (qui) ex Latino et peregrina,[220]
item contra (qui) ex peregrino et Latina nascitur, is matris
condicionem sequatur. §82 Illud quoque his consequens est,
quod ex ancilla et libero iure gentium seruus nascitur, et
contra ex libera et seruo liber nascitur. §83 Animaduertere ta-[221]
men debemus, ne iuris gentium regulam uel lex aliqua uel[222]
quod legis uicem optinet, aliquo casu commutauerit. §84 ecce[223]
enim ex senatusconsulto Claudiano poterat ciuis Romana quae
alieno seruo uolente domino eius coiit, ipsa ex pactione[224]
libera permanere, sed seruum procreare: nam quod inter[225]
eam et dominum istius serui conuenerit, eo senatusconsulto[226]
ratum esse iubetur. sed postea diuus Hadrianus iniquitate
rei et inelegantia iuris motus restituit iuris gen||tium regu- pag.23
lam, ut cum ipsa mulier libera permaneat, liberum pariat.
§85 (Item e lege――――) ex ancilla et libero poterant liberi nasci;[227]
nam ea lege cauetur, ut si quis cum aliena ancilla quam crede-[228]
bat liberam esse coierit, siquidem masculi nascantur, liberi[229]
sint, si uero feminae, ad eum pertineant, cuius mater ancilla[230]
fuerit. sed et in hac specie diuus Vespasianus inelegantia iuris[231]
motus restituit iuris gentium regulam, ut omni modo, etiam-
si masculi nascantur, serui sint eius cuius et mater fuerit.
§86 Sed illa pars eiusdem legis salua est, ut ex libera et seruo
alieno quem sciebat seruum esse, serui nascantur. itaque
apud quos talis lex non est, qui nascitur, iure gentium ma-[232]
tris condicionem sequitur et ob id liber est.[233]
§87[§ 28] Quibus autem casibus matris et non patris condicionem[234]
sequitur qui nascitur, isdem casibus in potestate eum patris,
etiamsi is ciuis Romanus sit, non esse plus quam manifestum
est. et ideo superius rettulimus quibusdam casibus per er-
rorem non iusto contracto matrimonio senatum interuenire et
emendare uitium matrimonii, eoque modo plerumque effi-
cere, ut in potestatem patris filius redigatur. §88 Sed si ancilla[235]
ex ciue Romano conceperit, deinde manumissa ciuis Romana
facta sit, et tunc pariat, licet ciuis Romanus sit qui nasci-[236]
tur, || sicut pater eius, non tamen in potestate patris est, quia[237] pag.24
neque ex iusto coitu conceptus est neque ex ullo senatus-
consulto talis coitus quasi iustus constituitur.
§89 Quod autem placuit, si ancilla ex ciue Romano conce-
perit, deinde manumissa pepererit, qui nascitur liberum[238]
nasci, naturali ratione fit: nam hi qui illegitime concipiun-[239]
tur, statum sumunt ex eo tempore quo nascuntur; itaque si
ex libera nascuntur, liberi fiunt, nec interest ex quo mater
eos conceperit, cum ancilla fuerit: at hi qui legitime conci-
piuntur, ex conceptionis tempore statum sumunt. §90 itaque si[240]
cui mulieri ciui Romanae praegnati aqua et igni interdictum[241]
fuerit, eoque modo peregrina facta tunc pariat, conplures[242]
distinguunt et putant, siquidem ex iustis nuptiis conceperit,
ciuem Romanum ex ea nasci, si uero uulgo conceperit, pere-
grinum ex ea nasci. §91 Item si qua mulier ciuis Romana prae-[243]
gnas ex senatusconsulto Claudiano ancilla facta sit ob id quod
alieno seruo inuito et denuntiante domino eius (coierit), con-[244]
plures distinguunt et existimant, siquidem ex iustis nuptiis[245]
conceptus sit, ciuem Romanum ex ea nasci, si uero uulgo
conceptus sit, seruum nasci eius cuius mater facta esset an-[246]
cilla. §92 Peregrina quoque si uulgo conceperit, deinde ciuis
Romana (fiat) et tunc pariat, ciuem Romanum parit; si uero
ex peregrino || secundum leges moresque peregrinorum con- pag.25
ceperit, ita uidetur ex senatusconsulto quod auctore diuo
Hadriano factum est, ciuem Romanum parere, si et patri
eius ciuitas Romana donetur.
§93 Si peregrinus sibi liberisque suis ciuitatem Romanam
petierit, non aliter filii in potestate eius fient, quam si im-
perator eos in potestatem redegerit: quod ita demum is facit,
si causa cognita aestimauerit hoc filiis expedire. diligentius
autem exactiusque causam cognoscit de inpuberibus absenti-
busque: et haec ita edicto diui Hadriani significantur. §94[§ 29] Item[247]
si quis cum uxore praegnate ciuitate Romana donatus sit,
quamuis is qui nascitur, ut supra diximus, ciuis Romanus[248]
sit, tamen in potestate patris non fit: idque subscriptione
diui Hadriani significatur: qua de causa qui intellegit uxo-[249]
rem suam esse praegnatem, dum ciuitatem sibi et uxori ab
imperatore petit, simul ab eodem petere debet, ut eum qui
natus erit, in potestate sua habeat.[250]
§95 Alia causa est eorum qui Latii iure cum liberis suis ad
ciuitatem Romanam perueniunt; nam horum in potestate
fiunt liberi. quod ius quibusdam peregrinis ciuitatibus da-[251]
tum est uel a populo Romano uel a senatu uel a Cae|sare. ―
§96 ―――――――――― aut maius est Lati|um aut minus:[252]
maius est Latium, cum et hi qui decuriones leguntur et ei
qui honorem aliquem aut || magistratum gerunt, ciuitatem pag.26
Romanam consecuntur; minus Latium est, cum hi tantum
qui magistratum uel honorem gerunt, ad ciuitatem Romanam[253]
perueniunt. idque conpluribus epistulis principum signi-
ficatur.
§97[§ 30] |Non solum tamen naturales liberi secundum ea quae | dixi-[254]
mus, in potestate nostra sunt, uerum et hi quos adoptamus.[255]
§98[§ 31] Adoptio autem duobus modis fit, aut populi auctoritate, aut
imperio magistratus, ueluti praetoris. §99[§ 32] Populi auctoritate adop-[256]
tamus eos qui sui iuris sunt: quae species adoptionis dici-
tur adrogatio, quia et is qui adoptat rogatur, id est interro-
gatur, an uelit eum quem adoptaturus sit, iustum sibi filium
esse; et is qui adoptatur rogatur, an id fieri patiatur; et popu-[257]
lus rogatur, an id fieri iubeat. imperio magistratus adopta-
mus eos qui in potestate parentum sunt, siue primum gra-[258]
dum liberorum optineant, qualis est filius et filia, siue infe-[259]
riorem, qualis est nepos neptis, pronepos proneptis. §100 Et
quidem illa adoptio quae per populum fit, nusquam nisi Ro-
mae fit; at haec etiam in prouinciis apud praesides earum
fieri solet. §101 Item per populum feminae non adoptantur, nam
id magis placuit; apud || praetorem uero uel in prouinciis[260] pag.27
apud proconsulem legatumue etiam feminae solent adoptari.[261]
§102 Item inpuberem apud populum adoptari aliquando prohibitum
est, aliquando permissum est: (nam) nunc ex epistula optimi[262]
imperatoris Antonini quam scripsit pontificibus, si iusta causa
adoptionis esse uidebitur, cum quibusdam condicionibus per-
missum est. apud praetorem uero, et in prouinciis apud
proconsulem legatumue, cuiuscumque aetatis (personas) ad-
optare possumus. §103[§ 33] Illud utriusque adoptionis commune est,[263]
quod et hi qui generare non possunt, quales sunt spadones,[264]
adoptare possunt. §104[§ 34] feminae uero nullo modo adoptare pos-
sunt, quia ne quidem naturales liberos in potestate ha-[265]
bent. §105 Item si quis per populum siue apud praetorem uel
apud praesidem prouinciae adoptauerit, potest eundem alii
in adoptionem dare. §106 Sed et illa quaestio, an minor natu[266]
maiorem natu adoptare possit, utriusque adoptionis communis[267]
est. §107[§ 35] illud proprium est eius adoptionis quae per populum fit,[268]
quod is qui liberos in potestate habet, si se adrogandum de-
derit, non solum ipse potestati adrogatoris subicitur, sed
etiam liberi eius in eiusdem fiunt potestate tamquam nepotes. ||[269]
§108 | Nunc de iis personis uideamus quae in manu nostra sunt.[270] pag.28
quod | et ipsum ius proprium ciuium Romanorum est. §109 Sed
in potestate quidem et masculi et feminae esse solent; in
manum autem feminae tantum conueniunt. §110 Olim itaque
tribus modis in manum conueniebant, usu, farreo, coem-[271]
ptione. §111 Usu in manum conueniebat quae anno continuo
nupta perseuerabat; quae enim ueluti annua possessione[272]
usucapiebatur, in familiam uiri transibat filiaeque locum[273]
optinebat. itaque lege xii tabularum cautum est, ut[274]
si qua nollet eo modo in manum mariti conuenire, ea[275]
quotannis trinoctio abesset atque eo modo (usum) cuiusque
anni interrumperet. sed hoc totum ius partim legibus sub-
latum est, partim ipsa desuetudine oblitteratum est. §112 Far-
reo in manum conueniunt per quoddam genus sacrificii[276]
quod Ioui farreo fit: in quo farreus panis adhibetur, unde[277]
etiam confarreatio dicitur; conplura praeterea huius iuris[278]
ordinandi gratia cum certis et sollemnibus uerbis, praesen-
tibus decem testibus, aguntur et fiunt. quod ius etiam no-[279]
stris temporibus in usu est: nam flamines maiores, id est[280]
Diales Martiales Quirinales, item || reges sacrorum, nisi[281] pag.29
ex farreatis nati non leguntur; ac ne ipsi quidem sine con-[282]
farreatione sacerdotium habere possunt. §113[§ 36] Coemptione uero[283]
in manum conueniunt per mancipationem, id est per quan-[284]
dam imaginariam uenditionem: nam adhibitis non minus[285]
quam v testibus ciuibus Romanis puberibus, item libripende,[286]
emit is mulierem, cuius in manum conuenit. §114 Potest autem[287]
coemptionem facere mulier non solum cum marito suo sed
etiam cum extraneo; scilicet aut matrimonii causa facta co-
emptio dicitur, aut fiduciae: quae enim cum marito suo facit
coemptionem, (ut) apud eum filiae loco sit, dicitur matri-[288]
monii causa fecisse coemptionem; quae uero alterius rei
causa facit coemptionem aut cum uiro suo aut cum ex-
traneo, ueluti tutelae euitandae causa, dicitur fiduciae
causa fecisse coemptionem. §115[§ 37] quod est tale: si qua uelit quos
habet tutores deponere et alium nancisci, illis auctoribus[289]
coemptionem facit; deinde a coemptionatore remancipata ei
cui ipsa uelit, et ab eo uindicta || manumissa incipit eum pag.30
habere tutorem, (a) quo manumissa est; qui tutor fiduciarius
dicitur, sicut inferius apparebit. §115a Olim etiam testamenti fa-[290]
ciendi gratia fiduciaria fiebat coemptio: tunc enim non aliter[291]
feminae testamenti faciendi ius habebant, exceptis quibus-
dam personis, quam si coemptionem fecissent remancipatae-
que et manumissae fuissent; sed hanc necessitatem coempti-
onis faciendae ex auctoritate diui Ha|driani senatus remisit.
§115b ――――――――――――――| femina ――――[292]
―――――――――――――――――― fi|duciae causa
cum uiro suo fecerit coemptionem, nihilo minus filiae loco in-
cipit esse: nam si omnino qualibet ex causa uxor in manu
uiri sit, placuit eam filiae iura nancisci.[293]
§116 Superest ut exponamus, quae personae in mancipio sint.
§117 Omnes igitur liberorum personae, siue masculini siue femi-[294]
nini sexus, quae in potestate parentis sunt, mancipari ab
hoc eodem modo possunt, quo etiam serui mancipari pos-[295]
sunt §118 Idem iuris est in earum personis quae in manu sunt: |
――――― coemptionatoribus eodem modo possunt |――――[296]
―――――――― apud coemptionatorem fi|liae loco sit ―――
nupta sit, ――― nihilo minus etiam || quae ei nupta non sit[297] pag.31
nec ob id filiae loco sit, ab eo mancipari possit. §118a[§ 38] Plerumque (uero[298]
tum) solum et a parentibus et a coemptionatoribus mancipan-
tur, cum uelint parentes coemptionatoresque (ex) suo iure eas
personas dimittere, sicut inferius euidentius apparebit. §119[§ 39] Est[299]
autem mancipatio, ut supra quoque diximus, imaginaria[300]
quaedam uenditio: quod et ipsum ius proprium ciuium Ro-[301]
manorum est; eaque res ita agitur: adhibitis non minus
quam quinque testibus ciuibus Romanis puberibus et prae-[302]
terea alio eiusdem condicionis, qui libram aeneam teneat,
qui appellatur libripens, is qui mancipio accipit, aes tenens[303]
ita dicit hvnc ego hominem ex ivre qviritivm mevm esse aio isqve[304]
mihi emptvs esto hoc aere aeneaqve libra; deinde aere percu-[305]
tit libram idque aes dat ei a quo mancipio accipit quasi pretii[306]
loco §120 Eo modo et seruiles et liberae personae mancipantur;
animalia quoque quae mancipii sunt, quo in numero haben-
tur boues, equi, muli, asini; item praedia tam urbana quam[307]
rustica quae et ipsa mancipii sunt, qualia sunt Italica, eodem[308]
modo solent mancipari. §121 In eo solo praediorum mancipatio a[309]
ceterorum mancipatione differt, quod personae seruiles et[310]
liberae, item animalia quae mancipii sunt, nisi in praesentia
sint, mancipari non possunt; adeo quidem, || ut eum (qui) pag.32
mancipio accipit, adprehendere id ipsum quod ei mancipio[311]
datur, necesse sit; unde etiam mancipatio dicitur, quia[312]
manu res capitur: praedia uero absentia solent mancipari.
§122 Ideo autem aes et libra adhibetur, quia olim aereis tantum[313]
nummis utebantur, et erant asses, dupundii, semisses, qua-
drantes, nec ullus aureus uel argenteus nummus in usu erat,
sicut ex lege xii tabularum intellegere possumus; eorumque
nummorum uis et potestas non | in numero erat sed in pon-
dere ――――――― as|ses librales erant, et dupundii[314]
――――――――|: unde etiam dupundius dictus est quasi
duo pondo, quod nomen adhuc in usu retinetur. semisses[315]
quoque et quadrantes pro rata scilicet portione ad pon|dus
examinati erant. ―――― qui dabat olim | pecuniam, non[316]
numerabat eam, sed appendebat; unde serui quibus permit-
titur administratio pe|cuniae, dispensatores appellati sunt et[317]
§123 ―――――|――――――――――――――――――
coemptio|―――――――――――――――――――――― a
quidem quae coem|ptionem fac――――――――――――[318]
seruilem condici|onem a――――――――――――――
―――――|― mancipati mancipataeue seruorum loco con-[319]
stituuntur, adeo quidem, ut ab eo cuius in mancipio || sunt, pag.33
neque hereditatem neque legata aliter capere possint, quam[320]
(si) simul eodem testamento liberi esse iubeantur, sicut iuris
est in persona seruorum. sed differentiae ratio manifesta[321]
est, cum a parentibus et a coemptionatoribus isdem uerbis
mancipio accipiantur, quibus serui; quod non similiter fit[322]
in coemptione.
§124[§ 40] Videamus nunc quomodo hi qui alieno iuri subiecti sunt,[323]
eo iure liberentur.[324]
§125 Ac prius de his dispiciamus qui in potestate sunt.
§126[§ 41] Et quidem serui quemadmodum potestate liberentur, ex his[325]
intellegere possumus quae de seruis manumittendis superius
exposuimus §127[§ 42] Hi uero qui in potestate parentis sunt, mortuo[326]
eo sui iuris fiunt. sed hoc distinctionem recipit; nam mortuo
patre sane omni modo filii filiaeue sui iuris efficiuntur; mortuo
uero auo non omni modo nepotes neptesue sui iuris fiunt, sed[327]
ita, si post mortem aui in patris sui potestatem recasuri non[328]
sunt. itaque si moriente auo pater eorum et uiuat et in potestate[329]
patris (sui) fuerit, tunc post obitum aui in patris sui potestate[330]
fiunt; si uero is, quo tempore auus moritur, aut iam mor-[331]
tuus est aut exiit de potestate (patris, tunc hi, quia in pote-[332]
statem) eius cadere non possunt, sui iuris fiunt. §128[§ 43] Cum || au- pag.34
tem is cui ob aliquod maleficium ex lege Cornelia aqua et igni
interdicitur, ciuitatem Romanam amittat, sequitur ut, quia[333]
eo modo ex numero ciuium Romanorum tollitur, proinde ac[334]
mortuo eo desinant liberi in potestate eius esse: nec enim[335]
ratio patitur, ut peregrinae condicionis homo ciuem Romanum[336]
in potestate habeat. pari ratione et si ei qui in potestate
parentis sit, aqua et igni interdictum fuerit, desinit in po-
testate parentis esse, quia aeque ratio non patitur, ut pere-
grinae condicionis homo in potestate sit ciuis Romani paren-
tis §129[§ 44] Quodsi ab hostibus captus fuerit parens, quamuis ser-[337]
uus hostium fiat, tamen pendet ius liberorum propter ius
postliminii, quo hi qui ab hostibus capti sunt, si reuersi[338]
fuerint, omnia pristina iura recipiunt; itaque reuersus habe-[339]
bit liberos in potestate: si uero illic mortuus sit, erunt qui-
dem liberi sui iuris; sed utrum ex hoc tempore quo mortuus
est apud hostes parens, an ex illo quo ab hostibus captus est,[340]
dubitari potest. ipse quoque filius neposue si ab hostibus
captus fuerit, similiter dicemus propter ius postliminii pote-[341]
statem quoque parentis in suspenso esse. §130 Praeterea exeunt
liberi uirilis sexus de parentis potestate, si flamines Diales
inaugurentur, et || feminini sexus, si uirgines Vestales capi-[342] pag.35
antur. §131 Olim quoque, quo tempore populus Romanus in La-[343]
tinas regiones colonias deducebat, qui iussu parentis in colo-[344]
niam Latinam nomen dedissent, desinebant in potestate paren-
tis esse, quia efficerentur alterius ciuitatis ciues.
§132[§ 45] Praeterea emancipatione desinunt liberi in potestate[345]
parentum esse. sed filius quidem tribus mancipationibus,[346]
ceteri uero liberi, siue masculini sexus siue feminini, una
mancipatione exeunt de parentum potestate: lex enim xii[347]
tabularum tantum in persona filii de tribus mancipationibus
loquitur his uerbis si pater filivm (ter) venvm dvit, (a) patre[348]
filivs liber esto. eaque res ita agitur: mancipat pater filium
alicui; is eum uindicta manumittit; eo facto reuertitur in
potestatem patris; is eum iterum mancipat uel eidem uel
alii: sed in usu est eidem mancipari: isque eum postea simi-
liter uindicta manumittit; quo facto cum rursus in potestatem[349]
patris fuerit reuersus, tertio pater eum mancipat uel eidem[350]
uel alii: sed hoc in usu est, ut eidem mancipetur: eaque man-[351]
cipatione desinit in potestate patris esse, etiamsi nondum
manumissus sit, sed adhuc in causa mancipii || duret ――――[352] pag.36
――――――――――――――――――――|――――――
―――――――――― manumissi ―|―――――――
§132a ―――――――――――――|――――――――――
―――――――――――――――|―――――――――――
――――――――――――――――|――――――――――
―――――――― in bonis liberorum |―――――――――
(5 uersus in C legi nequeunt) ――――――――|――――――
manumissae fuerint―――――|―――――――――――
――――――――――――――――――――――――――
§133[§ 46] ―――――――――――― Admonendi autem sumus liberum[353]
esse arbitrium ei qui filium et ex eo nepotem in potestate habe-[354]
bit, filium quidem de potestate dimittere, nepotem uero in po-[355]
testate retinere: uel ex diuerso filium quidem in potestate reti-[356]
nere, nepotem uero manumittere, uel omnes sui iuris efficere.[357]
eadem et de pronepote dicta esse intellegemus. ―――――[358]
――――――――――――――――――――――――――
§134 ―――――――――――――――――――――――――||
et duae intercedentes manumissiones proinde fiunt, ac fieri[359] pag.37
solent, cum ita eum pater de potestate dimittit, ut sui iuris[360]
efficiatur. deinde aut patri remancipatur, et ab eo is qui[361]
adoptat, uindicat apud praetorem filium suum esse, et illo[362]
contra non uindicante (a) praetore uindicanti filius addicitur;[363]
aut non remancipatur patri, sed ab eo uindicat is qui ad-
optat, apud quem in tertia mancipatione est: sed sane commo-
dius est patri remancipari: in ceteris uero liberorum perso-
nis, seu masculini seu feminini sexus, una scilicet manci-
patio sufficit, et aut remancipantur parenti aut non reman-[364]
cipantur. Eadem et in prouinciis apud praesidem prouin-
ciae solent fieri. §135 Qui ex filio semel iterumue mancipato con-
ceptus est, licet post tertiam mancipationem patris sui nasca-
tur, tamen in aui potestate est, et ideo ab eo et emancipari[365]
et in adoptionem dari potest. at is qui ex eo filio conceptus
est qui in tertia mancipatione est, non nascitur in aui pote-
state: sed eum Labeo quidem existimat in eiusdem mancipio[366]
esse cuius et pater sit: utimur autem hoc iure, ut quamdiu
pater eius in mancipio sit, pendeat ius eius; et siquidem
pater eius ex mancipatione manumissus erit, cadat in eius[367]
potestatem; si uero is dum in mancipio sit, de||cesserit, sui pag.38
iuris fiat. §135a[§ 47] | Eadem scilicet ――――――――――[368]
―――――|―――――――――――――――――――――
nam | ut supra diximus, quod in filio faciunt tres manci|patio-
nes, hoc facit una mancipatio in nepote. §136 ―|―――――[369]
――――――――――――――――――|――――――――
―――――――――――――――――|―――――――――
―――――――― Maximi et | Tuberonis cautum est,
ut haec quod ad sacra tantum uideatur in manu esse, quod
uero ad ceteras causas proinde habeatur, atque si in manum
non conuenisset. |――――――――――――――――[370]
――――|―――― potestate parentis liberantur; nec in-
|terest an in uiri sui manu sint an extranei, quamuis hae[371]
solae loco filiarum habeantur, quae in uiri ma|nu sunt. §137 ――[372]
――――――――――――――――――|――――――――
―――――――――――――――――|―――――――――
――――――――――――――――|――― mancipatione de-
sinunt in manu esse, et si ex ea mancipatione manumissae[373]
fuerint, sui iuris ef|ficiuntur. §137a ―――――――― quae[374]
――――――――――|――――――――――――――――
cogere coempti|onatorem potest, ut se remancipet, cui ipsa
uel|it ―――――――――――――― nihilo magis potest[375]
cogere, || quam et filia patrem. sed filia quidem nullo modo pag.39
patrem potest cogere, etiamsi adoptiua sit: haec autem[376]
(uirum) repudio misso proinde conpellere potest, atque si ei
numquam nupta fuisset.
§138 Ii qui in causa mancipii sunt, quia seruorum loco ha-
bentur, uindicta, censu, testamento manumissi sui iuris[377]
fiunt. §139 Nec tamen in hoc casu lex Aelia Sentia locum habet:
itaque nihil requirimus, cuius aetatis sit is qui manumittit
et qui manumittitur; ac ne illud quidem, an patronum cre-
ditoremue manumissor habeat; ac ne numerus quidem lege[378]
Fufia Caninia finitus in his personis locum habet. §140 Quin
etiam inuito quoque eo cuius in mancipio sunt, censu liber-
tatem consequi possunt, excepto eo quem pater ea lege man-
cipio dedit, ut sibi remancipetur; nam quodammodo tunc
pater potestatem propriam reseruare sibi uidetur eo ipso,
quod mancipio recipit. ac ne is quidem dicitur inuito eo[379]
cuius in mancipio est, censu libertatem consequi, quem pater
ex noxali causa [mancipio dedit], ueluti quod furti eius no-[380]
mine damnatus est, [et eum] mancipio actori dedit: nam hunc
actor pro pecunia habet. §141 In summa admonendi sumus ad-
uersus eos quos in mancipio habemus, nihil nobis || contu- pag.40
meliose facere licere; alioquin iniuriarum tenebimur. ac[381]
ne diu quidem in eo iure detinentur homines; sed ple-
rumque hoc fit dicis gratia uno momento, nisi scilicet ex no-[382]
xali causa mancipantur.[383]
§142[§ 48] Transeamus nunc ad aliam diuisionem. nam ex his per-
sonis quae neque in potestate neque in manu neque in man-
cipio sunt, quaedam uel in tutela sunt uel in curatione, quae-
dam neutro iure tenentur. uideamus igitur quae in tutela,[384]
quae in curatione sint: ita enim intellegemus ceteras perso-[385]
nas quae neutro iure tenentur. §143[§ 49] ac prius dispiciamus de his
quae in tutela sunt.
§144[§ 50] Permissum est itaque parentibus, liberis quos in pote-
state sua habent, testamento tutores dare: masculini quidem[386]
sexus inpuberibus, (feminini autem sexus cuiuscumque aeta-[387]
tis sint, et tum quo)que cum nuptae sint. ueteres enim uo-
luerunt feminas, etiamsi perfectae aetatis sint, propter animi
leuitatem in tutela esse. §145 Itaque si quis filio filiaeque testa-
mento tutorem dederit, et ambo ad pubertatem peruenerint,[388]
filius quidem desinit habere tutorem, filia uero nihilo minus[389]
in tutela permanet: tantum enim ex lege Iulia et Papia Pop-[390]
paea iure liberorum tutela liberantur feminae: loquimur au-
tem || exceptis uirginibus Vestalibus, quas etiam ueteres in pag.41
honorem sacerdotii liberas esse uoluerunt: itaque etiam lege[391]
xii tabularum cautum est. §146[§ 51] Nepotibus autem neptibusque ita[392]
demum possumus testamento tutores dare, si post mortem no-[393]
stram in patris sui potestatem iure recasuri non sint. itaque[394]
si filius meus mortis meae tempore in potestate mea sit, nepo-
tes ex eo non poterunt ex testamento meo habere tutorem,[395]
quamuis in potestate mea fuerint; scilicet quia mortuo me in
patris sui potestate futuri sunt. §147[§ 52] Cum tamen in conpluribus[396]
aliis causis postumi pro iam natis habeantur, et in hac causa[397]
placuit non minus postumis quam iam natis testamento tuto-
res dari posse, si modo in ea causa sint, ut si uiuis nobis
nascantur, in potestate nostra fiant. hos (enim) etiam heredes[398]
instituere possumus, cum extraneos postumos heredes insti-
tuere permissum non sit. §148 (Vxori) quae in manu est, proinde[399]
ac filiae, item nurui quae in filii manu est, proinde ac nepti[400]
tutor dari potest. §149 Rectissime autem tutor sic dari potest
l. titivm liberis meis tvtorem do. sed et si ita scriptum sit[401]
liberis meis uel vxori meae titivs tutor esto, recte datus intel-[402]
legitur. §150 In persona tamen || uxoris quae in manu est, recepta[403] pag.42
est etiam tutoris optio, id est ut liceat ei permittere quem
uelit ipsa tutorem sibi optare, hoc modo titiae vxori meae[404]
tvtoris optionem do. quo casu licet (ita testari, ut tutorem op-[405]
tare liceat) uxori uel in omnes res uel in unam forte aut duas.
§151 Ceterum aut plena optio datur aut angusta. §152 plena ita dari
solet, ut proxime supra diximus. angusta ita dari solet titiae[406]
vxori meae tvtoris optionem dvmtaxat semel do, aut dvmtaxat[407]
bis do.§153 Quae optiones plurimum inter se differunt: nam[408]
quae plenam optionem habet, potest semel et bis et ter et[409]
saepius tutorem optare: quae uero angustam habet optio-[410]
nem, si dumtaxat semel data est optio, amplius quam semel
optare non potest; si dumtaxat bis, amplius quam bis optandi[411]
facultatem non habet. §154 Vocantur autem hi qui nominatim te-[412]
stamento tutores dantur, datiui, qui ex optione sumuntur,
optiui.
§155[§ 53] Quibus testamento quidem tutor datus non sit, iis ex lege
xii (tabularum) agnati sunt tutores, qui uocantur legitimi.[413]
§156[§ 54] Sunt autem agnati per uirilis sexus personas cognatione iuncti,[414]
quasi a patre cognati, ueluti frater eodem patre natus, fra-
tris filius neposue ex eo, item patruus et patrui || filius et[415] pag.43
nepos ex eo. at hi qui per feminini sexus personas cogna-[416]
tione coniunguntur, non sunt agnati, sed alias naturali iure[417]
cognati. itaque inter auunculum et sororis filium non agna-
tio est, sed cognatio. item amitae, materterae filius non[418]
est mihi agnatus, sed cognatus, et inuicem scilicet ego illi[419]
eodem iure coniungor, quia qui nascuntur, patris, non ma-
tris familiam secuntur. §157 Et olim quidem, quantum ad legem[420]
xii tabularum attinet, etiam feminae agnatos habebant tutores.
sed postea lex Claudia lata est, quae quod ad feminas atti-[421]
net, (agnatorum) tutelas sustulit: itaque masculus quidem[422]
inpubes fratrem puberem aut patruum habet tutorem; femina
uero talem habere tutorem non potest. §158[§ 55] Sed agnationis qui-
dem ius capitis deminutione perimitur, cognationis uero ius
eo modo non commutatur, quia ciuilis ratio ciuilia quidem[423]
iura corrumpere potest, naturalia uero non potest. §159[§ 56] Est au-[424]
tem capitis deminutio prioris status permutatio; eaque tribus[425]
modis accidit: nam aut maxima est capitis deminutio, aut[426]
minor, quam quidam mediam uocant, aut minima. §160[§ 57] Maxima
est capitis deminutio, cum aliquis simul et ciuitatem et liber-
tatem amittit; quae accidit incensis, qui ex forma censua||li pag.44
uenire iubentur; quod ius p――――――――――――|――[427]
―――――――――――――――― ex lege ―――|―――――
qui contra eam legem in urbe Roma do|micilium habuerint;
item feminae, quae ex senatusconsulto Claudiano ancillae fiunt
eorum dominorum, quibus inuitis et denuntiantibus cum[428]
seruis eorum coierint. §161[§ 58] Minor siue media est capitis demi-[429]
nutio, cum ciuitas amittitur, libertas retinetur; quod acci-[430]
dit ei cui aqua et igni interdictum fuerit. §162[§ 59] Minima est capitis
deminutio, cum et ciuitas et libertas retinetur, sed status[431]
hominis commutatur; quod accidit in his qui adoptantur,
item in his quae coemptionem faciunt, et in his qui manci-[432]
pio dantur quique ex mancipatione manumittuntur; adeo
quidem, ut quotiens quisque mancipetur aut manumittatur,
totiens capite deminuatur. §163 Nec solum maioribus (capitis) demi-[433]
nutionibus ius agnationis corrumpitur, sed etiam minima; et[434]
ideo si ex duobus liberis alterum pater emancipauerit, post
obitum eius neuter alteri agnationis iure tutor esse poterit.
§164[§ 60] Cum autem ad agnatos tutela pertineat, non simul ad omnes
pertinet, sed ad eos tantum qui proximo gradu sunt.
§164a (4 uersus in C legi nequeunt) ――――――――――――|[435] pag. 45
――|―――――――――――――――――――――― urbe|
(2 uersus in C legi nequeunt) ――――――――――――――――|
―――― in urbe Roma ――――――――――――――――|
――― itaque ut seru ―― est ――――――――――――|
――――――――――――――――――――――――――|
―――――――――――― sunt ――――――――――――|
(2 uersus in C legi nequeunt) ――――――――――――――――|
―――――――――――――――――――― esse ――――|
― simile ――――――――――――――――――――――|
――――――――――――――――――――――――――|
――――――――――――|
.
§165[§ 61] Ex eadem lege xii tabularum libertarum et inpuberum[436]
libertorum tutela ad patronos liberosque eorum pertinet;
quae et ipsa tutela legitima uocatur, non quia nominatim ea lege[437]
de hac tutela cauetur, sed quia proinde accepta est per inter-[438]
pretationem, atque si uerbis legis introducta esset: eo enim[439]
ipso, quod hereditates libertorum libertarumque, si || inte-[440] pag. 46
stati decessissent, iusserat lex ad patronos liberosue eorum
pertinere, crediderunt ueteres uoluisse legem etiam tutelas
ad eos pertinere, quia et agnatos quos ad hereditatem uoca-[441]
uit, eosdem et tutores esse iusserat.[442]
§166[§ 62] [de fidvciaria tvtela.] Exemplo patronorum receptae (sunt[443]
et aliae tutelae, quae et ipsae legitimae uocantur. nam si quis fili-
um aut filiam, nepotem aut neptem ex filio et deinceps alteri ea
lege mancipio dedit, ut sibi remanciparetur, deinde remancipa-
tum remancipatamue manumisit, legitimus eorum tutor erit.)
sunt et aliae tutelae, quae fiduciariae uocantur, id est quae
ideo nobis conpetunt, quia liberum caput mancipatum nobis
uel a parente uel a coemptionatore manumiserimus. §167 Sed Lati-
narum et Latinorum inpuberum tutela non omni modo ad ma-
numissores eorum pertinet, sed ad eos quorum ante manumis-[444]
sionem (ex iure Quiritium fuerunt: unde si ancilla) ex iure Qui-[445]
ritium tua sit, in bonis mea, a me quidem solo, non etiam a te
manumissa, Latina fieri potest, et bona eius ad me pertinent,
sed eius tutela tibi conpetit: nam ita lege Iunia cauetur: itaque
si ab eo cuius et in bonis et ex iure Quiritium ancilla fuerit,[446]
facta sit Latina, ad eundem et bona et tutela pertinent.[447]
§168 Agnatis et patronis et liberorum capitum manumissori-
bus permissum est feminarum tutelam alii in iure cedere;
pupillorum autem tutelam non est permissum cedere, quia
non uidetur one||rosa, cum tempore pubertatis finiatur. pag.47
§169 Is autem cui ceditur tutela, cessicius tutor uocatur:[448]
§170 quo mortuo aut capite deminuto reuertitur ad eum tutorem
tutela qui cessit; ipse quoque qui cessit si mortuus aut[449]
capite deminutus sit, a cessicio tutela discedit et reuertitur[450]
ad eum qui post eum qui cesserat, secundum gradum in
ea tutela habuerit. §171 sed quantum ad agnatos pertinet, nihil[451]
hoc tempore de cessicia tutela quaeritur, cum agnatorum
tutelae in feminis lege Claudia sublatae sint. §172 sed fidu-
ciarios quoque quidam putauerunt cedendae tutelae ius
non habere, cum ipsi se oneri subiecerint. quod etsi pla-
ceat, in parente tamen qui filiam neptemue aut proneptem
alteri ea lege mancipio dedit, ut sibi remanciparetur, re-
mancipatamque manumisit, idem dici non debet, cum is
et legitimus tutor habeatur, et non minus huic quam patro-
nis honor praestandus sit.[452]
§173 Praeterea senatusconsulto mulieribus permissum est in
absentis tutoris locum alium petere; quo petito prior de-
sinit; nec interest quam longe absit is tutor. §174 sed exci-[453]
pitur, ne in absentis patroni locum liceat libertae tutorem
petere. §175 Patroni || autem loco habemus etiam parentem qui pag. 48
ex eo, quod ipse sibi remancipatam filiam neptemue aut pro-[454]
neptem manumisit, legitimam tutelam nactus est. (sed) huius
quidem liberi fiduciarii tutoris loco numerantur; patroni[455]
autem liberi eandem tutelam adipiscuntur, quam et pater[456]
eorum habuit. §176 Sed aliquando etiam in patroni absentis
locum permittitur tutorem petere, ueluti ad hereditatem ad-[457]
eundam. §177 Idem senatus censuit et in persona pupilli pa-
troni filii. §178 Nam et lege Iulia de maritandis ordinibus ei[458]
quae in legitima tutela pupilli sit, permittitur dotis consti-
tuendae gratia a praetore urbano tutorem petere. §179 Sane
patroni filius etiamsi inpubes sit, libertae efficietur tutor,[459]
quamquam in nulla re auctor fieri potest, cum ipsi nihil
permissum sit sine tutoris auctoritate agere. §180 Item si qua
in tutela legitima furiosi aut muti sit, permittitur ei se-
natusconsulto dotis constituendae gratia tutorem petere.
§181 quibus casibus saluam manere tutelam patrono patronique
filio manifestum est. §182 Praeterea senatus censuit, ut si tutor
pupilli pupillaeue suspectus a tutela remotus sit, siue ex[460]
iusta causa fuerit excusatus, in locum eius alius tutor detur,
quo facto prior tutor amittet tutelam. §183 Haec omnia similiter
et Romae et in pro||uinciis obseruantur, scilicet (ut Romae a[461] pag.49
praetore) et in prouinciis a praeside prouinciae tutor peti de-
beat §184 Olim cum legis actiones in usu erant, etiam ex illa
causa tutor dabatur, si inter tutorem et mulierem pupillumue[462]
lege agendum erat: nam quia ipse tutor in re sua auctor esse[463]
non poterat, alius dabatur, quo auctore legis actio peragere-[464]
tur: qui dicebatur praetorius tutor, quia a praetore urbano[465]
dabatur. sed post sublatas legis actiones quidam putant hanc[466]
speciem dandi tutoris in usu esse desiisse, aliis autem placet
adhuc in usu esse, si legitimo iudicio agatur.[467]
§185[§ 63] Si cui nullus omnino tutor sit, ei datur in urbe Roma[468]
ex lege Atilia a praetore urbano et maiore parte tribuno-[469]
rum plebis, qui Atilianus tutor uocatur; in prouinciis uero
a praesidibus prouinciarum (ex) lege Iulia et Titia. §186[§ 64] Et ideo si[470]
cui testamento tutor sub condicione aut ex die certo datus[471]
sit, quamdiu condicio aut dies pendet, tutor dari potest;[472]
item si pure datus fuerit, quamdiu nemo heres existat, tam-[473]
diu ex his legibus tutor petendus est; qui desinit tutor esse,[474]
posteaquam aliquis ex testamento tutor esse coeperit. §187[§ 65] Ab
hostibus quoque tutore capto ex his legibus tutor peti debet,
qui desinit tutor esse, si is qui captus est, in ciuitatem re-[475]
uersus fuerit: nam reuersus recipit tutelam iure postliminii.
§188 ||Ex his apparet quot sint species tutelarum. si uero[476] pag.50
quaeramus in quot genera hae species diducantur, longa erit[477]
disputatio: nam de ea re ualde ueteres dubitauerunt, nosque[478]
diligentius hunc tractatum executi sumus et in edicti inter-
pretatione et in his libris quos ex Q. Mucio fecimus. hoc tan-[479]
tisper sufficit admonuisse, quod quidam quinque genera esse
dixerunt, ut Q. Mucius; alii tria, ut Ser. Sulpicius; alii duo,
ut Labeo; alii tot genera esse crediderunt, quot etiam spe-
cies essent.
§189[§ 66] Sed inpuberes quidem in tutela esse omnium ciuitatium
iure contingit; quia id naturali rationi conueniens est, ut is[480]
qui perfectae aetatis non sit, alterius tutela regatur; nec fere
ulla ciuitas est, in qua non licet parentibus liberis suis in-[481]
puberibus testamento tutorem dare; quamuis, ut supra di-[482]
ximus, soli ciues Romani uideantur liberos suos in pote-[483]
state habere. §190 feminas uero perfectae aetatis in tutela esse
fere nulla pretiosa ratio suasisse uidetur: nam quae uulgo
creditur, quia leuitate animi plerumque decipiuntur et ae-[484]
quum erat eas tutorum auctoritate regi, magis speciosa uide-[485]
tur quam uera: mulieres enim quae perfectae aetatis sunt,
ipsae sibi negotia tractant, et in quibusdam || causis dicis[486] pag.51
gratia tutor interponit auctoritatem suam; saepe etiam in-[487]
uitus auctor fieri a praetore cogitur. §191[§ 67] unde cum tutore nul-
lum ex tutela iudicium mulieri datur: at ubi pupillorum pu-[488]
pillarumue negotia tutores tractant, ei post pubertatem tutelae[489]
iudicio rationem reddunt. §192 Sane patronorum et parentum[490]
legitimae tutelae uim aliquam habere intelleguntur eo quod
hi neque ad testamentum faciendum neque ad res mancipii
alienandas neque ad obligationes suscipiendas auctores fieri
coguntur, praeterquam si magna causa alienandarum re-
rum mancipii obligationisque suscipiendae interueniat; eaque[491]
omnia ipsorum causa constituta sunt, ut, quia ad eos inte-[492]
statarum mortuarum hereditates pertinent, neque per testa-[493]
mentum excludantur ab hereditate, neque alienatis pretio-[494]
sioribus rebus susceptoque aere alieno minus locuples ad eos[495]
hereditas perueniat. §193 Apud peregrinos non similiter ut apud
nos in tutela sunt feminae; sed tamen plerumque quasi in[496]
tutela sunt: ut ecce lex Bithynorum, si quid mulier contrahat,[497]
maritum auctorem esse iubet aut filium eius puberem.[498]
§194 Tutela autem liberantur ingenuae quidem trium (liberorum[499]
iure, libertinae uero quattuor, si in patroni) liberorumue eius
legitima tutela sint: nam ceterae quae alterius generis tuto-[500]
res habent, [uelut Atilianos aut fiduciarios,] trium libero-[501]
rum || iure tutela liberantur. §195 Potest autem pluribus modis[502] pag. 52
libertina alterius generis (tutorem) habere, ueluti si a femina[503]
manumissa sit; tunc enim e lege Atilia petere debet tutorem,[504]
uel in prouinc(iis e lege Iul)ia et Titia: nam in patronae tu-[505]
tela esse non potest. §195a Item si (a) masculo manumissa (fue-
rit) et auctore eo coemptionem fecerit, deinde remancipata
et manumissa sit, patronum quidem habere tutorem desinit,
incipit autem habere eum tutorem a quo manumissa est,
qui fiduciarius dicitur. §195b Item si patronus eiusue filius in ad-[506]
optionem se dedit, debet liberta e lege Atilia uel Iulia et Titia[507]
tutorem petere. §195c Similiter ex isdem legibus petere debet[508]
tutorem liberta, si patronus decesserit nec ullum uirilis sexus[509]
liberorum in familia reliquerit.[510]
§196[§ 68]
Masculi autem cum puberes esse coeperint, tutela libe-[511]
rantur: puberem autem Sabinus quidem et Cassius ceterique[512]
nostri praeceptores eum esse putant, qui habitu corporis pu-[513]
bertatem ostendit, id est eum qui generare potest; sed in
his qui pubescere non possunt, quales sunt spadones, eam
aetatem esse spectandam, cuius aetatis puberes fiunt; sed
diuersae scholae auctores annis putant pubertatem aestiman-
dam, id est eum puberem esse existimant qui || xiiii annos pag.53
expleuit.――――――――――――――――|――――――[514]
§197[§ 69] (23 uersus in C legi nequeunt) ――――――――――――||
aetatem peruenerit, in qua res suas tueri possit; sicuti apud[515] pag. 54
peregrinas gentes custodiri superius indicauimus. §198 Ex isdem
causis et in prouinciis a praesidibus earum curatores dari
solent.[516]
§199[§ 70] Ne tamen et pupillorum et eorum qui in curatione sunt,
negotia a tutoribus curatoribusque consumantur aut demi-[517]
nuantur, curat praetor, ut et tutores (et) curatores eo nomine[518]
satisdent. §200[§ 71] sed hoc non est perpetuum: nam et tutores testa-[519]
mento dati satisdare non coguntur, quia fides eorum et dili-
gentia ab ipso testatore probata est; et curatores, ad quos
non e lege curatio pertinet, sed (qui) uel a consule uel a[520]
praetore uel a praeside prouinciae dantur, plerumque non
coguntur satisdare, scilicet quia satis honesti electi sunt.[521]
§1[§ 72] ||Superiore commentario de iure personarum | exposui-[522] pag.55
mus; modo uideamus de rebus: quae uel in nostro patrimonio
sunt uel extra nostrum patrimonium habentur.[523]
§2[§ 73] Summa itaque rerum diuisio in duos articulos diducitur:[524]
nam aliae sunt diuini iuris, aliae humani. §3[§ 74] Diuini iuris sunt
ueluti res sacrae et religiosae. §4 sacrae sunt quae diis su-
peris consecratae sunt; religiosae quae diis Manibus re-
lictae sunt. §5 Sed sacrum quidem hoc solum existimatur quod
ex auctoritate populi Romani consecratum est, ueluti lege de
ea re lata aut senatusconsulto facto. §6 religiosum uero nostra
uoluntate facimus mortuum inferentes in locum nostrum, si
modo eius mortui funus ad nos pertineat. §7 sed in prouinciali
solo placet plerisque solum religiosum non fieri, quia in eo
solo dominium populi Romani est uel Caesaris, nos autem pos-
sessionem tantum uel usumfructum habere uidemur: utique
tamen etiamsi non sit religiosum, pro religioso habetur.§7a item[525]
- ↑ §1. usque ad 8 utuntur = Dig. 1, 1, 9; §1 = Inst. 1, 2, 1 || usque ad 23 constituit = Inst. 1, 2, 5.
- ↑ §7. usque ad 12 condere = Inst. 1, 2, 8
- ↑ §8. usque ad 17 actiones = Dig. 1, 5, 1; §8 = Inst. 1, 2, 12
- ↑ §9. = Dig. 1, 5, 3; Inst. 1, 3 pr.
- ↑ §11. inde a libertini = Dig. 1, 5, 6; Inst. 1, 5 pr.
- ↑ §19. conf. Inst. 1, 6, 5.
- ↑ §20. Inde ab 5 semper = Inst. 1, 5, 2
- ↑ §36. = Inst. 1, 6 pr.
- ↑ §37. = Inst. 1, 6 pr.
- ↑ §38. fere = Inst. 1, 6, 4
- ↑ §39. usque ad 11 manumittat conf. Inst. 1, 6, 5 || superius] §19
- ↑ §40. = Inst. 1, 6, 7
- ↑ §42. inde ab lege = Inst. 1, 7.
- ↑ §48. = Dig. 1, 6, 1 pr.; Inst. 1, 8 pr.
- ↑ §49. usque ad 3 potestate = Inst. 1, 8 pr.
- ↑ §50. = Dig. 1, 6, 1 pr.; Inst. 1, 8 pr.
- ↑ §51. = Dig. l. l.; fere = Inst. l. l.
- ↑ §52. = Dig. 1, 6, 1, 1; Inst. 1, 8, 1
- ↑ §53. usque ad 18 coercetur = Dig. 1, 6, 1, 2; usque ad 12,1 uendere = Inst. 1, 8, 2 || constitutione] conf. Dig. 1, 6, 2; Inst. 1, 8, 2.
- ↑ §55. usque ad 12 est = Dig. 1, 6, 3; usque ad 13 habemus fere = Inst. 1, 9 pr. §2
- ↑ §58. fere = Inst. 1, 10, 1
- ↑ §59. fere = Inst. 1, 10, 1
- ↑ §60. = Inst. 1, 10, 2
- ↑ §61. = Inst. 1, 10, 2.
- ↑ §64. inde ab 7 itaque fere = Inst. 1, 10, 12
- ↑ §65. fere = Inst. 1,10, 13.
- ↑ §76. supra] § 55.
- ↑ §87. superius] § 67 seqq.
- ↑ §94. supra] § 92
- ↑ §97. = Inst. 1, 11 pr. || diximus] § 55
- ↑ §98. fere = Dig. 1, 7, 2 pr.; Inst. 1, 11, 1
- ↑ §99. fere = Dig. 1, 7, 2 pr.; usque ad 4 adrogatio et inde a 7 imperio fere = Inst. 1, 11, 1
- ↑ §103. = Dig. 1, 7, 2, 1; Inst. 1, 11, 9
- ↑ §104. fere = Inst. 1, 11, 10.
- ↑ §107. = Dig. 1, 7, 2, 2; Inst. 1, 11, 11.
- ↑ §113. inde a 27 adhibitis usque ad 28 libripende = Priscian. VI 96 (I pag. 282 ed. Hertz).
- ↑ §115. inferius] § 195a
- ↑ §118a. inferius] conf. §§ 132, 134, 137
- ↑ §119. = Boeth. in Top. 5, 28 (ed. Baiter pag. 322); inde a 9 qui libram usque ad 10 libripens = Priscian. VI 96 (I pag. 282 Hertz) || supra] § 113.
- ↑ §124. = Inst. 1, 12 pr.
- ↑ §126. = Inst. 1, 12 pr || superius] §§ 13 seqq.
- ↑ §127. = Inst. 1, 12 pr.
- ↑ §128. usque ad 13 esse et inde ab 15 pari usque ad 17 esse fere = Inst. 1, 12, 1
- ↑ §129. usque ad 23 potestate et inde a 26 ipse = Inst. 1, 12, 5.
- ↑ §132. usque ad 7 esse = Inst. 1, 12, 6.
- ↑ §133. = Dig. 1, 7, 28; Inst. I, 12, 7.
- ↑ §135a. supra] §§ 132. 134.
- ↑ §142. = Inst. 1, 13 pr.
- ↑ §143. = Inst. 1, 13 pr.
- ↑ §144. usque ad 4 dare fere = Inst. 1, 13, 3
- ↑ §146. = Inst. 1, 13, 3
- ↑ §147. usque ad 25 fiant = Inst. 1, 13, 4.
- ↑ §155. fere = Inst. 1, 15 pr.
- ↑ §156. usque ad 24 ex eo = Dig. 26, 4, 7; usque ad 26 itaque et inde a 27 amitae fere = Inst. 1, 15,1.
- ↑ §158. fere = Inst. 1, 15, 3
- ↑ §159. = Inst. 1, 16 pr.
- ↑ §160. usque ad 15 amittit = Inst. 1, 16, 1
- ↑ §161. = Inst. 1, 16, 2
- ↑ §162. usque ad 25 qui = Inst. 1, 16, 3.
- ↑ §164. = Inst. 1, 16, 7
- ↑ §165. = Inst. 1, 17
- ↑ §166. usque ad 35, 1 deinceps et inde ab 35, 3 legitimus usque ad 35, 3 erit fere = Inst. 1,18.
- ↑ §185. fere = Inst. 1, 20 pr.
- ↑ §186. usque ad 5 esse fere = Inst. 1, 20, 1
- ↑ §187. fere = Inst. 1, 20, 2
- ↑ §189. usque ad 21 regatur fere =Inst. 1, 20, 6 || supra] § 53.
- ↑ §191. inde a 2 pupillorum = Inst. 1, 20, 7.
- ↑ §196. inde a 7 cum usque ad 7 liberantur = Inst. 1, 22 pr.
- ↑ §197. superius] § 189
- ↑ §199. fere = Inst. 1, 24 pr.
- ↑ §200. usque ad 5 est = Inst. 1, 24 pr.
- ↑ §1. = Inst. 2, 1 pr.
- ↑ §2. = Dig. 1, 8, 1 pr.
- ↑ §3. = Dig. 1, 8, 1 pr.
- ↑ rubricam addidit C2 || 1-3 Omnes — quod quis| suppletum est ex Dig. et Inst., quamuis tribus uersibus in C explendis haec uerba uix sufficiant; conf. Ca
- ↑ proprium C, proprium ciuitatis Dig. Inst.
- ↑ ciuitatis C, ipsius ciuitatis Dig. Inst.
- ↑ populos C Inst., om. Dig.
- ↑ populus C, et populus Inst.
- ↑ utitur] conf. Ca pag. 306
- ↑ sint C, sunt Inst.
- ↑ etiam Inst., et? C, conf. Ca pag. 267 uers. 10
- ↑ quia] conf. Ca pag. 293 || auctoritatem C
- ↑ Contitutio Cn.
- ↑ optineat ex optineatur correctum C, conf. Ca pag. 306 || legem C1, leges C2; conf. Ca pag. 276
- ↑ ante ius intercidisse edictorum definitionem perspexit Huschke
- ↑ quaestores C2, quaestore C1
- ↑ concurrant C
- ↑ optinet ex optinetur correctum C
- ↑ uellit C || sequi] sedqui Cn || rescripto Cn, conf. Ca pag. 298
- ↑ significantur Cn
- ↑ rubricam addidit C2 || autem Cn Inst., omis. Dig.
- ↑ et Theodorus Mommsen, sed uel set Cn, ac Inst.
- ↑ uideamus de personis Cn, de personis uideamus Inst.
- ↑ rubricam addidit C2 || et quidem summa C, summa itaque Dig. Inst. || diuisio de iure personarum Cn Inst., de iure personarum diuisio Dig.
- ↑ libertini qui C, libertini sunt qui Dig. Inst.
- ↑ 23—25 ( ) om. C, ex Epit. 1 pr. suppleuit Goeschen
- ↑ de dediticiis] dediticis C
- ↑ rubricam addidit C2 || deticiis C
- ↑ ut om. C1, uel? add. C2n, conf. Ca p. 310.
- ↑ sint] sunt Cn, conf. Ca pag. 301 || sint] sunt Cn
- ↑ sit (i. e. sunt it) Cn, conf. Ca pag. 312 || conuicti ex conuictii correctum C
- ↑ sint] sunt C || quiue ut Goeschen, quique aut Cn
- ↑ sint C1, sunt C2 || conlecti C
- ↑ ab eodem Goeschen, auem C1, ab eo ? C2
- ↑ fiant] fiunt C || dediticici C
- ↑ rubricam addidit C2 || peregrini dediticii om. C1, add. C2
- ↑ deinde C2n, et C1 (non et deinde nec deinde et) || uicti ex uictis correctum C
- ↑ constituti C
- ↑ personam Cn
- ↑ uindicta C2, uincta C1 || testamento C2n, I0I C1, conf. Ca pag. 308 inf.
- ↑ rubricam addidit C2 || VI] VII C2
- ↑ fuerint C2, fueri C1 (conf. Ca pag. 299)
- ↑ naturalem C, naturales Inst.
- ↑ pelagogum C || aut paedagogum collata § 39 del. Lachmann
- ↑ apud om. C1, add. C2n
- ↑ rubricam add. C2 || aut VII aut VIII fuerit in C2 (conf. Ca).
- ↑ roma om. C1, add. C2 || quinque equitum] quinquequitum Cn
- ↑ proconsule Cn, proconsul aut praeses Inst.
- ↑ manumissus Huschke, m̄m̄ C; glossema agnoscendum esse suspiceris
- ↑ ab eo domino C2, a domino C1
- ↑ et] ei? C || de relictum et de pagina proxima, quae legi nequit, confer Ca || proxima inde ab relictum ad sensum e. g. sic supplet Mommsen: relictum alius heres nullus excludit; (quodsi quis a ductibus litterarum longius recedere audeat, uel testamento cum libertate ei hereditas relicta fuerit | neque ullus alius ex eo testamento heres existat uel similia proponat) idque eadem lege Aelia Sentia cautum est. De reliquis quae interciderunt, conf. Inst. 1, 6, 1 et Vlp. 1, 14; conf. etiam Epit. 1, 1, 2
- ↑ proximum ante homines spatium talia occuparunt qualia leguntur apud Dosith. 5. 6; Vlp. 1, 10. 12
- ↑ uiderantur Cn || aut non aut nec Cn || promittit C
- ↑ aut tutorem aut tutores Cn, conf. Ca pag. 298
- ↑ directo] indirecto C, delet hoc uocabulum ut glossema ad alioquin — possunt (uers. 20) adscriptum Mommsen
- ↑ nec] quia nec? Cn
- ↑ magis] m̄ḡn̄ Cn, quod magis non uel magis nunc (uix magistris nostris) significare uidetur.
- ↑ contra] rea? C1, icontra? C2n
- ↑ rubricam in inferiore paginae codicis sextae margine addidit C2 || qvibvs modis suppleuit Goeschen || ciuitate romana C2
- ↑ ex lege Aelia Sentia Polenaar, ex lege Aelia Sentia cautum est ut Cn (ex glossemate)
- ↑ ciues romanas uel latinas C2n, ciuem romanam latinam C1n, conf. Ca pag. 261
- ↑ et] ei C
- ↑ per eam legem ut glossema deleuit Polenaar
- ↑ prouinciae C1, prouinciarum C2n, conf. Ca pag. 289 || Sentia uxorem] sent. ·ā|xorem C1 (i. e. sentia autxorem? ceterum conf. Ca), sent. ā|uxorem C2
- ↑ ex add. C2, om. C1 || is ex his correctum C
- ↑ latinus C1, latinus iunianus C2
- ↑ ( ) suppleuit Mommsen
- ↑ in huius persona] conf. Ca
- ↑ quia] qui? C
- ↑ soli Goeschen; socii C1, del. C2?
- ↑ senatusconsulto] conf. Ca pag. 305 uers. 21
- ↑ filii C2, fili C1 || probarit C2n, probet C1n
- ↑ initium paginae libri C 8ae ad sensum magis quam ad ductus sic fere suppleri posse opinatur Krueger: | ciuis Romana, si Latina sit. quodsi mater causam probare nolue|rit, permissum est tutoribus filii uel ipsi filio, poste|aquam ad pubertatem peruenit, causam probare, quo casu | ipse filius civis Romanus fit. item utroque parente mortuo filius | debet causam probare, ut ipse ciuis Romanus fiat. Deinde sequebantur ea quae supra proposita sunt: quae supra diximus etc.
- ↑ anniculo eadem et de filia annicula] annicul C
- ↑ 6 — 7 Lacuna, quae inter intellegemus et id est intercedit, ad uerba Vlpiani 3, 5 ita fere suppleri posse uidetur Huschkio: Praeterea ex lege Visellia tam maiores quam minores triginta annorum manumissi et Latini facti ius Quiritium adipiscuntur,
- ↑ claudi C, (diui) Claudii Huschke, conf. Vlp. 3, 6
- ↑ consecuntur ex secuntur correctum Cn
- ↑ 12 — 14 supplementa ex parte ex Vlp. 3, 6 deprompta sunt; conf. etiam Scaeuola Dig. 50, 5, 3
- ↑ capit? C
- ↑ pro sit possis etiam de fuerit supplendo cogitare.
- ↑ ad codicis ductus e. g. haec suppleas: Praeterea a Nero|ne (conf. Tac. Annal. 15, 43) constitutum est, ut si etc.
- ↑ 16-22 conf. quae dixi in Actis Philolog. Wirceburg. (1868) pag. 128
- ↑ quam Huschke, quo Cn, conf. Ca pag. 291 et pag. 293 med.
- ↑ traianus C, (diuus) Traianus Huschke
- ↑ frumentis? C
- ↑ seqq. — p. 7 uers. 2 med. Gaius egisse uidetur de iis, qui beneficio principali ciuitatem Romanam accipiunt (secundum Vlpianum 3, 2) et (secundum Vlpianum 3, 1) de muliere Latina ter enixa, quae ex senatusconsulto ciuitatem Romanam consequitur; etsi spatii angustiae uix sufficere uidentur ad hanc materiam complectendam. Reliqua omnia inde a p. 7 uers. 2 med. Kruegero (conf. Kritische Versuche im Gebiete des roemischen Rechts pag. 114 seqq.) ita fere ad sensum restituta uidentur ad iterationem manumissionis (conf. Vlp. 3, 4; Dosith. 14; Epit. 1, 1, 4: nam Latini patronorum beneficio, id est si iterum ab ipsis aut testamento aut in ecclesia aut ante consulem manumittantur, ciuium Romanorum priuilegium consequuntur.) pertinere potuisse: minores xxx annorum manumissi si Latini facti sunt, quia | causa manumissionis apud consilium adprobata non fuerit;| item ma|iores xxx annorum qui uel inter amicos uel ab eo manumissi sunt, | cuius in bonis, non ex iure Quiritium fuerunt, fient ciues Romani,| si is cuius ex iure Quiritium sunt, iuste [hoc uocabulum inserit Huschke secutus Vlpian. 3, 4] manumissionem iterauerit. ergo si seruus tu|is quidem in bonis, ex iure Quiritium autem meus est, *Latinus quidem | a te solo fieri potest, nec tamen a me iterum | manumissus ullo modo ciuis Romanus libertus fit; sed si tu postea | ius Quiritium consecutus manumissionem iteraueris, ciuis Romanus fit.* Patronatus sane ius tibi in eo conser|uatur, quocumque modo ius Quiritium fuerit consecu|tus. Cuius autem et (conf. tamen Ca) in bonis et ex iure Quiritium sit manumis|sus, ab eodem scilicet et Latinus fieri potest et | ius Quiritium consequi. | Huschke pro eis, quae Krueger inde a priore asterisco temptauit, haec proposuit: »Latinus quidem | a te solo fieri potest, nec pariter tamen iuste postea siue a te siue | a me iterum manumissus, ciuis Romanus libertus fit. sed si postea | ius Quiritium consecutus in manumisso fuerit is, a quo | Latinus factus est, iterando eum ad ius Quiritium perducere potest, idque ius ei | datur, quocunque modo (is) ius Quiritium fuerit consecu|tus. cuius autem etc.« — [Pro iis ex Kruegerianis, quae asteriscis inclusa sunt, alius doctrinae fautores non inepte e. g. de tali forma cogitare posse uidentur: Latinus quidem | a te solo fieri potest, nec tamen nisi etiam a me | manumissus ullo modo ciuis Romanus libertus fit; sed si tu postea | ius Quiritium consecutus manumissionem iteraueris, etiam a te solo ciuis Romanus fit. (conf. tamen Ca)]
- ↑ quocumque] qc'quo Cn, conf. Ca pag. 293.
- ↑ 4 — 5 Non - qui suppletum ex Inst.
- ↑ uel in fraudem patroni C, om. Inst.
- ↑ minori xx annorum domino C, domino minori annis uiginti Inst.
- ↑ 8 — 9 quam — fuerit Cn, quam si uindicta apud consilium iusta causa manumissionis adprobata fuerit (ita libri meliores, fuerint deteriores) manumissi Inst.; si et fuerit glossemata del. Mommsen
- ↑ superius] superius id est Cn, sed id expunctum est
- ↑ minorum Cn, conf. Ca pag. 298
- ↑ uiginti Inst., xxx C || annorum C, annis Inst.
- ↑ heredem Inst., herede Cn
- ↑ annorum Cn, annis Inst.
- ↑ possit] potest C || latinum ex uel latinum correctum C
- ↑ nihilominus supra tamen ita additum a Cn, ut uideatur librarius tamen nihilo minus potius quam nihilo minus tamen uoluisse
- ↑ fufia Inst., fufia? ex fufidia correctum C; conf. quae dixi in Actis Philolog. Wirceburg. (1868) pag. 127.
- ↑ ei] si C || quam x neque plures om. C1, add. C2n
- ↑ nimeri C
- ↑ datur] udatur? Cn || nec plures quam d om. C1, add. C2n ita ut utrum post an ante habebit haec uerba collocanda sint, non liqueat
- ↑ manumittere] ei manumittere Cn
- ↑ quam] quam ut? C || post neque plures, ubi C atur exhibet, nonnulla uidentur intercidisse, quae ita fere supplere possis: neque plures (quam d seruos habentis mentio in ea lege habe)tur; fortasse in archetypo habe|atur pro habetur scriptum erat. Multas alias uias supplendi patere consentaneum est
- ↑ praescribit] postscribit Cn, conf. Ca pag. 286 || c̄ quodsi] c̄cqsi? C
- ↑ 11 — 12 expectes: quodsi quis unum seruum aut duos habet, ad eum haec lex omnino non pertinet,
- ↑ haec C2, ea C1
- ↑ manumittuntur Cn
- ↑ familiam C1, familiam suam C2n (suam glossema esse uidetur)
- ↑ dimidia ex dimidiam correctum C || quinta ex quintam correctum C
- ↑ abosurdum C
- ↑ eius add. C2n, om. C1
- ↑ conceditur domino uero xii Boecking, concedit xii C1, cui teriiiae superscripsit C2 teste Bluhmio (conf. Ca)
- ↑ item] at C teste Goescheno, conf. Ca pag. 273
- ↑ post neque in noua pagina, quae nunc legi nequit, Gaius reliqua de eo casu addidisse uidetur, quo dominis plures quam x neque plures quam xxx seruos habentibus plures manumittere licere uideretur quam eis qui plures quam xxx seruos habuerint. Fortasse alia exempla de maioribus numeris seruorum addita erant. Sequebantur ea, de quibus in Epit. 1, 2, 2 — 4 his uerbis agitur: Nam si aliquis testamento plures manumittere uoluerit, quam quot continet numerus supra scriptus, ordo seruandus est, ut illis tantum libertas ualeat, qui prius manumissi sunt, usque ad illum numerum, quem explanatio continet superius comprehensa; qui uero postea supra constitutum numerum manumissi leguntur, in seruitute eos certum est permanere. Quodsi non nominatim serui uel ancillae in testamento manumittantur, sed confuse omnes seruos suos uel ancillas is qui testamentum facit, liberos facere uoluerit, nulli penitus firma esse iubetur hoc ordine data libertas, sed omnes in seruili condicione, qui hoc ordine manumissi sunt, permanebunt. nam etsi ita in testamento seruorum manumissio adscripta fuerit, id est in circulo, ut qui prior, qui posterior nominatus sit, non possit agnosci, nulli ex his libertatem ualere manifestum est, si agnosci non potest qui prior, qui posterior fuerit manumissus. (§ 3) Nam si aliquis in aegritudine constitutus in fraudem huius legis facere noluerit testamentum, sed epistulis aut quibuscumque aliis rebus seruis suis pluribus quam per testamentum licet, conferre uoluerit libertates, et sub tempore mortis hoc fecerit, hi qui prius manumissi fuerint, usque ad numerum superius constitutum liberi erunt, qui uero post statutum numerum manumissi fuerint, serui sine dubio permanebunt. (§ 4) Nam si incolumis quoscumque diuerso tempore manumisit, inter eos qui per testamentum manumissi sunt, nullatenus computentur.
- ↑ si testamento] sit C, conf. Ca pag.304 inf.
- ↑ cum add. Lachmann
- ↑ ut] aut C (conf. Ca) || manumissi C1, manumissi sint C2
- ↑ hoc etiam Goeschen, etiam hoc Cn || senatus — Hadriani ut glossema expulit Mommsen in Zeitschrift für Rechtsgeschichte uol. IX pag. 98
- ↑ (diui) ante Hadriani inseruit Huschke
- ↑ sequitur ante de iure collocant C Inst., post diuisio Dig. || nam Cn Inst., quod Dig.
- ↑ 1 — 2 subiectae sunt Dig. Inst., sunt subiectae sunt Cn
- ↑ personarum Cn, om. Inst.
- ↑ nunc? Cn (conf. tamen Ca pag. 282 uers. 9), itaque Dig. Inst. || subiectae Dig. Inst., subiecta? C || sint C, sunt Dig. Inst.
- ↑ nam Dig. Inst., om. C || istae Dig. Inst., iustae C || sint Inst., sunt Cn (conf. Ca pag. 301) Dig.
- ↑ sint C, sunt Dig. Inst. || ac prius dispiciamus C Inst., dispiciamus itaque Dig. || qui in C Inst., quae in Dig.
- ↑ in potestate itaque Cn Inst., igitur in potestate Dig.
- ↑ sunt serui dominorum Cn Dig., dominorum sunt serui Inst.
- ↑ animaaduertere C
- ↑ quodcumque Dig. Inst., quocumque Cn, conf. Ca pag. 293 et 295
- ↑ adquiritur Dig. Inst., aut adquiritur Cn aut adquirit C || neque ciuibus Romanis nec ullis aliis Cn, nullis Dig. Inst.
- ↑ populi romani Cn, romano Dig., nostro Inst.
- ↑ causa C, causa legibus cognita Dig. Inst. (hae ordinem uerborum uicinorum inuertunt)
- ↑ constitutiones imperatoris Cn, constitutione diui Dig., constitutione diui Pii Inst.; conf. H. Dernburg »Die Institutionen des Gaius ein Collegienheft« (Halis 1869) pag. 68 et Ca pag. 300
- ↑ teneri C, puniri Dig. Inst.
- ↑ alienum seruum C Dig., seruum alienum Inst. || quoque Cn, om. Dig. Inst.
- ↑ per eiusdem principis constitutionem Cn, eiusdem principis constitutione Dig. Inst.
- ↑ praesidibus] conf Ca pag. 286 uers. 1
- ↑ deorum ex eorum correctum Cn.
- ↑ seruos suos C, seruos Inst.
- ↑ male] regula male C (ex nota marginali archetypi, conf. Ca p. XX)
- ↑ interdicitur C2, dicitur C1, conf. Ca p. 271 uers. 30
- ↑ intellegatur Cn || seruum ex seruus correctum C, conf. Ca pag. 302 inf.
- ↑ iustis C ex iustis Dig. Inst.
- ↑ procreauimus Cn, procreauerimus Dig. Inst. || ciuium Romanorum est Cn Dig., est ciuium Romanorum Inst.
- ↑ qui Inst., que? Cn, conf. Ca pag. 293 || filios suos C, liberos Inst.
- ↑ habent C, habeant Inst.
- ↑ significauit C1, signicauit (sic) C2?, conf. Ca pag. 306 inf.
- ↑ praeterit ex praeterita correctum Cn || potestatem C
- ↑ ante si, ubi in C post uersum rubricae destinatum unus uersus rubricatori uacuus relictus esse uidetur, talia fere perierunt Itaque liberos suos in potestate habent ciues Romani, quibus similia iam Goeschen restituit
- ↑ habeantur Cn
- ↑ unde et] conf. Ca
- ↑ post] p̄ Cn, conf. Ca pag. 285 || matrimanio Cn, conf. Ca pag. 277
- ↑ potestatem C.
- ↑ Non — licet om. C post spatium uacuum (rubricatori?) relictum; suppletum est ad Institutiones, in quibus Ergo non pro Non tamen legitur || a C, om. Inst.
- ↑ liberorumue locum Inst., liberorum uel hoc Cn, conf. Ca pag. 260
- ↑ 4 — 5 inter] conf. Ca pag. 272
- ↑ et incestas C, atque incestas Inst.
- ↑ liberorumue Inst., liberorum uel Cn, conf. Ca pag. 309
- ↑ possint Inst., possunt C || coniungi Cn, iungi Inst.
- ↑ filiae aut neptis loco] filiasneptis (priore s littera expuncta) loco C, filia aut neptis Inst.
- ↑ uxorem Inst., eam uxore C
- ↑ emancipauerimus C, conf. Ca pag. 278
- ↑ cognatione C, cognationis Inst.
- ↑ sane C, sane enim Inst. || et sororem Cn, sororemque Inst.
- ↑ prohibitae sunt nuptiae Cn, nuptiae prohibitae sunt Inst. || siue C, siue ab Inst.
- ↑ siue C, siue ex Inst.
- ↑ constat Inst., constant Cn
- ↑ non possunt consistere Cn, consistere non possunt Inst.
- ↑ in(pe)dimento erit C, est impedimento Inst.
- ↑ ( ) suppletum duce contextu Institutionum
- ↑ is Huschke, his C Inst. || etiam Inst., aut et C aut etiam Cn || sit C, est Inst. || spurii filii C, filii spurii Inst.
- ↑ quasi] conf. Ca pag. 289 uers. 26 || σποράδην Inst., sporade C
- ↑ Aliquando — ut na| suppletum ex Inst.
- ↑ parentum in potestate C, in potestate parentum Inst. || ii C, om. Inst. (concinnius)
- ↑ ueluti si] conf. Ca
- ↑ 19 — 20 ad incertos Goescheni et Bluhmii ductus (conf. Ca) dubitanter suppletum; in C fuisse poterit uelut s'sip'eac̄ ꝓbatac̄r̄| consecutus fuerit simul
- ↑ eum] ergo eum C teste Goescheno
- ↑ eius] conf. Ca pag. 264 uers. 34
- ↑ 23 — 24 ne quidem] neque dem? Cn, conf. Ca pag. 293
- ↑ quisquam] quisquae? Cn, conf. Ca pag. 291
- ↑ ad] at ex et correctum C.
- ↑ dediciorum Cn
- ↑ cauetur. idem] caueturridem uel cauetupridem Cn
- ↑ dediciorunt? Cn, conf. Ca pag. 299
- ↑ e lege Aelia Sentia] a· selegeā· s̄· (i. e. Aelia Sentia e lege Aelia Sentia?) C, conf. Ca p. 257
- ↑ e lege Aelia Sentia add. Huschke
- ↑ et ita Goeschen probabiliter, etsi tribus tantum litteris capessendis spatium in C sufficit
- ↑ si] ut si? C
- ↑ esse] esse et Cn, conf. Ca p. 266 inf. || ob id fortasse delendum est || ( ) ad sensum suppletum est || ei] eis C
- ↑ tamquam] tamqmodo Cn, conf. Ca p. 277 et 289 inf.
- ↑ duxissent C || his] hi C
- ↑ crededissent C
- ↑ inter filius et non in C 8 — 9 fere litterae (cf. Ca) extant, quae quid sibi uelint non liquet, cum ad sententiam nihil desideretur
- ↑ potestate C || esse Cn, delendum uidetur
- ↑ ante sit uidetur filiaue excidisse, nisi post hoc uerbum (cf. Ca) eadem notio aliquo modo addita erat. in lacuna quae sequitur, dictum fuisse, ex lege Aelia Sentia causam probari non posse, si minor anniculo sit filius filiaue, intellexit Goeschen.
- ↑ quoque] qc? C, conf. Ca pag. 297 uers. 17
- ↑ post probandam tale quid supplendum proposuit Goeschen: attinet, anniculus filius esse debeat. Deinde Krueger dubitanter conicit Gaium addidisse: nihil ex hoc rescripto Hadriani contra ius supra expositum concludi posse, quia is qui, ut erroris causam probaret, preces imperatori obtulisset, filium anniculum se habere adseuerauerit et propter hoc ipsum, non iuris nouandi gratia imperator in rescripto anniculi filii mentionem fecerit.
- ↑ dixerit C || post an ad ductuum umbras (conf. Ca) sententiarumque conexum non male uelut tale supplementum quadret: »et is causam pro|bare possit, quaeritur.« Ex casu qui proxime sequebatur, haec fere ex ductibus (conf. Ca) erui posse uidentur: ..... probare | causam non potest, quamuis ipse postea ciuitate Romana ab imperatore donatus sit, nisi | hoc ei specialiter etc.
- ↑ queureretur C
- ↑ esse sed] in C fuerit ēē sed uel ēē set || per] pro C || talem | matrimonium C, conf. Ca pag. 279 uers. 25
- ↑ ex senatusconsulto licet secundum] ex·cl C, conf. Ca pag. 302 et pag. 300 uers. 16
- ↑ casu] conf. Ca pag. 260 inf. || emedatur C || eius] es C, conf. Ca pag. 264 inf.
- ↑ aliquin C
- ↑ contrahi C
- ↑ item] itaque Cn, conf. Ca pag. 273.
- ↑ quo] qua C, conf. Ca pag. 293 inf. || nupserit erit peregrinum (conf. Ca pag. 287) C; possis etiam nupserit, peregrinum sane procreat temptare
- ↑ Hadriano] hadriano|s̄? C, conf. Ca pag. 300
- ↑ peregrinoque aut peregrinuque C, conf. Ca pag. 287 || § 78 locus lectu difficillimus uario modo suppleri potest; nec tamen ullum supplementum satis apte ad reliquiarum umbras quadrat. Sententia fere haec fuisse uidetur Kruegero: Quod autem diximus (§ 75) inter ciuem Romanam peregrinumque (uel inter ciuem Romanum peregrinamque) contracto matrimonio eum qui nascitur, peregrinum esse, id lege Minicia cautum est, qua liberi iubentur deterioris parentis condicionem sequi. ea enim (in Cn uidetur eadem fuisse) lege cautum est, ut si peregrinam, cum (qua ei conubium non sit, ciuis Romanus, uel peregrinus ciuem Romanam, cum) qua ei conubium non sit, uxorem duxerit, peregrinus ex eo coitu nascatur
- ↑ post Minicia Huschke addidit fuit
- ↑ 14. 15 supra exempli causa suppletum est, ut sententiae satisfieret
- ↑ condicione C
- ↑ 19 — 21 lacuna, quae ita est ut uerba excipit, sic fere ad sensum suppleri posse Mommseno uidetur: Adeo autem hoc ita est, ut ex ciue Romano et Latina qui nascitur, Latinus nascatur, quamquam ad eos qui hodie Latini appellantur, lex Minicia non pertinet; nam conprehenduntur quidem peregrinorum appellatione in ea lege non solum etc.
- ↑ ciuitate C
- ↑ siue aliter] conf. Ca || contractum] contrarium? Cn, conf. Ca pag. 260
- ↑ casu] sasu C
- ↑ conubion C
- ↑ effecit C
- ↑ alter C || mmatrimonio C, conf. Ca pag. 279
- ↑ sed] s̄ (i. e. sunt) Cn, conf. Ca pag. 301
- ↑ quo] quod? Cn (conf. Ca pag. 293 inf.); possis etiam ad modum § 81 scribere: quod ... significat || omni modo Hollweg, qm (i. e. quomodo?) Cn, conf. Ca pag. 277
- ↑ conuenienter] queniuntur? C, conf. Ca pag. 260 uers. 14 || hadriano ex hadrianos correctum C, conf. Ca pag. 300
- ↑ auctor C, conf. Ca pag. 256 et pag. 298 || et peregrina] etperetperegrina C
- ↑ nas̄cit' Cn, conf. Ca pag. 312
- ↑ ne] nec C || uel lex] uelex C
- ↑ lege C, conf. Ca pag.276
- ↑ coit C
- ↑ nam] non Cn. conf. Ca pag. 280
- ↑ dominu C || eo Huschke, ex C
- ↑ de qua lege et num de lege Romana egerit Gaius (conf. § 86), non liquet || accilla C || liberi] hibere C
- ↑ acilla C
- ↑ masculli C
- ↑ eum] em C || pertineat Cn || quius C || acilla C.
- ↑ inlegantia C
- ↑ nascantur C
- ↑ condicione Cn
- ↑ condicione C
- ↑ redigantur C || sed Cn, sed et Mommsen
- ↑ ciues C, conf. Ca pag. 261
- ↑ potestatem C
- ↑ peperit C, conf. Ca pag. 284
- ↑ naturali] turali C
- ↑ sumuntur C, conf. Ca pag. 306
- ↑ cui] cua C
- ↑ pro facta possis cum aliis fiat et scribere, conf. tamen Ca
- ↑ nascitur Cn
- ↑ fortasse »coierit, plerique distinguunt« potius scribendum est, conf. Ca
- ↑ iustiis C
- ↑ esset C, expectes sit uel est.
- ↑ significatur C
- ↑ dixi C, conf. Ca pag. 263 uers. 10 et pag. 278 || ciues C, conf. Ca pag. 261
- ↑ diuis C, conf. Ca pag. 300
- ↑ suam C
- ↑ quod] que Cn, conf. Ca pag. 294 inf.
- ↑ ante aut maius nisi post spatium initio paragraphi uacuum relictum ceterum uel sed uel similis particula supplenda est, talia fere suppleri posse uidentur: Huius autem iuris duae species sunt: nam
- ↑ qui] uel qui C
- ↑ Non — quae suppletum ex Inst.
- ↑ et C, etiam Inst.
- ↑ inperio magistratus uel (conf. Ca pag. 311 inf.) praetoris Cn, imperio magistratus Inst. (fortasse recte), magistratus imperio Dig.
- ↑ adoptatur Dig., adoptat C
- ↑ parentium C Inst., parentis Dig.
- ↑ filius et filia C, filius filia Dig. Inst. (recte, ut uidetur)
- ↑ praetorem] p̄‧ r̄‧ Cn, conf. Ca pag. 288 inf.
- ↑ proconsules Cn || legaturmue C (sed expuncta r littera)
- ↑ nam nunc] nunc C, conf. Ca pag. 279 inf. et pag. 282 uers. 7
- ↑ illud Dig., illi uero C (conf. Ca pag. 310 uers. 1), (sed et illud Inst.)
- ↑ quod Dig. Inst., quia Cn, conf. Ca pag. 294
- ↑ ne quidem C, nec Inst. || potestate C, potestate sua Inst.
- ↑ sed et] set C, conf. Ca pag. 301 || quaestio Goeschen, quaestio est Cn
- ↑ communis Goeschen, cō|mune C (conf. C Gai. II § 72)
- ↑ illut C Inst., hoc uero Dig. || eius C Dig., illius Inst.
- ↑ etiam C Inst., et Dig. || tamquam Dig. Inst., anquam C
- ↑ 4 Nunc - 5 quod suppleuit Goeschen
- ↑ teribus C
- ↑ perseuerabat quae enim] conf. Ca
- ↑ transiebat C
- ↑ xii] duodecima C, conf. Ca pag. 307
- ↑ manu C
- ↑ manus C
- ↑ conf. quae dixi in Actis Philolog. Wirceburg. pag. 125
- ↑ conferratio dictur C
- ↑ quos C
- ↑ flaminesi C
- ↑ Quirinales] quirinales quirinales Cn
- ↑ nati non] nation C
- ↑ sacerdotum C
- ↑ id est] conf. Ca, fortasse siue potius in C fuit
- ↑ minus Prisc., manu C
- ↑ quam Cn, om. Prisc. || libripende Prisc., libripenda C
- ↑ is] eum C || potest] poste C, conf. Ca pag. 285.
- ↑ coeptionem? C || 4 apud — 6 coemptionem] haec uerba ad taedium usque repetita sunt in C, conf. Ca
- ↑ reponere C || auctoribus] tutoribus C, conf. Ca pag. 256
- ↑ inferioribus appeauerit? C || olim] olim olim C
- ↑ aliter] conf. Ca pag. 256 inf.
- ↑ post remisit Gaius haec fere uidetur dixisse: eam feminam, quae fiduciae causa cum extraneo coemptionem fecerit, filiae loco apud eum non fieri; sed quae fiduciae causa etc.
- ↑ placuti? C || iura ex iurae correctum C
- ↑ femini C
- ↑ hoc eodem] eodem hoc C
- ↑ 29 — 31 lacunae ducibus ex parte incertis codicis C umbris ita e. g. cum aliis expleri possunt: nam (uel quare) feminae a coemptionatoribus eodem modo possunt (mancipari, quo liberi a parente mancipantur; adeo) quidem, ut quamuis ea sola apud coemptionatorem filiae loco sit, quae ei nupta sit, tamen nihilo minus etc.
- ↑ non sit] non est C
- ↑ nec ex et correctum C || 1 — 2 ( ) add. Goeschen
- ↑ appearebit C
- ↑ diximus C, indicauimus Boeth.
- ↑ quod et] quia et Cn (conf. Ca pag. 294 inf.), quod Boeth. || ciuium romanorum est Cn, romanorum est ciuium Boeth.
- ↑ quam Boeth., quod C, conf. Ca pag. 291
- ↑ mancipio C, mancipium Boeth. || aes Boeth., rem C
- ↑ iure Boeth., ius̄t̄• Cn, conf. Ca pag. 273 || isque Boeth., iisque C
- ↑ esto C, est Boeth. || aere Boeth., aer C (conf. Ca pag. 298)
- ↑ mancipio C, mancipium Boeth.
- ↑ mulii C || quam] que Cn, conf. Ca pag. 291
- ↑ quali C
- ↑ praeditorum Cn
- ↑ seruiles ex seruires correctum C1
- ↑ accepit C || ei] et in uel ei in C
- ↑ dat C
- ↑ tantum] tantumtum C, conf. Ca pag. 308
- ↑ seq. Gaius talia fere expressisse uidetur: sed in pondere posita; nam et as|ses librales erant et dupundii bilibres uel similia.
- ↑ adhunc C
- ↑ ante qui dabat supplendum uidetur: quam ob rem uel simile quid
- ↑ enuntiatum, quod ad appellati sunt pertinere supra significatum est, utrum paulo latius etiam (et adhuc ....) patuerit necne, non liquet. Deinde apparet explicatum fuisse a Gaio, quibus rebus differat condicio feminae quae in manu sit, ab eorum condicione qui in mancipio sint
- ↑ 9 — 11 ita fere supplendo sensum Gaianum restituas: Ea quidem quae coem|ptionem facit, non deducitur in seruilem condici|onem; a parentibus autem uel a coemptionatori|bus mancipati mancipataeue etc.
- ↑ mancipati] mancipari C
- ↑ hereditates C, conf. Ca pag. 270 || possunt C, conf. Ca pag. 301 inf.
- ↑ manifesta est] manifeste C, conf. Ca pag. 266
- ↑ accipiunt C
- ↑ quomodo C, quibus modis Inst.
- ↑ liuerentur Cn, liberantur Inst.
- ↑ seqq. supplementa paragraphorum 126 et 127 ex Institutionibus deprompta sunt || liberent(ur) Cn, liberantur Inst.
- ↑ expossuimus C, conf. Ca pag. 284 uers. 32 seqq.
- ↑ (nep|te) sue C, neptesque Inst.
- ↑ patris sui potestatem C, potestatem patris sui Inst.
- ↑ uiuit Inst.
- ↑ sui Inst., om. C || fuerint C, est Inst. || (patris) sui potestate C, potestate patris sui Inst.
- ↑ mortus uidetur fere in C fuisse
- ↑ 8 — 9 ( ) suppletum ex Inst.
- ↑ romanam amittat Cn, amittit Inst. || quia Institutionum aliquot libri, qui C et alii libri Inst.
- ↑ tollitur Inst., tollit C || proinde ac C, perinde acsi Inst.
- ↑ potestate Inst., poteste C, conf. Ca pag. 288
- ↑ peregrinae homo condicionis addito asterisco Cn, conf. Ca pag. 312
- ↑ quodsi Cn, si Inst. || seruus Inst., seruo C, conf. Ca pag. 302 inf.
- ↑ quo] quod C (conf. Ca pag. 293 uers. 32), quia Inst.
- ↑ itaque C, idcirco Inst. || reuersus Inst., reuersis C || habebit liberos C, et liberos habebit Inst.
- ↑ quo] quod C, conf. Ca pag. 293 inf.
- ↑ dicemus C, dicimus Inst. || potestatem quoque Cn, ius quoque potestatis Inst.
- ↑ uirgine C
- ↑ 2 — 3 in Latinas regiones uerba ex glossemate irrepsisse censet Mommsen
- ↑ qui iussu] quiusu uel qinusu C || coloniam] conf. Ca pag. 261
- ↑ praeterea suppletum ex Inst. || emancipatione C, emancipatione quoque Inst. || potestate Inst., potestatem C
- ↑ parentum Inst., parentem C, conf. Ca pag. 305 inf.
- ↑ exeun C || parentium C
- ↑ ter Vlpianus 10, 1, om. C || uenum d(uit) patre filius C?, uenundauit filius a patre codex Vaticanus Vlpiani l. l.
- ↑ 16. 17 sententia uel hoc uel simili modo ad incertas codicis C umbras restitui poterit
- ↑ fueri? C, conf. Ca pag. XXXII inf.
- ↑ eide C || 18. 19 suppleuit Hollweg ad codicis ductus (conf. Ca); expectes potius: eaque mancipatione patria potestas tollitur, etiamsi uel simile aliquid
- ↑ post duret, quod exempli causa suppletum est, Huschke ad sensum recte suppleuit: »apud eum cui mancipatus est. a quo si rursus manumittatur, sui iuris fit.« Deinde de iis egisse Gaium iam Goeschen coniecit, quae in Epit. 1, 6 § 3 med. hoc modo leguntur: Tamen cum tertio mancipatus fuerit filius a patre naturali fiduciario patri, hoc agere debet naturalis pater, ut ei a fiduciario patre remancipetur et a naturali patre manumittatur, ut si filius ille mortuus fuerit, ei in hereditate naturalis pater, non fiduciarius, succedat. Feminae uel nepotes masculi ex filio una emancipatione de patris uel aui exeunt potestate et sui iuris efficiuntur. Et hi ipsi quamlibet una mancipatione de patris uel aui potestate exeant, nisi a patre fiduciario remancipati fuerint et a naturali patre manumissi, succedere eis naturalis pater non potest, nisi (ipse sit add. Mommsen) fiduciarius, a quo manumissi sunt. Nam si remancipatum eum sibi naturalis pater uel auus manumiserit, ipse ei in hereditate succedit.
- ↑ 9 — 14 (Admonendi — intellegemus), quae verba quo loco paginae 36 in C extiterint, dispici nequit, ex Dig. (ubi »Gaius lib. I Inst.« laudatur) et Inst. in posteriore huius paginae parte inserenda esse intellexit Goeschen || 9. 10 Admonendi autem sumus liberum esse arbitrium Inst., Liberum arbitrium est Dig.
- ↑ nepotem Dig., nepotem uel neptem Inst.
- ↑ de potestate Inst., potestate Dig. || uero Dig., uero uel neptem Inst.
- ↑ uel Dig., et Inst.
- ↑ uero Dig., uero uel neptem Inst.
- ↑ 13 uel—14 intellegemus Dig., eadem et de pronepote uel pronepte dicta esse intellegantur, uel omnes sui iuris efficere Inst.
- ↑ ante et duae »praecesserit tale quid: Praeterea parentes, liberis in adoptionem datis, in potestate eos habere desinunt. et in filio quidem, si in adoptionem datur, tres mancipationes« Goeschen
- ↑ ut] aut C
- ↑ efficiantur Cn, conf. Ca
- ↑ apud] aaput C
- ↑ uincante C
- ↑ remancipatur Cn (uix recte) || remancipatur C (uix recte).
- ↑ emancipari Huschke, mancipari C
- ↑ in] ion C
- ↑ cadit C || eius] eus C
- ↑ 10. 11 talia fere sententiarum nexus flagitare uidetur, quibus similia iam Huschke proposuit: Eadem scilicet dicemus de eo qui ex nepote semel mancipato necdum manumisso conceptus fuerit. nam ut supra etc.
- ↑ 13 — 16 haec fere ad sensum, non ad ductus suppleri posse censet Krueger: Praeterea mulieres quae in manum conueniunt, in patris potestate esse desinunt. sed in confarreatis nuptiis de flaminica Diali (de hac cogitauerunt iam priores editores) senatusconsulto ex relatione Maximi etc.
- ↑ (post conuenisset) haec sententia expressa aliquo modo fuit: Coemptione autem facta mulieres omni modo potestate etc. (spatium in C paulo plura extitisse docet)
- ↑ uiri] uiriri C || sit C
- ↑ habeatur C || 22 — 25 eorum, quae post sunt extabant, duce ex parte Huschkio hanc fere sententiam fuisse opinatur Krueger: In manu autem esse mulieres desinunt isdem modis, quibus filiae familias potestate patris liberantur; sicut igitur filiae familias una mancipatione ex potestate patris exeunt, ita eae quae in manu sunt, una mancipatione desinunt in manu esse etc.
- ↑ manumissa Cn, conf. Ca p. 279 uers. 10
- ↑ seqq. hanc fere sententiam expressisse uidetur Gaius: Inter eam uero quae cum extraneo, et eam quae cum uiro suo coemptionem fecerit, hoc interest, quod illa quidem cogere coemptionatorem potest, ut se remancipet, cui ipsa uelit, haec autem uirum suum nihilo magis etc.
- ↑ nihil Cn, conf. Ca pag. 281
- ↑ gogere C
- ↑ conf. Ca || manumisi Cn, conf. Ca pag. 279
- ↑ lege Fufia Caninia Mommsen, legis fuf. can. Cn (conf. Ca pag. 275 seq.)
- ↑ quod] quo C, conf. Ca pag. 295
- ↑ 21 et 22 uerba uncis inclusa expulit Mommsen
- ↑ aliquoquin iniuriarumc (i. e. causa?) C
- ↑ gratia uno momento] gratiamuncnomento C || scllicet C, conf. Ca pag. 302
- ↑ manciparentur C
- ↑ quae in tutela quae in curatione sint C, de his quae in tutela uel in curatione sunt Inst.
- ↑ intellegemus Inst., intellegimus C || ceteras Inst., de ceteris C.
- ↑ sua C, om. Inst. || testamento tutores Inst., testamentores Cn
- ↑ 5. 6 feminini — quo ad sensum suppletum est
- ↑ pubertate C
- ↑ haberet C
- ↑ popeia C
- ↑ honores C, conf. Ca pag. 298 || legi C, conf. Ca pag. 276
- ↑ autem C, tamen Inst.
- ↑ testamento Inst., testes C, conf. Ca pag. 307 inf.
- ↑ iure C, om. Inst. (non inepte) || recasuri non sint Cn, non sint recasuri Inst.
- ↑ ex eo Inst., quos ex eo C, quos ex eo habeo Goeschen || poterunt Inst., potesint C || ex testamento Cn, testamento Inst. || habere tutorem C, tutorem habere Inst.
- ↑ potestate futuri Cn, potestatem recasuri Inst. || sunt Inst., sint C || tamen C, autem Inst. (paulo tolerabilius, conf. ad uers. 15)
- ↑ habeantur C, habentur Inst.
- ↑ nascuntur C, nascerentur, sui et Inst. || fiant C, fierent Inst. || enim add. Huschke
- ↑ sint C
- ↑ ac filiae] ac si filiae C || filii] filia C || neepti C.
- ↑ DO] dolic•tut do C, (conf. Ca pag. 275 uers. 28)
- ↑ MEIS] meois C
- ↑ rececta C
- ↑ ipsėa (sic) C || titiae ex tutiae correctum C
- ↑ ( ) add. Mommsen
- ↑ proximumae C
- ↑ tvtoris optionem dvmtaxat] dumtaxat tutoris optionem Cn
- ↑ differant C
- ↑ bis ex uis correctum C1
- ↑ angustam] angus C
- ↑ potest] poten̄ C, conf. Ca pag. 266 || dumtaxat] tatum C, tantum Goeschen, conf. Ca pag. 264
- ↑ habet] habetis C || testament C, conf. Ca pag. 305 med.
- ↑ xii• C (conf. Ca pag. 304 uers. 4), duodecim tabularum Inst.
- ↑ per uirilis sexus personas cognatione iuncti Cn, per uirilis sexus cognationem coniuncti Inst., qui per uirilis sexus personas cognatione iuncti sunt Dig.
- ↑ 23 — 24 et nepos C, neposue Dig. Inst.
- ↑ hi qui C, qui Inst.
- ↑ coniunguntur C, iunguntur Inst.
- ↑ materterae C; tuae Inst., quae meae pro materterae uocabulo (ex glossemate nato?) scribendum esse suadent
- ↑ scilicet Inst., scilicetsic C, conf. Ca pag. 302 || ego] eo C.
- ↑ et Mommsen, sed C
- ↑ quod] que Cn, conf. Ca pag. 294 inf.
- ↑ ( ) suppleuit Goeschen
- ↑ ratio Inst., ratione C (conf. Ca) || quidem Inst., quedam C, conf. Ca pag. 296 inf.
- ↑ non potest C, non utique Inst.
- ↑ status Inst. et Gaius in Dig. 4, 5, 1 et Boeth. ad Top. 4, 18 (pag. 302 Baiter), capitis C || permutatio C, commutatio Inst.
- ↑ deminutio] dimidia C, conf. Ca pag. 274
- ↑ ueniri C || post ius quid dictum fuerit, nescimus; non apte enim huc trahi sanctionem legis Aeliae Sentiae de iis qui peregrinorum dediticiorum numero sint propositam (§ 27) apparet, cum hoc loco non de iis agatur, qui Romae contra eam legem commorentur, sed de iis qui domicilio ibi collocato legem uiolauerint
- ↑ denuntiantibus] denuntiantibus dominis C (ex glossemate)
- ↑ deminutio Inst., dimidia C, conf. Ca pag. 274
- ↑ ciuitas amittitur libertas C, ciuitas quidem amittitur libertas uero Inst. ||retinetur Inst., retineretur C
- ↑ retinetur Inst., retineretur C
- ↑ qui] qua C, conf. Ca pag. 293 uers. 2.
- ↑ diminuantur C || maiore C || capitis add. Huschke, conf. Ca pag. 274 uers. 29
- ↑ adgnitionis C
- ↑ seqq. uerisimiliter coniecit Hollweg Gaium de legitima gentilium tutela egisse atque hunc locum eum esse, ad quem lector a Gaio 3, 17 remittitur
- ↑ 20 — 21 liberarum et inpuberum liberorum C, libertorum et libertarum Inst.
- ↑ tutela legitima C, legitima tutela Inst. || 22 — 25 supplementa praebuerunt Inst.
- ↑ proinde C, perinde Inst.
- ↑ introducta Inst., accepta C
- ↑ intestati Inst., initestati C
- ↑ quia C, cum Inst. || uocauit C, uocat Inst.
- ↑ iusserat C, iussit Inst.
- ↑ rubrica falso loco in C scripta est, conf. Ca || receptae] rectae C || 30 — 35, 3 ( ) hoc fere supplementum et Inst. 1, 18 et res ipsa flagitant: parentis enim manumissoris tutela fiduciariis non adnumeratur. uerba ipsa partim ad Inst. partim ad Gai. 1, 172 composita sunt.
- ↑ eorum] libertiineorum? C (ex glossemate)
- ↑ ( ) addidit Huschke
- ↑ iure Quiritium] ique C, conf. Ca pag. 273 uers. 12
- ↑ pertinent Huschke, pertinet Cn
- ↑ tutor] uocator C
- ↑ prius cessit ex cessauit correctum? C
- ↑ a cessicio] accessio C
- ↑ habueri C, conf. Ca pag. XXXII inf.
- ↑ sit Huschke, est C
- ↑ absit] aberit C, afuerit commendat Mommsen, abierit Polenaar.
- ↑ remmancipatam C
- ↑ patroni autem] autem patroni C
- ↑ libere eadem C
- ↑ permittitur] conf. Ca
- ↑ Kruegero § 178 uidetur post § 180 collocanda esse || et] e C
- ↑ sit] conf. Ca
- ↑ pupillaeue] pulleue C
- ↑ ( ) hoc uel simile supplementum commendat sententiarum connexus; et particula fortasse delenda est
- ↑ tutore C || pupillumqe legem C
- ↑ tutor] tutelae? C, conf. Ca pag. 309
- ↑ legis] legis legis C
- ↑ tutor] tutelae C, conf. Ca pag. 309 || a] aut C, conf. Ca pag. 312
- ↑ datur Cn
- ↑ adhuc] athunc C
- ↑ urbe C, urbe quidem Inst.
- ↑ urbano Inst., ubano C.
- ↑ prouinciarum Inst., prouincilarum C || ex Inst., om. C; ceterum conf. Ca pag. 317 seq. || et ideo si cui C, sed et si Inst.
- ↑ ex C, om. Inst.
- ↑ tutor Cn, ex isdem legibus tutor Inst.
- ↑ heres Cn, ex testamento heres Inst.
- ↑ his] is C, isdem Inst. || desini C
- ↑ tutor esse Cn, esse tutor Inst.
- ↑ tutelarum] instutelarum? Cn
- ↑ haec C || deducantur C
- ↑ nosqui C, conf. Ca pag. 290
- ↑ hoc totum tantisper C (conf. Ca pag. 308 uers. 19), hoc loco tantisper Mommsen
- ↑ ratione C, iure Inst.
- ↑ licet C, liceat Goeschen
- ↑ testamento] co • st • C, conf. Ca pag. 308
- ↑ uideantur] uideanturtant C
- ↑ decipiunt C
- ↑ speciosa] hispeciosa C
- ↑ ipsi C || dici C
- ↑ tutor] tutele C, conf. Ca pag. 309 || auctoritatem] aut C, conf. Ca pag. 257.
- ↑ tutela] tule C, conf. Ca pag. 309 || datum C, conf. Ca pag. 306 inf. || 2 — 3 pupillorum pupillarumue negotia tutores Cn, pupillorum pupillarumque tutores negotia Inst.
- ↑ tractant ei] tractansei C, gerunt Inst.
- ↑ iudicio Inst., iudici C, conf. Ca pag. 274
- ↑ mancipio C || interueniant C
- ↑ intestarum C
- ↑ pertinet Cn
- ↑ protiosioribus Cn
- ↑ susceptoque aere] susceptoquaere C, conf. Ca pag. 297 inf.
- ↑ sunt] s ex c uel ex e correctum C
- ↑ sunt ui haecce lex bytinorum C || contrahat] hat C, conf. Ca pag. 260 uers. 13
- ↑ auctorem] aut C, conf. Ca pag. 257 || filius C, conf. Ca pag. 268
- ↑ tutela autem] tutelautem C, conf. Ca pag. 309 || 18 — 19 ( ) suppleuit Hollweg
- ↑ tutela] tutum C, conf. Ca pag. 309 || ceterae] etcetere C
- ↑ habeant C
- ↑ potest] conf. Ca pag. 285 uers. 21
- ↑ tutorem add. Goeschen
- ↑ lege] le C, conf. Ca pag. 275
- ↑ e lege Iulia add. Heffter; ceterum conf. Ca pag. 317 seq.
- ↑ patronus eiusque (pro eiusue) filius in C extitisse ueri non est dissimile, conf. Ca
- ↑ e lege Atilia uel Iulia et Titia] e leg titia et titia? Cn, conf. Ca
- ↑ tutorem] aut tute aut tuts C, conf. Ca pag. 309
- ↑ liberta] busta C, conf. Ca pag. 258 et pag. 276
- ↑ reliquerit] recipit? C
- ↑ coeperint Inst., coeperit C
- ↑ casius C
- ↑ putant] putant(ta)nt ? C
- ↑ In pagina quae nunc legi nequit, Gaius primum de pubertate Neratii Prisci sententiam ('Vlp. 11, 28) addidisse, deinde ad eas personas quae in curatione sunt (conf. 1, 142. 143), transiisse uidetur Huschkio. Eodem autem ordine, quo Vlpianus 12, de curatoribus egisse (conf. etiam Epit. 1, 8: Peractis pupillaribus annis, quibus tutores absoluuntur, ad curatores ratio minorum incipit pertinere. Sub curatore sunt minores aetate, maiores euersores, insani. Hi qui minores sunt, usque ad uiginti et quinque annos impletos sub curatore sunt. Qui uero euersores aut insani sunt, omni tempore uitae suae sub curatore esse iubentur, quia substantiam suam rationabiliter gubernare non possunt.) et adiecisse uidetur: in curatore minoribus dato, si quando pater in testamento curatorem filio nominauerit, praetorem eius uoluntatem obseruare, quia aequum sit patrem filio prouidere, donec ad eam || aetatem peruenerit etc.
- ↑ perueneret? Cn
- ↑ solent Lachmann, uolunt C.
- ↑ negotia C Inst. , expectes patrimonia || curatoribusque C , curatoribusue Inst.
- ↑ et curatores Inst., cur C uel potius Cn || nomine Inst., naomine C
- ↑ nam et C , nam Inst. || tutores testamento Inst., tutorest C, conf. Ca pag. 304 inf.
- ↑ non e] nonne C || curato C
- ↑ conf. Ca
- ↑ suppletum ex Inst., in quibus libro pro commentario extat
- ↑ sunt C, om. Inst. || aut hauentur Cn aut hauent C
- ↑ itaque Cn, om. Dig. || diducitur C, deducitur Dig.
- ↑ religiosum] religiosus C.