Institutiones (Krueger, Studemund)/Commentarius III
senatusconsulto quod auctore diuo Hadriano factum est, idem[1]
in fideicommissis quod in legatis hereditatibusque constitu-
tum est. §288 Item poenae nomine iam non dubitatur nec per
fideicommissum quidem relinqui posse.
§289 Sed quamuis in multis iuris partibus longe latior causa[2]
sit fideicommissorum quam eorum quae directo relincuntur,
in quibusdam tantumdem ualeant, tamen tutor non aliter[3]
testamento dari potest quam directo, ueluti hoc modo liberis
meis titius tvtor esto, uel ita liberis meis titivm tvtorem do;[4]
per fideicommissum uero dari non potest. ||[5]
§1[§ 1] Intestatorum hereditates (ex) xii tabularum primum[6]
ad suos heredes pertinent. §2[§ 2] Sui autem heredes existimantur li-[7]
beri qui in potestate morientis fuerunt, ueluti filius filiaue, ne-[8]
pos neptisue (ex filio), pronepos proneptisue ex nepote filio nato[9]
prognatus prognataue: nec interest, (utrum) naturales (sint)[10]
liberi an adoptiui: ita demum tamen nepos neptisue et pronepos[11]
proneptisue suorum heredum numero sunt, si praecedens per-
sona desierit (in potestate parentis esse, siue morte id acciderit,)[12]
siue alia ratione, ueluti emancipatione; nam si per id tempus[13]
quo quisque moritur, filius in potestate eius sit, nepos ex eo[14]
suus heres esse non potest. idem et in ceteris deinceps libero-[15]
rum personis dictum intellegemus. §3 Vxor quoque quae in[16]
manu est, sua heres est, quia filiae loco est; item nurus[17]
quae in filii manu est, nam et haec neptis loco est: sed ita de-
mum erit sua heres, (si) filius cuius in manu fuerit, cum pa-[18]
ter moritur, in potestate eius non sit. idemque dicemus et de[19]
ea quae in nepotis manu matrimonii causa sit, quia proneptis[20]
loco est. §4[§ 3] Postumi quoque (qui) si uiuo parente nati essent, in[21]
potestate eius futuri forent, sui heredes sunt. §5 Idem iuris est[22]
de his quorum nomine ex lege Aelia Sentia uel ex senatuscon-[23]
sulto post || mortem patris causa probatur: nam et hi uiuo[24] pg.127
patre causa probata in potestate eius futuri essent. §6 Quod[25]
etiam de eo filio qui ex prima secundaue mancipatione post[26]
mortem patris manumittitur, intellegemus. §7[§ 4] Igitur cum filius[27]
filiaue et ex altero filio nepotes neptesue extant, pariter ad[28]
hereditatem uocantur; nec qui gradu proximior est, ulte-[29]
riorem excludit: aequum enim uidebatur nepotes neptesue[30]
in patris sui locum portionemque succedere: pari ratione et[31]
si nepos neptisue sit ex filio et ex nepote pronepos pro-[32]
neptisue, simul omnes uocantur ad hereditatem. §8[§ 5] Et quia[33]
placebat nepotes neptesue, item pronepotes proneptesue in[34]
parentis sui locum succedere, conueniens esse uisum est non[35]
in capita, sed (in) stirpes hereditatem diuidi, ita ut filius[36]
partem dimidiam hereditatis ferat et ex altero filio duo plu-[37]
resue nepotes alteram dimidiam; item si ex duobus filiis ne-
potes extent, ex altero filio unus forte uel duo, ex altero tres[38]
aut quattuor, ad unum aut ad duos dimidia pars pertineat[39]
et ad tres aut quattuor altera dimidia.[40]
§9 Si nullus sit suorum heredum, tunc hereditas pertinet ||[41]
ex eadem lege xii tabularum ad agnatos. §10[§ 6] Vocantur autem[42] pg.123
agnati qui legitima cognatione iuncti sunt: legitima autem
cognatio est ea quae per uirilis sexus personas coniungitur:[43]
itaque eodem patre nati fratres agnati sibi sunt, qui etiam con-[44]
sanguinei uocantur, nec requiritur an etiam matrem eandem[45]
habuerint; item patruus fratris filio et inuicem is illi agna-[46]
tus est; eodem numero sunt fratres patrueles inter se, id[47]
est qui ex duobus fratribus progenerati sunt, quos plerique[48]
etiam consobrinos uocant; qua ratione scilicet etiam ad plu-[49]
res gradus agnationis peruenire poterimus. §11[§ 7] Non tamen omni-
bus simul agnatis dat lex xii tabularum hereditatem, sed[50]
his qui tum cum certum est aliquem intestatum decessisse,[51]
proximo gradu sunt. §12 Nec in eo iure successio est: ideoque
si agnatus proximus hereditatem omiserit, uel antequam[52]
adierit, decesserit, sequentibus nihil iuris ex lege conpetit.
§13 Ideo autem non mortis tempore quis proximus fuerit requiri-[53]
mus, sed eo tempore quo certum fuerit aliquem intestatum
decessisse, quia si quis testamento facto decesserit, melius[54]
esse uisum est tunc requiri proximum, cum certum esse[55]
coeperit neminem ex eo testamento fore heredem. §14 Quod ad[56]
feminas tamen attinet, in hoc iure aliud in || ipsarum here-[57] pg.129
ditatibus capiendis placuit, aliud in ceterorum bonis ab[58]
his capiendis: nam feminarum hereditates proinde ad nos[59]
agnationis iure redeunt atque masculorum, nostrae uero
hereditates ad feminas ultra consanguineorum gradum non
pertinent; itaque soror fratri sororiue legitima heres est,
amita uero et fratris filia legitima heres esse (non potest; so-[60]
roris autem nobis loco est) etiam mater aut nouerca quae per
in manum conuentionem apud patrem nostrum iura filiae[61]
nacta est. §15[§ 8] Si ei qui defunctus erit, sit frater et alterius[62]
fratris filius, sicut ex superioribus intellegitur, frater potior[63]
est, quia gradu praecedit: sed alia facta est iuris interpre-[64]
tatio inter suos heredes. §16 quodsi defuncti nullus frater extet,
(sed) sint liberi fratrum, ad omnes quidem hereditas perti-[65]
net; sed quaesitum est, si dispari forte numero sint nati, ut[66]
ex uno unus uel duo, ex altero tres uel quattuor, utrum in[67]
stirpes diuidenda sit hereditas, sicut inter suos heredes iuris
est, an potius in capita: iam dudum tamen placuit in capita[68]
diuidendam esse hereditatem; itaque quotquot erunt ab utra-[69]
que parte personae, in tot portiones hereditas diuidetur, ita[70]
ut singuli singulas portiones ferant.[71]
§17[§ 9] Si nullus agnatus sit, eadem lex xii tabularum gentiles[72]
ad hereditatem uocat: qui sint autem gentiles, primo com||-[73]
mentario rettulimus; et cum illic admonuerimus totum gen-[74] pg.130
tilicium ius in desuetudinem abiisse, superuacuum est hoc
quoque loco de eadem re curiosius tractare.[75]
§18 Hactenus lege xii tabularum finitae sunt intestatorum
hereditates: quod ius quemadmodum strictum fuerit, palam
est intellegere. §19 Statim enim emancipati liberi nullum ius in
hereditatem parentis ex ea lege habent, cum desierint sui
heredes esse. §20 Idem iuris est, si ideo liberi non sint in po-[76]
testate patris, quia sint cum eo ciuitate Romana donati, nec[77]
ab imperatore in potestatem redacti fuerint. §21 Item agnati ca-[78]
pite deminuti non admittuntur ex ea lege ad hereditatem,
quia nomen agnationis capitis deminutione perimitur. §22 Item
proximo agnato non adeunte hereditatem nihilo magis se-
quens iure legitimo admittitur. §23 Item feminae agnatae quae-
cumque consanguineorum gradum excedunt, nihil iuris ex
lege habent. §24 Similiter non admittuntur cognati qui per femi-[79]
nini sexus personas necessitudine iunguntur; adeo quidem,
ut nec inter matrem et filium filiamue ultro citroque heredi-
tatis capiendae ius conpetat, praeterquam si per in manum
conuentionem consanguinitatis iura inter eos constiterint.
§25 Sed hae iuris iniquitates edicto praetoris emendatae ||
sunt. §26 nam liberos omnes qui legitimo iure deficiuntur, uo-[80] pg.131
cat ad hereditatem, proinde ac si in potestate parentis mortis
tempore fuissent, siue soli sint siue etiam sui heredes, id
est qui in potestate patris fuerunt, concurrant. §27 agnatos au-[81]
tem capite deminutos non secundo gradu post suos heredes
uocat, id est non eo gradu uocat quo per legem uocarentur,
si capite deminuti non essent, sed tertio proximitatis nomine:[82]
licet enim capitis deminutione ius legitimum perdiderint,
certe cognationis iura retinent: itaque si quis alius sit qui
integrum ius agnationis habebit, is potior erit, etiamsi lon-
giore gradu fuerit. §28 Idem iuris est, ut quidam putant, in
eius agnati persona, qui proximo agnato omittente heredita-
tem nihilo magis iure legitimo admittitur; sed sunt qui pu-
tant hunc eodem gradu a praetore uocari, quo etiam per le-
gem agnatis hereditas datur. §29 Feminae certe agnatae quae
consanguineorum gradum excedunt, tertio gradu uocantur,
id est si neque suus heres neque agnatus ullus erit. §30 Eodem[83]
gradu uocantur etiam eae personae quae per feminini sexus[84]
personas copulatae sunt. §31[§ 10] Liberi quoque qui in adoptiua fa-[85]
milia sunt, ad naturalium parentum hereditatem hoc eodem
gradu uocantur.[86]
§32[§ 11] Quos autem || praetor uocat ad hereditatem, hi heredes[87] pg.132
ipso quidem iure non fiunt: nam praetor heredes facere non[88]
potest: per legem enim tantum uel similem iuris constitutionem[89]
heredes fiunt, ueluti per senatusconsultum et constitutionem[90]
principalem: sed cum eis praetor (dat bonorum possessionem),[91]
loco heredum constituuntur.[92]
§33[§ 12] |Adhuc autem etiam alios conplures gradus praetor facit[93]
in | bonorum possessionibus dandis, dum id agit, ne quis
sine successore mo|riatur. de quibus in his commentariis con-
sulto | non agimus, cum hoc ius totum propriis commen-[94]
tariis ex|ecuti simus. §33a hoc solum admonuisse sufficit ―――| [95]
――――――――――――――――――――――――――|
tabulis ―――――――――― hereditatem ―――――――|
―――――――――――――― inuidiosum ――――― per|
in manum conuentionem iura consanguinitatis na|cta―――
――――――――――――――――――――|――――――
―――――――――――――――――――――|―――――
―――――――――――――――――――― |fratre ―――
―――――――――――――――――――|―――― (5 uersus in C legi nequeunt)
――――――――――――――――――――――――――|
――――――――――――――――.
§33b (22 uersus in C legi nequeunt) ――――――――――――| pg.133
――――| qui re ―――――――――――――――――――
§34[§ 13] ――――|―――――――――――――――――― item
ab in||testato heredes suos et agnatos ad bonorum possessio-[96] pg. 134
nem uocat: quibus casibus beneficium eius in eo solo uide-
tur aliquam utilitatem habere, ut is qui ita bonorum posses-
sionem petit, interdicto cuius principium est qvorvm bonorvm
uti possit: cuius interdicti quae sit utilitas, suo loco propo-
nemus: alioquin remota quoque bonorum possessione ad eos
hereditas pertinet iure ciuili.
§35 Ceterum saepe quibusdam ita datur bonorum possessio,
ut is cui data sit, (non) optineat hereditatem; quae bonorum[97]
possessio dicitur sine re: §36 nam si uerbi gratia iure facto testa-
mento heres institutus creuerit hereditatem, sed bonorum
possessionem secundum tabulas testamenti petere noluerit,
contentus eo quod iure ciuili heres sit, nihilo minus ii qui
nullo facto testamento ad intestati bona uocantur, possunt
petere bonorum possessionem; sed sine re ad eos [hereditas][98]
pertinet, cum testamento scriptus heres euincere hereditatem
possit. §37 Idem iuris est, si intestato aliquo mortuo suus heres
no|luerit petere bonorum possessionem, contentus legitimo[99]
iure――|et agnato conpetit quidem bonorum possessio, sed
sine re, quia euinci hereditas a suo herede potest. et [illud][100]
conuenienter, si ad agnatum iure ciuili pertinet hereditas et[101]
is adierit hereditatem, sed bonorum possessionem petere no-[102]
luerit, et si [quis ex proximis] cognatus petierit, sine re habe-[103]
bit bonorum possessionem propter eandem rationem. §38[§ 14] Sunt
et alii quidam similes casus, quorum aliquos || superiore pg.135
commentario tradidimus.
§39[§ 15] Nunc de libertorum bonis uideamus. §40[§ 16] Olim itaque lice-
bat liberto patronum suum inpune testamento praeterire:[104]
nam ita demum lex xii tabularum ad hereditatem liberti uo-
cabat patronum, si intestatus mortuus esset libertus nullo[105]
suo herede relicto: itaque intestato quoque mortuo liberto,[106]
si is suum heredem reliquerat, nihil in bonis eius patrono[107]
iuris erat; et siquidem ex naturalibus liberis aliquem suum[108]
heredem reliquisset, nulla uidebatur esse querella; si uero[109]
uel adoptiuus filius filiaue uel uxor quae in manu esset, sua
heres esset, aperte iniquum erat nihil iuris patrono super-[110]
esse. §41[§ 17] qua de causa postea praetoris edicto haec iuris iniqui-[111]
tas emendata est: siue enim faciat testamentum libertus, iu-[112]
betur ita testari, ut patrono suo partem dimidiam bonorum[113]
suorum relinquat, et si aut nihil aut minus quam partem di-[114]
midiam reliquerit, datur patrono contra tabulas testamenti
partis dimidiae bonorum possessio; si uero intestatus moria-
tur suo herede relicto adoptiuo filio (uel) uxore quae in manu[115]
ipsius esset, uel nuru quae in manu filii eius fuerit, datur[116]
aeque patrono aduersus hos suos heredes partis dimidiae bo-[117]
norum possessio. prosunt autem liberto ad ex||cludendum pg.136
patronum naturales liberi, non solum quos in potestate mor-
tis tempore habet, sed etiam emancipati et in adoptionem
dati, si modo aliqua ex parte heredes scripti sint, aut prae-[118]
teriti contra tabulas testamenti bonorum possessionem ex[119]
edicto petierint: nam exheredati nullo modo repellunt patro-[120]
num. §42[§ 18] Postea lege Papia aucta sunt iura patronorum, quod[121]
ad locupletiores libertos pertinet: cautum est enim ea lege,[122]
ut ex bonis eius qui sestertiorum centum milium plurisue pa-[123]
trimonium reliquerit, et pauciores quam tres liberos habe-
bit, siue is testamento facto siue intestato mortuus erit, uiri-
lis pars patrono debeatur; ·itaque cum unum filium unamue[124]
filiam heredem reliquerit libertus, perinde pars dimidia pa-[125]
trono debetur, ac si sine ullo filio filiaue moreretur; cum[126]
uero duos duasue heredes reliquerit, tertia pars debetur; si[127]
tres relinquat, repellitur patronus.[128]
§43 In bonis libertinarum nullam iniuriam antiquo iure pa-
tiebantur patroni: cum enim hae in patronorum legitima tu-
tela essent, non aliter scilicet testamentum facere poterant
quam patrono auctore; itaque siue auctor ad testamentum
faciendum || factus erat――――――――――――[129] pg.137
――――――|relict――――――――――――――――
―――――fa|ctus erat, sequebatur hereditas; si uero auctor |
ei factus non erat, et intestata liberta moriebatur, ―|―
――――――――――――――――――――per|tinebat
n――――ullus――――――――――|posset patronum
a bonis libertae ―――re|pellere. §44 Sed postea lex Papia
cum quattuor liberorum iure libertinas tutela patronorum
liberaret et eo modo concederet eis etiam sine tu|toris auc-
toritate condere testamentum, prospexit, | ut pro numero libe-[130]
rorum, quos liberta mortis tempo|re habuerit, uirilis pars
patrono debeatur, ―|― ex bonis eius, quae c̄ milium se-[131]
stertiorum pluris|ue――――――patrimonium――――――
――――――――|――――――――――――――――――
――――――――|hereditas ad patronum pertinet.
§45 Quae diximus de patrono, eadem intellegemus et de
filio patroni; item de nepote ex filio (et de) pronepote ex ne-[132]
pote filio nato prognato. §46 Filia uero patroni et neptis ex filio
et proneptis ex nepote filio nato prognata olim quidem eo iure[133]
quod lege xii tabularum | patrono datum est, ――――――――
――――― sexus | patronorum liberos ――――――――――
――――testa||menti liberti (aut) ab intestato contra filium adop-[134] pg.138
tiuum uel uxorem nurumue quae in manu fuerit, bonorum
possessionem petat, trium liberorum iure lege Papia conse-
quitur; aliter hoc ius non habet. §47 sed ut ex bonis libertae
testatae quattuor liberos habentis uirilis pars ei debeatur, ne
liberorum quidem iure consequitur, ut quidam putant; sed
tamen intestata liberta mortua uerba legis Papiae faciunt,[135]
ut ei uirilis pars debeatur; si uero testamento facto mortua
sit liberta, tale ius ei datur, quale datum est contra tabulas[136]
testamenti liberti, id est quale et uirilis sexus patronorum[137]
liberi contra tabulas testamenti liberti habent: quamuis pa-
rum diligenter ea pars legis scripta sit. §48 Ex his apparet ex-
traneos heredes patronorum longe remotos esse ab omni eo[138]
iure, quod uel in intestatorum bonis uel contra tabulas testa-
menti patrono conpetit.
§49 Patronae olim ante legem Papiam hoc solum ius habe-
bant in bonis libertorum, quod etiam patronis ex lege xii ta-
bularum datum est. nec enim ut contra tabulas testamenti
ingrati liberti uel ab intestato contra filium adoptiuum uel
uxorem nurumue bonorum possessionem partis dimidiae pe-
terent, praetor similiter ut de patrono liberisque eius cura-
bat. §50 sed lex Papia duobus liberis honoratae ingenuae patro-
nae, || libertinae tribus, eadem fere iura dedit quae ex edicto pg.139
praetoris patroni habent; trium uero liberorum iure honora-
tae ingenuae patronae ea iura dedit, quae per eandem legem
patrono data sunt; libertinae autem patronae non idem iuris
praestitit. §51[§ 19] Quod autem ad libertinarum bona pertinet, si-
quidem intestatae decesserint, nihil noui patronae liberis
honoratae lex Papia praestat: itaque si neque ipsa patrona
neque liberta capite deminuta sit, ex lege xii tabularum ad[139]
eam hereditas pertinet et excluduntur libertae liberi; quod
iuris est etiam si liberis honorata non sit patrona: numquam
enim, sicut supra diximus, feminae suum heredem habere
possunt si uero uel huius uel illius capitis deminutio inter-
ueniat, rursus liberi libertae excludunt patronam, quia le-
gitimo iure capitis deminutione perempto euenit, ut liberi[140]
libertae cognationis iure potiores habeantur. §52 Cum autem
testamento facto moritur liberta, ea quidem patrona quae
liberis honorata non est, nihil iuris habet contra libertae
testamentum; ei uero quae liberis honorata sit, hoc ius tri-[141]
buitur per legem Papiam, quod habet ex edicto patronus con-
tra tabulas liberti..
§53 [Eadem lex patronae filio liberis honorato――| patroni[142]
iura dedit; sed in huius persona etiam unius || filii filiaeue pg.140
ius sufficit.
§54 Hactenus † omnia iura quasi per indicem tetigisse satis[143]
est: alioquin diligentior interpretatio propriis commentariis
exposita est.
§55 Sequitur ut de bonis Latinorum libertinorum dispicia-[144]
mus. §56[§ 20] Quae pars iuris ut manifestior fiat, admonendi sumus,
id quod alio loco diximus, eos qui nunc Latini Iuniani dicun-
tur, olim ex iure Quiritium seruos fuisse, sed auxilio prae-
toris in libertatis forma seruari solitos; unde etiam res eorum[145]
peculii iure ad patronos pertinere solita est: postea uero per
legem Iuniam eos omnes quos praetor in libertate tuebatur, li-[146]
beros esse coepisse et appellatos esse Latinos Iunianos; Latinos
ideo, quia lex eos liberos perinde esse uoluit atque [si essent[147]
ciues Romani ingenui] qui ex urbe Roma in Latinas colonias
deducti Latini coloniarii esse coeperunt; Iunianos ideo, quia
per legem Iuniam liberi facti sunt [, etiamsi non essent ciues
Romani]. legis itaque Iuniae lator cum intellegeret futurum
ut ea fictione res Latinorum defunctorum ad patronos perti-
nere desinerent, quia scilicet neque ut serui decederent, ut
possent iure peculii res eorum ad patronos pertinere, neque||
liberti Latini hominis bona possent manumissionis iure ad[148] pg.141
patronos pertinere, necessarium existimauit, ne beneficium
istis datum in iniuriam patronorum conuerteretur, cauere
[uoluit], ut bona eorum proinde ad manumissores pertine-[149]
rent, ac si lex lata non esset: itaque iure quodammodo pe-
culii bona Latinorum ad manumissores ea lege pertinent.
§57 Vnde accidit ut longe differant ea iura quae in bonis Latino-[150]
rum ex lege Iunia constituta sunt, ab his quae in hereditate[151]
ciuium Romanorum libertorum obseruantur. §58 Nam ciuis Ro-
mani liberti hereditas ad extraneos heredes patroni nullo
modo pertinet; ad filium autem patroni nepotesque ex filio
et pronepotes ex nepote (filio nato) prognatos omni modo per-[152]
tinet, etiamsi (a) parente fuerint exheredati; Latinorum au-[153]
tem bona tamquam peculia seruorum etiam ad extraneos he-
redes pertinent, et ad liberos manumissoris exheredatos non[154]
pertinent. Item ciuis Romani liberti hereditas ad duos plu-[155]
resue patronos aequaliter pertinet, licet dispar in eo seruo
dominium habuerint; bona uero Latinorum pro ea parte per-
tinent, pro qua parte quisque eorum dominus fuerit. §60 Item [156]
in hereditate ciuis Romani liberti patronus alterius patroni
filium excludit, et filius patroni alterius patroni nepotem re-[157]
pellit: bona autem La||tinorum [et ad ipsum patronum] et ad[158] pg.142
alterius patroni heredem simul pertinent, pro qua parte ad
ipsum manumissorem pertinerent. §61 Item si unius patroni tres
forte liberi sunt et alterius unus, hereditas ciuis Romani
liberti in capita diuiditur, id est tres fratres tres portiones
ferunt et unus quartam; bona uero Latinorum pro ea parte[159]
ad successores pertinent, pro qua parte ad ipsum manumis-
sorem pertinerent. §62 Item si alter ex his patronis suam par-
tem in hereditate ciuis Romani liberti spernat, uel ante mo-[160]
riatur quam cernat, tota hereditas ad alterum pertinet; bona
autem Latini pro parte deficientis patroni caduca fiunt et ad[161]
populum pertinent.
§63 Postea Lupo et Largo consulibus senatus censuit, ut
bona Latinorum primum ad eum pertinerent qui eos liberas-
set; deinde ad liberos eorum non nominatim exheredatos, uti
quisque proximus esset; tunc antiquo iure ad heredes eorum
qui liberassent, pertinerent. §64 Quo senatusconsulto quidam (id)[162]
actum esse putant, ut in bonis Latinorum eodem iure uta-
mur, quo utimur in hereditate ciuium Romanorum libertino-[163]
rum; idque maxime Pegaso placuit; quae sententia aperte[164]
falsa est: nam ciuis Romani liberti hereditaṡ numquam ad
extraneos patroni heredes || pertinet, bona autem Latinorum pg.143
etiam ex hoc ipso senatusconsulto non obstantibus liberis ma-
numissoris etiam ad extraneos heredes pertinent; item in[165]
hereditate ciuis Romani liberti liberis manumissoris nulla ex-[166]
heredatio nocet, in bonis Latinorum nocere nominatim factam
exheredationem ipso senatusconsulto significatur. §64a uerius est
ergo hoc solum eo senatusconsulto actum esse, ut manumis-
soris liberi qui nominatim exheredati non sint, praeferantur
extraneis heredibus. §65 Itaque emancipatus filius patroni prae-
teritus quamuis contra tabulas testamenti parentis sui bono-[167]
rum possessionem non petierit, tamen extraneis heredibus[168]
in bonis Latinorum potior habetur. §66 Item filia ceterique sui[169]
heredes licet iure ciuili inter ceteros exheredati sint et ab
omni hereditate patris sui summoueantur, tamen in bonis
Latinorum, nisi nominatim a parente fuerint exheredati,[170]
potiores erunt extraneis heredibus. §67 Item ad liberos qui ab
hereditate parentis se abstinuerunt, nihilo minus bona Lati-[171]
norum pertinent; nam hi quoque exheredati nullo modo dici[172]
possunt, non magis quam qui testamento silentio praeteriti
sunt. §68 Ex his omnibus satis illud apparet, si is qui Latinum |
fecerit,――――――――――――――――――――――――|
―――――――――――――――――――――――――――| pg.144
――――――――sse; hunc enim solum――――――――|
―――――――――in bonis Latinorum―――――――――|
(4 uersus in C legi nequeunt) ――――――――――――――――|
――――――――――――――――|quaeritur, an exheredes
――――――| (5 uersus in C legi nequeunt) ――――――――|
――――――――――――| et libe――――――――――――
―――――――――――――|―――――――――――――
―――――――――――――|――――constat――――――
―――――――――――――|――――――――bona Latino-
rum――――――――――|――――est ut―――――――
―――――――――――――|―――――――――――――
―――――――――――――|―――――――――――――
―――――――――――――|――――――ab alteri―――
―――――――――――――| §69 Item illud quoque constare
uidetur, si solos liberos ex | disparibus partibus patronus
――――――――――|――――――――――――――――[173]
――――――――――||tant, ad eos pertinere, quia nullo pg.145
interueniente extraneo herede senatusconsulto locus non est
§70Sed si cum liberis suis etiam extraneum heredem patronus[174]
reliquerit, Caelius Sabinus ait tota bona pro uirilibus parti-[175]
bus ad liberos defuncti pertinere, quia cum extraneus heres[176]
interuenit, non habet lex lunia locum, sed senatusconsul-
tum; Iauolenus autem ait tantum eam partem ex senatus-
consulto liberos patroni pro uirilibus partibus habituros esse,
quam extranei heredes ante senatusconsultum lege Iunia ha-
bituri essent, reliquas uero partes pro hereditariis partibus
ad eos pertinere. §71 Item quaeritur an hoc senatusconsultum
ad eos patroni liberos pertineat, qui ex filia nepteue procre-
antur, id est ut nepos meus ex filia potior sit in bonis Latini
mei quam extraneus heres; item (an) ad maternos Latinos[177]
hoc senatusconsultum pertineat quaeritur, id est ut in bonis
Latini materni potior sit patronae filius quam heres extraneus
matris: Cassio placuit utroque casu locum esse senatuscon-
sulto; sed huius sententiam plerique inprobant, quia sena-
tus de his liberis [patronarum] nihil sentiat, qui aliam fami-[178]
liam sequerentur; idque ex eo apparet quod nominatim
exheredatos summouet; nam uidetur de his sentire qui[179]
exheredari a parente solent, si heredes non instituantur;
neque autem matri filium filiamue, neque auo || materno ne-[180] pg.146
potem neptemue, si eum eamue heredem non instituat,
exheredare necesse est, siue de iure ciuili quaeramus, siue
de edicto praetoris, quo praeteritis liberis contra tabulas testa-[181]
menti bonorum possessio promittitur.
§72 Aliquando tamen ciuis Romanus libertus tamquam Lati-
nus moritur, uelut si Latinus saluo iure patroni ab impera-
tore ius Quiritium consecutus fuerit. nam, ut diuus Traia-[182]
nus constituit, si Latinus inuito uel ignorante patrono ius
Quiritium ab imperatore consecutus sit, [quibus casibus] dum[183]
uiuit iste libertus, ceteris ciuibus Romanis libertis similis
est et iustos liberos procreat, moritur autem Latini iure, nec
ei liberi eius heredes esse possunt; et in hoc tantum habet[184]
testamenti factionem, ut patronum heredem instituat eique,[185]
si heres esse noluerit, alium substituere possit. §73 Et quia hac
constitutione uidebatur effectum, ut ne umquam isti homines
tamquam ciues Romani morerentur, quamuis eo iure postea
usi essent, quo uel ex lege Aelia Sentia uel ex senatuscon-[186]
sulto ciues Romani essent, diuus Hadrianus iniquitate rei
motus auctor fuit senatusconsulti faciendi, ut qui ignorante[187]
uel recusante patrono ab imperatore ius Quiritium consecuti
essent, si eo iure postea usi essent, quo ex lege Aelia Sentia
uel ex senatusconsulto, si Latini mansissent, ciuitatem Ro-[188]
manam consequerentur, proinde ipsi haberentur ac si lege
Aelia Sentia uel senatusconsulto ad ciuitatem Romanam per-
uenissent. ||
§74 Eorum autem quos lex Aelia Sentia dediticiorum nu- pg.147
mero facit, bona modo quasi ciuium Romanorum libertorum,[189]
modo quasi Latinorum ad patronos pertinent. §75 nam eorum
bona qui, si in aliquo uitio non essent, manumissi ciues[190]
Romani futuri essent, quasi ciuium Romanorum patronis ea-[191]
dem lege tribuuntur: non tamen hi habent etiam testamenti[192]
factionem: nam id plerisque placuit, nec inmerito: nam
incredibile uidebatur pessimae condicionis hominibus uoluisse
legis latorem testamenti faciendi ius concedere. §76 eorum uero
bona qui, si non in aliquo uitio essent, manumissi futuri[193]
Latini essent, proinde tribuuntur patronis, ac si Latini de-[194]
cessissent: nec me praeterit non satis in ea re legis latorem[195]
uoluntatem suam uerbis expressisse.[196]
§77 Videamus autem et de ea successione quae nobis ex[197]
emptione bonorum conpetit. §78 Bona autem ueneunt aut uiuo-[198]
rum aut mortuorum: uiuorum ueluti eorum qui fraudationis
causa latitant nec absentes defenduntur; item eorum qui
ex lege Iulia bonis cedunt; item iudicatorum post tempus
quod eis partim lege xii tabularum partim edicto praetoris[199]
ad expediendam pecuniam tribuitur. mortuorum bona ue-
neunt ueluti eorum quibus certum est neque heredes neque
bonorum possessores neque ullum alium || iustum successo- pg.148
rem existere. §79 Siquidem uiui bona ueneant, iubet ea prae-[200]
tor per dies continuos xxx possideri et proscribi, si uero[201]
mortui, per dies xv; postea iubet conuenire creditores et ex[202]
eo numero magistrum creari, id est eum per quem bona
ueneant: itaque si uiui bona ueneant, in diebus (x bonorum)[203]
uenditionem fieri iubet, si mortui, in dimidio. diebus ita-[204]
que uiui bona xxxx, mortui uero xx emptori addici iubet.[205]
quare autem tardius uiuentium bonorum uenditionem con-[206]
pleri iubet, illa ratio est, quia de uiuis curandum erat, ne
facile bonorum uenditiones paterentur.
§80 Neque autem bonorum possessorum neque bonorum[207]
emptorum res pleno iure fiunt, sed in bonis efficiuntur; ex
iure Quiritium autem ita demum adquiruntur, si usucepe-[208]
runt. interdum quidem bonorum emptoribus ne u|sus qui-[209]
dem capio contingit, ueluti si――――――|bonorum emp-[210]
tor――――――――――――――|――――――――――
§81[§ 21] ―――――――――――――――|――――――――Item
quáe debita sunt――――――――|aut ipse debuit, neque[211]
bonorum possessor neque | bonorum emptor ipso iure debet[212]
aut ipsis debentur, |――de omnibus rebus――――――――[213]
―――――――|―――――――in sequenti commentario pro|-
ponemus. ||
§82[§ 22] Sunt autem etiam alterius generis successiones quae[214] pg.149
neque lege xii tabularum neque praetoris edicto, sed eo iure
§83[§ 23] (quod) consensu receptum est, introductae sunt: etenim cum[215]
pater familias se in adoptionem dedit, mulierue in manum[216]
conuenit, omnes eius res incorporales et corporales quaeque[217]
ei debitae sunt, patri adoptiuo coemptionatoriue adquiruntur,[218]
exceptis his quae per capitis deminutionem pereunt, quales
sunt ususfructus, operarum obligatio libertinorum quae per
iusiurandum contracta est, et lites contestatae legitimo iudi-[219]
cio. §84[§ 24] Ex diuerso quod is debuit, qui se in adoptionem dedit[220]
quaeue in manum conuenit, non transit ad coemptionatorem[221]
aut ad patrem adoptiuum, nisi si hereditarium aes alienum
fuerit. tunc enim quia ipse pater adoptiuus aut coemptionator
heres fit, directo tenetur iure; is uero qui se adoptandum
dedit quaeue in manum conuenit, desinit esse heres. De eo[222]
uero quod proprio nomine eae personae debuerint, licet ne-[223]
que pater adoptiuus teneatur neque coemptionator, et ne[224]
ipse quidem qui se in adoptionem dedit quaeue in manum[225]
conuenit, maneat obligatus obligataue, quia scilicet per capi-[226]
tis deminutionem liberetur, tamen in eum eamue utilis actio
datur rescissa || capitis deminutione, et si aduersus hanc pg.150
actionem non defendantur, quae bona eorum futura fuissent,[227]
si se alieno iuri non subiecissent, uniuersa uendere credito-
ribus praetor permittit.[228]
§85[§ 25] Item si legitimam hereditatem heres, antequam cernat aut pro[229]
herede gerat, alii in iure cedat, pleno iure fit ille heres, cui[230]
cessa est hereditas, proinde ac si ipse per legem ad heredita-[231]
tem uocaretur; quodsi posteaquam heres extiterit, cesserit,
adhuc heres manet et ob id creditoribus ipse tenebitur; sed[232]
res corporales transferet proinde ac si singulas in iure ces-
sisset, debita uero pereunt, eoque modo debitores heredi-
tarii lucrum faciunt. §86 Idem iuris est, si testamento scriptus
heres posteaquam heres extiterit, in iure cesserit heredita-
tem; ante aditam uero hereditatem cedendo nihil agit. §87 Suus[233]
autem et necessarius heres an aliquid agant in iure cedendo[234]
quaeritur: nostri praeceptores nihil eos agere existimant;
diuersae scholae auctores idem eos agere putant, quod ceteri
post aditam hereditatem; nihil enim interest, utrum aliquis[235]
cernendo aut pro herede gerendo heres fiat, an iuris neces-
sitate hereditati adstringatur.
§88[§ 26] ||Nunc transeamus ad obligationes, quarum summa diui-[236] pg.151
sio in duas species diducitur: omnis enim obligatio uel ex
contractu nascitur uel ex delicto.
§89 Et prius uideamus de his quae ex contractu nascuntur.
harum autem quattuor genera sunt: aut enim re contrahitur[237]
obligatio aut uerbis aut litteris aut consensu.
§90[§ 27] Re contrahitur obligatio uelut mutui datione; (mutui[238]
autem datio) proprie in his [fere] rebus contingit, quae pon-[239]
dere numero mensura constant, qualis est pecunia nu-[240]
merata uinum oleum frumentum aes argentum aurum;
quas res aut numerando aut metiendo aut pendendo in hoc
damus, ut accipientium fiant et quandoque nobis non eaedem,[241]
sed aliae eiusdem naturae reddantur: unde etiam mutuum[242]
appellatum est, quia quod ita tibi a me datum est, ex meo[243]
tuum fit. §91[§ 28] Is quoque qui non debitum accepit ab eo qui per
errorem soluit, re obligatur: nam proinde ei condici potest[244]
si paret evm dare oportere, ac si mutuum accepisset. unde
quidam putant pupillum aut mulierem cui sine tutoris aucto-[245]
ritate non debitum per errorem datum est, non teneri con-
dictione, non magis quam mutui datione; sed haec species
obligationis non uidetur ex contractu consistere, quia is qui[246]
soluendi animo dat, magis distrahere uult negotium quam[247]
contrahere.
§92 Verbis|| obligatio fit ex interrogatione et responsione, ue-[248] pg.152
luti dari spondes? spondeo, dabis? dabo, promittis? promitto,
fidepromittis? fidepromitto, fideivbes? fideivbo, facies?[249]
faciam. §93 Sed haec quidem uerborum obligatio dari spondes?
spondeo propria ciuium Romanorum est; ceterae uero iuris[250]
gentium sunt, itaque inter omnes homines, siue ciues Ro-
manos siue peregrinos, ualent; et quamuis ad Graecam uo-[251]
cem expressae fuerint, ueluti hoc modo (Δώσεις; Δώσω · Ὁμο-[252]
λογεῖς; Ὁμολογῶ · Πίστει κελεύεις; Πίστει κελεύω · Ποιήσεις;
Ποιήσω), [etiam haec] tamen inter ciues Romanos ualent, si[253]
modo Graeci sermonis intellectum habeant; et e contrario[254]
quamuis Latine enuntientur, tamen etiam inter peregrinos
ualent, si modo Latini sermonis intellectum habeant. at illa[255]
uerborum obligatio dari spondes? spondeo adeo propria ciuium
Romanorum est, ut ne quidem in Graecum sermonem per
interpretationem proprie transferri possit, quamuis dicatur[256]
a Graeca uoce figurata esse. §94 unde dicitur uno casu hoc uerbo
peregrinum quoque obligari posse, ueluti si imperator noster
principem alicuius peregrini populi de pace ita interroget
pacem fvtvram spondes? uel ipse eodem modo interrogetur:
quod nimium subtiliter dictum est, quia si quid aduersus
pactionem fiat, non ex stipulatu agitur, sed iure belli res[257]
uindicatur. §95 Illud dubitari potest, si quis || ――――――[258] pg. 153
――――――――――――――――|――――――――――Sunt
et aliae obligationes――――|――――――――――――――――[259]
(7 uersus in C legi nequeunt) ――――――――――――――――――|
――――――corporal――――――――――――――――――|
(3 uersus in C legi nequeunt) ――――――――――――――――――|
si debitor――――――――――――――――――――――――|
doti dicat――――――――――――――――――obliga|
non potest.|
§96 Et ideo si quis alius――――――――――com―|
muni iure obliga――――――――――――――――――|
―――― Item uno loquente――――|――――――――――――[260]
(4 uersus in C legi nequeunt) ――――――――――――――――――|
obligatio――――――――――――――iureiurando homines ||
obligantur, utique cum quaeritur de iure Romanorum. nam[261] pg.154
apud peregrinos quid iuris sit, singularum ciuitatium iura[262]
requirentes aliud intellegere poterimus ―――――.[263]
§97 Si id quod dari stipulamur, tale sit, ut dari non possit,
inutilis est stipulatio, uelut si quis hominem liberum quem ser-[264]
uum esse credebat, aut mortuum quem uiuum esse credebat,
aut locum sacrum uel religiosum quem putabat humani iuris[265]
esse, §97a[§ 29] dari (stipuletur. item si quis rem quae in rerum na-[266]
tura esse non potest, uelut hippocentaurum,) stipuletur, ae-
que inutilis est stipulatio. §98 Item si quis sub ea condicione
stipuletur quae existere non potest, ueluti si digito cae-
lum tetigerit, inutilis est stipulatio: sed legatum sub in-[267]
possibili condicione relictum nostri praeceptores proinde de-[268]
beri putant, ac si sine condicione relictum esset; diuersae[269]
scholae auctores nihilo minus legatum inutile existimant[270]
quam stipulationem: et sane uix idonea diuersitatis ratio
reddi potest. §99 Praeterea inutilis est stipulatio, si quis igno-
rans rem suam esse, dari sibi eam stipuletur: quippe quod
alicuius est, id ei dari non potest. §100 Denique inutilis est
talis stipulatio, si quis ita dari stipuletur post mortem meam[271]
dari spondes? uel ita (post mortem tvam dari spondes?[272]
ualet autem, si quis ita dari stipuletur cvm moriar dari
spondes? uel ita) cvm morieris dari || spondes? id est ut pg.155
in nouissimum uitae tempus stipulatoris aut promissoris obli-
gatio conferatur: nam inelegans esse uisum est ab heredis
persona incipere obligationem. rursum ita stipulari non
possumus pridie qvam moriar, aut pridie qvam morieris, dari
spondes? quia non potest aliter intellegi 'pridie quam aliquis
morietur', quam si mors secuta sit; rursus morte secuta in
praeteritum reducitur stipulatio et quodammodo talis est
§101
heredi meo dari spondes? quae sane inutilis est. Quaecum-
que de morte diximus, eadem et de capitis deminutione
dicta intellegemus. §102[§ 30] Adhuc inutilis est stipulatio, si quis ad[273]
id quod interrogatus erit, non responderit, ueluti si sester-[274]
tia x te dari stipuler, et tu sestertia v promittas, aut[275]
si ego pure stipuler, tu sub condicione promittas. §103 Prae-[276]
terea inutilis est stipulatio, si ei dari stipulemur, cuius iuri[277]
subiecti non sumus: unde illud quaesitum est, si quis sibi
et ei cuius iuri subiectus non est, dari stipuletur, in quan-
tum ualeat stipulatio: nostri praeceptores putant in uni-[278]
uersum ualere et proinde ei soli qui stipulatus sit, soli-
dum deberi, atque si extranei nomen non adiecisset: sed
diuersae scholae auctores || dimidium ei deberi existimant,[279] pg.156
pro altera uero parte inutilem esse stipulationem. Alia causa[280]
est |―――――――――――――― dari spondes?
――――――――solidum deberi et me | solum――
――――――――――etiam Titi|o―――――
§104[§ 31] Praeterea inutilis est stipulatio, si ab e|o stipuler qui iuri[281]
meo subiectus est, item si is a me stipuletur. (sed) ser-[282]
uus quidem et qui in mancipio est et filia familias et quae
in manu est non solum ipsi cuius iuri subiecti subiectaeue
sunt, obligari non possunt, sed ne alii quidem ulli. §105[§ 32] Mutum
neque stipulari neque promittere posse palam est. idem[283]
etiam in surdo receptum est; quia et is qui stipulatur, uerba
promittentis, et qui promittit, uerba stipulantis exaudire[284]
debet §106[§ 33] Furiosus nullum negotium gerere potest, quia non[285]
intellegit quid agat. §107[§ 34] Pupillus omne negotium recte gerit,[286]
ut tamen, sicubi tutoris auctoritas necessaria sit, adhibea-[287]
tur (tutor), ueluti si ipse obligetur; nam alium sibi obligare[288]
etiam sine tutoris auctoritate potest. §108 Idem iuris est in femi-
nis quae in tutela sunt. §109[§ 35] Sed quod diximus de pupillo, uti-[289]
que de eo uerum est qui iam aliquem intellectum habet;[290]
nam infans et qui infanti proximus est, non multum a furioso ||
differt, quia huius aetatis pupilli nullum intellectum habent:[291] pg.157
sed in his pupillis propter utilitatem benignior iuris inter-[292]
pretatio facta est.
§110 Possumus tamen ad id quod stipulamur, alium adhibere[293]
qui idem stipuletur, quem uulgo adstipulatorem uocamus.[294]
§111 Et huic proinde actio conpetit proindeque ei recte soluitur ac[295]
nobis; sed quidquid consecutus erit, mandati iudicio nobis[296]
restituere cogetur. §112 Ceterum potest etiam aliis uerbis uti ad-
stipulator quam quibus nos usi sumus: itaque si uerbi gratia
ego ita stipulatus sim dari spondes?, ille sic adstipulari potest
idem fide tva promittis? uel idem fideivbes? uel contra. §113 Item[297]
minus adstipulari potest, plus non potest: itaque si ego se-[298]
stertia x stipulatus sim, ille sestertia v stipulari potest; con-[299]
tra uero plus non potest. item si ego pure stipulatus sim, ille
sub condicione stipulari potest; contra uero non potest. non
solum autem in quantitate sed etiam in tempore minus et
plus intellegitur: plus est enim statim aliquid dare, minus
est post tempus dare. §114 In hoc autem iure quaedam singulari[300]
iure obseruantur: nam adstipulatoris heres non habet actio-
nem. item || seruus adstipulando nihil agit, quamuis ex cete-[301] pg.158
ris omnibus causis stipulatione domino adquirat. idem de[302]
eo qui in mancipio est, magis placuit; nam et is serui loco
est is autem qui in potestate patris est, agit aliquid, sed
parenti non adquirit, quamuis ex omnibus ceteris causis sti-
pulando ei adquirat; ac ne ipsi quidem aliter actio conpetit,[303]
quam si sine capitis deminutione exierit de potestate paren-[304]
tis, ueluti morte eius aut quod ipse flamen Dialis inaugura-
tus est. eadem de filia familias et quae in manu est dicta[305]
intellegemus.[306]
§115[§ 36] Pro eo quoque qui promittit solent alii obligari, quo-
rum alios sponsores, alios fidepromissores, alios fideiussores
appellamus. §116 Sponsor ita interrogatur idem dari spondes?[307]
fidepromissor (ita) idem fidepromittis? fideiussor ita idem[308]
fide tva esse ivbes? uidebimus [de his] autem, quo nomine
possint proprie appellari qui ita interrogantur idem dabis?[309]
idem promittis? idem facies? §117[§ 37] Sponsores quidem et fidepro-
missores et fideiussores saepe solemus accipere, dum cura-
mus ut diligentius nobis cautum sit; adstipulatorem uero fere
tunc solum adhibemus, cum ita stipulamur, ut aliquid post
mortem nostram detur. (――――――) stipulando nihil agi-[310]
mus, adhibetur adstipulator, ut is post mortem nostram[311]
agat: qui si quid fuerit consecutus, || de restituendo eo man- pg.139
dati iudicio heredi [meo] tenetur.[312]
§118 Sponsoris uero et fidepromissoris similis condicio (est),[313]
fideiussoris ualde dissimilis: §119 nam illi quidem nullis obliga-
tionibus accedere possunt nisi uerborum, (quamuis interdum[314]
ipse qui promiserit, non fuerit obligatus, uelut si mulier aut[315]
pupillus sine tutoris auctoritate aut quilibet post mortem[316]
suam dari promiserit; at illud quaeritur, si seruus aut pere-
grinus spoponderit, an pro eo sponsor aut fidepromissor[317]
obligetur): §119a[§ 38] fideiussor uero omnibus obligationibus, id est
siue re siue uerbis siue litteris siue consensu contractae fue-[318]
rint obligationes, adici potest. ac ne illud quidem interest, [319]
utrum ciuilis an naturalis obligatio sit cui adiciatur; adeo [320]
quidem, ut pro seruo quoque obligetur, siue extraneus sit
qui a seruo fideiussorem accipiat, siue ipse dominus in id[321]
quod sibi debeatur. §120 Praeterea sponsoris et fidepromissoris[322]
heres non tenetur, nisi si de peregrino fidepromissore quae-
ramus, et alio iure ciuitas eius utatur; fideiussoris autem[323]
etiam heres tenetur. §121[§ 39] Item sponsor et fidepromissor lege[324]
Furia biennio liberantur, et quotquot erunt numero eo tem-
pore quo pecunia peti potest, in tot partes diducitur inter[325]
eos obligatio et singuli (in) uiriles partes obligantur; fide-[326]
iussores uero perpetuo tenentur, et quotquot erunt numero,
singuli in solidum || obligantur: itaque liberum est creditori[327] pg.160
a quo uelit solidum petere: sed nunc ex epistula diui Ha-[328]
driani conpellitur creditor a singulis qui modo soluendo sint,[329]
partes petere. eo igitur distat haec epistula a lege Furia, quod
si quis ex sponsoribus aut fidepromissoribus soluendo non sit,
hoc onus ad (ceteros non pertinet; sed ex fideiussoribus etsi unus[330]
tantum soluendo sit, ad eum onus) ceterorum quoque pertinet.
§121a Sed cum lex Furia tantum in Italia locum habeat, euenit ut in
ceteris prouinciis sponsores quoque et fidepromissores pro-[331]
inde ac fideiussores perpetuo teneantur et singuli in solidum[332]
obligentur, nisi ex epistula diui Hadriani hi quoque adiuuen-[333]
tur in parte. §122[§ 40] Praeterea inter sponsores et fidepromissores
lex Appuleia quandam societatem introduxit: nam si quis ho-
rum plus sua portione soluerit, de eo quod amplius dederit,
aduersus ceteros actiones constituit. quae lex ante legem Fu-
riam lata est, quo tempore in solidum obligabantur. unde quae-
ritur an post legem Furiam adhuc legis Appuleiae beneficium
supersit; et utique extra Italiam superest; nam lex quidem Fu-
ria tantum in Italia ualet, Appuleia uero etiam in ceteris prouin-[334]
ciis. sed an etiam (in) Italia beneficium legis Appuleiae super-[335]
sit, ualde quaeritur. Ad fideiussores autem lex Appuleia non[336]
pertinet: itaque si creditor ab uno totum consecutus fuerit,[337]
huius solius detrimentum erit, scilicet si is pro quo fideiussit[338]
soluendo non sit: sed ut ex || supra dictis apparet, is a quo[339] pg.161
creditor totum petit, poterit ex epistula diui Hadriani desi-
derare, ut pro parte in se detur actio. §123 Praeterea lege Cice-
reia cautum est, ut is qui sponsores aut fidepromissores ac-
cipiat, praedicat palam et declaret, et de qua re satis accipiat[340]
et quot sponsores aut fidepromissores in eam obligationem[341]
accepturus sit; et nisi praedixerit, permittitur sponsoribus[342]
et fidepromissoribus intra diem xxx praeiudicium postulare,[343]
quo quaeratur an ex ea lege praedictum sit; et si iudicatum
fuerit praedictum non esse, liberantur. qua lege fideiusso-[344]
rum mentio nulla fit: sed in usu est etiam si fideiussores ac-[345]
cipiamus, praedicere.[346]
§124 Sed beneficium legis Corneliae omnibus commune est:[347]
qua lege idem pro eodem apud eundem eodem anno uetatur[348]
in ampliorem summam obligari creditae pecuniae quam in
x̄x̄ milia; et quamuis sponsores uel fidepromissores in am-[349]
pliorem pecuniam, ueluti si sestertium c̄ milium (se obliga-[350]
uerint, tamen dumtaxat xx tenebuntur); pecuniam autem
creditam dicimus non solum eam quam credendi causa da-
mus, sed omnem quam tum cum contrahitur obligatio, cer-[351]
tum est debitum iri, id est (quae) sine ulla condicione dedu-[352]
citur in obligationem; itaque et ea pecunia quam in diem[353]
certum dari stipulamur, eodem numero est, quia certum est[354]
eam debitum iri, licet post tempus petatur. appellatione au-[355]
tem pecuniae omnes res in ea lege significantur; itaque si
uinum uel frumentum aut si fundum || uel hominem stipule-[356] pg.162
mur, haec lex obseruanda est. §125 Ex quibusdam tamen causis
permittit ea lex in infinitum satis accipere, ueluti si dotis no-
mine, uel eius quod ex testamento tibi debeatur, aut iussu
iudicis satis accipiatur. et adhuc lege uicesima hereditatium
cauetur, ut ad eas satisdationes quae ex ea lege proponun-
tur, lex Cornelia non pertineat. §126[§ 41] In eo quoque iure par con-[357]
dicio est omnium, sponsorum, fidepromissorum, fideiusso-[358]
rum, quod ita obligari non possunt, ut plus debeant quam[359]
debet is pro quo obligantur: at ex diuerso ut minus debeant,[360]
obligari possunt, sicut in adstipulatoris persona diximus;
nam ut adstipulatoris ita et horum obligatio accessio est prin-
cipalis obligationis, nec plus in accessione esse potest quam
in principali re. §127[§ 42] In eo quoque par omnium causa est, quod[361]
si quid pro reo soluerint, eius reciperandi causa habent[362]
cum eo mandati iudicium; et hoc amplius sponsores ex lege
Publilia propriam habent actionem in duplum, quae appel-
latur depensi.
§128 Litteris obligatio fit ueluti nominibus transscripticiis. fit[363]
autem nomen transscripticium duplici modo, uel a re in per-[364]
§129 sonam uel a persona in personam. (A re in personam trans)-[365]
scriptio fit, ueluti si id quod tu ex emptionis causa aut con-[366]
ductionis aut societatis mihi debeas, id expensum tibi tulero.
§130 A persona in personam transscriptio fit, ueluti si id quod mihi[367]
Titius debet, tibi id ex||pensum tulero, id est si Titius te[368] pg.163
delegauerit mihi. §131 Alia causa est eorum nominum quae arca-
ria uocantur: his enim rei, non litterarum obligatio con-[369]
sistit, quippe non aliter ualent, quam si numerata sit pecu-[370]
nia; numeratio autem pecuniae re facit obligationem: qua[371]
de causa recte dicemus arcaria nomina nullam facere obliga-
tionem, sed obligationis factae testimonium praebere. §132 unde
(non) proprie dicitur arcariis nominibus etiam peregrinos[372]
obligari, quia non ipso nomine, sed numeratione pecuniae[373]
obligantur; quod genus obligationis iuris gentium est. §133 trans-[374]
scripticiis uero nominibus an obligentur peregrini, merito[375]
quaeritur, quia quodammodo iuris ciuilis est talis obligatio:[376]
quod Neruae placuit: Sabino autem et Cassio uisum est, si
a re in personam fiat nomen transscripticium, etiam peregri-
nos obligari; si uero a persona in personam, non obligari.
§134 Praeterea litterarum obligatio fieri uidetur chirographis et
syngraphis, id est si quis debere se aut daturum se scribat,[377]
ita scilicet si eo nomine stipulatio non fiat: quod genus obli-[378]
gationis proprium peregrinorum est.
§135[§ 43] Consensu fiunt obligationes in emptionibus uenditio-[379]
nibus, locationibus conductionibus, societatibus, mandatis.
§136[§ 44] Ideo autem istis modis consensu dicimus obligationes con-[380]
trahi, quia neque uerborum || neque scripturae ulla pro-[381] pg.164
prietas desideratur, sed sufficit eos qui negotium gerunt,[382]
consensisse unde inter absentes quoque talia negotia con-[383]
trahuntur, ueluti per epistulam aut per internuntium, cum[384]
alioquin uerborum obligatio inter absentes fieri non possit.
§137[§ 45] Item in his contractibus alter alteri obligatur de eo quod alte-[385]
rum alteri ex bono et aequo praestare oportet, cum alioquin
in uerborum obligationibus alius stipuletur, alius promittat,
et in nominibus alius expensum ferendo obliget, alius obli-[386]
getur. §[138] [sed absenti expensum ferri potest, etsi uerborum[387]
obligatio cum absente contrahi non possit.]
[de emptione et venditione.][388]
§139[§ 46] Emptio et uenditio contrahitur, cum de pretio conuenerit,[389]
quamuis nondum pretium numeratum sit, ac ne arra qui-
dem data fuerit: nam quod arrae nomine datur, argumen-
tum est emptionis et uenditionis contractae. §140[§ 47] Pretium autem
certum esse debet: nam alioquin si ita inter nos conuenerit,[390]
ut quanti Titius rem aestimauerit, tanti sit empta, Labeo
negauit ullam uim hoc negotium habere; cuius opinionem
Cassius probat: Ofilius et eam emptionem et uenditionem;[391]
cuius opinionem Proculus secutus est. §141[§ 48] Item pretium in nu-
merata pecunia con||sistere debet: nam in ceteris rebus an[392] pg.165
pretium esse possit, ueluti homo aut toga aut fundus alterius[393]
rei (pretium esse possit), ualde quaeritur: nostri praecepto-[394]
res putant etiam in alia re posse consistere pretium; unde[395]
illud est quod uulgo putant per permutationem rerum empti-[396]
onem et uenditionem contrahi, eamque speciem emptio-
nis uenditionisque uetustissimam esse; argumentoque utun-[397]
tur Graeco poeta Homero qui aliqua parte sic ait:
(ἔνθεν ἄρ' οἰνίζοντο καρηκομόωντες Ἀχαιοί,[398]
ἄλλοι μὲν χαλκῷ, ἄλλοι δ᾽ αἴθωνι σιδήρῳ,
ἄλλοι δὲ ῥινοῖς, ἄλλοι δ᾽ αὐτῇσι βόεσσιν,
ἄλλοι δ᾽ ἀνδραπόδεσσι.)
diuersae scholae auctores dissentiunt aliudque esse existi-[399]
mant permutationem rerum, aliud emptionem et uenditio-[400]
nem; alioquin non posse rem expediri permutatis rebus, quae[401]
uideatur res uenisse, et quae pretii nomine data esse, sed[402]
rursus utramque rem uideri et uenisse et utramque pretii[403]
nomine datam esse absurdum uideri. sed ait Caelius Sa-
binus, si rem tibi uenalem habenti, ueluti fundum, [acce-[404]
perim et] pretii nomine hominem forte dederim, fundum
quidem uideri uenisse, hominem autem pretii nomine da-
tum esse, ut fundus acciperetur.[405]
§142 Locatio autem et conductio similibus regulis constitui-[406]
tur: nisi enim merces certa statuta sit, non uidetur locatio
et conductio contrahi. §143[§ 49] unde si alieno arbitrio merces per-
missa sit, uelut quanti Titius aestimauerit, || quaeritur an[407] pg.166
locatio et conductio contrahatur: qua de causa si fulloni po-[408]
lienda curandaue, sarcinatori sarcienda uestimenta dederim,[409]
nulla statim mercede constituta, postea tantum daturus quanti[410]
inter nos conuenerit, quaeritur an locatio et conductio con-
trahatur; §144[§ 50] item si rem tibi utendam dederim et inuicem aliam[411]
rem utendam acceperim, quaeritur an locatio et conductio
contrahatur. §145[§ 51] Adeo autem emptio et uenditio et locatio et[412]
conductio familiaritatem aliquam inter se habere uidentur,
ut in quibusdam causis quaeri soleat, utrum emptio et uen-
ditio contrahatur an locatio et conductio: ueluti si qua res
in perpetuum locata sit, quod euenit in praediis municipum[413]
quae ea lege locantur, ut quamdiu [id] uectigal praestetur,[414]
neque ipsi conductori neque heredi eius praedium auferatur;[415]
sed magis placuit locationem conductionemque esse. §146 Item
[quaeritur] si gladiatores ea lege tibi tradiderim, ut in singu-[416]
los qui integri exierint, pro sudore denarii xx mihi darentur,
in eos uero singulos qui occisi aut debilitati fuerint, denarii[417]
mille, quaeritur utrum emptio et uenditio an locatio et con-
ductio contrahatur: et magis placuit eorum qui integri exie-
rint, locationem et conductionem contractam uideri, at eorum
qui occisi aut debilitati sunt, emptionem et uenditionem esse;
idque ex accidentibus apparet, tamquam sub condicione ||[418]
facta cuiusque uenditione an locatione: iam enim non dubi-[419] pg.167
tatur quin sub condicione res ueniri aut locari possint. §147[§ 52] Item[420]
quaeritur, si cum aurifice mihi conuenerit, ut is ex auro
suo certi ponderis certaeque formae anulos mihi faceret, et[421]
acceperit uerbi gratia denarios cc, utrum emptio et uenditio[422]
an locatio et conductio contrahatur: Cassius ait materiae[423]
quidem emptionem uenditionemque contrahi, operarum autem[424]
locationem et conductionem; sed plerisque placuit emptionem
et uenditionem contrahi: atqui si meum aurum ei dedero,[425]
mercede pro opera constituta, conuenit locationem conduc-[426]
tionem contrahi.
§148[§ 53] Societatem coire solemus aut totorum bonorum aut unius[427]
alicuius negotii, ueluti mancipiorum emendorum aut uen-[428]
dendorum. §149[§ 54] Magna autem quaestio fuit, an ita coiri possit
societas, ut quis maiorem partem lucretur, minorem damni
praestet: quod Q. Mucius (contra naturam societatis esse exi-[429]
stimauit; sed Ser. Sulpicius, cuius) etiam praeualuit senten-[430]
tia, adeo ita coiri posse societatem existimauit, ut dixerit illo[431]
quoque modo coiri posse, ut quis nihil omnino damni prae-[432]
stet, sed lucri partem capiat, si modo opera eius tam pre-
tiosa uideatur, ut aequum sit eum cum hac pactione in so-
cietatem admitti: nam et ita posse coiri societatem constat,[433]
ut unus pecuniam conferat, alter non conferat, || et tamen[434] pg.168
lucrum inter eos commune sit; saepe enim opera alicuius[435]
pro pecunia ualet. §150[§ 55] Et illud certum est, si de partibus lucri
et damni nihil inter eos conuenerit, [tamen] aequis ex parti-[436]
bus commodum et incommodum inter eos commune esse;[437]
sed si in altero partes expressae fuerint, uelut in lucro, in[438]
altero uero omissae, in eo quoque quod omissum est similes[439]
partes erunt. §151[§ 56] Manet autem societas eo usque, donec in eodem
consensu perseuerant; at cum aliquis renuntiauerit societati,[440]
societas soluitur: sed plane si quis in hoc renuntiauerit[441]
societati, ut obueniens aliquod lucrum solus habeat, ueluti
si mihi totorum bonorum socius, cum ab aliquo heres esset
relictus, in hoc renuntiauerit societati, ut hereditatem solus
lucri faciat, cogetur hoc lucrum communicare; si quid uero[442]
aliud lucri fecerit quod non captauerit, ad ipsum solum per-[443]
tinet: mihi uero quidquid omnino post renuntiatam societa-[444]
tem adquiritur, soli conceditur. §152[§ 57] Soluitur adhuc societas
etiam morte socii, quia qui societatem contrahit, certam
personam sibi eligit. §153[§ 58] Dicitur etiam capitis deminutione solui
societatem, quia ciuili ratione capitis deminutio morti coae-
quatur; sed utique si adhuc consentiant in societatem, noua[445]
uidetur incipere societas. §154 Item si cuius ex sociis bona pu-
blice aut priuatim uenierint, soluitur societas: sed haec[446]
† quoque societas de qua loquimur, ――― consensu contra-[447] pg.169
hitur nudo iuris― gentium est, itaque inter omnes homines
naturali ratione consistit.
§155 Mandatum consistit, siue nostra gratia mandemus siue
aliena. itaque siue ut mea negotia geras, siue ut alterius,
mandauerim, contrahitur mandati obligatio, et inuicem alter
alteri tenebimur in id, quod uel me tibi uel te mihi bona fide[448]
praestare oportet. §156[§ 59] nam si tua gratia tibi mandem, superua-[449]
cuum est mandatum; quod enim tu tua gratia facturus sis,
id de tua sententia, non ex meo mandatu facere debes. ita-
que si otiosam pecuniam domi te habentem hortatus fuerim,[450]
ut eam faenerares, quamuis eam ei mutuam dederis a quo[451]
seruare non potueris, non tamen habebis mecum mandati
actionem: item si hortatus sim, ut rem aliquam emeres,
quamuis non expedierit tibi eam emisse, non tamen tibi[452]
mandati tenebor. et adeo haec ita sunt, ut quaeratur an[453]
mandati teneatur qui mandauit tibi, ut Titio pecuniam fae[454]
nerares. [sed] Seruius negauit: nec magis hoc casu obliga-[455]
tionem consistere putauit, quam si generaliter alicui mande-
tur, uti pecuniam suam faeneraret. (sed) sequimur Sabini[456]
opinionem contra sentientis, quia non aliter Titio credidisses,[457]
quam si tibi mandatum esset. §157 Illud constat, si quis de ea re
mandet quae contra bonos mores || est, non contrahi obligatio-[458]
nem, ueluti si tibi mandem, ut Titio furtum aut iniuriam fa-[459]
cias. §158 Item si quis post (mortem suam uel post) mortem meam[460]
faciendum (mihi) mandet, inutile mandatum est, quia generali-[461]
ter placuit ab heredis persona obligationem incipere non pos-
se. §159[§ 60] Sed recte quoque consummatum mandatum si, dum adhuc[462]
integra res sit, reuocatum fuerit, euanescit. §160[§ 61] Item si adhuc
integro mandato mors alterutrius alicuius interueniat, id est[463]
uel eius qui mandauerit uel eius qui mandatum susceperit,[464]
soluitur mandatum; sed utilitatis causa receptum est, ut si[465]
mortuo eo qui mihi mandauerit, ignorans eum decessisse
executus fuero mandatum, posse me agere mandati actione;[466]
alioquin iusta et probabilis ignorantia damnum mihi adferret.[467]
et huic simile est quod plerisque placuit, si debitor meus[468]
manumisso dispensatori meo per ignorantiam soluerit, libe-
rari eum, cum alioquin stricta iuris ratione non posset libe-[469]
rari eo quod alii soluisset quam cui soluere deberet. §161[§ 62] Cum[470]
autem is cui recte mandauerim, egressus fuerit mandatum,
ego quidem eatenus cum eo habeo mandati actionem, quate-[471]
nus mea interest inplesse eum mandatum, si modo inplere
potuerit; at ille mecum agere non potest. itaque si manda-
uerim tibi, ut uerbi gratia fundum mihi sestertiis c̄ emeres,
tu sestertiis cl emeris, non habebis mecum || mandati actio-[472] pg.171
nem, etiamsi tanti uelis mihi dare fundum, quanti emen-[473]
dum tibi mandassem; idque maxime Sabino et Cassio pla-
cuit: quodsi minoris emeris, habebis mecum scilicet actio-[474]
nem, quia qui mandat ut c̄ milibus emeretur, is utique man-[475]
dare intellegitur, uti minoris, si posset, emeretur. §162[§ 63] In summa[476]
sciendum (est, quotiens) aliquid gratis (faciendum) dederim,[477]
quo nomine si mercedem statuissem, locatio et conductio
contraheretur, mandati esse actionem, ueluti si fulloni po-
lienda curandaue uestimenta (dederim) aut sarcinatori sar-[478]
cienda.
§163[§ 64] Expositis generibus obligationum quae ex contractu na-
scuntur, admonendi sumus adquiri nobis non solum per nos-
met ipsos, sed etiam per eas personas quae in nostra pote-[479]
state manu mancipioue sunt. §164[§ 65] Per liberos quoque homines[480]
et alienos seruos quos bona fide possidemus, adquiritur no-
bis, sed tantum ex duabus causis, id est si quid ex operis
suis uel ex re nostra adquirant. §165[§ 66] Per eum quoque seruum in
quo usumfructum habemus, similiter ex duabus istis causis[481]
nobis adquiritur. §166 Sed qui nudum ius Quiritium in seruo
habet, licet dominus sit, minus tamen iuris in ea re habere[482]
intellegitur quam usufructuarius et bonae fidei possessor:[483]
nam placet ex nulla causa ei adquiri posse; adeo ut etsi no-[484]
minatim ei dari stipulatus fuerit seruus, mancipioue nomine[485]
eius acceperit, || quidam existiment nihil ei adquiri. §167[§ 67] Com-[486] pg.172
munem seruum pro dominica parte dominis adquirere cer-
tum est, excepto eo quod uni nominatim stipulando aut man-[487]
cipio accipiendo illi soli adquirit, uelut cum ita stipuletur[488]
titio domino meo dari spondes? aut cum ita mancipio acci[489]
piat hanc rem ex ivre qviritivm l. titii domini mei esse aio
§167a eaqve ei empta esto hoc aere aeneaqve libra. illud quae-[490]
ritur an quod domini nomen adiectum efficit, idem faciat[491]
unius ex dominis iussum intercedens: nostri praeceptores
perinde ei qui iusserit soli adquiri existimant, atque si nomi-[492]
natim ei soli stipulatus esset seruus mancipioue accepisset;[493]
diuersae scholae auctores proinde utrisque adquiri putant,
ac si nullius iussum interuenisset.[494]
§168[§ 68] Tollitur autem obligatio praecipue solutione eius quod
debetur: unde quaeritur, si quis consentiente creditore aliud[495]
pro alio soluerit, utrum ipso iure liberetur, quod nostris
praeceptoribus placuit, an ipso iure maneat obligatus, sed[496]
aduersus petentem exceptione doli mali defendi debeat, quod
diuersae scholae auctoribus uisum est.
§169[§ 69] Item per acceptilationem tollitur obligatio: acceptilatio[497]
autem est ueluti imaginaria solutio: quod enim ex uerborum
obligatione tibi debeam, id si uelis mihi remittere, poterit
sic fieri, ut patiaris haec uerba m||e dicere qvod ego tibi pro-[498] pg.173
misi, habesne acceptvm? et tu respondeas habeo. §170[§ 70] Quo genere,[499]
ut diximus, (tantum eae obligationes soluuntur, quae ex uer-[500]
bis consistunt,) non etiam ceterae; consentaneum enim uisum
est uerbis factam obligationem posse aliis uerbis dissolui:
sed id quod ex alia causa debeatur, potest in stipulationem[501]
deduci et per (acceptilationem dissolui. §171 quamuis autem dixe-[502]
rimus contineri) acceptilationem imaginaria solutione, tamen
mulier sine tutoris auctoritate acceptum facere non potest,
cum alioquin solui ei sine tutoris auctoritate possit. §172 Item
quod debetur, pro parte recte soluitur; an autem in partem[503]
acceptum fieri possit, quaesitum (est).
§173 Est etiam alia species imaginariae solutionis per aes[504]
et libram; quod et ipsum genus certis in causis receptum est,[505]
ueluti si quid eo nomine debeatur quod per aes et libram[506]
gestum sit, siue quid ex iudicati causa deb(eatur. §174 eaque res ita[507]
ag)itur: adhibentur non minus quam quinque testes et libri-
pens; deinde is qui liberatur, ita oportet loquatur qvod ego tibi
tot milibvs condemnatvs svm, me eo nomine a te solvo liberoqve[508]
hoc aere aeneaqve libra: hanc tibi libram primam postremam-[509]
qve expendo (secvndvm) legem pvblicam. deinde asse percutit[510]
libram eumque dat ei a quo liberatur, ueluti soluendi causa.[511]
§175 Similiter legatarius heredem eodem modo liberat de legato
quod per damnationem relictum est, ut tamen scilicet, sicut
iudicatus condemnatum se esse significat, ita heres testamento[512]
se dare damnatum esse dicat. de eo tamen tantum potest
heres eo modo liberari, quod pondere numero constet; et[513]
ita si certum sit: quidam et de eo || quod mensura constat pg.174
idem existimant.[514]
§176[§ 71] Praeterea nouatione tollitur obligatio, ueluti si quod tu[515]
mihi debeas, a Titio dari stipulatus sim; nam interuentu
nouae personae noua nascitur obligatio et prima tollitur trans-
lata in posteriorem, adeo ut interdum, licet posterior stipu-[516]
latio inutilis sit, tamen prima nouationis iure tollatur, ueluti[517]
si quod mihi debes, a Titio post mortem eius uel a muliere[518]
pupilloue sine tutoris auctoritate stipulatus fuero; quo casu[519]
rem amitto, nam et prior debitor liberatur et posterior obli-
gatio nulla est: non idem iuris est si a seruo stipulatus fuero,[520]
nam tunc (prior) proinde adhuc obligatus tenetur, ac si[521]
postea a nullo stipulatus fuissem. §177[§ 72] Sed si eadem persona sit,[522]
a qua postea stipuler, ita demum nouatio fit, si quid in poste-
riore stipulatione noui sit, forte si condicio aut dies aut spon-[523]
sor adiciatur aut detrahatur. §178 Sed quod de sponsore diximus,[524]
non constat: nam diuersae scholae auctoribus placuit nihil
ad nouationem proficere sponsoris adiectionem aut detractio-[525]
nem. §179[§ 73] Quod autem diximus, si condicio adiciatur, nouatio-
nem fieri, sic intellegi oportet, ut ita dicamus factam nouatio-[526]
nem, si condicio extiterit; alioquin si defecerit, durat prior
obligatio: sed uideamus num is qui eo nomine agat, doli[527]
mali aut pacti conuenti exceptione possit summoueri, quia
uidetur inter eos id actum, ut ita ea res peteretur, si poste-[528]
rioris || stipulationis extiterit condicio; Ser. tamen Sulpicius pg. 175
existimauit statim et pendente condicione nouationem fieri,
et si defecerit condicio, ex neutra causa agi posse (et) eo[529]
modo rem perire; qui consequenter et illud respondit, si quis
id quod sibi L. Titius deberet, a seruo fuerit stipulatus, no-[530]
uationem fieri et rem perire, quia cum seruo agi non posset:
(sed) in utroque casu alio iure utimur: nec magis his casi-
bus nouatio fit, quam si id quod tu mihi debeas, a pere-
grino, cum quo sponsus communio non est, spondes uerbo[531]
stipulatus sim.
§180 Tollitur adhuc obligatio litis contestatione, si modo legi-
timo iudicio fuerit actum: nam tunc obligatio quidem prin-[532]
cipalis dissoluitur, incipit autem teneri reus litis contesta-[533]
tione; sed si condemnatus sit, sublata litis contestatione[534]
incipit ex causa iudicati teneri. et hoc (est) quod apud ue-[535]
teres scriptum est, ante litem contestatam dare debitorem
oportere, post litem contestatam condemnari oportere, post
condemnationem iudicatum facere oportere. §181[§ 74] unde fit, ut si
legitimo iudicio debitum petiero, postea de eo ipso iure agere[536]
non possim, quia inutiliter intendo dari mihi oportere, quia
litis contestatione dari oportere desiit: aliter atque si imperio
continenti iudicio egerim; tunc enim nihilo minus obligatio
durat, et ideo ipso iure postea agere possum, sed debeo per[537]
exceptionem rei iudicatae uel in iudicium deductae summo-[538]
ueri. quae autem legitima || iudicia et quae imperio con-[539] pg.176
tinentia (sint), sequenti commentario referemus.
§182[§ 75] Transeamus nunc ad obligationes quae ex delicto na-
scuntur, ueluti si quis furtum fecerit, bona rapuerit, dam-
num dederit, iniuriam commiserit: quarum omnium rerum
uno genere consistit obligatio, cum ex contractu obligationes[540]
in īīīī genera diducantur, sicut supra exposuimus.[541]
§183[§ 76] Furtorum autem genera Ser. Sulpicius et Masurius Sabi-
nus īīīī esse dixerunt, manifestum et nec manifestum, con-
ceptum et oblatum: Labeo duo, manifestum (et) nec mani-[542]
festum; nam conceptum et oblatum species potius actionis
esse furto cohaerentes quam genera furtorum; quod sane
uerius uidetur, sicut inferius apparebit. §184 Manifestum furtum[543]
quidam id esse dixerunt, quod dum fit, deprehenditur: alii[544]
uero ulterius, quod eo loco deprehenditur, ubi fit, ueluti
si in oliueto oliuarum, in uineto uuarum furtum factum est,[545]
quamdiu in eo oliueto aut uineto fur sit; aut si in domo fur-[546]
tum factum sit, quamdiu in ea domo fur sit: alii adhuc ulte-
rius eo usque manifestum furtum esse dixerunt, donec perferret[547]
eo quo perferre fur destinasset: alii adhuc ulterius, quando-
que eam rem fur tenens uisus fuerit; quae sententia non
optinuit: sed et illorum sententia qui existimauerunt, donec
perferret eo quo fur destinasset, deprehensum furtum mani-
festum esse, ideo non uidetur probari, quia magnam recipit[548]
dubitationem, utrum || unius diei an etiam plurium dierum[549] pg.177
spatio id terminandum sit; quod eo pertinet, quia saepe in[550]
aliis ciuitatibus subreptas res in alias ciuitates uel in alias[551]
prouincias destinant fures perferre: ex duabus itaque superio-[552]
ribus opinionibus alterutra adprobatur; magis tamen pleri-
que posteriorem probant. §185[§ 77] Nec manifestum furtum quid sit,[553]
ex iis quae diximus intellegitur: nam quod manifestum non[554]
est, id nec manifestum est. §186[§ 78] Conceptum furtum dicitur, cum[555]
apud aliquem testibus praesentibus furtiua res quaesita et[556]
inuenta sit: nam in eum propria actio constituta est, quam-[557]
uis fur non sit, quae appellatur concepti. §187[§ 79] Oblatum furtum
dicitur, cum res furtiua tibi ab aliquo oblata sit eaque apud[558]
te concepta sit; utique si ea mente data tibi fuerit, ut apud[559]
te potius quam apud eum qui dederit, conciperetur: nam[560]
tibi, apud quem concepta est, propria aduersus eum qui[561]
optulit, quamuis fur non sit, constituta est actio, (quae) ap-[562]
pellatur oblati. §188[§ 80] Est etiam prohibiti furti (actio) aduersus[563]
eum qui furtum quaerere uolentem prohibuerit.[564]
§189[§ 81] Poena manifesti furti ex lege xii tabularum capitalis erat:[565]
nam liber uerberatus addicebatur ei cui furtum fecerat;
utrum autem seruus efficeretur ex addictione, an adiudicati
loco constitueretur, ueteres quaerebant; in seruum aeque[566]
uerberatum animaduertebatur. sed postea inprobata est aspe-
ritas poenae et tam ex serui persona quam ex liberi quadrupli[567]
actio praetoris edicto constituta est. || §190[§ 82] Nec manifesti furti pg.178
poena per legem (xii) tabularum dupli inrogatur, eamque
etiam praetor conseruat. §191 Concepti et oblati poena ex lege
x̄īī tabularum tripli est, eaque similiter a praetore seruatur.[568]
§192 Prohibiti actio quadrupli est ex edicto praetoris introducta:[569]
lex autem eo nomine nullam poenam constituit; hoc solum[570]
praecipit, ut qui quaerere uelit, nudus quaerat, licio cinc-[571]
tus, lancem habens; qui si quid inuenerit, iubet id lex fur-
tum manifestum esse. §193 quid sit autem licium, quaesitum[572]
est. sed uerius est consuti genus esse, quo necessariae partes[573]
tegerentur. quae res [lex] tota ridicula est: nam qui uestitum[574]
quaerere prohibet, is et nudum quaerere prohibiturus est,[575]
eo magis quod ita quaesita re inuenta maiori poenae subicia-[576]
tur. deinde quod lancem siue ideo haberi iubeat, ut mani-
bus occupatis nihil subiciat, siue ideo ut quod inuenerit,[577]
ibi inponat, neutrum eorum procedit, si id quod quaeratur,[578]
eius magnitudinis aut naturae sit, ut neque subici neque ibi[579]
inponi possit: certe non dubitatur, cuiuscumque materiae
sit ea lanx, satis legi fieri. §194 Propter hoc tamen quod lex ex
ea causa manifestum furtum esse iubet, sunt qui scribunt
furtum manifestum aut lege (intellegi) aut natura: lege id[580]
ipsum de quo loquimur, natura illud de quo superius expo-
suimus: sed uerius est natura tantum manifestum furtum
intellegi; neque enim lex facere potest, ut qui manifestus
fur non sit, manifestus sit, non magis quam qui omnino[581]
fur non sit, fur sit, et qui adulter aut homicida non sit,[582]
adulter uel || homicida sit; at illud sane lex facere potest, ut pg.179
proinde aliquis poena teneatur atque si furtum uel adulte-[583]
rium uel homicidium admisisset, quamuis nihil eorum ad-[584]
miserit.
§195[§ 83] Furtum autem fit non solum cum quis intercipiendi
causa rem alienam amouet, sed generaliter cum quis rem alie-[585]
nam inuito domino contrectat. §196[§ 84] Itaque si quis re quae apud[586]
eum deposita sit utatur, furtum committit; et si quis uten-
dam rem acceperit eamque in alium usum transtulerit, furti
obligatur, ueluti si quis argentum utendum acceperit, quasi
amicos ad cenam inuitaturus, et id peregre secum tulerit, aut[587]
si quis equum gestandi gratia commodatum longius aliquo[588]
duxerit, quod ueteres scripserunt de eo qui in aciem per-[589]
duxisset. §197[§ 85] Placuit tamen eos qui rebus commodatis aliter[590]
uterentur quam utendas accepissent, ita furtum committere,[591]
si intellegant id se inuito domino facere, eumque, si intel-[592]
lexisset, non permissurum; at si permissurum credant, ex-[593]
tra furti crimen uideri; optima sane distinctione, quod fur-[594]
tum sine dolo malo non committitur. §198[§ 86] Sed et si credat aliquis
inuito domino se rem contrectare, domino autem uolente id[595]
fiat, dicitur furtum non fieri. unde illud quaesitum [et pro-[596]
batum] est, cum Titius seruum meum sollicitauerit, ut quas-[597]
dam res mihi subriperet et ad eum perferret, (et seruus) || id[598] pg.180
ad me pertulerit, ego, dum uolo Titium in ipso delicto depre-[599]
hendere, permiserim seruo quasdam res ad eum perferre,[600]
utrum furti an serui corrupti iudicio teneatur Titius mihi, an[601]
neutro. responsum neutro eum teneri, furti ideo quod non
inuito me res contrectauerit, serui corrupti ideo quod dete-[602]
rior seruus factus non est. §199[§ 87] Interdum autem etiam liberorum[603]
hominum furtum fit, ueluti si quis liberorum nostrorum qui
in potestate nostra sint, siue etiam uxor quae in manu nostra[604]
sit, siue etiam iudicatus uel auctoratus meus subreptus fue-[605]
rit. §200[§ 88] Aliquando etiam suae rei quisque furtum committit, ue-[606]
luti si debitor rem quam creditori pignori dedit, subtraxerit,[607]
uel si bonae fidei possessori rem meam possidenti subripue-[608]
rim: unde placuit eum qui seruum suum quem alius bona[609]
fide possidebat, ad se reuersum celauerit, furtum commit-
tere. §201[§ 89] Rursus ex diuerso interdum alienas res occupare et[610]
usucapere concessum est, nec creditur furtum fieri, ueluti
res hereditarias quarum heres non est nactus possessionem,
nisi necessarius heres extet; nam necessario herede extante[611]
placuit nihil pro herede usucapi posse. Item debitor rem[612]
quam fiduciae causa creditori mancipauerit aut in iure cesse-
rit, secundum ea quae in superiore commentario rettulimus,[613]
sine furto possidere et usucapere potest. §202[§ 90] Interdum furti te-
netur qui ipse furtum non fecerit, qualis || est cuius ope con-[614] pg.181
silio furtum factum est: in quo numero est qui nummos tibi[615]
excussit, ut eos alius subriperet, uel obstitit tibi, ut alius[616]
subriperet, aut oues aut boues tuas fugauit, ut alius eas ex-[617]
ciperet et hoc ueteres scripserunt de eo qui panno rubro[618]
fugauit armentum. sed si quid per lasciuiam et non data[619]
opera ut furtum committeretur, factum sit, uidebimus an[620]
utilis actio dari debeat, cum per legem Aquiliam quae de[621]
damno lata (est), etiam culpa puniatur.[622]
§203[§ 91] Furti autem actio ei conpetit cuius interest rem saluam[623]
esse, licet dominus non sit: itaque nec domino aliter con-
petit quam si eius intersit rem non perire. §204[§ 92] unde constat[624]
creditorem de pignore subrepto furti agere posse; adeo qui-[625]
dem, ut quamuis ipse dominus, id est ipse debitor, eam[626]
rem subripuerit, nihilo minus creditori conpetat actio furti.[627]
§205[§ 93] Item si fullo polienda curandaue aut sarcinator sarcienda ue-[628]
stimenta mercede certa acceperit eaque furto amiserit, ipse[629]
furti habet actionem, non dominus, quia domini nihil inter-[630]
est ea non periisse, cum iudicio locati a fullone aut sarcina-[631]
tore suum consequi possit, si modo is fullo aut sarcinator rei[632]
praestandae sufficiat; nam si soluendo non est, tunc quia ab
eo dominus suum consequi non potest, ipsi furti actio con-[633]
petit, quia hoc casu ipsius interest rem saluam esse. §206[§ 94] Quae[634]
de fullone || aut sarcinatore diximus, eadem transferemus et[635] pg.132
ad eum cui rem commodauimus: nam ut illi mercedem ca-[636]
piendo custodiam praestant, ita hic quoque utendi commo-[637]
dum percipiendo similiter necesse habet custodiam praestare.[638]
§207[§ 95] sed is apud quem res deposita est, custodiam non praestat,[639]
tantumque in eo obnoxius est si quid ipse dolo (malo) fece-[640]
rit; qua de causa (si) res ei subrepta fuerit, quia restituen-[641]
dae eius nomine depositi non tenetur, nec ob id eius interest[642]
rem saluam esse, furti [itaque] agere non potest, sed ea[643]
actio domino conpetit.
§208[§ 96] In summa sciendum est quaesitum esse an inpubes rem[644]
alienam amouendo furtum faciat: plerisque placet, quia fur-[645]
tum ex adfectu consistit, ita demum obligari eo crimine in-[646]
puberem, si proximus pubertati sit et ob id intellegat se de-[647]
linquere.
§209[§ 97] Qui res alienas rapit, tenetur etiam furti: quis enim[648]
magis alienam rem inuito domino contrectat quam qui[649]
(ui) rapit? itaque recte dictum est eum inprobum furem[650]
esse; sed propriam actionem eius delicti nomine praetor in-[651]
troduxit, quae appellatur ui bonorum raptorum, et est in-
tra annum quadrupli [actio], post annum simpli: quae actio[652]
utilis est, etsi quis unam rem, licet minimam, rapuerit.[653]
§210[§ 98] Damni iniuriae actio constituitur per legem Aquiliam,[654]
cuius primo capite cautum est, (ut) si quis hominem alie-[655]
num || alienamue quadrupedem quae pecudum numero sit,[656] pg.18
iniuria occiderit, quanti ea res in eo anno plurimi fuerit,[657]
tantum domino dare damnetur. §211[§ 99] iniuria autem occidere in-[658]
tellegitur, cuius dolo aut culpa id acciderit, nec ulla alia[659]
lege damnum quod sine iniuria datur, reprehenditur; itaque[660]
inpunitus est qui sine culpa et dolo malo casu quodam dam-
num committit. §212[§ 100] Nec solum corpus in actione huius legis
aestimatur; sed sane si seruo occiso plus dominus capiat[661]
damni quam pretium serui sit, id quoque aestimatur, ueluti[662]
si seruus meus ab aliquo heres institutus antequam iussu
meo hereditatem cerneret, occisus fuerit: non enim tantum[663]
ipsius pretium aestimatur, sed et hereditatis amissae quan-
titas. item si ex gemellis uel ex comoedis uel ex sympho-[664]
niacis unus occisus fuerit, non solum occisi fit aestimatio,
sed eo amplius (id) quoque conputatur quod ceteri qui super-[665]
sunt, depretiati sunt. idem iuris est etiam si ex pari mula-
rum unam uel etiam ex quadrigis equorum unum occiderit.[666]
§213[§ 101] Cuius autem seruus occisus est, is liberum arbitrium habet
uel capitali crimine reum facere eum qui occiderit, uel hac[667]
lege damnum persequi. §214[§ 102] Quod autem adiectum est in hac[668]
lege qvanti in eo anno plvrimi ea res fverit, illud efficit,
si clodum puta aut luscum seruum occiderit, qui in eo
anno integer (fuerit, ut non quanti fuerit, cum occideretur,[669]
sed quanti in eo anno plurimi) fuerit, aestimatio fiat; quo fit,[670]
ut quis plus interdum consequatur quam ei damnum || da-[671] pg.184
tum est.
§215 Capite secundo (aduersus) adstipulatorem qui pecuniam[672]
in fraudem stipulatoris acceptam fecerit, quanti ea res est,[673]
tanti actio constituitur. §216 qua et ipsa parte legis damni nomine[674]
actionem introduci manifestum est; sed id caueri non fuit[675]
necessarium, cum actio mandati ad eam rem sufficeret; nisi[676]
quod ea lege aduersus infitiantem in duplum agitur.
§217[§ 103] Capite tertio de omni cetero damno cauetur. itaque si[677]
quis seruum uel eam quadrupedem quae pecudum (numero[678]
est, uulnerauerit, siue eam quadrupedem quae pecudum)
numero non est, ueluti canem, aut feram bestiam, ueluti ur-[679]
sum, leonem, uulnerauerit uel occiderit, hoc capite actio[680]
constituitur: in ceteris quoque animalibus, item in omnibus[681]
rebus quae anima carent, damnum iniuria datum hac parte[682]
uindicatur; si quid enim ustum aut ruptum aut fractum (fue-[683]
rit), actio hoc capite constituitur, quamquam potuerit sola rupti[684]
appellatio in omnes istas causas sufficere: ruptum (enim intel-[685]
legitur quod quoquo modo corruptum) est; unde non solum
usta [aut rupta] aut fracta, sed etiam scissa et conlisa et effusa[686]
et quoquo modo uitiata aut perempta atque deteriora facta[687]
hoc uerbo continentur. §218[§ 104] Hoc tamen capite non quanti in eo
anno, sed quanti in diebus xxx proximis ea res fuerit, dam-[688]
natur is qui damnum dederit; ac ne plvrimi quidem uerbum
adicitur: et ideo quidam putauerunt liberum esse iudici ad[689]
id tempus ex diebus xxx aestimationem redigere, quo plu-
rimi || res fuerit, uel ad id quo minoris fuerit: sed Sabino[690] pg.135
placuit proinde habendum ac si etiam hac parte plvrimi uer-[691]
bum adiectum esset; nam legis latorem contentum fuisse[692]
(quod prima parte eo uerbo usus esset. Ceterum) §219[§ 105] placuit ita[693]
demum ex ista lege actionem esse, si quis corpore suo dam-[694]
num dederit; ideoque alio modo damno dato utiles actiones[695]
dantur, ueluti si quis alienum hominem aut pecudem inclu-[696]
serit et fame necauerit, aut iumentum tam uehementer ege-
rit, ut rumperetur; item si quis alieno seruo persuaserit, ut[697]
in arborem ascenderet uel in puteum descenderet, et is[698]
ascendendo aut descendendo ceciderit (et) aut mortuus fue-[699]
rit aut aliqua parte corporis laesus sit; sed si quis alienum[700]
seruum de ponte aut ripa in flumen proiecerit et is suffoca-[701]
tus fuerit, corpore suo damnum dedisse eo quod proiecerit,[702]
non difficiliter intellegi potest.[703]
§220[§ 106] Iniuria autem committitur non solum cum quis pugno[704]
puta aut fuste percussus uel etiam uerberatus erit, sed etiam[705]
si cui conuicium factum fuerit, siue quis bona alicuius quasi[706]
debitoris sciens eum nihil sibi debere proscripserit, siue quis[707]
ad infamiam alicuius libellum aut carmen scripserit, siue quis
matrem familias aut praetextatum adsectatus fuerit, et deni-[708]
que aliis pluribus modis. §221[§ 107] Pati autem iniuriam uidemur non[709]
solum per nosmet ipsos, sed etiam per liberos nostros quos
in potestate habemus, || item per uxores nostras, quamuis[710] pg. 136
in manu nostra (non) sint; itaque si filiae meae quae Titio[711]
nupta est, iniuriam feceris, non solum filiae nomine tecum
agi iniuriarum potest, uerum etiam meo quoque et Titii no-[712]
mine. §222[§ 108] Seruo autem ipsi quidem nulla iniuria intellegitur[713]
fieri, sed domino per eum fieri uidetur: non tamen isdem[714]
modis quibus etiam per liberos nostros uel uxores iniu-[715]
riam pati uidemur, sed ita cum quid atrocius commissum
fuerit, quod aperte in contumeliam domini fieri uidetur,[716]
ueluti si quis alienum seruum uerberauerit; et in hunc casum
formula proponitur; at si quis seruo conuicium fecerit uel[717]
pugno eum percusserit, non proponitur ulla formula nec[718]
temere petenti datur.[719]
§223[§ 109] Poena autem iniuriarum ex lege xii tabularum propter[720]
membrum quidem ruptum talio erat; propter os uero
fractum aut conlisum trecentorum assium poena erat, si[721]
libero os fractum erat; at si seruo, cl: propter ceteras uero
iniurias xxv assium poena erat constituta. et uidebantur illis[722]
temporibus in magna paupertate satis idoneae istae pecunia-[723]
riae poenae. §224[§ 110] sed nunc alio iure utimur: permittitur enim[724]
nobis a praetore ipsis iniuriam aestimare, et iudex uel[725]
tanti condemnat quanti nos aestimauerimus, uel minoris,
prout ei uisum fuerit; sed cum atrocem iniuriam praetor ||[726]
aestimare soleat, si simul constituerit quantae pecuniae eo pg.187
nomine fieri debeat uadimonium, hac ipsa quantitate taxa-[727]
mus formulam, et iudex quamuis possit uel minoris dam-[728]
nare, plerumque tamen propter ipsius praetoris auctorita-
tem non audet minuere condemnationem. §225[§ 111] Atrox autem
iniuria aestimatur uel ex facto, ueluti si quis ab aliquo uul-
neratus aut uerberatus fustibusue caesus fuerit; uel ex loco,[729]
ueluti si cui in theatro aut in foro iniuria facta sit; uel ex
persona, ueluti si magistratus iniuriam passus fuerit, uel
senatori ab humili persona facta sit iniuria. ||[730]
pg.188
§1 ||―――――――――――――――――――――――――|[731] pg.189
― quot genera actionum sint, uerius uidetur duo esse, in |
rem et in personam: nam qui iiii esse dixerunt ex sponsio-[732]
num generibus, non animaduerterunt quasdam species actio-
num inter genera se rettulisse. §2 In personam actio est qua
agimus cum aliquo qui nobis uel ex contractu uel, ex delicto[733]
obligatus est, id est cum intendimus dare, facere, praestare[734]
- ↑ §1. §§ 1-17 = Mosaicarum et Romanarum legum Collatio 16, 2 || §1 = Inst. 3, 1, 1
- ↑ §2. = Inst. 3, 1, 2 et 2b.
- ↑ §4. = Inst. 3, 1, 2b
- ↑ §7. inde ab 14 cum = Inst. 3, 1, 6
- ↑ §8. = Inst. 3, 1, 6.
- ↑ §10. inde ab 12 itaque fere = Inst. 3, 2, 1
- ↑ §11. fere = Inst. 3, 2, 1.
- ↑ §15. ex superioribus] §§ 8. 11.
- ↑ §17. primo commentario] 1, 164a?
- ↑ §31. = Inst. 3, 5, 3 (2)
- ↑ §32. = Inst. 3, 9, 2.
- ↑ §33. usque ad 25 moriatur fere = Inst. 3, 9, 2.
- ↑ §34. usque ad 15 uocat et inde ab 19 remota = Inst. 3, 9, 1 || suo loco] 4, 144.
- ↑ §38. superiore commentario] 2, 119. 148 seq.
- ↑ §39. = Inst. 3, 7 pr.
- ↑ §40. fere = Int. 3, 7 pr.
- ↑ §41. fere = Inst. 3, 7, 1.
- ↑ §42. fere = Inst. 3, 7, 2.
- ↑ §51. supra] § 43, conf. supplementa illius paragraphi.
- ↑ §56. alio loco] 1 § 22.
- ↑ §81. in sequenti commentario] 4, §34 seq.
- ↑ §82. fere = Inst. 3, 10 pr.
- ↑ §83. usque ad 6 sunt fere = Inst. 3, 10. 1
- ↑ §84. usque ad 8 dedit fere = Inst. 3, 10, 3.
- ↑ §85. §§§ 85-87 Polenaar audaci coniectura eiecit quasi spurias; nam quod hereditatis in iure cessae mentio in 2, 98 fit, id eo probabiliter explicatur, quod Gaius tunc ea quae iam 2, 35-37 plenius exposuisset, repetere uidetur noluisse, deinde consilium mutasse. eiusdem modi repetitiones extant e. g. 3, 56 (=1, 22), 3, 163 seq. (=2, 86 seq.), 4, 106 seq. (=3, 180 seq.)
- ↑ §88. et 89 conf. Inst. 3, 13
- ↑ §90. usque ad 25 frumentum conf. Dig. 44, 7, 1, 2 (Gaius libro secundo aureorum); ceterum fere = Inst. 3, 14 pr.
- ↑ §91. fere = Inst. 3, 14, 1.
- ↑ §97a. conf. Inst. 3, 19, 1.
- ↑ §102. inde ab 4 inutilis = Inst. 3, 19, 5
- ↑ §104. fere = Inst. 3, 19, 6
- ↑ §105. = Inst. 3, 19, 7.
- ↑ §106. = Inst. 3, 19, 8
- ↑ §107. = Inst. 3, 19, 9
- ↑ §109. = Inst. 3, 19, 10.
- ↑ §115. fere = Inst. 3, 20 pr.
- ↑ §117. inde ab 16 solemus usque ad 17 sit fere = Inst. 3, 20 pr.
- ↑ §119a. inde ab 1 omnibus fere = Inst. 3, 20, 1
- ↑ §121. inde ab 14 quotquot usque ad 18 petere = Inst. 3, 20, 4.
- ↑ §122. inde ab 11 si fere = Inst. 3, 20, 4.
- ↑ §126. inde ab 17 ita usque ad 19 possunt = Inst. 3, 20, 5 || diximus] §113
- ↑ §127. inde ab 23 si usque ad 24 iudicium fere = Inst. 3, 20, 6.
- ↑ §135. = Dig. 44, 7, 2 pr.; Inst. 3, 22 pr.
- ↑ §136. usque ad pag. 122, 3 internuntium = Dig. 44, 7, 2, 1 et 2; § 136 usque ad 26 quia neque et inde ab 122, 1 sed usque ad 3 internuntium = Inst. 3, 22, 1 et 2.
- ↑ §137. usque ad 6 oportet = Dig. 44, 7, 2, 3; §137 usque ad 7 promittant = Inst. 3, 22, 3
- ↑ §139. = Inst. 3, 23 pr.
- ↑ §140. usque ad 17 empta = Inst. 3, 23, 1
- ↑ §141. usque ad 123, 12 esse fere = Inst. 3, 23, 2. §141 aliqua parte] Iliad. 7, 472 — 475
- ↑ §143. inde ab 21 qua usque ad 24 conuenerit = Inst. 3, 24, 1
- ↑ §144. conf. Inst. 3, 24, 2
- ↑ §145. usque ad 124, 3 conductio = Inst. 3, 24, 3.; §145 inde ab 4 praediis usque ad 6 auferatur conf. Inst. 3, 24, 3
- ↑ §147. fere = Inst. 3, 24, 4
- ↑ §148. = Inst. 3, 25 pr.
- ↑ §149. conf. (ex parte fere =) Inst. 3, 25, 2
- ↑ §150. conf. Inst. 3, 25, 1 et 3
- ↑ §151. = Inst 3, 25, 4
- ↑ §152. = Inst. 3, 25, 5.
- ↑ §153. inde ab 2 si = Inst. 3, 25, 8
- ↑ §156. inde ab 14 itaque usque ad 15 fuerim et inde ab 20 et usque ad 21 faenerares et inde a pag. 127, 1 quia = Inst. 3, 26, 6.
- ↑ §159. inde ab 8 recte = Inst. 3, 26, 9
- ↑ §160. fere = Inst. 3, 26, 10.
- ↑ §161. inde ab 1 quodsi fere = Inst. 3, 26, 8
- ↑ §162. inde ab 6 si = Inst. 3, 26, 13
- ↑ §163. = Inst. 3, 28 pr.
- ↑ §164. = Inst. 3, 28, 1
- ↑ §165. = Inst. 3, 28, 2
- ↑ §167. usque ad 26 spondes = Inst. 3, 28, 3.
- ↑ §168. usque ad 10 soluerit conf. Inst. 3, 29 pr.
- ↑ §169. = Inst. 3, 29, 1
- ↑ §170. = Inst. 3, 29, 1.
- ↑ §176. = Inst. 3, 29, 3.
- ↑ §177. = Inst. 3, 29, 3
- ↑ §179. usque ad 13 obligatio = Inst. 3, 29, 3 || diximus] § 177.
- ↑ §181. sequenti commentario] 4, 103—109
- ↑ §182. supra] § 89
- ↑ §183. init. et inde ab 21 duo fere = Inst. 4, 1, 3 || inferius] §§ 186 seq.
- ↑ §185. = Inst. 4, 1, 3; conf. Dig. 47, 2, 8 (Gaius libro XIII ad edictum prouinciale)
- ↑ §186. = Inst. 4, 1, 4
- ↑ §187. = Inst. 4, 1, 4
- ↑ §188. = Inst. 4, 1, 4.
- ↑ §189. init. et inde ab 6 tam et
- ↑ §190. conf. Inst. 4, 1, 5.
- ↑ §195. Inst. 4, 1, 6
- ↑ §196. fere =Inst. 4, 1 6
- ↑ §197. fere = Inst. 4, 1, 7
- ↑ §198. usque ad 136, 7 an neutro = Inst. 4, 1, 8.
- ↑ §199. fere = Inst. 4, 1, 9
- ↑ §200. usque ad 14 subtraxerit = Inst. 4, 1, 10.
- ↑ §201. in superiore commentario] 2, §§ 59. 60
- ↑ §202. usque ad 10 debeat fere = Inst. 4, 1, 11
- ↑ §203. = Inst. 4, 1, 13
- ↑ §204. = Inst. 4, 1, 14
- ↑ §205. usque ad 22 possit et inde ab 138, 1 nam = Inst. 4, 1, 15.
- ↑ §206. fere = Inst. 4, 1, 16
- ↑ §207. = Inst. 4, 1, 17
- ↑ §208. = Inst. 4, 1, 18
- ↑ §209. = Inst. 4, 2 pr.
- ↑ §210. = Inst. 4, 3 pr.
- ↑ §211. init. conf. Inst. 4, 3, 2
- ↑ §212. conf. Inst. 4, 3, 10
- ↑ §213. conf. Inst. 4, 3, 11
- ↑ §214. conf. Inst. 4, 3, 9.
- ↑ §217. = Inst. 4, 3, 13.
- ↑ §218. usque ad 4 adicitur = Inst. 4, 3, 14 et; §218 inde ab 6 sed fere = Inst. 4, 3, 15
- ↑ §219. fere = 4, 3, 16
- ↑ §220. fere = Inst. 4, 4, 1.
- ↑ §221. fere = Inst. 4, 4, 2
- ↑ §222. usque ad 19 percusserit fere = Inst. 4, 4, 3
- ↑ §223. usque ad 23 fractum = Inst. 4, 4, 7.
- ↑ §224. usque ad 5 fuerit fere = Inst. 4, 4, 7
- ↑ §225. fere = Inst. 4, 4, 9
- ↑ diuo] diro C || idem in] id in C (in superscripsit corrector?), conf. Ca pag. 262
- ↑ in] ui uel ut C || multus C
- ↑ ualent C
- ↑ titivs] tius C, conf. Ca pag. 305 || tutores C, conf. Ca pag. 298
- ↑ fideicommissum ] conf. Ca pag. 268 || uero dari Goeschen, dari uero C
- ↑ 11 — pag. 94, 11 ] unum folium in C periit, cuius prior pagina scriptura uacua fuisse uidetur; sane in Collatione uix quicquam quod maius spatium requirat omissum esse persuadet Institutionum et Epitomae consensus
- ↑ Intestatorum - pag. 94, 11 post suppleta sunt ex Collatione, cuius codices B(erolinensem) et Vi(ndobonensem) contulit Theodorus Mommsen, codicem Ve(rcellensem) contulit Krueger, adhibitis ad §§ 1. 2. 4 simul Institutionibus (conf. Epit. 2, 8) || intestatorum Coll., intestatorum autem Inst. || ex Inst., om. Coll.
- ↑ sui Inst., si Coll. || liberi Coll., ut et supra diximus Inst. (ex Gaio, ut uidetur, conf. Gai. 2, 156)
- ↑ fuerunt Inst. (codd. meliores) et Vi, fuerint B et Ve et Institutionum codices deteriores || filiaue Institutionum codices deteriores, filia uel B et Vi, filiaue uel Ve, filia Institutionum codices meliores
- ↑ ex filio Inst., om. Coll.
- ↑ utrum Inst., om. Coll. || sint uel sunt Inst., om. Coll.
- ↑ ( ) additum ex Inst., om. Coll.
- ↑ id Inst., idem Coll. (eo tempore Epit.)
- ↑ quisque Coll., quis Inst., aliquis Epit. || moritur] morietur B et Vi, moriatur Ve, moreretur Inst.
- ↑ idem Coll., idque Inst.
- ↑ intellegimus Coll. cum codicibus nonnullis Institutionum
- ↑ [post manu] est Goeschen, eius est Vi, eius est is B, eius est in Ve || loco B, in loco Vi, locus Ve
- ↑ manu fuerit] manus eius B, manu eius Ve et Vi || cum Ve, dum Be et Vi
- ↑ dicimus Coll.
- ↑ in] om. B et Vi, de Ve
- ↑ qui Inst., om. Coll.
- ↑ eius Coll. et Institutionnm codices deteriores, om. Institutionum codices meliores || futuri Inst., futuris Coll. || sui Inst. et B, sibi Ve et Vi
- ↑ nomine] nomina Coll.
- ↑ probatur nam et hi uiuo patre causa Cn, om. Coll.
- ↑ quod C, om. Coll.
- ↑ etiam C, et Coll. || secundaque Cn (conf. Ca pag. 290 inf.) et Coll. || mancipatione Ve, mancipationem C, emancipatione Vi, aemancipationem B
- ↑ intellegemus C, intellegimus Coll. || igitur C om. Coll.
- ↑ nepotes neptesue C, nepotes nepteue Vi, nepotes uae B, nepotes ue nepte Ve, nepos neptisue Inst. || extant C et Inst., existent Coll.
- ↑ gradu C et Inst., gradum Coll. || proximior C et Inst., proprio Ve, proprium B et Vi
- ↑ excludit aecum C (cum Inst.), excludite cum Ve, excludit cum Vi, excludit et quam B || uidebatur C, uidetur Coll., esse uidetur Inst. || neptesue C et Coll., neptesque Inst.
- ↑ portionemque Cn et Coll., om. Inst.
- ↑ neptisue Coll., neptisque C et Inst. || 19-20 proneptisue Coll. et Inst., neptisue C
- ↑ simul omnes uocantur ad hereditatem Cn, simul uocantur Coll. et Inst. notabili consensu
- ↑ placebat C et Coll., placuit Inst. || neptesue C et Coll.; neptesque Inst. codices alii, om. alii || proneptesue C et Coll., proneptesque (uel et proneptes) Inst.
- ↑ parentis C et Inst., patris Coll.
- ↑ in stirpes Coll. et Inst., stirpes C hereditatem Vi et Inst., hereditates C (conf. Ca pag. 270 uers. 29), hereditatis B et Ve || ita C, om. Coll. et Inst. notabili consensu
- ↑ artem dimidiam C et Inst., dimidiam partem B et Vi et Ve (post emendationem, partem omittit Ve ante emendationem) || ferat C, fruat B, fuerat Ve et Vi, habeat Inst. || et C et Inst., om. Coll.
- ↑ extent Polenaar, extent et C et Coll., extant et Inst. || filio C et Coll., om. Inst. || uel duo Cn, aut duo Inst., uel Coll.
- ↑ 6 ad unum - 7 quattuor C et Inst., om. Coll. || unum Inst., unium Ca || ad duos C et Institutionum codices deteriores, duos Institutionum codices meliores || dimidia ex dimidiam correctum C || pertineat et Cn, pertinet Inst.
- ↑ aut quattuor C, uel ad quattuor Inst.
- ↑ ante Si rubricam DE AGNATIS addit Coll.
- ↑ ex C, et B, et ex Vi || ad agnatos uocantur Coll., adgnatosuouocantur C
- ↑ est ea Cn, hoc est Coll. || per uirili sexu B, ex uirili sexu Vi, purilis sexsus C|| personas] persona Cn et B, personae Vi || 11-13 suppletum ex Coll. et ex Inst.
- ↑ sibi] uisi Coll. || qui etiam Coll., qui et Inst.
- ↑ an etiam C et Inst., an Coll. || matrem eandem C et Coll., eandem matrem Inst.
- ↑ patrus C
- ↑ inter se C et Coll., om. Inst.
- ↑ progenerati C et Coll., procreati Inst.
- ↑ scilicet C et Coll., om. Inst.
- ↑ agnatis Coll. et Inst., agnatiis C || XII tabularum Cn et Coll., om. Inst. cum Epit.
- ↑ qui Coll. et Inst., quibus C || tum cum C, tunc Coll., tunc .... cum Inst. (inuerso simul uerborum ordine) || intestatum C et Inst., intestato Coll. || decessisse C et Inst. et Ve, decessisset B et Vi.
- ↑ agnatus C, heredes B, heredem Ve et Vi || hereditatem omiserit uel antequam Cn, omiserit uel antequam hereditatem Coll.
- ↑ fuerit] erit C et Coll.
- ↑ quia Cn, quam Coll.
- ↑ tunc Coll., tuncetiis? C
- ↑ eo om. B et Vi || fore heredem Cn, heredem fore Coll. || quod] qui B, quedam Vi
- ↑ in hoc C, hoc Coll.
- ↑ placuit C, placet Coll. || bonis C, om. Coll.
- ↑ nam C, nam et Coll. || hereditates Coll. et fortasse Cn (in quo tamen fortasse quidem hereditates uel quoque hereditates extitit) || at nos C, om. Coll.
- ↑ legitima C, om. Coll. || 14-15 ( ) additum ex Coll.
- ↑ iura C, ius Coll.
- ↑ nancta? C (conf. Ca), cuncta B et Ve, iuncta Vi || ei qui C, quis Coll. | sit] aut si aut st C, si sit Coll.
- ↑ potior Coll., prior C
- ↑ facta est C, facta Coll.
- ↑ sed Coll., om. C (conf. Ca pag. 300 uers. 17)
- ↑ forte numero sint C, numero sint forte Coll. || ut C, om. Coll.; uelut(i) Boecking (conf. Ca pag. 311 uers. 21)
- ↑ ex altero C, et ex altero Coll. || uel quattuor C, aut quattuor Coll.
- ↑ tamen C, autem Coll.
- ↑ esse Cn, om. Coll.
- ↑ 1-2 ita ut C, et Coll.
- ↑ ferant C, ferunt Ve, fuerunt B, fecerunt Vi
- ↑ lex Coll., le C., conf. Ca pag. 275 || gentiles Coll., gentiteles? C
- ↑ vocat Coll., vocant C et codex Vi Coll. || 4-5 commentario rettulimus et C; comentariorum et ultimum et B, commentario respondit et ultimum et Ve, commentario et ultimum et Vi
- ↑ totum C, om. Coll. || gentilicium Coll., gentilicum C
- ↑ eadem C, ea Coll. || re Coll., retin C || curiosius ex curiusius correctum C
- ↑ idem] dem Cn
- ↑ Romana] ᵱm· C, conf. Ca pag. 262
- ↑ potestate C
- ↑ habentur Cn
- ↑ liberos Goeschen, eos C, liberos eos mauult Mommsen
- ↑ fuerunt C, expectes tum fuerunt uel manserunt; uerba id est qui in potestate patris fuerunt delet Polenaar (conf. Inst. 3, 1, 9) || adnatos C.
- ↑ deminuti] minuti C
- ↑ ullus] illus? C
- ↑ graduo? C || eae] siheae C
- ↑ 14-15 familia sunt Inst., familias C, conf. Ca pag. 301
- ↑ uocantur Inst., uocatur Cn
- ↑ praetor] p|p̄r̄ C (conf. Ca pag. 288 inf.), praetor solus Inst. || hi C, om. Inst.
- ↑ ipse quidem C, quidem ipso Inst. || heredes Cn, heredem Inst.
- ↑ 19-21 supplementa praebuerunt Inst.
- ↑ constitutionem principalem C, constitutiones principales Inst.
- ↑ eis Inst., (eis)dem? C || praetor Inst., propter C, conf. Ca pag. 288 inf. || dat bonorum possessionem Inst., om. C
- ↑ constituuntur Inst., istituunt C, conf. Ca pag. 260
- ↑ (etia)m? C, et Inst. || 23-25 supplementa praebuerunt fere Inst.
- ↑ 26-27 ad sensum supletum est || tutum C
- ↑ executi] in C fuerit ex|secuti, conf. Ca || in eis quae post sufficit legi nequeunt, Gaius de senatusconsulto Tertulliano uidetur egisse. Ea quae olim apud Gaium uerborum contextum paginae codicis C 134 proxime praecesserunt, in Inst. 3, 9, 1 uidentur seruata esse, ubi haec leguntur: Aliquando tamen neque emendandi neque impugnandi ueteris iuris, sed magis confirmandi gratia pollicetur bonorum possessionem. nam illis quoque qui recte facto testamento heredes instituti sunt, dat secundum tabulas bonorum possessionem: item ab intestato etc.
- ↑ heredes suos Cn, suos heredes Inst.
- ↑ non add. Goeschen (conf. Ca pag. 281 uers. 33)
- ↑ hereditas C (ex falso glossemate).
- ↑ 2-3 suppleuit Hollweg, qui 3 iure: nam | et agnato temptauit; Mommsen futurum mauult ueluti iure: id si fi|et, agnato; Krueger de scilic|et ita cogitauit, ut simul transponendum esset hoc aduerbium post contentus
- ↑ a] aᵱ C, conf. Ca pag. XXX adnot. d) || illud in suspicionem uocauit Goeschen; e. g. de et illud conuenien(s inueni)tur cogitat Krueger
- ↑ conuenientur C
- ↑ is ex his correctum? C || sed] sedsi C, conf. Ca pag. 300 uers. 17 et pag. 301 uers. 4
- ↑ uerba quis ex proximis ex glossemate nata esse censet Mommsen
- ↑ impune Inst., pune C
- ↑ patronum Inst., patrum C ||intestatus Inst., intestatis C
- ↑ relicto Inst., licto C
- ↑ suum Inst., sum C || reliquerat C, reliquisset Inst.
- ↑ iuris C, ius Inst.
- ↑ esse Cn, om. Inst.
- ↑ esset Inst., esse C || iuris (sic) C
- ↑ iuriis C
- ↑ emendata Inst., emandata C (conf. Ca pag. 276)
- ↑ suo C, om. Inst.
- ↑ relinquatur C, conf. Ca pag. 306 || quam partem dimidiam C, partis dimidiae Inst.
- ↑ adoptiuo filio C, filio adoptiuo Inst. | uel om. C (conf. Ca pag. 309 uers. 16)
- ↑ esset Cn, delet Polenaar || nurus C || dat C.
- ↑ aduersus C, contra Inst.
- ↑ 5-6 suppletum ad Inst.
- ↑ testamenti C, om. Inst.
- ↑ exheredatii C
- ↑ aucta C, adaucta Inst.
- ↑ ea lege C, om. Inst.
- ↑ sestertiorum Inst., sestertiorum iis? C (ceterum conf Ca pag. 282 uers. 5 et pag. 303); an sestertium scribendum? ipsum Gaium per scripturae compendium IIS scripsisse ueri est simillimum || 10-11 suppleuit Huschke ad Inst., a quibus plurisque abest; sed conf. Ca || millium Inst., militis? C, conf. Ca pag. 278 inf.
- ↑ 13-14 unamue filiam C, filiamue Inst.
- ↑ perinde Inst. C, conf. tamen Ca pag. 286
- ↑ si C, si is Inst. || moreretur C, testatus decessisset Inst. codd. aliquot, alii codd. Inst. intestatus decessisset
- ↑ uero 'C, om. Inst. || debet C || si C, patrono; si Inst.
- ↑ reliquat C
- ↑ seqq. lacunas sic fere ad sensum exempli gratia suppleri posse censent Krueger (conf. Kritische Versuche pag. 132 seq.) et Huschke (in editione tertia): itaque siue auctor ad testamentum faciendum | factus erat, aut de se queri debebat, quod heres ab ea | relictus non erat, aut ipsum ex testamento, si heres fa|ctus erat, sequebatur hereditas; si uero auctor | ei factus non erat et intestata liberta moriebatur, qui|a suos heredes femina habere non potest, ad patronum hereditas per|tinebat; nec cogitari ullus casus (conf. tamen Ca) poterat, quo quis | posset (C possit) patronum a bonis libertae inuitum re|pellere.
- ↑ prospexit e. g. suppleuit Huschke
- ↑ lacunae post debeatur Kruegero (l. l.) ita fere non ad ductus sed ad sensum e. g. suppleri uidentur posse: ei|que ex bonis eius, quae c̄ milium (omnia pro c̄? milia oculorum errore enotasse uideor ex C [conf. Ca pag. 278 uers. 37]) sestertiorum (scribendumne sestertium?) pluris|ue reliquerit (conf. tamen Ca ) patrimonium, si testamentum fecerit, | dimidia pars debeatur. si uero intestata liberta decessit, tota | hereditas ad patronum pertinet.
- ↑ (sub finem) ex] or? C, conf. Ca
- ↑ 15-18 sic fere ad sensum supplet Krueger (conf. tamen Ca): olim quidem eo iure (utebantur), quod lege xii tabularum | patrono datum est, praetor autem non nisi uirilis sexus | patronorum liberos uocat; filia uero ut contra tabulas testa|menti etc.
- ↑ aut addidit Huschke
- ↑ liberta ex libertua correctum C
- ↑ post quale expectes patronorum liberis datum est etc.
- ↑ uirili C.
- ↑ remotus? C
- ↑ capite deminuta] conf. Ca pag. 275 uers. 4
- ↑ capitis deminutione] conf. Ca pag. 274 inf. || ierempto C, interempto Boecking (conf. Ca pag. 272
- ↑ ei] ea C
- ↑ (in fine) patronae Goudsmit
- ↑ omnia C, expectes e. g. haec omnia || indicem ex indiecem correctum C.
- ↑ libertinorum ut glossema delet Polenaar
- ↑ formam C
- ↑ libertatem Cn
- ↑ perinde Cn, conf. tamen Ca pag. 286 || 11 si - 12 ingenui et 14 etiamsi - 15 Romani ex glossematis nata esse censet Mommsen
- ↑ liberti ex glossemate natum esse suspicatur Krueger || bona] b̄p̄ (i. e. bonorum possessio) Cn, conf. Ca pag. 258
- ↑ uoluit ut glossema eiectum est
- ↑ inide magis quam unde in C uisum est extare
- ↑ hereditatem Cn
- ↑ ( ) addidit Lachmann
- ↑ a addidit Goeschen
- ↑ manumissoris] mn C, conf. Ca pag. 279.
- ↑ ciuis Romani liberti] scrib· C, conf. Ca pag. 262
- ↑ fueri C, conf. Ca pag. XXXII inf.
- ↑ excluditur C, conf. Ca pag. 306
- ↑ verba et ad ipsum patronum ex glossemate nata esse censet Mommsen || 7-8 ad alterius] adlterius (expuncta d littera) C
- ↑ quarta C
- ↑ hereditatem C
- ↑ deficientis Goeschen, decedentis C
- ↑ quo] quod C, conf. Ca pag. 295 inf. || id addidit Goeschen
- ↑ ciuium] conf. Ca pag. 310 uers. 15
- ↑ idque Goeschen, idemque C, conf. Ca pag. 262
- ↑ pertinet Cn
- ↑ hereditatem Cn.
- ↑ parenti C
- ↑ tamen] tam C, conf. Ca pag. 277 uers. 11 et pag. 308 uers. 6
- ↑ potior] potiquia Cn, conf. Ca pag. 293 uers. 16
- ↑ exhereditati C
- ↑ nihilo minus supplementum incertum est, conf. Ca
- ↑ nam hi quoque] ahtateq̄? C teste Bluhmio, conf. Ca
- ↑ lacunam post patronus e. g. hoc modo explere possis: heredes instituerit, ex eisdem partibus bona Latini, si patri heredes exis|tant, ad eos pertinere etc.
- ↑ sed] ei C
- ↑ Caelius] s|elius? C.
- ↑ extraneos C || heres] heres|des' (sic) C, conf. Ca pag. XXX not. f)
- ↑ an addidit Goeschen
- ↑ patronarum C; ex falso glossemate natum uidetur esse
- ↑ summobeat C; seruato summoueat coniunctiuo possis supra uers. 16 corrigere apparere
- ↑ 19-20 nepotem] npotem C
- ↑ edicto] exedicto C
- ↑ troianus C
- ↑ quibus casibus deleuit Mommsen
- ↑ heredes esse] heredesse C
- ↑ ut] aut C || eique Goeschen, eiqui C, conf. Ca pag. 290
- ↑ usi] utsi C || Aelia Sentia] X̄ S̄ C, conf. Ca pag. 257.
- ↑ faciendi] paciundi C
- ↑ mansissent Goeschen, manumissi essent C (conf. Ca pag. 279)
- ↑ ciuium Romanorum Goeschen, s̄c̄ C, conf. Ca pag. 262 || libustorum C, conf. Ca pag. 258 et pag. 276
- ↑ si in Goeschen, sin C
- ↑ futuris C
- ↑ hi] ui? C, conf. Ca
- ↑ 18-19 futuri latini C, latini futuri Polenaar probabiliter
- ↑ si latinis C
- ↑ legislegatorem C
- ↑ expresse Cn
- ↑ de ea] dea C
- ↑ bonarum C
- ↑ eis partim] eius parti C
- ↑ et ante siquidem addit Polenaar || uiui ex uiuo correctum C
- ↑ possideriet] possederit C
- ↑ per Goeschen, post C, conf. Ca pag. 284 || iubent C, conf. Ca pag. 265.
- ↑ 1-3 conf. Krueger Kritische Versuche pag. 137 || ( ) addidit Krueger l. l. || 1-2 Mommsen ab alia sententia progressus mauult idque, si uiui bona ueneant, in diebus x} fieri iubet, etc.
- ↑ uenditionem] ū C, conf. C{{{sup|a}} pag. 309 uers. 25 || dimidio] expectari diebus v adnotauit Krueger l. l.
- ↑ xxxx] xxx C
- ↑ uiuentiuṡm (sic) C || complere C
- ↑ bonorum possessorum] bonorum possessio C, conf. Ca pag. 259 || bonorum emptorum res] uerii? C, conf. Ca pag. 258 et pag. 298 inf.
- ↑ ususceperiunt? C (conf. Ca), usucapiuntur Goeschen
- ↑ expectes ne usucapio quidem contingit, conf. tamen 2 § 60
- ↑ 11-13 Huschke sententiam sic suppleri posse opinatur: ueluti si peregrinus sit bonorum emptor, nec lex uel senatusconsultum concesserit eius ciuitati ius quo quae ciuibus eius populi a nostris ciuibus alienantur usucapere possunt. (conf. quae Huschke in editione tertia ad hunc locum adnotauit). Aliter Krueger l. l. pag. 138 seq., cui Gaius egisse uidetur de usucapione quae non contigit, si per eos bona uenierunt, quibus nihil debitum erat, uel de bonorum uenditione aliam ob causam irrita facta (conf. e. g. Dig. 42, 4, 7, 3 et 42, 5, 30)
- ↑ seq. Lachmann ita suppleuit: Item quae debita sunt ei cuius fuerunt bona, aut ipse etc. || 14-16 non male Huschke talia temptauit: neque bonorum possessori neque bonorum emptori ipso iure debentur aut ipsi debent
- ↑ bonorum emptor] bonum emptor C, conf. Ca pag. 258 uers. 19
- ↑ post debentur Gaium haec fere scripsisse conicias (duce Huschkio): sed de omnibus rebus utilibus actionibus et experiuntur et conueniuntur, quas in sequenti etc.
- ↑ etiam C, et Inst.
- ↑ quod Inst., om. C || consensu Inst., concessu C || eteni(m) C, ecce enim Inst. (fortasse recte)
- ↑ se in adoptionem de(dit) C, sese in adrogationem dat Inst. || mulierque Cn, conf. Ca pag. 290 inf.
- ↑ eius res C, res eius Inst. || incorporales et corporales C, corporales et incorporales Inst.
- ↑ patri adoptiuo C', adrogatori Inst.
- ↑ lites contestatae suppleuit Rudorff in Commentationibus Academiae Berolinensis a. 1865 pag. 340 seqq., quamuis lis contestata potius expectes || iudiciu? C
- ↑ ex C, sed ex Inst. || suppletum ex Inst.
- ↑ quaeque Cn, conf. Ca pag. 290 inf. || manu C
- ↑ queque C, conf. Ca pag. 290 inf. || heredes C, conf. Ca pag. 270
- ↑ eae] ea C
- ↑ et ne paulo probabilius quam neque uidetur suppleri posse
- ↑ in adoptionem] ademinoptionem C || quaeue] in C fuerit que|quae uel simile aliquid, conf. Ca h. l. et pag. 290 inf.
- ↑ obligataue] obligata ex obligatam correctum C || scilicet] scetsi (i. e. scilicet si?)? Cn, conf. Ca pag. 302
- ↑ defendatur C
- ↑ permittitur Cn
- ↑ minus ad incertos codicis C (in quo rubricatori unus uersus uacuus relictus est) ductus quam ad sententiarum conexum suppletum est
- ↑ herede ex heredes correctum C
- ↑ suppletum duce Goescheno
- ↑ ob id a creditoribus C (conf. 2, § 35)
- ↑ sus C
- ↑ agat C
- ↑ aditatam C
- ↑ suppletum ex Inst.
- ↑ contrahitur] trahitur C, conf. Ca pag. 260 uers. 3
- ↑ uelut Cn, ad ueluti ducunt Inst. || ( ) m. C, mutui autem datio ex Dig. suppleri potuit
- ↑ fere deleuit Huschke || quae Dig., quares C, conf. Ca pag. 290 uers. 17
- ↑ constant Dig., consta C
- ↑ eadem sed alia C, eaedem res sed aliae Inst.
- ↑ nature C, naturae et qualitatis Inst.
- ↑ (sub initium) est Cn, sit Inst. || quia quod ita bi a me datum est ex meo tum fiat Cn, quia ita a me tibi datur ut ex meo tuum fiat Inst. (non male).
- ↑ ei C, ei ab eo codd. Inst.
- ↑ cui C, si ei Inst. || sine tutoris auctoritate Inst., sine totae C, conf. Ca pag. 303 inf.
- ↑ quia C, cum Inst.
- ↑ uult C, uoluit Inst.
- ↑ interrogationet rensponsione C
- ↑ fidepromitis C
- ↑ cetera C
- ↑ graecam] eregam C
- ↑ 17-19 ( ) ex Theophilo 3, 15, 1 suppletum
- ↑ etiam haec (sic C pro etiam hae) deleuit Mommsen || ualent] ualent tamen Cn
- ↑ gregi C || intellectam C
- ↑ habeantur C, conf. Ca pag. 306
- ↑ transfieri C
- ↑ stipulat C, conf. Ca pag. 303 inf.
- ↑ inde ab si quis supplendum uidetur aut si quis interroganti dari spondes? respondeat promitto uel dabo, an recte obligetur; aut si quis interroganti promittis? respondeat Όμολογῶ, an recte obligetur; aut simile aliquid
- ↑ seqq. Proximorum sententia ad Epitomam 2, 9, 3 ita suppleri potest: Sunt et aliae obligationes, quibus uerbis obligamur, ut tamen nulla praecedente interrogatione obligatio contrahatur etc. In Epitoma enim haec de dotis dictione leguntur: Sunt et aliae obligationes, quae nulla praecedente interrogatione contrahi possunt, id est ut si mulier siue sponso uxor futura siue iam marito dotem dicat. quod tam de mobilibus rebus quam de fundis fieri potest. Et non solum in hac obligatione ipsa mulier obligatur, sed et pater eius, et debitor ipsius mulieris, si pecuniam quam illi debebat, sponso creditricis ipse debitor in dotem dixerit. Hae tantum tres personae nulla interrogatione praecedente possunt dictione dotis legitime obligari. aliae uero personae si pro muliere dotem uiro promiserint, communi iure obligari debent, id est ut et interrogata respondeant et stipulata promittant. Vt autem ex reliquiis quae in uersu 4 supersunt, apparet, Gaius et corporalium et incorporalium rerum mentionem fecerat. Quod uero Epitome tradit de parente dotem dicente - quod idem ita ut Gaiano contextui fortasse magis conueniat, legitur apud Vlpianum 6, 2 »item parens mulieris uirilis sexus, per uirilem sexum cognatione iunctus, uelut pater, auus paternus« - id tribus fere uersibus usque ad 5um expressum fuisse uidetur. Ea quae deinde (uers. 6 seqq.) secuntur, ita fere ad sensum, non ad ductus, supplet Krueger: item si debitor iussu mulieris debitum suum sponso doti dicat; alius uero dotis dictione obligari uiro non potest. Et ideo si quis alius pro muliere dotem promittere uelit, communi iure obligare se debet, id est stipulanti uiro promittere.
- ↑ 11 seqq. § 96 supplenda est ad Epit. 2, 9, 4, ubi haec extant: Item et alio casu uno loquente et sine interrogatione alii promittente contrahitur obligatio, id est si libertus patrono aut donum aut munus aut operas se daturum esse iurauit, in qua re supra dicti liberti non tam uerborum sollemnitate quam iurisiurandi religione tenentur; sed nulla altera persona hoc ordine obligari potest. Fortasse ea quae in fine paragraphi 96 supersunt, hoc fere modo cum eis quae proxime praecesserunt, conexa erant:......... non tam verbis quam iureiurando consistit obligatio; praetera autem nequamquam iureiurando homines obligantur etc.
- ↑ romanorum C, expectes Romano uel ciuium Romanorum
- ↑ iuris] iudris? C
- ↑ post poterimus aut nihil in C extitit aut in aliis ualere uel simile aliquid (uix in plerisque ualere uel in multis ualere)
- ↑ iniutilis C
- ↑ putabatat C
- ↑ 8-9 ( ) ad Inst. exempli gratia suppletum est cum Lachmanno
- ↑ stipulaq Cn, conf. Ca pag. 305 uers. 3
- ↑ co|condicione C
- ↑ diversi C
- ↑ nihilo] no C, conf. Ca pag. 281
- ↑ pos C, conf. Ca pag. 285
- ↑ 21-23 ( ) addidit Huschke.
- ↑ intellegimus C
- ↑ id quod C, ea quae Inst. || 5-6 sestertia ex sesstertia correctum C
- ↑ et C, om. Inst. || tu sestertia] tunsestertia ū· milia C (conf. Ca pag. 282 uers. 5)
- ↑ pure Inst., pute C || promittas Inst., permittas Cn
- ↑ iuris C
- ↑ praeceptor Cn, conf. Ca pag. 298
- ↑ auctor C, conf. Ca pag. 298
- ↑ inutile C || 15-18 lacunas e. g. ita ad sensum supplere possis: Alia causa est, si ita stipulatus sim mihi avt titio DARI SPONDES? quo casu constat mihi solidum deberi et me solum ex ea stipulatione agere posse, quamquam etiam Titio soluendo liberaris.
- ↑ ad (praeter) ea ducunt codicis C reliquiae, item Inst.
- ↑ item C,' uel Inst. || sed Inst., om. C, conf. Ca pag. 300 uers. 17
- ↑ idem etiam C, quod et Inst.
- ↑ qui C, is qui Inst. || exaudire C, audire Inst.
- ↑ gerere Inst., gere C
- ↑ agat C, agit Inst.
- ↑ ut tamen Inst., ita tamen ut tamen Cn
- ↑ tutor Inst., om. C
- ↑ pupillo C, pupillis Inst.
- ↑ eo C, his Inst. || habet C, habent Inst.
- ↑ differt C, distant Inst. || pupilli Inst., pupill· C, conf. Ca pag. 275
- ↑ his pupillis C, proximis infanti Inst., his pupillis (qui infanti proximi sunt) Huschke || propter Inst., per Cn, conf. Ca pag. 288 || utilitatem C, utilitatem eorum Inst.
- ↑ tamen C autem vel similem particulam e. g. mauult Krueger
- ↑ qui idem] quidem C || stipulatur C
- ↑ et Huschke, sed C
- ↑ indicio C)
- ↑ alterum idem ex iden correctum C1 || item Goeschen, idem C
- ↑ minus] regula inus Cn (ex glossemate, conf. Ca pag. XX et pag. 299 uers. 32
- ↑ sim Goeschen, sum C
- ↑ pos C, conf. Ca pag. 285
- ↑ quamuis Goeschen, quia C, conf. Ca pag. 297
- ↑ adquirat Goeschen, adquirit C || idem] conf. Ca pag. 262 uers. 32.
- ↑ actio petit Cn, conf. Ca pag. 305
- ↑ capitis deminutione] r̄ d̄iminutione C, conf. Ca pag. 274 inf.
- ↑ filiaefamilias C, conf. Ca pag. 268
- ↑ intellegemus] intellegemus pro eo? C
- ↑ idem] conf. Ca pag. 262 uers. 32
- ↑ ita addidit Boecking || alterum idem] conf. Ca pag. 262 uers. 32
- ↑ 14-15 idem dabis idem] id dabis id C, conf. Ca pag. 262 uers. 33
- ↑ multae patent uiae supplendi; Mommsen propter homoeoteleuton talia fere intercidisse suspicatur: quia enim nobis ut post mortem nostram detur,
- ↑ adstipulator]āṯ· stipulator (i. e. autem stipulator) Cn, conf. Ca pag. 257
- ↑ meo C (ex glossemate?)
- ↑ uero] uel Cn, conf. Ca pag. 310 || est addidit Lachmann
- ↑ aut interdus aut interdui C
- ↑ qui] quid C
- ↑ pos C, conf. Ca pag. 285
- ↑ aut] autem Cn, conf. Ca pag. 257.
- ↑ consensu Inst., consens C, conf. Ca pag. 260
- ↑ ac Institutionum codices meliores, ad C, at Institutionum codices aliquot deteriores
- ↑ an Inst., ā (i. e. aut?) Cn, conf. Ca pag. 255 inf. || obligatio sit C, sit obligatio Inst.
- ↑ a seruo fideiussorem Cn, fideiussorem a seruo Inst. || accipiat Inst., accipi C
- ↑ debeatur C, debetur Inst.
- ↑ fideiussoris ex fidesiussoris correctum C
- ↑ 10-11 legfuriam C, conf. Ca pag. 275 inf.
- ↑ deducitur C
- ↑ obligantur] hocabentur C || uerba et singuli uiriles partes hocabentur delet Polenaar
- ↑ obligantur C, tenentur Inst.
- ↑ 16-18 suppletum ex Inst.
- ↑ sint C, sint litis contestatae tempore Inst.
- ↑ 20-21 ( ) exempli gratia addidit Mommsen; alias supplendi uias patere consentaneum est
- ↑ cete(ris) C, conf. Gaius 3, 122 med.; sed fortasse utroque loco ceteris ex falso glossemate irrepsit
- ↑ perpetuo] in perpetuo Cn
- ↑ quoque] q̄c̄? (i. e. quocum?) Cn, conf. Ca pag. 297) || adiuuentur in parte cum C non sine dubitatione scriptum est.
- ↑ ceteris C, conf. tamen quae ad Gai. 3, 121 (pag. 118 uers. 23) adnotata sunt
- ↑ in Italia] alis? C
- ↑ fideiussores autem lex exempli gratia suppletum est
- ↑ creditor ab uno C, ab uno fideiussore creditor Inst.
- ↑ solius Inst., solus C || scilicet Cn, om. Inst.
- ↑ dicti C || is] iis C
- ↑ praedicatur Cn
- ↑ aut] at C, conf. Ca pag. 257
- ↑ praedixerit] conf. Ca pag. 286 uers. 1 | promittit Cn
- ↑ fideipermissoribus Cn
- ↑ non] nam C, conf. Ca pag. 280 || 22-23 fideiussor Cn, conf. Ca pag. 299
- ↑ menti Cn || usum C
- ↑ praedicere] conf. Ca pag. 285 inf.
- ↑ legum (conf. Ca pag. 276) corniliae C || om̄nibus (sic) C, conf. Ca pag. 312
- ↑ idem] id C, conf. Ca pag. 262
- ↑ milibus Cn, conf. Ca pag.278 || 28-29 ampliorem Goeschen, amplam C
- ↑ se - pag. 120, 1 tenebuntur supra duce fere Huschkio exempli gratia suppleta sunt, conf. C'a.
- ↑ tum cum] tunc C, conf. Ca pag. 260 uers. 27 || contrahit Cn
- ↑ prius est] esset Cn, conf. Ca pag. 266 || quae om. C, conf. Ca pag. 290 uers. 7
- ↑ obligatione C
- ↑ 6-7 est eam] esse a Cn, conf. Ca pag. 265 inf.
- ↑ debitum iri] debitiuri C, conf. Ca pag. 305 uers. 30
- ↑ aut Boecking, et C
- ↑ quoque iure] iure quoque iurae C
- ↑ 16-17 fideiussor C, conf. Ca pag. 299
- ↑ possunt Inst., possi? Cn ex correctione || ut Inst., ut regula Cn (ex glossemate, conf. Ca pag. XX)
- ↑ debet Inst., deberet C || obligantur Inst., obligaretur C
- ↑ re] reo C || est] esse Cn, conf. Ca pag. 266
- ↑ quid Inst., qui C || reo Inst., eo C || soluerit C || habet C
- ↑ nominibus Huschke, in nobis Cn, conf. Ca pag. 282
- ↑ autem Goeschen, an C, conf. Ca pag. 257
- ↑ prosona in personum Cn, conf. Ca pag. 279 inf. et pag. 282 uers. 3 | ( ) addidit Goeschen.
- ↑ tu] m̄ (i. e. pro mihi?, conf. Ca pag. 277) Cn || emptionis ex emptiones correctum Ci || causa aut] c̄ā· Cn, conf. Ca pag. 259
- ↑ personam] personum Cn, conf. Ca pag. 279 inf. et pag. 282 uers. 3
- ↑ tibi id C, tibi mauult Krueger || te] tese C
- ↑ rei] rebus Cn
- ↑ quippe Cn, conf. Ca pag. 312 || ualet C
- ↑ re] rein C || qua] quam Cn, conf. Ca pag. 289 inf.
- ↑ non addidit Huschke || dicit C
- ↑ ipse nome C, conf. Ca pag. 282 || nomenratione C || pecuniae] ꝑēcae Ca, conf. Ca pag. 287
- ↑ 13-14 tresscripticiis C, conf. Ca pag. 308
- ↑ obiligentur Cn
- ↑ quaerit Cn
- ↑ se scribat] sesscribat C
- ↑ scilicet si Goeschen, scilicet ut si Cn
- ↑ emptionibus Dig. Inst., emptionibus et C
- ↑ istis Dig. Inst., stis C || consensu Dig. Inst., concensu C || dicimus obligationes Cn, dicimus obligationem Dig., dicitur obligatio Inst.
- ↑ quia Dig. Inst., quo Cn, conf. Ca pag. 293.
- ↑ desideratur Dig., desiderat C || negotium C Inst., negotia Dig.
- ↑ consensisse C, consentire Dig. Inst.
- ↑ aut per internuntium Cn, uel per nuntium Dig., aut per nuntium Inst.
- ↑ de eo C Dig., in id Inst. || uerba inde ab 7 alius stipuletur usque ad 8 nominibus in C per errorem bis scripta sunt
- ↑ obliget] obligetur C, conf. Ca pag. 306
- ↑ 9-10 § 138 ut glossema expulit Krueger (conf. § 136 in fine)
- ↑ 12 suppletum ex Inst.
- ↑ cum C, simulatque Inst.
- ↑ nam Cn, om. Inst.
- ↑ post uenditionem intercidit fortasse esse existimauit uel simile aliquid
- ↑ nam Inst., in C, conf. Ca pag. 280
- ↑ homo Inst., hoc modo C || toga aut fundus C, fundus aut toga Inst.
- ↑ ( ) additum ex Inst.
- ↑ putant etiam in alia re posse consistere pretium Cn, etiam in alia re putant posse pretium consistere Inst. (codices meliores)
- ↑ putant C, ad dicitur lectionem ducunt Inst.
- ↑ (initio) emptionis Inst., emptionisque Cn
- ↑ 3-6 pro ( ), quod ex Inst. suppletum est, et reliqua exhibet Cn
- ↑ dissentiunt C, ad contra sentiunt ducunt Inst.
- ↑ emptionem] conf. Ca pag. 265 uers. 7
- ↑ alioquin non posse suppletum ex Inst., conf. tamen Ca; in Cn fortasse alioquoinnposside uel simile aliquid extitit
- ↑ data Inst., datae? C || 10-11 sed rursus utramque rem Cn, nam utramque Inst.
- ↑ utramque pretii Cn, pretii Inst.
- ↑ 13-14 acceperim et deleuit Mommsen
- ↑ fundum C
- ↑ constituuntur C
- ↑ quanti] qua C
- ↑ qua de C Inst., ex eadem mauult Huschke || fulloni Inst., fulloin C
- ↑ sarcinatori C, aut sarcinatori Inst. || dederimus Cn, conf. Ca pag. 278
- ↑ postea Cn, sed postea Inst. || quanti C, quantum Inst.
- ↑ item Polenaar, uel Cn (conf. Ca pag. 309 uers. 16 et pag. 273 uers. 21)
- ↑ emptio et uenditio et locatio et conductio familiaritatem aliquam inter se habere uidentur Cn, familiaritatem a. i. s. h. uidentur emptio et uenditio item locatio et conductio Inst. (conf. Gaius libro secundo rerum cottidianarum Dig. 19, 2, 2, 1).
- ↑ ēuenit C, conf. Ca pag. 312
- ↑ id hic deletum est duce fere Puchta
- ↑ autferatur C
- ↑ queritur Cn (ex glossemate)
- ↑ denarios C
- ↑ apparet C, apparere Huschke
- ↑ uenditionem an locationem C
- ↑ locari ex locumari correctum C
- ↑ faceret Inst., facere C
- ↑ acciperet C Inst. || uenditio Inst., uendito C
- ↑ contrahatur Cn, contrahi uideatur Inst.
- ↑ quidem Inst., quid Cn, conf Ca pag. 262 || uenditionemque Inst., uenditionem quam Cn (conf. Ca pag. 290) || operarum Cn, operae Inst.
- ↑ atqui si Cn, quodsi Inst.
- ↑ mercede Inst., mercedem Cn || locationem conductionem C, ad locationem et conductionem ducunt Inst.
- ↑ totorum Inst., tutorum C || post bonorum Inst. addunt quam Graeci specialiter χοινοπραξίαν appellant,
- ↑ negoti C, negotiationis Inst. || mancipiorum Inst., mancipior Cn, conf. Ca pag. 299 || aut uendendorum Ca, uendendorumque Inst.
- ↑ 3-4 ( ) fere ad Inst. (duce Goescheno) suppletum; pro existimauit possis etiam de dixit uel similibus uerbis cogitare
- ↑ etiam (Mommsen mauult iam) praeualuit sententia Cn, sententia praeualuit Inst.
- ↑ extimauit C
- ↑ modo] m̄ C, conf. Ca pag. 277
- ↑ nam Inst., non Cn, conf. Ca pag. 280 || posse coire Cn, coiri posse uel coire posse Inst.
- ↑ unus C, alter Inst.
- ↑ conmune ex conmunie uel potius ex munie correctum C¹ || sepe enim Cn, quia saepe Inst.
- ↑ tamen Cn, deleuit Mommsen
- ↑ et Boecking, ut C
- ↑ uelut Cn, ad ueluti ducere uidentur Inst.
- ↑ eo Inst., eodem Cn || omissum C, praetermissum Inst.
- ↑ consensu Inst., sensu C, conf. Ca pag. 260 uers. 3 || perseuerant Cn, perseuerauerint Inst.
- ↑ societas soluitur C, soluitur societas Inst. || in C, callide in Inst.
- ↑ faciat C, faceret Inst. || coget C, cogitur Inst. (codices plurimi)
- ↑ fecerit C, faciat uel faceret Inst.
- ↑ uero Inst., uero ex uiro correctum? Cn.
- ↑ societatem Inst., societate C
- ↑ 4-6 ad hunc locum desperatum emendandum non paucae patent uiae; Mommsen haec temptauit: sed (melius et) haec quidem societas de qua loquimur mero (?) consensu contrahitur nudo iurisque gentium est etc. Fortasse propter homoeoteleuton nonnulla interciderunt: sed haec quoque (societas―――) societas de qua loquimur etc.; erunt enim qui expectent talia: hanc quoque societatem nouo consensu redintegrari posse, deinde societatem priuatam, de qua apud Gaium agitur, oppositam esse societatibus publicanorum, quae neque consensu nudo contrahantur neque ad peregrinos pertineant.
- ↑ ante consensu in Cn aut iorq aut similes litterae uidentur extare, quae quid sibi uelint, non liquet || iuris-] iurisco? C
- ↑ in id] id in C
- ↑ oportere C, conf. Ca pag. 283
- ↑ te habentem Inst., tuae abentem C
- ↑ quamuis eam Goeschen, quiam C, conf. Ca pag. 297 uers. 25
- ↑ quamuis Goeschen, q Cn, conf. Ca pag. 297 uers. 26
- ↑ tenebor Goeschen, teneri C
- ↑ teneatur Inst., teneantur Cn
- ↑ sed Cn (conf. Ca 'pag. 300 med.) || nec] non? Cn, conf. Ca pag. 280 inf. || 22-23 obligatum C, conf. Ca pag. 305 uers. 26 et uers. 2
- ↑ sed om. C, conf. Ca pag. 300 uers. 17 seqq.
- ↑ contra sentientis Mommsen, consentientis C, conf. Ca pag. 260 uers. 3 et uers. 13 || quia Inst.; incertum, utrum quod an quia uoluerit Cn
- ↑ contrahi] conf. Ca pag. 260 uers. 17
- ↑ si tibi] tisibiC || mandemus Cn, conf. Ca pag. 278 || aut] autem Cn, conf. Ca pag. 257
- ↑ pos C, conf. Ca pag. 285 || ( ) e. g. addidit Krueger
- ↑ mihi addidit Huschke (conf. Ca pag. 277 uers. 18)
- ↑ consummatur (conf. Ca pag. 306 inf.) mandatum C, mandatum contractum Inst. (rectius; nam consummare mandatum est exequi)
- ↑ mandato Inst., mandatum C, conf. Ca pag. 305 uers. 21 et uers. 26 || alicuius C, om. Inst. (multo probabilius)
- ↑ mandauerit Inst., mandarit C || (altero loco) qui Inst., cui C
- ↑ ut si C et Inst. libri nonnulli, si Inst. libri alii
- ↑ furo C
- ↑ adferret] non atferet Cn, afferat Inst. (codices deteriores aut afferet aut afferret)
- ↑ quod] conf. Ca pag. 294 uers. 25 || plerisque C, om. Inst.
- ↑ possent Cn, conf. Ca pag. 265
- ↑ eo quod Cn, quia Inst.
- ↑ quidem] quid C, conf. Ca pag. 262 uers. 30 || attionem Cn, conf. Ca pag. 305
- ↑ sestertiis] se C, conf. Ca pag. 305 med.
- ↑ dari C.
- ↑ mec̄ (conf. Ca pag. 260) scilicet Cn, ad inuersum uerborum ordinem ducunt Inst.
- ↑ quia C', quoniam Inst. || ut C, ut sibi Inst. || 2-3 mandari C, mandasse Inst.
- ↑ uti C, ut Inst. || emeretur Inst., emeret C
- ↑ ( ) et ( ) addidum duce fere Goescheno
- ↑ dederim hoc loco addendum esse suadent Inst
- ↑ eas C, eas quoque Inst.
- ↑ liberos Inst., libereos Cn, conf. Ca pag. 276
- ↑ usumfructum C, usum fructum uel usum Inst.
- ↑ habet ex habent correctum C
- ↑ possessor] conf. Ca pag. 284 inf.
- ↑ causa] causa alia Cn
- ↑ mancipiouel Cn, conf. Ca pag. 309 || nomine] nomen C, conf. Ca pag. 282
- ↑ existimant C || adquri C, conf. Ca pag. 297 inf.
- ↑ stipulando aut mancipio accipiendo] stipulando uel mancipiando aut mancipio accipiendo Cn, stipulando aut per traditionem accipiendo Inst.
- ↑ adquirit Inst., adquiritur C, conf. Ca pag. 306 || uelut Cn, ueluti Inst.
- ↑ dari C, dare Inst.
- ↑ aeneaqve] ieneaque Cn
- ↑ an quod Goeschen, tamquam Cn, conf. Ca pag. 294 inf. || domini ex domino correctum C || efficit Goeschen, domini etfecit C
- ↑ perinde Cn, conf. tamen Ca pag. 286
- ↑ accipisset C
- ↑ nullius Goeschen, nullis C
- ↑ debetur Inst., debeatur Cn
- ↑ placuit Lachmann, placet C, conf. Ca pag. 287
- ↑ 14-15 acceptilatio autem est uelutiti (conf. Ca pag. 311 uers. 25) Cn, est autem acceptilatio Inst.
- ↑ quod Inst., quia? Cn, conf. Ca pag. 294 inf.
- ↑ ante § 170 Huschke intercidisse suspicatur ea quae in Inst. 3, 29, 1 hoc modo leguntur: sed et Graece potest acceptum fieri, dummodo sic fiat, ut Latinis uerbis solet: "Εχεις λαών δηνάρια τόσα: "Εχω λαβών. || quo Inst., quod C, conf. Ca pag. 293 inf.
- ↑ 19-20 ( ) additum ex Inst.
- ↑ set C, sed et codices Institutionum || debeatur Cn, debetur Inst.
- ↑ 23-24 acceptilationem dissolui suppletum ex Inst., cetera exempli gratia ad sensum duce ex parte Huschkio addita sunt.
- ↑ debet C || recte] debet recte solui recte? C || an] a· (i. e. aut? conf. Ca pag. 255 inf.) Cn
- ↑ 3-4 aes et] aes etiam Cn, conf. Ca pag. 267 uers. 12
- ↑ receptisum C
- ↑ debeat C
- ↑ sit Huschke, ēt̄· (i. e. etiam pro esset?, conf. Ca pag. 266 inf.) Cn || quid] quodt Cn, conf. Ca pag. 294 || 6-7 debeatur. eaque res ita agitur: adhibentur Krueger e. g. proposuit, debit athibemur? C, conf. Ca
- ↑ milibus Cn, scribendum fortasse milia (uel milium), conf. Ca pag. 278 inf.) || condemnatvs svm] conf. tamen Ca; in formula fuerit damnas svm | eo nomine a te] eonmenxcte? C, conf. Ca | liueroquam Cn, conf. Ca pag. 290
- ↑ 10-11 postremanquam Cn, conf. Ca pag. 290
- ↑ expendo secvndvm] expende C, conf. Ca pag. 300 uers. 16 et Gai. 2, § 104
- ↑ dat ei] detel C || quo] quod Cn, conf. Ca pag. 293 || liberatum C, conf. Ca pag. 306 inf.
- ↑ condemnati C, conf. Ca pag. 305 uers. 33 || testamento] conf. Ca pag. 308 uers. 25
- ↑ librari C
- ↑ idem Goeschen, ind C, conf. Ca pag. 262
- ↑ quod Cn, id quod Inst.
- ↑ interdum Inst., indum C, conf. Ca pag. 304
- ↑ tollatur C, tollitur Inst.
- ↑ quod Cn, id quod Inst. || debes C, tu debebas Inst.
- ↑ quo Inst., quod Cn, conf. Ca pag. 293.
- ↑ idem Inst., id? C, conf. Ca pag. 262
- ↑ prior Inst., om. C || athuc obligatus tenetur Cn, obligatus manet Inst.
- ↑ a nullo C, nullus codices Institutionum || stipulatus ex stipulatos correctum C
- ↑ aut dies aut sponsor] uel sponsor aut dies Cn, aut dies aut fideiussor Inst.
- ↑ detrahatur Inst., trahatur C || quod] quae Cn, conf. Ca pag. 294 inf. || diximus Boecking, dixi C, conf. Ca pag. 263 uers. 10 et pag. 278
- ↑ detractationem Cn
- ↑ oportet Inst., c̄· Cn (conf. Ca pag. 283)
- ↑ uideamus] conf. Ca pag. 277 inf.
- ↑ ita ex itia correctum C
- ↑ et addidit Boecking
- ↑ 20-21 nouationum C, conf. Ca pag. 282 uers. 3 et pag. 280 inf.
- ↑ sponsus Savigny, sponsio C
- ↑ fuerit ex fierit correctum C
- ↑ dissoluit incipiat C || litibus Cn.
- ↑ si] sed Cn, conf. Ca pag. 301 uers. 6
- ↑ est addidit Goeschen (conf. Ca pag. 265 inf.)
- ↑ debitum] debit C, conf. Ca pag. 305
- ↑ possumus Cn, conf. Ca pag. 278 || per] p̄ Cn, conf. Ca pag. 284 uers. 13
- ↑ exceptionem] excon C, conf. Ca pag. 267
- ↑ 12-13 continentia sint Mommsen, continente potius quam contineant in C uidetur extare || refetemus aut repetemus? C
- ↑ constitit Cn
- ↑ in] im C || deducantur C
- ↑ obligatum C || et nec Inst., nec C
- ↑ manifestum furtum] metum fructum C, conf. Ca pag. 278
- ↑ esse] conf. Ca pag. 265 uers. 37 || quod] quo Cn, conf. Ca pag. 295
- ↑ oliueto] solibeto C || est Cn, expectes sit
- ↑ fur sit aut Hollweg, fueritasita C, conf. Ca pag. 256 uers. 10.
- ↑ usque manifestum furtum] in Cn fortasse usque fac|tum manifestum furtum uel omisso hoc ultimo uocabulo scriptum erat, conf. Ca
- ↑ utrum quia an quod uoluerit Cn, non liquet
- ↑ dubitatione C
- ↑ quia Cn; fortasse quod scribendum (conf. Ca pag. 294 uers. 38)
- ↑ surrepte ress C
- ↑ peruincias Cn, conf. Ca pag. 289 || fures] fur C (conf. Ca pag. 298 uers. 25) || proferre Cn
- ↑ nec Inst. Dig., ni C, conf. Ca pag. 280 || quid Inst. Dig., quod Cn, conf. Ca pag. 294 uers. 28
- ↑ quod Inst. Dig., quae Cn, conf. Ca pag. 294 inf.
- ↑ id C, id scilicet Inst., hoc scilicet Dig. || manifestum est] conf. Ca pag. 278 uers. 18
- ↑ furtiua Inst., furtibusa C, conf. Ca pag. 315 uers. 29 et pag. 258 uers. 12 || quaesita Inst., quasita? Cn, conf. Ca pag. 290
- ↑ sit Inst., est Cn || actio Inst., a C, conf. Ca pag. 256
- ↑ tibi ab aliquo C, ab aliquo tibi Inst.
- ↑ utique Inst., uel utique C (conf. Ca pag. 309 uers. 16) || data tibi C, tibi data Inst.
- ↑ quam apud Inst., quap Cn, conf. Ca pag. 291 inf.
- ↑ est Cn, sit Inst.
- ↑ quae Inst., om. C (conf. Ca pag. 290 uers. 7)
- ↑ oblati Inst., obliti C || etiam Inst., et? C, conf. Ca pag. 267 || actio Inst., om. C (conf. Ca pag. 256 uers. 24)
- ↑ querere C, quaerere testibus praesentibus Inst.
- ↑ legei? C, conf. Ca pag. 275 inf.
- ↑ seruum aeque] eum atque Cn teste Goescheno || 4-5 ad sensum suppleuit Huschke, conf. Ca
- ↑ post liberi littera n expuncta est in C
- ↑ est eaque] esse qua Cn, conf. Ca pag. 266
- ↑ edicto] e C, conf. Ca pag. 264 || inutroducta C
- ↑ poenam] conf. Ca pag. 279 inf.
- ↑ praecepit Cn || licio van der Hoeven, linteo ex linteos correctum C
- ↑ esse] esset Cn, conf. Ca pag. 266 || licium van der Hoeven, linteum C
- ↑ sed uerius est Goeschen, set ueriusseam (ita ut tertia s littera lineola inducta sit) C; nisi ante sed uerius est aliorum iurisconsultorum sententia discrepans intercidit, possis e. g. talia quoque temptare: sed Verrius ait
- ↑ quae res lex Cn, quae res Mommsen; quare lex Goeschen, conf. Ca pag. 297 uers. 21 et pag. 298 inf.
- ↑ perhibet Cn || prohibitus C, conf. Ca pag. 306
- ↑ re van der Hoeven, res Cn (conf. Ca pag. 298 inf.), re et Huschke
- ↑ occupantis Cn || inueneri C, conf. Ca pag. XXXII inf.
- ↑ quod quaeratur] quodratur Cn (conf. Ca pag. 290 uers. 7)
- ↑ 23-24 ibi inponi] ibinponi C
- ↑ intellegi hoc loco addidit Huschke || alterum lege ex lese correctum C.
- ↑ non sit] non si C
- ↑ adulter aut] adultera C, conf. Ca pag. 256
- ↑ teneat atqua C (conf. Ca pag. 290 uers. 19)
- ↑ admisset C
- ↑ causa Inst., causam Cn || amouet sed Inst., admouet et C || quis Inst., qui C || rem alienam C, alienam rem Inst.
- ↑ domino ex domito correctum C || contrectat Cn, contractat Inst. || re] rem C
- ↑ cenam inuitaturus Inst., cendam inutaturus rogauerit C (ex glossemate)
- ↑ gratia C, causa Inst. || commodatum C, commodatum sibi Inst. || longius Inst., longiuscum C, longius secum Goeschen
- ↑ 18-19 perduxisset Cn, equum perduxisset Inst.
- ↑ qui rebus Inst., quibus C
- ↑ utendas Inst., uttendas C || accepissent C, acceperint Inst.
- ↑ si intellegant id se] sunt elegant id se C, si se intellegant id Inst. || 21-22 intellexisset Inst., intellexissent C, conf. Ca pag. 265
- ↑ at Boecking, ut C, ac Inst. || credant Inst., credent C
- ↑ furti C, om. Inst. || distinctione Inst., distinctio est Cn, conf. Ca pag. 283 || quod Cn, quia Inst.
- ↑ contrectare] trectare C (conf. Ca pag. 260 uers. 3), commodatam sibi contrectare Inst.
- ↑ et probatum Cn, om. Inst.
- ↑ sollicitauerit Inst., colligitaret C
- ↑ perferret Inst., perferet Cn || 3-4 (post perferret) Mommsen mauult: (et postquam seruus) id ad me pertulit ego etc.
- ↑ pertulerit Inst., pertulit Cn
- ↑ permiserim Goeschen, permi Cn, ad permisi ducunt Inst. || seruo Inst., serumuo C, conf. Ca pag. 302 inf. et pag. 299 uers. 15
- ↑ utrum Inst., q̄eumtrum (i. e. quaesitum est [ex glossemate] umtrum?) Cn || corrupti iudicio Inst., corruptioiudicium C (conf. Ca pag. 274 uers. 5 et uers. 11) || teneatur Inst., teneat C
- ↑ contrectarit Lachmann, contrectaret C || corruspti (sed expuncta s littera) C
- ↑ est C, sit Huschke || autem Cn, om. Inst. || etiam Inst., et C, conf. Ca pag. 267
- ↑ sint] aut s C aut sunt Cn (conf. Ca pag. 301 inf.) et nonnulli Inst. codd., sit meliores Inst. codd. || alterum nostra ex nostras correctum C
- ↑ iudicatus C, adiudicatus Huschke (conf. § 189) || fuerit Inst., queri? C (sed correcta prima littera), conf. Ca pag. XXXII inf.
- ↑ etiam Cn, autem etiam Inst. || suae Inst., sae C
- ↑ quam Inst., quae Cn, conf. Ca pag. 291 || creditori Inst., creditor C || pignori C, pignoris causa Inst.
- ↑ si] aut et aut ci C || possidenti in C ex glossemate irrepsisse suspicatur Mommsen
- ↑ serdum C
- ↑ interdum] inestdum Cn, conf. Ca pag. 304
- ↑ extet] esset? C || extate C
- ↑ posse. Item] possit Cn, conf. Ca pag. 273.
- ↑ secundum] dum C
- ↑ qui Inst., cum Cn, conf. Ca pag. 293 || ope C, ope et Inst.
- ↑ nummos tibi C, tibi nummos Inst.
- ↑ eos alius C, alius eos Inst. || surriperet C, raperet Inst. || uel Cn, aut Inst.
- ↑ surriperet aut Cn, rem tuam exciperet uel Inst. || fugauit C, fugauerit Inst.
- ↑ eo qui Inst., eo qui eo C
- ↑ quid] quis C, quid eorum Inst.
- ↑ commiteretur Cn, admitteretur Inst. || sit C, est Inst. || an] ā· (i. e. aut?) Cn, conf. Ca pag. 255 inf.
- ↑ actio Inst., atque C, conf. Ca pag. 305 uers. 12 || dari Inst., deari C || aliquiliam C
- ↑ est addidit Goeschen (conf. Ca pag. 265 inf.)
- ↑ actio Inst., aoue C, conf. Ca pag. 305 l. l.
- ↑ eius intersit Inst., eum insit C (conf. Ca pag. 304 uers. 25)
- ↑ posse Cn; posse, etiamsi idoneum debitorem habeat, quia expedit ei pignori potius incumbere quam in personam agere Inst.
- ↑ quamuis Inst., que ū Cn, conf. Ca pag. 297 uers. 23 et uers. 28 et pag. 290 uers. 6 || dominus id est ipse C, om. Inst.
- ↑ conpetat Cn, competit Inst.
- ↑ polienda Inst., pullienda C
- ↑ eaque Inst., eaqua C, conf. Ca pag. 290
- ↑ interest Inst., id est Cn, conf. Ca pag. 272
- ↑ ea] ia? C, eam rem Inst. || perisse C, perire Inst.
- ↑ suum sequi C (conf. Ca pag. 260 uers. 3), rem suam persequi Inst. || posset (uel possset [conf. Ca pag. 284 inf.]) Cn, potest Inst. || sarcinator rei praestandae] sarcitor rem praestande pic (vel ᵱse [id est per se] vel fse vel ra vel similia] C; sarcitor formam in uicinia formae sarcinator uix admisit Gaius.
- ↑ dominus suum] dominus sim C, suum dominus Inst. || potest C, possit Inst. || ipsi C, ipsi domino Inst.
- ↑ 3-4 quae de Inst., deque C
- ↑ aut Cn, et Inst. || sarcinatore Inst., sarcitore C
- ↑ illi ex illu correctum C1 || 5-6 capiendo C, accipiendo Inst.
- ↑ ita hi quoque utendo commodum percipiendo Cn, ita is quoque qui commodum utendi percipit Inst.
- ↑ necesse habet Inst., necessese habent C, conf. Ca pag. 265
- ↑ deposita est Inst., depositae C, conf. Ca pag. 266 || praestat Inst., praestatum Cn, conf. Ca pag. 305 uers. 26
- ↑ tantumque C, sed tantum Inst. || malo Inst., om. C (conf. Ca pag. 264 uers. 1)
- ↑ causa si Inst., ḡ Cn (conf. Ca pag. 259) || quia restituendae Inst., quae (conf. Ca pag. 293) restituendaē Cn, conf. Ca pag. 312
- ↑ nomine Inst., nonomninoe C, conf. Ca pag. 282 || depositi Inst., depositie C
- ↑ itaque Cn, om. Inst. || sed Inst., et C || ea C, furti Inst.
- ↑ quaesitum Inst., quasitum C, conf. Ca pag. 290
- ↑ alienam amouendo Inst., alieno uendo C, conf. Ca pag. 280 || plerisque Cn, et Inst.
- ↑ affectu Inst., adiectum C
- ↑ proximus Inst., proximusm Cn
- ↑ etiam] et C (conf. Ca pag. 267), quidem etiam Inst.
- ↑ contrectat Inst., tretat C, conf. Ca pag. 260 uers. 3
- ↑ ui Inst., om. C || itaque? Cn (conf. Ca), ideoque Inst. || recte dictum Inst., rectum C
- ↑ set C, sed tamen Inst. || actionem Inst., actione Cn || delicti Inst., lecti C || nomine Inst., nomen C, conf. Ca pag. 282.
- ↑ quiadrupli (conf. Ca pag. 289 inf.) actio Cn, quadrupli Inst.
- ↑ etsi] set si C, etiamsi Inst. || unam Inst., unuam C
- ↑ constituitur Inst., constituit C
- ↑ ut Inst., om. C
- ↑ alienamue Inst., eamue C || quae pecudum Inst., qua (conf. Ca pag. 290) recudum C
- ↑ aut fuit C aut fortasse fuerit Cn, fuit Inst.
- ↑ tantum C Inst.; tantum aes habent legis uerba (Dig. 9, 2, 2 pr.) || iniuria Inst., is iniuria C
- ↑ aut] a C, conf. Ca pag. 256
- ↑ reprehendic Cn, conf. Ca pag. 285 inf. et pag. 307
- ↑ si] i C
- ↑ sit id] sid C
- ↑ occisos C
- ↑ syponiacis C
- ↑ id quoque Inst., qui Cn, conf. Ca pag. 297 || quod ceteri qui supersunt depertiatis (uel depertiati sunt) Cn, quanto depretiati sunt qui supersunt Inst.
- ↑ quadrigis C, quadriga Inst.
- ↑ capitali crimine C, capitalis criminis Inst.
- ↑ adiectum] adistum C.
- ↑ 1-2 ( ) e. g. additum ducibus ex parte Institutionibus (conf. etiam Dig. 9, 2, 21, 2); Huschke haec temptauit: (fuerit, ut non quanti clodus aut luscus, sed quanti integer)
- ↑ fuerit Inst., fuit? C
- ↑ quis̄ (sic) C, conf. Ca pag. 312 || interdum] indum, conf. Ca pag. 304 || consequatur] sequatur Cn, conf. Ca pag. 260 uers. 3
- ↑ aduersus addidit Poeschmann (conf. Ca pag. 256 uers. 27
- ↑ est] ēe C, conf. Ca pag. 266)
- ↑ qua] quam Cn, conf. Ca pag. 289 inf.
- ↑ introduci manifestum est] introducim' fe (id est introducimus factum est?) Cn, conf. Ca pag. 278
- ↑ manddati? C
- ↑ cauetur Inst., cauet C
- ↑ 12-13 ( ) additum ex Inst.
- ↑ non est Inst., de C (conf. Ca pag. 281 inf.) || alterum ueluti] uel Cn, conf. Ca pag. 311 inf. || ueluti ursum leonem om. Inst., expectes ueluti ursum uel leonem
- ↑ uel Cn, aut Inst. || hoc Inst., ca hoc uel ea hoc C
- ↑ constituitur Inst., constituit C || animalibus Cn, omnibus animalibus Inst.
- ↑ quae Inst., qua C, conf. Ca pag. 290
- ↑ 18-19 ( ) additum ex Inst.
- ↑ hoc C, ex hoc Inst. || quamquam Inst., quoque Cn, conf. Ca pag. 291 inf. || potuerit C, poterit Inst.
- ↑ 20-21 ( ) additum ex Inst.
- ↑ aut rupta Cn, om. Inst. || etiam Inst., et? C, conf. Ca pag. 267
- ↑ uitiata aut Cn, om. Inst. (non male).
- ↑ proximis Inst., proximus Cn || ea C, om. Inst. || 2-3 damnat C, obligatur Inst.
- ↑ puputauerunt C || iudicium C, conf. Ca pag. 274
- ↑ quo] quod C, conf. Ca pag. 293 inf.
- ↑ aut proinde aut perinde Cn, perinde Inst. || hauendum C, habendam aestimationem Inst. || si etiam Inst., set C, conf. Ca pag. 267 uers. 12 || plurimi Inst., plurimir uel plurimip C
- ↑ esset Cn, fuisset Inst. || legibus C, conf. Ca pag. 275 inf. || fuisse Inst., fuisse et C
- ↑ ( ) additum ducibus Institutionibus
- ↑ ista C, hac Inst. (concinnius) || corpore C, praecipue corpore Inst.
- ↑ ideoque Inst., quo Cn
- ↑ dant C, dari solent Inst. || alienum hominem C, hominem alienum Inst. || aut Inst., an C, conf. Ca pag. 256 || pecudem C, pecus Inst. || 12-13 incluserit et iame necauerit C, ita incluserit ut fame necaretur Inst.
- ↑ item Cn, aut pecus in tantum exagitauerit ut praecipitaretur aut Inst.
- ↑ is Inst., si C
- ↑ aut descendendo cecideri aut mortuus Cn ('conf. Ca pag. XXXII inf.), uel descendendo aut mortuus Inst. (fortasse recte)
- ↑ sit C, erit Inst. || sed Inst., itemp C (conf. Ca pag. 273 uers. 21)
- ↑ seruum Inst., s|seruum? Cn, conf. Ca pag. 302 inf. || aut Inst., an C, conf. Ca pag. 256 || proiecerit Cn, deiecerit Inst.
- ↑ corpore suo damnum dedisse eo quod proiecerit] quamquam (uel quamuis) hic corpore suo damnum dedisset eo quod proiecerit Cn, eo quod proiecerit corpore suo damnum dedisse Inst.
- ↑ potest C, poterit Inst.
- ↑ committitur Inst., committit· C, conf. Ca pag. 306.
- ↑ fuste percussus Cn, fustibus caesus Inst. || uerberatus Inst., iuberatus C, conf. Ca pag. 309 inf. || alterum etiam Inst., et? C (conf. Ca¸ pag. 267 uers. 12)
- ↑ bona Inst. uon C
- ↑ eum nihil Cn, nihil eum Inst. || sibi debere Inst., sibi debere sibi C || siue C, uel si Inst.
- ↑ familias Inst., familiam C, conf. Ca pag. 267 uers. 34. 35
- ↑ pati autem] ad pati autem ducunt Inst., spatia C, conf. Ca pag. 257
- ↑ quamuis Lachmann, c· (i. e. cum?) Cn, conf. Ca pag. 297
- ↑ non om. C, conf. Ca pag. 281 inf. || filiae Inst., ueltiae filiae C
- ↑ agi iniuriarum C, iniuriarum agi Inst. || verum C, sed Inst. || 11-12 nomine Inst., nomen C, conf. Ca pag. 282
- ↑ quidem Inst., quod Cn, conf. Ca pag. 296 || 12-13 intellegit fieri C, fieri intellegitur Inst.
- ↑ tamen] conf. Ca pag. 308 uers. 8
- ↑ uel C, et Inst.
- ↑ quod Cn et Inst. codices aliquot, et quod Institutionum codices alii cum Theophilo || aperte Inst., aptem C || in C, ad Inst. || contumeliam Inst., tum eliam Cn, conf. Ca pag. 260 uers. 3 || fieri uidetur Cn, respicit Inst.
- ↑ quis Inst., qui C
- ↑ proponit C
- ↑ potenti C
- ↑ lege Inst., legum C, conf. Ca pag. 276 || tabularum Inst., tabulas C, conf. Ca pag. 307
- ↑ erat] erat ueluti Cn
- ↑ erit C.
- ↑ 1-2 pecuniariae poenae Goeschen, pecuniae penae|ne C (conf. Ca pag. 266 uers. 19)
- ↑ ad permittitur ducunt Inst., promittit Cn
- ↑ ipsis Inst., siis C
- ↑ prout ei Inst., pro illu Cn || uisum C, sed duabus primis litteris ex tit correctis
- ↑ taxamur C
- ↑ quamuis] qui C, conf. Ca pag. 297 || uel C, rectius omitti intellexit van der Hoeven
- ↑ aut uerberatus fustibusue caesus fuerit Cn, fuerit uel fustibus caesus Inst.
- ↑ senatoribus C, si senatori Inst. || persona Cn, om. Inst. || facta sit iniuria C, iniuria facta sit Inst. || in libri fine C habet haec: lib· iii· explic.
- ↑ Huschke (conf. Inst. 4, 6 pr.) haec supplet: Superest ut de actionibus loquamur. Et si quaera|mus, quot genera etc.
- ↑ dixerunt] dixerin C, conf. Ca pag. 299 inf.
- ↑ agimus] agimus quotiens Cn || delicto] delictum Cn (conf. Ca pag. 305)
- ↑ praestarie Cn.