Institutiones (Krueger, Studemund)/Commentarius IV

     temporibus in magna paupertate satis idoneae istae pecunia-^[1]
     riae poenae. §224^{[§ 1]} sed nunc alio iure utimur: permittitur enim^[2]
     nobis a praetore ipsis iniuriam aestimare, et iudex uel^[3]
     tanti condemnat quanti nos aestimauerimus, uel minoris,
     prout ei uisum fuerit; sed cum atrocem iniuriam praetor ||^[4]
     aestimare soleat, si simul constituerit quantae pecuniae eo       pg.187
     nomine fieri debeat uadimonium, hac ipsa quantitate taxa-^[5]
     mus formulam, et iudex quamuis possit uel minoris dam-^[6]
     nare, plerumque tamen propter ipsius praetoris auctorita-
     tem non audet minuere condemnationem. §225^{[§ 2]} Atrox autem
     iniuria aestimatur uel ex facto, ueluti si quis ab aliquo uul-
     neratus aut uerberatus fustibusue caesus fuerit; uel ex loco,^[7]
     ueluti si cui in theatro aut in foro iniuria facta sit; uel ex
     persona, ueluti si magistratus iniuriam passus fuerit, uel
     senatori ab humili persona facta sit iniuria. ||^[8]
           pg.188

――――――――

---

(COMMENTARIVS QVARTVS.)

§1      ||―――――――――――――――――――――――――|^[9]       pg.189
     ― quot genera actionum sint, uerius uidetur duo esse, in |
     rem et in personam: nam qui iiii esse dixerunt ex sponsio-^[10]
     num generibus, non animaduerterunt quasdam species actio-
     num inter genera se rettulisse. §2 In personam actio est qua
     agimus cum aliquo qui nobis uel ex contractu uel, ex delicto^[11]
     obligatus est, id est cum intendimus dare, facere, praestare^[12]
     oportere. §3 In rem actio est, cum aut corporalem rem inten-
     dimus nostram esse, aut ivs aliqvod nobis conpetere, ueluti
     utendi aut utendi fruendi, eundi, agendi aquamue ducendi
     uel altius tollendi prospiciendiue: (quibus casibus) actio ex^[13]
     diuerso aduersario est negatiua. §4^{[§ 3]} Sic itaque discretis actio-
     nibus certum est non posse nos rem nostram ab alio ita^[14]
     petere si paret evm dare oportere; nec enim quod nostrum^[15]
     est, nobis dari potest, cum scilicet id dari nobis intellegatur^[16]
     quod (ita datur, ut) nostrum fiat; nec res quae (nostra iam^[17]
     est), nostra amplius fieri potest. plane odio furum, quo ma-^[18]
     gis pluribus actionibus teneantur, receptum est, ut extra^[19]
     poenam dupli aut quadrupli rei recipiendae nomine fures
     etiam hac actione teneantur si paret eos dare oportere, quam-^[20]
     uis sit etiam aduersus eos haec actio qua rem nostram esse^[21]
     petimus. §5^{[§ 4]} Appellantur autem in rem quidem actiones uindi-
     cationes, in personam uero actiones quibus dari fierive opor-^[22]
     tere intendimus, condictiones.
§6      Agimus autem interdum, ut rem tantum con||sequamur,       pg.190
     interdum ut poenam tantum, alias ut rem et poenam. §7 Rem^[23]
     tantum persequimur uelut actionibus (quibus) ex contractu^[24]
     agimus. §8 Poenam tantum persequimur uelut actione furti et in-^[25]
     iuriarum et secundum quorundam opinionem actione ui bo-
     norum raptorum: nam ipsius rei et uindicatio et condictio
     nobis conpetit. §9 Rem uero et poenam persequimur uelut ex
     his causis, ex quibus aduersus infitiantem in duplum agi-
     mus; quod accidit per actionem iudicati, depensi, damni^[26]
     iniuriae legis Aquiliae, aut legatorum nomine quae per dam-^[27]
     nationem certa relicta sunt.^[28]
§10      Quaedam praeterea sunt actiones quae ad legis actionem
     exprimuntur, quaedam sua ui ac potestate constant: quod
     ut manifestum fiat, opus est ut prius de legis actionibus lo-
     quamur.
§11      Actiones quas in usu ueteres habuerunt, legis actiones
     appellabantur uel ideo quod legibus proditae erant (quippe^[29]
     tunc edicta praetoris, quibus conplures actiones introductae^[30]
     sunt, nondum in usu habebantur) uel ideo quia ipsarum
     legum uerbis accommodatae erant et ideo inmutabiles proinde
     atque leges obseruabantur: unde eum qui de uitibus succisis^[31]
     ita egisset, ut in actione uites nominaret, responsum est^[32]
     rem perdidisse, cum debuisset arbores nominare eo quod^[33]
     lex xii tabularum, ex qua de uitibus succisis actio conpeteret,
     generaliter de arboribus succisis loqueretur. §12 Lege autem
     agebatur modis || quinque, sacramento, per iudicis postula-^[34]       pg.191
     tionem, per condictionem, per manus iniectionem, per^[35]
     pignoris capionem.^[36]
§13      Sacramenti actio generalis erat: de quibus enim rebus^[37]
     ut aliter ageretur lege cautum non erat, de his sacramento^[38]
     agebatur: eaque actio proinde periculosa erat | falsi―――^[39]
     atque hoc tempore periculosa est actio cer|tae creditae pecu-
     niae propter sponsionem qua periclitatur reus si temere ne-^[40]
     get, (et) restipulationem qua periclitatur actor si non debi-^[41]
     tum petat: nam qui uictus erat, summam sacramenti prae-
     stabat poenae nomine, eaque in publicum cedebat praedes-
     que eo nomine praetori dabantur, non ut nunc sponsionis et^[42]
     restipulationis poena lucro cedit aduersario qui uicerit. §14 Poena^[43]
     autem sacramenti aut quingenaria erat aut quinquagenaria:
     nam de rebus mille aeris plurisue quingentis assibus, de
     minoris uero quinquaginta assibus sacramento contendeba-
     tur; nam ita lege xii tabularum cautum erat. (at) si de
     libertate hominis controuersia erat, etiamsi pretiosissimus^[44]
     homo esset, tamen ut l assibus sacramento contenderetur,
     eadem lege cautum est fauore scilicet libertatis, ne oneraren^[45]
     tur adsertores. || ――――――――――――――――――^[46]       pg.192
      (11 uersus in C legi nequeunt) ――――――――――――――|
     §15^{[§ 5]} ―――omnes actiones―――――――――|――
      (8 uersus in C legi nequeunt) ――――――――――――――|
     ――――――――――――――――――captus―――――
      (5 uersus in C legi nequeunt) ――――――――――――――|
     ―――――――――――――――ad iudicem accipien-
     dum || uenirent; postea uero reuersis dabatur. Vt autem^[47]       pg.193
     (die) xxx iudex daretur, per legem Pinariam factum est; ante^[48]
     eam autem legem statim dabatur iudex. illud ex superiori-^[49]
     wet bus intellegimus, si de re minoris quam (m) aeris agebatur,^[50]
     quinquagenario sacramento, non quingenario eos contendere
     solitos fuisse. postea tamen quam iudex datus esset, conpe-^[51]
     rendinum diem, ut ad iudicem uenirent, denuntiabant;
     deinde cum ad iudicem uenerant, antequam apud eum cau-^[52]
     sam perorarent, solebant breuiter ei et quasi per indicem
     rem exponere quae dicebatur causae coniectio, quasi causae^[53]
     suae in breue coactio. §16 Si in rem agebatur, mobilia quidem
     et mouentia, quae modo in ius adferri adduciue possent, in
     iure uindicabantur ad hunc modum: qui uindicabat, festu-^[54]
     cam tenebat, deinde ipsam rem adprehendebat, ueluti ho-
     minem, et ita dicebat hvnc ego hominem ex ivre qviritivm
     mevm esse aio secvndvm svam cavsam. sicvt dixi, ecce tibi,
     vindictam inposvi, et simul homini festucam inponebat; ad-
     uersarius eadem similiter dicebat et faciebat; cum uterque
     uindicasset, praetor dicebat mittite ambo hominem; illi mitte-^[55]
     bant; qui prior uindica(uerat, ita alterum interroga)bat po-^[56]
     stvlo anne dicas qva ex cavsa vindicaveris; ille respondebat
     ivs feci sicvt vindictam inposvi; deinde qui prior uindicaue-^[57]
     rat, dicebat qvando tv inivria vindicavisti, || d aeris sacra-       pg.194
     mento te provoco; aduersarius quoque dicebat similiter et^[58]
     ego te; scilicet (si de re maioris quam m aeris agebatur, d,^[59]
     si de minoris,) l asses sacramenti nominabant; deinde eadem^[60]
     sequebantur quae cum in personam ageretur; postea prae-^[61]
     tor secundum alterum eorum uindicias dicebat, id est inte-
     rim aliquem possessorem constituebat, eumque iubebat prae-^[62]
     des aduersario dare litis et uindiciarum, id est rei et fruc-
     tuum; alios autem praedes ipse praetor ab utroque accipiebat
     sacramenti, quod id in publicum cedebat: festuca autem
     utebantur quasi hastae loco, signo quodam iusti dominii:^[63]
     quod maxime sua esse credebant quae ex hostibus cepissent;
     unde in centumuiralibus iudiciis hasta praeponitur. §17 Si qua^[64]
     res talis erat, ut sine incommodo non posset in ius adferri
     uel adduci, ueluti si columna aut grex alicuius pecoris esset,
     pars aliqua inde sumebatur, deinde in eam partem quasi in
     totam rem praesentem fiebat uindicatio; itaque ex grege uel^[65]
     una ouis aut capra in ius adducebatur, uel etiam pilus inde^[66]
     sumebatur et in ius adferebatur; ex naue uero et columna
     aliqua pars defringebatur; similiter si de fundo uel de aedi-
     bus siue de hereditate controuersia erat, pars aliqua inde
     sumebatur et in ius adferebatur et in eam partem perinde^[67]
     atque in totam rem praesentem fiebat uindicatio, ueluti ex
     fundo gleba sumebatur et ex aedibus tegula, et si de here-
     ditate controuersia erat, aeque || ――――――――――――^[68]
      (48 uersus in C legi nequeunt) ――――――――――――――――||
     ――――――――――― qualem ――― capiend* iudicio |―――^[69]       pg.195
     ―― die xxx ad iudicem capiendum praesto esse de|bebant.^[70]
     condicere autem denuntiare est prisca lingua: §18^{[§ 6]} itaque haec^[71]
     quidem actio proprie condictio uocabatur: nam actor aduer-^[72]
     sario denuntiabat, ut ad iudicem capiendum die xxx adesset;^[73]
     nunc uero non proprie condictionem dicimus actionem in^[74]
     personam (esse, qua) intendimus dari nobis oportere: nulla^[75]
     enim hoc tempore eo nomine denuntiatio fit. §19 Haec autem
     legis actio constituta est per legem Siliam et Calpurniam, lege
     quidem Silia certae pecuniae, lege uero Calpurnia de omni
     certa re. §20 Quare autem haec actio desiderata sit, cum de eo
     quod nobis dari oportet, potuerimus aut sacramento aut per^[76]
     iudicis postulationem agere, ualde quaeritur.
§21      Per manus iniectionem aeque (de) his rebus agebatur,
     de quibus ut ita ageretur, lege aliqua cautum est, ueluti^[77]
     iudicati lege xii tabularum; quae actio talis erat: qui age-
     bat, sic dicebat qvod tv mihi ivdicatvs (siue damnatvs) es
     sestertivm x milia, quandoc non solvisti, ob eam rem ego tibi^[78]
     sestertivm x milivm ivdicati manvm inicio, et simul ali-^[79]
     quam partem corporis eius prehendebat; nec licebat iudi-
     cato manum sibi depellere et pro se lege agere; sed uindi-
     cem dabat qui pro se causam agere solebat: qui uindicem^[80]
     non dabat, domum ducebatur ab actore et uinciebatur. §22 Postea^[81]
     quaedam leges ex aliis quibusdam causis || pro iudicato ma-^[82]       pg.196
     nus iniectionem in quosdam dederunt, sicut lex Publilia in
     eum pro quo sponsor dependisset, si in sex mensibus proxi-^[83]
     mis quam pro eo depensum esset, non soluisset sponsori
     pecuniam: item lex Furia de sponsu aduersus eum qui a
     sponsore plus quam uirilem partem exegisset, et denique
     conplures aliae leges in multis causis talem actionem dede-^[84]
     runt. §23 Sed aliae leges ex quibusdam causis constituerunt^[85]
     quasdam actiones per manus iniectionem, sed puram, id est^[86]
     non pro iudicato, ueluti lex (Furia) testamentaria aduersus^[87]
     eum qui legatorum nomine mortisue causa plus m assibus^[88]
     cepisset, cum ea lege non esset exceptus, ut ei plus capere
     liceret; item lex Marcia aduersus faeneratores, ut si usu-^[89]
     ras exegissent, de his reddendis per manus iniectionem
     cum eis ageretur. §24 Ex quibus legibus et si quae aliae si-
     miles essent, cum agebatur, (reo licebat) manum sibi de-^[90]
     pellere et pro se lege agere: nam et actor in ipsa legis
     actione non adiciebat hoc uerbum pro ivdicato, sed nomi-
     nata causa ex qua agebant, ita dicebant ob eam rem ego tibi
     manvm inicio; cum hi quibus pro iudicato actio data erat,
     nominata causa ex qua agebant, ita inferebant ob eam rem ego tibi^[91]
     pro ivdicato manvm inicio: nec me praeterit in
     forma legis Furiae testamentariae pro ivdicato uerbum in-
     seri, cum in ipsa lege non sit; quod uidetur || nulla ratione^[92]       pg.197
     factum. §25 Sed postea lege Vallia, excepto iudicato et eo pro
     quo depensum est, ceteris omnibus cum quibus per manus
     iniectionem agebatur, permissum est sibi manum depellere
     et pro se agere: itaque iudicatus et is pro quo depensum
     est, etiam post hanc legem uindicem dare debebant, et^[93]
     nisi darent, domum ducebantur. idque quamdiu legis actio-^[94]
     nes in usu erant, semper ita obseruabatur; unde nostris^[95]
     temporibus is cum quo iudicati depensiue agitur, iudica-^[96]
     tum solui satisdare cogitur.
§26      Per pignoris capionem lege agebatur de quibusdam
     rebus moribus, (de quibusdam rebus) lege. §27 Introducta est^[97]
     moribus rei militaris: nam et propter stipendium licebat^[98]
     militi ab eo qui (id) distribuebat, nisi daret, pignus capere;^[99]
     dicebatur autem ea pecunia quae stipendii nomine daba-
     tur, aes militare: item propter eam pecuniam licebat pig-
     nus capere, ex qua equus emendus erat, quae pecunia^[100]
     dicebatur aes equestre: item propter eam pecuniam, ex
     qua hordeum equis erat conparandum, quae pecunia dice-^[101]
     batur aes hordiarium. §28 Lege autem introducta est pigno-
     ris capio ueluti lege xii tabularum aduersus eum qui ho-
     stiam emisset nec pretium redderet; item aduersus eum^[102]
     qui mercedem non redderet pro eo iumento quod quis ideo
     locasset, ut inde pecuniam acceptam in dapem, id est in^[103]
     sacrificium, inpenderet;|| item lege censoria data est pigno-       pg.198
     ris capio publicanis uectigalium publicorum populi Romani^[104]
     aduersus eos qui aliqua lege uectigalia deberent. §29 Ex om-^[105]
     nibus autem istis causis certis uerbis pignus capiebatur,
     et ob id plerisque placebat hanc quoque actionem legis
     actionem esse; quibusdam autem (contra) placebat, primum^[106]
     quod pignoris capio extra ius peragebatur, id est non apud^[107]
     praetorem, plerumque etiam absente aduersario, cum alio-^[108]
     quin ceteris actionibus non aliter uti possent quam apud^[109]
     praetorem praesente aduersario, praeterea quod nefasto^[110]
     quoque die, id est quo non licebat lege agere, pignus capi^[111]
     poterat.
§30      Sed istae omnes legis actiones paulatim in odium ue-
     nerunt: namque ex nimia subtilitate ueterum qui tunc iura^[112]
     condiderunt, eo res perducta est, ut uel qui minimum er-
     rasset, litem perderet; itaque per legem Aebutiam et duas^[113]
     Iulias sublatae sunt istae legis actiones effectumque est, ut^[114]
     per concepta uerba, id est per formulas litigemus. §31 tan-^[115]
     tum ex duabus causis permissum est lege agere, damni^[116]
     infecti et si centumuirale iudicium futurum est. sane qui-^[117]
     dem cum ad centumuiros itur, ante lege agitur sacramento^[118]
     apud praetorem urbanum uel peregrinum [praetorem];
     damni uero infecti nemo uult lege agere, sed potius sti-
     pulatione quae in edicto proposita est, obligat aduersarium^[119]
     suum, idque et commodius ius et plenius est. per pignoris ||^[120]
     capionem―――――――――――――――――――――|―^[121]       pg.199
      (25 uersus in C legi nequeunt) ――――――――――――――||
     apparet. §32 Item in ea forma quae publicano proponitur,^[122]       pg.200
     talis fictio est, ut quanta pecunia olim, si pignus captum
     esset, id pignus is a quo captum erat, luere deberet,
     tantam pecuniam condemnetur. §33 Nulla autem formula ad
     condictionis fictionem exprimitur: siue enim pecuniam siue^[123]
     rem aliquam certam debitam nobis petamus, eam ipsam^[124]
     dari nobis oportere intendimus; nec ullam adiungimus con-
     dictionis fictionem; itaque simul intellegimus eas formulas
     quibus pecuniam aut rem aliquam nobis dari oportere in-^[125]
     tendimus, sua ui ac potestate ualere; eiusdem naturae
     sunt actiones commodati, fiduciae, negotiorum gestorum et
     aliae innumerabiles.
§34      Habemus adhuc alterius generis fictiones in quibus-^[126]
     dam formulis, ueluti cum is qui ex edicto bonorum pos-
     sessionem petiit, ficto se herede agit: cum enim praetorio^[127]
     iure, non legitimo succedat in locum defuncti, non habet^[128]
     directas actiones, et neque id quod defuncti fuit, potest
     intendere svvm esse, neque id quod ei debebatur, potest^[129]
     intendere (dari) sibi oportere; itaque ficto se herede in-^[130]
     tendit uelut hoc modo ivdex esto. si a. | agerivs (id est ipse^[131]
     actor) l. titio heres esset, tvm (si evm) fvndvm | de qvo^[132]
     agitvr, ex ivre qviritivm eivs esse oporteret; et si ――^[133]
     de――――, | praeposita simili fictione heredis ita sub-^[134]
     icitur tvm si pare|ret n. negidivm (a.) agerio sestertivm x milia^[135]
     dare oportere. §35 Similiter et bonorum emptor ficto se he-
     rede agit; sed interdum et alio modo agere solet: || nam       pg.201
     ex persona eius cuius bona emerit, sumpta intentione con-
     uertit condemnationem in suam personam, id est ut quod
     illius esset uel illi dari oporteret, eo nomine aduersarius^[136]
     huic condemnetur: quae species actionis appellatur Ruti-^[137]
     liana, quia a praetore P. Rutilio, qui et bonorum uendi-
     tionem introduxisse dicitur, conparata est. superior autem^[138]
     species actionis, qua ficto se herede bonorum emptor agit,^[139]
     Seruiana (uocatur. §36 Item usucapio fingitur in ea actione,^[140]
     quae Publiciana) uocatur: datur autem haec actio ei qui
     ex iusta causa traditam sibi rem nondum usucepit eamque
     amissa possessione petit; nam quia non potest eam ex ivre^[141]
     qviritivm svam esse intendere, fingitur rem usucepisse et
     ita quasi ex iure Quiritium dominus factus esset intendit,^[142]
     ueluti hoc modo ivdex esto. si qvem hominem a. agerivs emit^[143]
     (et) is ei traditvs est, anno possedisset tvm si evm homi-
     nem de qvo agitvr ex ivre qviritivm eivs esse oporteret et^[144]
     reliqua. §37 Item ciuitas Romana peregrino fingitur, si eo
     nomine agat aut cum eo agatur, quo nomine nostris legi-
     bus actio constituta est, si modo iustum sit eam actionem
     etiam ad peregrinum extendi: ueluti si furti agat peregri-^[145]
     nus aut cum eo (agatur; nam si cum eo) agatur, formula^[146]
     ita concipitur ivdex esto. si paret (a dione hermaei filio^[147]
     fvrtvm factvm esse l. titio, aut si paret ope) consiliove
     dionis hermaei filii fvrtvm factvm esse paterae avreae, qvam^[148]
     ob rem evm, si civis romanvs esset, pro fvre damnvm decidere^[149]
     oporteret et reliqua; item si peregrinus furti agat, ciuitas
     ei Romana fingitur. similiter si ex lege Aquilia peregrinus
     damni || iniuriae agat aut cum eo agatur, ficta ciuitate Ro-^[150]       pg.202
     mana iudicium datur. §38 Praeterea aliquando fingimus aduer-^[151]
     sarium nostrum capite deminutum non esse: nam si ex
     contractu nobis obligatus obligataue sit et capite deminu-
     tus deminutaue fuerit, uelut mulier per coemptionem, mas-^[152]
     culus per adrogationem, desinit iure ciuili debere nobis,
     nec directo intendi potest dare eum eamue oportere; sed^[153]
     ne in potestate eius sit ius nostrum corrumpere, intro-
     ducta est contra eum eamue actio utilis rescissa capitis^[154]
     deminutione, id est in qua fingitur capite deminutus de-
     minutaue non esse.
§39      Partes autem formularum hae sunt: demonstratio, in-
     tentio, adiudicatio, condemnatio. §40 Demonstratio | est ea
     pars formulae, quae ――――――――――, ut demon|-^[155]
     stretur res de qua agitur, uelut haec pars formulae qvod
     a. agerivs n. negidio hominem vendidit, item haec qvod a.^[156]
     agerivs (apvd) n. negidivm hominem deposvit. §41 Intentio est ea
     pars formulae, qua actor desiderium suum concludit, uelut
     haec pars formulae si paret n. negidivm a. agerio sester-
     tivm x milia dare oportere, item haec qvidqvid paret n.
     negidivm a. agerio dare facere (oportere), item haec si paret^[157]
     hominem ex ivre qviritivm a. agerii esse. §42 Adiudicatio est ea^[158]
     pars formulae, qua permittitur iudici rem alicui ex litigato-
     ribus adiudicare, uelut si inter coheredes familiae ercis-
     cundae agatur, aut inter socios communi diuidundo, aut
     inter uicinos finium regundorum: nam illic ita est qvantvm^[159]
     adivdicari oportet, ivdex titio adivdicato. §43 Condemnatio est^[160]
     ea pars formulae, qua iudici condemnandi || absoluendiue       pg.203
     potestas permittitur, uelut haec pars formulae ivdex n. ne-^[161]
     gidivm a. agerio sestertivm x milia condemna. si non paret ab-
     solve; item haec ivdex n. negidivm a. agerio dvmtaxat (x milia)^[162]
     condemna. si non paret absolvito; item haec ivdex n. negidivm^[163]
     a. agerio condemnato et reliqua, ut non adiciatur dvmtaxat (x)^[164]
     milia). §44 Non tamen istae omnes partes simul inueniuntur, sed^[165]
     (――――) quaedam inueniuntur, quaedam non inueniuntur.^[166]
     certe intentio aliquando sola inuenitur, sicut in praeiudiciali-^[167]
     bus formulis, qualis est qua quaeritur, aliquis libertus sit, uel
     quanta dos sit, et aliae conplures; demonstratio autem et ad-
     iudicatio et condemnatio numquam solae inueniuntur, nihil^[168]
     enim omnino (demonstratio) sine intentione uel condemnatione^[169]
     ualet; item condemnatio sine demonstratione uel intentione,
     uel adiudica(tio item sine demonstratione uel inten)tione nullas^[170]
     uires habet, (et) ob id numquam solae inueniuntur.^[171]
§45      Sed eas quidem formulas in quibus de iure quaeritur,
     in ius conceptas uocamus, quales sunt quibus intendimus
     nostrvm esse aliqvid ex ivre qviritivm, aut nobis dari opor-^[172]
     tere aut pro fvre damnvm (decidi oportere; in) quibus iu-^[173]
     ris ciuilis intentio est. §46 ceteras uero in factum conceptas
     uocamus, id est in quibus nulla talis intentio concepta^[174]
     est, (sed) initio formulae nominato eo quod factum est,
     adiciuntur ea uerba per quae iudici damnandi absoluen-^[175]
     diue potestas datur; qualis est formula qua utitur patro-^[176]
     nus contra libertum qui eum contra edictum praetoris
     in ius uocauit: || nam in ea ita est recvperatores svnto.^[177]       pg.204
     si paret illvm patronvm ab illo liberto contra edictvm^[178]
     illivs praetoris in ivs vocatvm esse, recvperatores illvm
     libertvm illi patrono sestertivm x milia condemnate. si non
     paret, absolvite. ceterae quoque formulae quae sub titulo
     de in ivs vocando propositae sunt, in factum conceptae sunt,
     uelut aduersus eum qui in ius uocatus neque uenerit neque
     uindicem dederit; item contra eum qui ui exemerit eum
     qui in ius uocatur; et denique innumerabiles eius modi^[179]
     aliae formulae in albo proponuntur. §47 Sed ex quibusdam
     causis praetor et in ius et in factum conceptas formulas
     proponit, ueluti depositi et commodati: illa enim formula^[180]
     quae ita concepta est ivdex esto. qvod a. agerivs apvd n.
     negidivm mensam argenteam deposvit, qva de re agitvr,^[181]
     qvidqvid ob eam rem n. negidivm a. agerio dare facere opor-
     tet ex fide bona, eivs ivdex n. negidivm a. agerio condem-^[182]
     nato, nisi restitvat. si non paret, absolvito, in ius concepta^[183]
     est: at illa formula quae ita concepta est ivdex esto. si paret
     a. agerivm apvd n. negidivm mensam argenteam deposvisse eam-
     qve dolo malo n. negidii a. agerio redditam non esse, qvanti^[184]
     ea res erit, tantam pecvniam ivdex n. negidivm a. agerio
     demnato. si non paret, absolvito, in factum concepta
     est. similes etiam commodati formulae sunt.
§48      Omnium autem formularum quae condemnationem ha-
     bent, ad pecuniariam aestimationem condemnatio concepta^[185]
     est itaque et si corpus aliquod petamus, || ueluti fundum       pg.205
     hominem uestem (aurum) argentum, iudex non ipsam rem^[186]
     condemnat eum cum quo actum est, sicut olim fieri solebat,^[187]
     (sed) aestimata re pecuniam eum condemnat. §49 Condemnatio^[188]
     autem uel certae pecuniae in formula proponitur uel in-
     certae. certae pecuniae uelut in ea formula qua certam pe-
     cuniam petimus; nam illic ima parte formulae ita est ivdex
     n. negidivm a. agerio sestertivm x milia condemna. si non
§51     paret, absolve. incertae uero condemnatio pecuniae dupli-
     cem significationem habet: est enim una cum aliqua prae-^[189]
     finitione, quae uulgo dicitur cum taxatione, uelut si incertum
     aliquid petamus; nam illic ima parte formulae ita est ivdex n.
     negidivm a. agerio dvmtaxat sestertivm x milia condemna. si^[190]
     non paret, absolve; uel incerta est et infinita, uelut si rem^[191]
     aliquam a possidente nostram esse petamus, id est si in rem
     agamus uel ad exhibendum; nam illic ita est qvanti ea res
     erit tantam pecvniam, ivdex, n. negidivm a. agerio condemna.^[192]
     si non paret, absolvito. Quid ergo est? iudex si condemnet,^[193]
     certam pecuniam condemnare debet, etsi certa pecunia in
     condemnatione posita non sit. §52 Debet autem iudex attendere,
     ut cum certae pecuniae condemnatio posita sit, neque maioris
     neque minoris summa posita condemnet, alioquin litem suam
     facit; item si taxatio posita sit, ne pluris condemnet quam^[194]
     taxatum sit, alias enim similiter litem suam facit: mino-^[195]
     ris autem damnare || ei permissum est. at si etiam――――^[196]       pg.206
     ―――――――――|――――――――――――――――――
     ―――――――――| fomrula accipit, intendere debet,
     nec amplius|―――――――― certa condemnatione constrin-
     gi――|――――――――――――――――――――――――
     ――――|―――――――――――――――――――――――
     ―――|usque uelit.
§53^{[§ 7]}      |Si quis intentione plus conplexus fuerit, causa cadit, |^[197]
     id est rem perdit, nec a praetore in integrum restituitur^[198]
     exceptis | quibusdam casibus, in quibus ―――― praetor non
     patitur|―――――――――――――――――――――――
     ――――|――――――――――――――――――Plus autem^[199]
     quattuor | modis petitur: re, tempore, loco, causa. re, ueluti^[200]
     si quis pro x | milibus quae ei debentur, xx milia petierit,^[201]
     aut si is cuius | ex parte res est, totam eam aut maiore ex^[202]
     parte suam | esse intenderit; tempore plus petitur, ueluti si^[203]
     quis | ante diem petierit; loco plus petitur, ueluti si quod certo^[204]
     loco | dari promissum est, id alio loco sine commemoratio|ne eius
     loci petatur, uelut si quis ita stipulatus fuerit ephesi | dare spon-
     des? deinde Romae pure intendat dari sibi oportere. |――^[205]
     ――――――――――――――――――――――| dare mihi
     §53^{a[§ 8]} oportere――――――――――――――――|―――――
      (2 uersus in C legi nequeunt) ――――――――――――――――|
     petere id est non adiecto loco; causa plus petitur, uelut si^[206]       pg.207
     quis in intentione tollat electionem debitoris quam is habet^[207]
     obligationis iure, uelut si quis ita stipulatus sit sestertivm
     x milia avt hominem stichvm dare spondes? deinde alterutrum^[208]
     ex his petat; nam quamuis petat quod minus est, plus tamen
     petere uidetur, quia potest aduersarius interdum facilius id
     praestare quod non petitur: similiter si quis genus stipulatus
     sit, deinde speciem petat, ueluti si quis purpuram stipulatus
     sit generaliter, deinde Tyriam specialiter petat; quin etiam
     licet uilissimam petat, idem iuris est propter eam rationem^[209]
     quam proxime diximus: idem iuris est, si quis generaliter
     hominem stipulatus sit, deinde nominatim aliquem petat,
     uelut Stichum, quamuis uilissimum. itaque sicut ipsa sti-
     pulatio concepta est, ita et intentio formulae concipi debet.
     §54 Illud satis apparet in incertis formulis plus peti non posse,
     quia, cum certa quantitas non petatur, sed qvidqvid aduer-
     sarium dare facere oportet intendatur, nemo potest plus in-^[210]
     tendere. idem iuris est et si in rem incertae partis actio
     data sit; uelut talis qvantam partem paret in eo fvndo, qvo de^[211]
     agitvr, actoris esse: quod genus actionis in paucissimis causis
     dari solet. §55^{[§ 9]} Item palam est, si quis aliud pro alio intenderit,
     nihil eum periclitari eumque ex integro agere posse, quia nihil
     ante uidetur egisse: ueluti si is qui hominem Stichum || petere       pg.208
     deberet, Erotem petierit; aut si quis ex testamento dari sibi^[212]
     oportere intenderit, cui ex stipulatu debebatur; aut si cognitor^[213]
     aut procurator intenderit sibi dari oportere. §56^{[§ 10]} Sed plus quidem
     intendere, sicut supra diximus, periculosum est; minus autem
     intendere licet; sed de reliquo intra eiusdem praeturam agere
     non permittitur: nam qui ita agit, per exceptionem excluditur,^[214]
     quae exceptio appellatur litis diuiduae. §57 At si in condemna-^[215]
     tione plus petitum sit quam oportet, actoris quidem periculum^[216]
     nullum est, sed (reus cum) iniquam formulam acceperit, in in-^[217]
     tegrum restituitur, ut minuatur condemnatio: si uero minus
     positum fuerit quam oportet, hoc solum (actor) consequitur^[218]
     quod posuit; nam tota quidem res in iudicium deducitur,
     constringitur autem condemnationis fine, quam iudex egredi^[219]
     non potest. nec ex ea parte praetor in integrum restituit: fa-
     cilius enim reis praetor succurrit quam actoribus: loquimur
     autem exceptis minoribus xxv annorum; nam huius aetatis
     hominibus in omnibus rebus lapsis praetor succurrit. §58 Si in
     demonstratione plus aut minus positum sit, nihil in iudicium
     deducitur, et ideo res in integro manet: et hoc est quod
     dicitur falsa demonstratione rem non perimi. §59 sed sunt qui
     putant minus recte conprehendi, ut qui forte Stichum et
     Erotem emerit, recte uideatur ita demonstrare qvod ego de^[220]
     te hominem erotem emi, et si uelit, de Sticho alia formula^[221]
     agat, quia uerum est eum || qui duos emerit, singulos quoque       pg.209
     emisse: idque ita maxime Labeoni uisum est: sed si is qui^[222]
     unum emerit, de duobus egerit, falsum demonstrat. idem et
     in aliis actionibus est, ueluti commodati et depositi. §60^{[§ 11]} Sed
     nos apud quosdam scriptum inuenimus, in actione depositi
     et denique in ceteris omnibus, ex quibus damnatus unus-
     quisque ignominia notatur, eum qui plus quam oporteret de-
     monstrauerit, litem perdere, ueluti si quis una re deposita du-^[223]
     as pluresue (se de)posuisse demonstrauerit, aut si is cui pugno
     mala percussa est, in actione iniuriarum etiam aliam partem
     corporis percussam sibi demonstrauerit: quod an debeamus^[224]
     credere uerius esse, diligentius requiremus: certe cum duae
     sint depositi formulae, alia in ius concepta, alia in factum,
     sicut supra quoque notauimus, et in ea quidem formula quae
     in ius concepta est, initio res de qua agitur demonstratorio^[225]
     modo designetur, deinde inferatur iuris contentio his uerbis
     qvidqvid ob eam rem illvm illi dare facere oportet; in ea^[226]
     uero quae in factum concepta est, statim initio intentionis
     alio modo res de qua agitur, designetur, his uerbis si paret
     illvm apvd (illvm rem) illam deposvisse, dubitare non debe-^[227]
     mus, quin si quis in formula quae in factum conposita est,
     plures res designauerit quam deposuerit, litem perdat, quia
     in intentione plus pos―――||―――――――――――――――^[228]       pg.210
      (24 uersus in C legi nequeunt) ―――――――――――――――||
     §61^{[§ 12]} (24 uersus in C legi nequeunt) ――――――――――――||       pg.211
     continetur, ut habita ratione eius quod inuicem actorem ex       pg.212
     eadem causa praestare oporteret, in reliquum eum cum quo
     actum est, condemnare. §62^{[§ 13]} Sunt autem bonae fidei iudicia haec,^[229]
     ex empto uendito, locato conducto, negotiorum gestorum,
     mandati, depositi, fiduciae, pro socio, tutelae, (rei uxoriae,^[230]
     commodati, pigneraticium, familiae erciscundae, communi diui-
     dundo,) praescriptis uerbis. (―) | §63 tamen iudici nullam omnino^[231]
     inuicem conpensatio|nis rationem habere ――――― formulae^[232]
     uerbis | praecipitur; sed quia id bonae fidei iudicio con-^[233]
     ueniens uidetur, ideo officio eius contineri creditur. §64 Alia^[234]
     causa est illius actionis qua argentarius experitur: nam is
     cogitur cum conpensatione agere, et ea conpensatio uerbis
     formulae exprimitur; adeo quidem, ut ab initio conpensa-^[235]
     tione facta minus intendat sibi dari oportere ecce enim si^[236]
     sestertium x milia debeat Titio, atque ei xx debeantur, sic in-^[237]
     tendit si paret titivm sibi x milia dare oportere amplivs qvam
     ipse titio debet. §65 Item bonorum emptor cum deductione agere^[238]
     iubetur, id est ut in hoc solum aduersarius eius condemnetur
     quod superest, deducto eo quod inuicem ei bonorum emptor
     defraudatoris nomine debet. §66 Inter conpensationem autem^[239]
     quae argentario opponitur, et deductionem quae obicitur bo-
     norum emptori, illa differentia est, quod in conpensationem^[240]
     hoc solum uocatur quod eiusdem generis et naturae est,
     ueluti pecunia cum pecunia conpensatur, triticum cum tri-^[241]
     tico, uinum cum uino, adeo || ut quibusdam placeat non omni^[242]       pg.213
     modo uinum cum uino aut triticum cum tritico conpensan-
     dum, sed ita si eiusdem naturae qualitatisque sit; in de-
     ductionem autem uocatur et quod non est eiusdem generis;
     itaque (si―――――――), si uero pecuniam petat bonorum^[243]
     emptor et inuicem frumentum aut uinum is debeat, deducto^[244]
     quanti id erit, in reliquum experitur. §67 Item uocatur in de-^[245]
     ductionem et id quod in diem debetur; conpensatur autem
     hoc solum quod praesenti die debetur. §68 Praeterea conpen-^[246]
     sationis quidem ratio in intentione ponitur; quo fit, ut si
     facta conpensatione plus nummo uno intendat argentarius,
     causa cadat et ob id rem perdat: deductio uero ad condem-
     nationem ponitur, quo loco plus petenti periculum non inter-
     uenit; utique bonorum emptore agente, qui licet de certa
     pecunia agat, incerti tamen condemnationem concipit.
§69^{[§ 14]}      Quia tamen superius mentionem habuimus de actione qua^[247]
     in peculium filiorum familias seruorumque agitur, opus est^[248]
     ut de hac actione et de ceteris quae eorundem nomine in
     parentes dominosue dari solent, diligentius admoneamus. §70^{[§ 15]} In-^[249]
     primis itaque si iussu patris dominiue negotium gestum erit,^[250]
     in solidum praetor actionem in patrem dominumue conpa-
     rauit et recte, quia qui ita negotium gerit, magis patris
§71^{[§ 16]}     dominiue quam filii seruiue fidem sequitur. Eadem ratione ||
     conparauit duas alias actiones, exercitoriam et institoriam:^[251]       pg.214
     tunc autem exercitoria locum habet, cum pater dominusue
     filium seruumue magistrum naui praeposuerit, et quid cum^[252]
     eo eius rei gratia cui praepositus fuerit, [negotium] gestum^[253]
     erit; cum enim ea quoque res ex uoluntate patris dominiue
     contrahi uideatur, aequissimum esse uisum est in solidum
     actionem dari: quin etiam, licet extraneum quisque magi-^[254]
     strum naui praeposuerit, siue seruum siue liberum, tamen^[255]
     ea praetoria actio in eum redditur: ideo autem exercitoria
     actio appellatur, quia exercitor uocatur is ad quem cotti-^[256]
     dianus nauis quaestus peruenit. institoria uero formula tum^[257]
     locum habet, cum quis tabernae aut cuilibet negotiationi^[258]
     filium seruumue aut quemlibet extraneum siue seruum siue
     liberum praeposuerit, et quid cum eo eius rei gratia cui^[259]
     praepositus est, contractum fuerit: ideo autem institoria uo-^[260]
     catur, quia qui tabernae praeponitur, institor appellatur:^[261]
     quae et ipsa formula in solidum est. §72^{[§ 17]} Praeterea tributoria^[262]
     quoque actio in patrem dominumue constituta est, cum filius
     seruusue in peculiari merce sciente patre dominoue nego-^[263]
     tietur: nam si quid eius rei gratia cum eo contractum fuerit,
     ita praetor ius dicit, ut quidquid in his mercibus || erit quod-^[264]       pg. 215
     que inde receptum erit, id inter (patrem) dominum(ue), si quid
     ei debebitur, et ceteros creditores pro rata portione distribuatur.
§72^a       (18 uersus in C legi nequeunt) ――――――――――――^[265]
     ―――――――――――――――――――――――――――
     §73^{[§ 18]} cum autem quaeritur quantum in peculio sit, ante de||ducitur^[266]       pg.216
     quod patri dominoue quique in eius potestate sit, a filio ser-^[267]
     uoue debetur, et quod superest, hoc solum peculium esse^[268]
     intellegitur aliquando tamen id quod ei debet filius ser-
     uusue qui in potestate patris dominiue sit, non deducitur ex
     peculio, uelut si is cui debet, in huius ipsius peculio sit.^[269]
     §74^{[§ 19]} Ceterum dubium non est, quin et is, qui iussu patris do-
     miniue contraxit cuique exercitoria uel institoria formula^[270]
     conpetit, de peculio aut de in rem uerso agere possit; sed
     nemo tam stultus erit, ut qui aliqua illarum actionum sine
     dubio solidum consequi possit, in difficultatem se deducat^[271]
     probandi habere peculium eum cum quo contraxerit, exque^[272]
     eo peculio posse sibi satisfieri, uel id quod persequitur in
     rem patris dominiue uersum esse. §74^a Is quoque cui tributoria^[273]
     actio conpetit, de peculio uel de in rem uerso agere potest;
     sed huic sane plerumque expedit hac potius actione uti quam
     tributoria; nam in tributoria eius solius peculii ratio habetur,
     quod in his mercibus est, quibus negotiatur filius seruusue^[274]
     quodque inde receptum erit, at in actione peculii, totius: et^[275]
     potest quisque tertia forte aut quarta uel etiam minore parte^[276]
     peculii negotiari, maximam uero partem peculii in aliis rebus^[277]
     habere; longe magis si potest adprobari, id quod (dederit is qui^[278]
     cum filio seruoue) contraxit, in rem patris dominiue uersum
     esse, ad hanc actionem transire debet; nam, ut supra dixi-
     mus, || eadem formula et de peculio et de in rem uerso       pg.217
     agitur.
§75^{[§ 20]}      Ex maleficiis filiorum familias seruorumque, ueluti si fur-^[279]
     tum fecerint aut iniuriam commiserint, noxales actiones pro-
     ditae sunt, uti liceret patri dominoue aut litis aestimationem
     sufferre aut noxae dedere: erat enim iniquum nequitiam eorum^[280]
     ultra ipsorum corpora parentibus dominisue damnosam esse.
     §76^{[§ 21]} Constitutae sunt autem noxales actiones aut legibus aut edicto^[281]
     praetoris: legibus, uelut furti lege xii tabularum, damni in-^[282]
     iuriae lege Aquilia; edicto praetoris, uelut iniuriarum et^[283]
§77^{[§ 22]}      ui bonorum raptorum. Omnes autem noxales actiones caput^[284]
     secuntur: nam si filius tuus seruusue noxam commiserit,^[285]
     quamdiu in tua potestate est, tecum est actio; si in alterius^[286]
     potestatem peruenerit, cum illo incipit actio esse; si sui
     iuris coeperit esse, directa actio cum ipso est, et noxae de-^[287]
     ditio extinguitur. ex diuerso quoque directa actio noxalis
     esse incipit: nam si pater familias noxam commiserit, et is^[288]
     se in adrogationem tibi dederit aut seruus tuus esse coeperit,^[289]
     (quod) quibusdam casibus accidere primo commentario tra-^[290]
     didimus, incipit tecum noxalis actio esse quae ante directa^[291]
     fuit. §78^{[§ 23]} Sed si filius patri aut seruus domino noxam commiserit,^[292]
     nulla actio nascitur: nulla enim omnino inter me et eum qui^[293]
     in potestate mea est, obligatio nasci potest; ideoque et si in
     alienam || potestatem peruenerit aut sui iuris esse coeperit,       pg.218
     neque cum ipso neque cum eo cuius nunc in potestate est,^[294]
     agi potest. unde quaeritur, si alienus seruus filiusue noxam^[295]
     commiserit mihi, et is postea in mea esse coeperit potestate,
     utrum intercidat actio an quiescat: nostri praeceptores inter-
     cidere putant, quia in eum casum deducta sit, in quo con-^[296]
     sistere non potuerit, ideoque, licet exierit de mea potestate,
     agere me non posse; diuersae scholae auctores, quamdiu in
     mea potestate sit, quiescere actionem putant, quod ipse^[297]
     mecum agere non possum, cum uero exierit de mea potestate,
     tunc eam resuscitari. §79 Cum autem filius familias ex noxali
     causa mancipio datur, diuersae scholae auctores putant ter
     eum mancipio dari debere, quia lege xii tabularum cautum
     sit, (ne aliter filius de potestate patris) exeat, quam si ter fuerit^[298]
     mancipatus; Sabinus et Cassius ceterique nostrae scholae auc-^[299]
     tores sufficere unam mancipationem crediderunt, et illas tres^[300]
     legis xii tabularum ad uoluntarias mancipationes pertinere.
§80      Haec ita de his personis quae in potestate (sunt), siue^[301]
     ex contra|ctu siue ex maleficio earum ―――――― quod^[302]
     uero ad eas personas quae in manu mancipioue sunt, ita
     ius dicitur, ut cum ex contractu earum agatur, nisi ab eo^[303]
     cuius iuri subiectae sint, in solidum defendantur, bona quae
     earum futura forent, si eius iuri subiectae non essent, ue-^[304]
     neant: sed cum rescissa capitis deminutione imperio conti-^[305]
     nenti iudicio || agitur,――――――――――――――――――^[306]       pg.219
     ――――――|――――――――――――――――――(13 uersus
     in C legi nequeunt)――――――――――――――――――――
     ―――――――――――――――――――――――――――xii|
     tabularum―――――――――――――――――――――――|
     §81  (8 uersus in C legi nequeunt) ――――――――――――――|
     ―――――――――― diximus―――non permis|-^[307]       pg.220
     sum fuerit, ei mortuos homines dedere, tamen etsi quis eum
     dederit qui fato suo uita excesserit, aeque liberatur.
§82^{[§ 24]}      Nunc admonendi sumus agere nos aut nostro nomine aut^[308]
     alieno, ueluti cognitorio, procuratorio, tutorio, curatorio,^[309]
     cum olim, quo tempore legis actiones in usu fuissent, alieno
     nomine agere non liceret, praeterquam ex certis causis.^[310]
     §83 Cognitor autem certis uerbis in litem coram aduersario sub-
     stituitur: nam actor ita cognitorem dat qvod ego a te uerbi^[311]
     gratia fvndvm peto, in eam rem l. titivm tibi cognitorem do;
     aduersarius ita qvia tv a me fvndvm petis, in eam (rem) tibi p.^[312]
     mevivm cognitorem do: potest ut actor ita dicat qvod ego tecvm
     agere volo, in eam rem cognitorem do: aduersarius ita qvia^[313]
     tv mecvm agere vis, in eam rem cognitorem do: nec interest
     praesens an absens cognitor detur; sed si absens datus fuerit,
     cognitor ita erit, si cognouerit et susceperit officium cogni-
     toris. §84 Procurator uero nullis certis uerbis in litem substi-
     tuitur; sed ex solo mandato et absente et ignorante aduer-
     sario constituitur: quin etiam sunt qui putant eum quoque
     procuratorem uideri cui non sit mandatum, si modo bona
     fide accedat ad negotium et caueat ratam rem dominum habi-
     turum quamquam et ille, cui mandatum (est), plerumque^[314]
     satisdare debet, || quia saepe mandatum initio litis in obscuro       pg.221
     est et postea apud iudicem ostenditur. §85^{[§ 25]} Tutores autem et^[315]
     curatores quemadmodum constituantur, primo commentario^[316]
     rettulimus. §86 Qui autem alieno nomine agit, intentionem qui-
     dem ex persona domini sumit, condemnationem autem in
     suam personam conuertit: nam si uerbi gratia L. Titius (pro)^[317]
     P. Meuio agat, ita formula concipitur si paret n. negidivm p.
     mevio sestertivm x milia dare oportere, ivdex n. negidivm l.
     titio sestertivm x milia condemna. si non paret, absolve; in
     rem quoque si agat, intendit p. mevii rem esse ex ivre qviri-^[318]
     tivm, et condemnationem in suam personam conuertit. §87 Ab
     aduersarii quoque parte si interueniat aliquis, cum quo actio
     constituitur, intenditur dominum dare oportere, condemnatio
     autem in eius personam conuertitur qui iudicium accepit; sed^[319]
     cum in rem agitur, nihil (in) intentione facit eius persona^[320]
     cum quo agitur, siue suo nomine siue alieno aliquis iudicio
     interueniat: tantum enim intenditur rem actoris esse.^[321]
§88      Videamus nunc quibus ex causis is cum quo agitur uel
     hic qui agit, cogatur satisdare. §89^{[§ 26]} igitur si uerbi gratia in rem^[322]
     tecum agam, satis mihi dare debes: aequum enim uisum est^[323]
     (te) ideo quod interea tibi rem, quae an ad te pertineat du-^[324]
     bium est, possidere conceditur, cum satisdatione cauere, ut^[325]
     si uictus sis nec rem ipsam restituas nec litis aestimationem^[326]
     sufferas, sit mihi potestas aut tecum agendi aut cum spon-^[327]
     soribus || tuis. §90^{[§ 27]} Multoque magis debes satisdare mihi, si alieno       pg.222
     nomine iudicium accipias. §91 Ceterum cum in rem actio duplex
     sit, aut enim per formulam petitoriam agitur aut per spon-
     sionem, siquidem per formulam petitoriam agitur, illa stipu-
     latio locum habet quae appellatur ivdicatvm solvi, si uero per^[328]
     sponsionem, illa quae appellatur pro praede litis et vindi-^[329]
     ciarvm. §92 Petitoria autem formula haec est qua actor intendit
     rem svam esse. §93 Per sponsionem uero hoc modo agimus: pro-
     uocamus aduersarium tali sponsione si homo qvo de agitvr
     ex ivre qviritivm mevs est, sestertios xxv nvmmos dare spon-^[330]
     des? deinde formulam edimus qua intendimus sponsionis sum-^[331]
     mam nobis dari oportere; qua formula ita demum uincimus, si^[332]
     probauerimus rem nostram esse. §94 Non tamen haec summa spon-^[333]
     sionis exigitur: non enim poenalis est, sed praeiudicialis, et^[334]
     propter hoc solum fit ut per eam de re iudicetur; unde etiam
     is cum quo agitur, non restipulatur: ideo autem appellata
     est pro praede litis vindiciarvm stipulatio, quia in locum prae-
     dium successit, qui olim, cum lege agebatur, pro lite et uin-
     diciis, id est pro re et fructibus, a possessore petitori daban-^[335]
     tur. §95 Ceterum si apud centumuiros agitur, summam spon-
     sionis non per formulam petimus, sed per legis actionem:
     sacramento enim reum prouocamus; eaque sponsio sestertium^[336]
     cxxv nummum fit scilicet || propter legem Crepereiam. §96^{[§ 28]} Ipse^[337]       pg.223
     autem qui in rem agit, si suo nomine agat, satis non dat.
     §97 ac nec si per cognitorem quidem agatur, ulla satisdatio uel^[338]
     ab ipso uel a domino desideratur: cum enim certis et quasi
     sollemnibus uerbis in locum domini substituatur cognitor,
     merito domini loco habetur. §98^{[§ 29]} Procurator uero si agat, satis-
     dare iubetur ratam rem dominum habiturum: periculum^[339]
     enim est, ne iterum dominus de eadem re experiatur; quod
     periculum (non) interuenit, si per cognitorem actum fuerit,^[340]
     quia de qua re quisque per cognitorem egerit, de ea non
     magis amplius actionem habet quam si ipse egerit. §99^{[§ 30]} Tutores
     et curatores eo modo quo et procuratores satisdare debere^[341]
     uerba edicti faciunt; sed aliquando illis satisdatio remittitur.^[342]
     §100^{[§ 31]} Haec ita, si in rem agatur; si uero in personam, ab actoris^[343]
     quidem parte quando satisdari debeat quaerentes, eadem
     repetemus quae diximus in actione qua in rem agitur. §101^{[§ 32]} ab
     eius uero parte cum quo agitur, siquidem alieno nomine^[344]
     aliquis interueniat, omni modo satisdari debet, quia nemo
     alienae rei sine satisdatione defensor idoneus intellegitur;
     sed siquidem cum cognitore agatur, dominus satisdare iube-
     tur; si uero cum procuratore, ipse procurator. idem et de
     tutore et de curatore iuris est. §102^{[§ 33]} Quodsi proprio nomine ali-
     quis iudicium accipiat || in personam, certis ex causis satis-^[345]       pg.224
     dare solet, quas ipse praetor significat: quarum satisdatio-
     num duplex causa est, nam aut propter genus actionis satis-^[346]
     datur, aut propter personam, quia suspecta sit: propter genus
     actionis, ueluti iudicati depensiue aut cum de moribus mu-
     lieris agitur; propter personam, ueluti si cum eo agitur qui^[347]
     decoxerit, cuiusue bona (a) creditoribus possessa proscrip-^[348]
     taue sunt, siue cum eo herede agatur quem praetor suspec-
     tum aestimauerit.
§103      Omnia autem iudicia aut legitimo iure consistunt aut
     imperio continentur. §104 Legitima sunt iudicia quae in urbe^[349]
     Roma uel intra primum urbis Romae miliarium inter omnes^[350]
     ciues Romanos sub uno iudice accipiuntur; eaque (e) lege^[351]
     Iulia iudiciaria, nisi in anno et sex mensibus iudicata fue-^[352]
     rint, expirant: et hoc est quod uulgo dicitur, e lege Iulia^[353]
     litem anno et sex mensibus mori. §105 Imperio uero continentur^[354]
     recuperatoria et quae sub uno iudice accipiuntur interue-^[355]
     niente peregrini persona iudicis aut litigatoris; in eadem^[356]
     causa sunt, quaecumque extra primum urbis Romae milia-
     rium tam inter ciues Romanos quam inter peregrinos acci-^[357]
     piuntur: ideo autem imperio contineri iudicia dicuntur, quia
     tamdiu ualent, quamdiu is qui ea praecepit, imperium habe-
     bit. §106 Et siquidem imperio continenti iudicio actum fuerit,^[358]
     siue in rem siue in personam, siue ea formula quae in
     fa||ctum concepta est, siue ea quae in ius habet intentionem,       pg.225
     postea nihilo minus ipso iure de eadem re agi potest; et^[359]
     ideo necessaria est exceptio rei iudicatae uel in iudicium
     deductae. §107 si uero legitimo iudicio in personam actum sit ea^[360]
     formula quae iuris ciuilis habet intentionem, postea ipso iure
     de eadem re agi non potest, et ob id exceptio superuacua
     est; si uero uel in rem uel in factum actum fuerit, ipso iure
     nihilo minus postea agi potest, et ob id exceptio necessaria
     est rei iudicatae uel in iudicium deductae. §108 Alia causa fuit
     olim legis actionum: nam qua de re actum semel erat, de ea
     postea ipso iure agi non poterat; nec omnino ita, ut nunc,
     usus erat illis temporibus exceptionum. §109 Ceterum potest ex
     lege quidem esse iudicium, sed legitimum non esse; et
     contra ex lege non esse, sed legitimum esse: nam si uerbi^[361]
     gratia ex lege Aquilia uel ♰ Ollinia uel Furia in prouinciis^[362]
     agatur, imperio continebitur iudicium; idemque iuris est et
     si Romae apud recuperatores agamus, uel apud unum iudi-
     cem interueniente peregrini persona; et ex diuerso si ex ea
     causa, ex qua nobis edicto praetoris datur actio, Romae sub
     uno iudice inter omnes ciues Romanos accipiatur iudicium,^[363]
     legitimum est.
§110^{[§ 34]}      Quo loco admonendi sumus eas quidem actiones quae ex^[364]
     lege senatusue consultis proficiscuntur, perpetuo solere prae-^[365]
     torem accommodare, || eas uero quae ex propria ipsius iuris-       pg.226
     dictione pendent, plerum|que intra annum dare. §111^{[§ 35]} aliquando^[366]
     tamen ―――――――| imitatur ius legitimum: quales
     sunt eae quas bonorum possessoribus ceterisque qui heredis loco^[367]
     sunt, accommodat: furti quoque manifesti actio, quamuis ex^[368]
     ipsius praetoris iuris dictione proficiscatur, perpetuo datur;^[369]
     et merito, cum pro capitali poena pecuniaria constituta sit.^[370]
§112^{[§ 36]}      Non omnes actiones quae in aliquem aut ipso iure con-^[371]
     petunt aut a praetore dantur, etiam in heredem aeque con-^[372]
     petunt aut dari solent: est enim certissima iuris regula, ex
     maleficiis poenales actiones in heredem nec conpetere nec^[373]
     dari solere, ueluti furti, ui bonorum raptorum, iniuriarum,
     damni iniuriae: sed heredibus huius modi actiones conpetunt^[374]
     nec denegantur, excepta iniuriarum actione et si qua alia
     similis inueniatur actio. §113^{[§ 37]} aliquando tamen (etiam) ex con-^[375]
     tractu actio neque heredi neque in heredem conpetit: nam
     adstipulatoris heres non habet actionem, et sponsoris et fide-^[376]
     promissoris heres non tenetur.
§114^{[§ 38]}      Superest ut dispiciamus, si ante rem iudicatam is cum^[377]
     quo agitur, post acceptum iudicium satisfaciat actori, quid
     officio iudicis conueniat, utrum absoluere, an ideo potius
     damnare, quia iudicii accipiendi tempore in ea causa fuerit,
     ut damnari debeat: nostri praeceptores absoluere eum debere
     existimant; nec interesse cuius generis sit iudicium et || hoc^[378]       pg.227
     est quod uulgo dicitur Sabino et Cassio placere omni|a iudicia
     absolutoria esse. ――――――――――|―de bonae fidei^[379]
     iudiciis autem idem sentiunt, quia in eiusmodi iudiciis libe-
     rum est officium iudicis. tantumdem | et de in rem actioni-
     bus putant, quia formulae uer|bis id ipsum exprimatur―――^[380]
     ――――――――――――|―――――――――――――――
     ―――――――――――|quibus―――――――――――――
     ――――――――――|―――――petentur et ad――――――
     ―――――――――|―――――interdum enim――――――
     ――――――――|―――――――――――――――――――
     ―――――――|――――――――――――――――――――
     ―――――|――――――――――――――――――――――
     sunt etiam | in personam tales actiones, in quibus expri-^[381]
     mitur―――――|―――――――――――――――――――
     ――――――――|actori qu―――――――――――――――
     ―――――――|――――――――――――――――――――
     ――――――|―――――――――――――――――――――
     ―――――| paratus ad actoris―――――――――――――
     ――――|―――――――――――――――――――――――
     ―――|――――――――――――――――――――――――
     ――| actum fuerit.
§115^{[§ 39]}      Sequitur ut de exceptionibus dispiciamus. §116^{[§ 40]} Conparatae ||
     sunt autem exceptiones defendendorum eorum gratia, cum^[382]       pg.228
     quibus agitur: saepe enim accidit, ut quis iure ciuili tene-
     atur, sed iniquum sit eum iudicio condemnari: §116^{a[§ 41]} ueluti (si)
     stipulatus sim a te pecuniam tamquam credendi causa numera-^[383]
     turus, nec numerauerim; nam eam pecuniam a te peti posse
     certum est; dare enim te oportet, cum ex stipulatu teneris;^[384]
     sed quia iniquum est te eo nomine condemnari, placet per^[385]
     exceptionem doli mali te defendi debere. §116^b item si pactus
     fuero tecum, ne id quod mihi debeas, a te petam, nihilo^[386]
     minus [id ipsum] a te petere possum dari mihi oportere,^[387]
     quia obligatio pacto conuento non tollitur; sed placet debere
     me petentem per exceptionem pacti conuenti repelli. §117 In his^[388]
     quoque actionibus quae (non) in personam sunt, exceptiones^[389]
     locum habent: ueluti si metu me coegeris aut dolo induxeris,^[390]
     ut tibi rem aliquam mancipio darem; nam si eam rem a me^[391]
     petas, datur mihi exceptio, per quam, si metus causa te^[392]
     fecisse uel dolo malo arguero, repelleris. §117^a item si fundum
     litigiosum sciens a non possidente emeris eumque a possi-^[393]
     dente petas, opponitur tibi exceptio, per quam omni modo
     summoueris. §118^{[§ 42]} Exceptiones autem alias in edicto praetor habet
     propositas, alias causa cognita accommodat. quae omnes uel
     ex legibus uel ex his quae legis uicem optinent substantiam
     capiunt, uel ex iurisdictione praetoris proditae sunt. || §119 Omnes^[394]       pg.229
     autem exceptiones in contrarium concipiuntur, quam adfirmat^[395]
     is cum quo agitur: nam si uerbi gratia reus dolo malo ali-
     quid actorem facere dicat, qui forte pecuniam petit quam non
     numerauit, sic exceptio concipitur si in ea re nihil dolo malo
     a. agerii factvm sit neqve fiat; item si dicat contra pactio-^[396]
     nem pecuniam peti, ita concipitur exceptio si inter a. agerivm
     et n. negidivm non convenit ne ea pecvnia peteretvr; et de-
     nique in ceteris causis similiter concipi solet; ideo scilicet
     quia omnis exceptio obicitur quidem a reo, sed ita formulae^[397]
     inseritur, ut condicionalem faciat condemnationem, id est ne^[398]
     aliter iudex eum cum quo agitur condemnet, quam si nihil
     in ea re qua de agitur dolo actoris factum sit; item ne aliter
     iudex eum condemnet, quam si nullum pactum conuentum^[399]
     de non petenda pecunia factum fuerit.^[400]
§120      Dicuntur autem exceptiones aut peremptoriae aut dila-
     toriae. §121 Peremptoriae sunt quae perpetuo ualent, nec euitari
     possunt, ueluti quod metus causa, aut dolo malo, aut quod
     contra legem senatusue consultum factum est, aut quod res^[401]
     iudicata est uel in iudicium deducta est, item pacti conuenti
     quod factum est ne omnino pecunia peteretur. §122 Dilatoriae^[402]
     sunt exceptiones quae ad tempus ualent, ueluti illius pacti^[403]
     conuenti quod factum est uerbi gratia, ne intra quinquen-
     nium peteretur; finito enim eo tempore || non habet locum^[404]       pg.230
     exceptio. cui similis exceptio est litis diuiduae et rei resi-
     duae: nam si quis partem rei petierit et intra eiusdem prae-
     turam reliquam partem petat, hac exceptione summouetur,^[405]
     quae appellatur litis diuiduae; item si is qui cum eodem
     plures lites habebat, de quibusdam egerit, de quibusdam
     distulerit, ut ad alios iudices eant, si intra eiusdem praetu-^[406]
     ram de his quas distulerit, agat, per hanc exceptionem, quae^[407]
     appellatur rei residuae, summouetur. §123 Obseruandum est^[408]
     autem ei cui dilatoria obicitur exceptio, ut differat actionem;
     alioquin si obiecta exceptione egerit, rem perdit: non enim
     post illud tempus quo integra re (eam) euitare poterat, adhuc^[409]
     ei potestas agendi superest re in iudicium deducta et per ex-^[410]
     ceptionem perempta. §124 Non solum autem ex tempore, sed^[411]
     etiam ex persona dilatoriae exceptiones intelleguntur, quales
     sunt cognitoriae, ueluti si is qui per edictum cognitorem dare
     non potest, per cognitorem agat, uel dandi quidem cognitoris^[412]
     ius habeat, sed eum det, cui non licet cognituram suscipere:
     nam si obiciatur exceptio cognitoria, si ipse talis erit, ut ei^[413]
     non liceat cognitorem dare, ipse agere potest; si uero cogni-
     tori non liceat cognituram suscipere, per alium cognitorem
     aut per semet ipsum liberam habet agendi potestatem, et tam
     hoc quam illo modo euitare (potest) exceptionem; quodsi^[414]
     dissi||mulauerit (et) cum ei (per cognitorem agere non liceret,^[415]       pg.231
     nihilo minus) per cognitorem egerit, rem perdit. §125 Sed per-^[416]
     emptoria quidem exceptione si reus per errorem non fuerit
     usus, in integrum restituitur adiciendae exceptionis gratia;
     dilatoria uero si non fuerit usus, an in integrum restituatur,^[417]
     quaeritur.
§126^{[§ 43]}      Interdum euenit, ut exceptio quae prima facie iusta ui-
     deatur, inique noceat actori: quod cum accidat, alia ad-^[418]
     iectione opus est adiuuandi actoris gratia; quae adiectio re-^[419]
     plicatio uocatur, quia per eam replicatur atque resoluitur uis
     exceptionis: nam si uerbi gratia pactus sum tecum, ne pe-
     cuniam quam mihi debes, a te peterem, deinde postea in
     contrarium pacti sumus, id est ut petere mihi liceat, et, si
     agam tecum, excipias tu, ut ita demum mihi condemneris, si
     non convenerit ne eam pecvniam peterem, nocet mihi exceptio^[420]
     pacti conuenti, namque nihilo minus hoc uerum manet,^[421]
     etiamsi postea in contrarium pacti sumus; sed quia iniquum^[422]
     est me excludi exceptione, replicatio mihi datur ex posteriore^[423]
     pacto hoc modo si non postea convenit vt mihi eam pecvniam
     petere liceret. §126 ^a item si argentarius pretium rei quae in
     auctionem uenerit, persequatur, obicitur ei exceptio, ut ita^[424]
     demum emptor damnetur, si ei res qvam emerit, tradita est;
     et est iusta exceptio: sed si in auctione praedictum est ne
     ante emptori (res) traderetvr qvam si pretivm solverit, repli-^[425]
     catione || tali argentarius adiuuatur avt si praedictvm est ne       pg.232
     aliter emptori res traderetvr qvam si pretivm emptor solverit.
§127^{[§ 44]}     Interdum autem euenit, ut rursus replicatio, quae prima facie^[426]
     iusta sit, inique reo noceat; quod cum accidat, adiectione^[427]
     opus est adiuuandi rei gratia, quae duplicatio uocatur. §128^{[§ 45]} Et si^[428]
     rursus ea prima facie iusta uideatur, sed propter aliquam
     causam inique actori noceat, rursus adiectione opus est, qua^[429]
     actor adiuuetur, quae dicitur triplicatio. §129^{[§ 46]} Quarum omnium^[430]
     adiectionum usum interdum etiam ulterius quam diximus^[431]
     uarietas negotiorum introduxit.^[432]
§130      Videamus etiam de praescriptionibus quae receptae sunt
     pro actore: §131 saepe enim ex una eademque obligatione aliquid
     iam praestari oportet, aliquid in futura praestatione est, ue-
     luti cum in singulos annos uel menses certam pecuniam sti-
     pulati fuerimus: nam finitis quibusdam annis aut mensibus^[433]
     huius quidem temporis pecuniam praestari oportet, futuro-
     rum autem annorum sane quidem obligatio contracta intelle-
     gitur, praestatio uero adhuc nulla est; si ergo uelimus id
     quidem quod praestari oportet, petere et in iudicium dedu-
     cere, futuram uero obligationis praestationem in integro re-
     linquere, necesse est ut cum hac praescriptione agamus ea
     res agatvr cvivs rei dies fvit; alioquin si sine hac prae-^[434]
     scriptione egerimus, ea scilicet formula qua incertum pe-
     timus, || cuius intentio his uerbis concepta est qvidqvid paret       pg.233
     n. negidivm a. agerio dare facere oportere, totam obligatio-
     nem, id est etiam futuram in hoc iudicium deducimus et
     quae ante tem|pus obligatio――――――――――――――――|^[435]
     ――――――――――――――――――| §131^a Item si uerbi gratia
     ex empto agamus, ut nobis fundus mancipio detur, debemus
     ita praescribere ea res agatvr de fvndo mancipando, ut post-^[436]
     ea, si ueli|mus uacuam possessionem nobis tradi, *trad―|―^[437]
     ――――――――――――――――――――――――――――|
     —sumus, totius illius iuris obligatio illa incer|ta actione qvid-
     qvid ob eam rem n. negidivm a. agerio dare facere oportet, per^[438]
     intentionem consumitur, ut postea nobis agere uolentibus de^[439]
     uacua possessione tradenda nulla supersit actio. §132 Praescrip-
     tiones autem appellatas esse ab eo quod ante formulas prae-^[440]
     scribuntur, plus quam manifestum est. §133^{[§ 47]} sed his quidem tem-^[441]
     poribus, sicut supra quoque notauimus, omnes praescriptio-
     nes ab actore proficiscuntur: olim autem quaedam et pro reo
     opponebantur; qualis illa erat praescriptio ea res agatvr, si^[442]
     in ea re praeivdicivm hereditati non fiat, quae nunc in spe-
     ciem exceptionis deducta est, et locum habet, cum petitor
     hereditatis alio genere iudicii praeiudicium hereditati faciat,
     ueluti | cum singulas res petat; est enim iniquum per unius
     rei ――||―――――――――――――――――――(23 uersus^[443]       pg.234
§134      in C legi nequeunt)―――――――|――――――――――
     ――――――――――inten||tione formulae det ――――m est,^[444]       pg.235
     cui dari oporteat; et sane domino dari oportet quod seruus^[445]
     stipulatur: at in praescriptione de facto quaeritur, quod se-^[446]
     cundum naturalem significationem uerum esse debet. §135 Quae-
     cumque autem diximus de seruis, eadem de ceteris quoque
     personis quae nostro iuri subiectae sunt, dicta intellegemus.
     §136 Item admonendi sumus, si cum ipso agamus qui incertum
     promiserit, ita nobis formulam esse propositam, ut prae-^[447]
     scriptio inserta sit formulae loco demonstrationis, hoc modo^[448]
     ivdex esto. qvod a. agerivs de n. negidio incertvm stipvlatvs^[449]
     est, cvivs rei dies fvit, qvidqvid ob eam rem n. negidivm a.^[450]
     agerio dare facere oportet et reliqua. §137 Si cum sponsore^[451]
     aut fideiussore agatur, praescribi solet in persona quidem^[452]
     sponsoris hoc modo ea res agatvr, qvod a. agerivs de l.^[453]
     titio incertvm stipvlatvs est, qvo nomine n. negidivs sponsor
     est, cvivs rei dies fvit, in persona uero fideiussoris ea res
     agatvr, qvod n. negidivs pro l. titio incertvm fide sva esse^[454]
     ivssit, cvivs rei dies fvit; deinde formula subicitur.^[455]
§138^{[§ 48]}      Superest ut de interdictis dispiciamus.
§139^{[§ 49]}      Certis igitur ex causis praetor aut proconsul principaliter
     auctoritatem suam finiendis controuersiis interponit; quod^[456]
     tum maxime facit, cum de possessione aut quasi possessione
     inter aliquos contenditur; et in summa aut iubet aliquid fieri
     aut fieri prohibet: formulae autem et uerborum conceptiones^[457]
     quibus in || ea re utitur, interdicta (――――――) decretaque. §140 uo-^[458]       pg.236
     cantur autem decreta, cum fieri aliquid iubet, ueluti cum praeci-
     pit, ut aliquid exhibeatur aut restituatur; interdicta uero, cum
     prohibet fieri, ueluti cum praecipit, ne sine uitio possidenti^[459]
     uis fiat, neue in loco sacro aliquid fiat: unde omnia interdicta
     aut restitutoria aut exhibitoria aut prohibitoria uocantur.
§141     Nec tamen cum quid iusserit fieri aut fieri prohibuerit, statim
     peractum est negotium, sed ad iudicem recuperatoresue itur^[460]
     et ibi editis formulis quaeritur, an aliquid aduersus praetoris^[461]
     edictum factum sit, uel an factum non sit, quod is fieri ius-
     serit. et modo cum poena agitur, modo sine poena: cum
     poena, ueluti cum per sponsionem agitur, sine poena, ueluti^[462]
     cum arbiter petitur; et quidem ex prohibitoriis interdictis
     semper per sponsionem agi solet, ex restitutoriis uero uel
     exhibitoriis modo per sponsionem, modo per formulam agitur
     quae arbitraria uocatur.
§142^{[§ 50]}      Principalis igitur diuisio in eo est, quod aut prohibitoria
     sunt interdicta aut restitutoria aut exhibitoria. §143^{[§ 51]} Sequens in
     eo est diuisio, quod uel adipiscendae possessionis causa con-
     parata sunt uel retinendae uel reciperandae. §144^{[§ 52]} Adipiscendae^[463]
     possessionis causa interdictum accommodatur bonorum pos-^[464]
     sessori, cuius principium est qvorvm bonorvm; eiusque uis et^[465]
     potestas haec est, ut quod quisque ex his bonis quorum pos-^[466]
     sessio alicui data est, pro herede aut pro possessore || possi-^[467]       pg.237
     deat, id ei cui bonorum possessio data est, restituatur: pro
     herede autem possidere uidetur tam is qui heres est, quam^[468]
     is qui putat se heredem esse; pro possessore is possidet qui
     sine causa aliquam rem hereditariam uel etiam totam heredi-^[469]
     tatem sciens ad se non pertinere possidet: ideo autem ad-
     ipiscendae possessionis uocatur (interdictum), quod ei tantum^[470]
     utile est qui nunc primum conatur adipisci rei possessio-^[471]
     nem; itaque si quis adeptus possessionem amiserit, desinit^[472]
     ei id interdictum utile esse. §145 Bonorum quoque emptori si-^[473]
     militer proponitur interdictum, quod quidam possessorium
     uocant. §146 Item ei qui publica bona emerit, eiusdem con-
     dicionis interdictum proponitur, quod appellatur sectorium,
     quod sectores uocantur qui publice bona mercantur. §147^{[§ 53]} In-^[474]
     terdictum quoque quod appellatur Saluianum, adipiscen-^[475]
     dae possessionis (causa) conparatum est, eoque utitur do-^[476]
     minus fundi de rebus coloni quas is pro mercedibus fundi^[477]
     pignori futuras pepigisset. §148^{[§ 54]} Retinendae possessionis causa^[478]
     solet interdictum reddi, cum ab utraque parte de proprietate^[479]
     alicuius rei controuersia est, et ante quaeritur, uter ex litiga-^[480]
     toribus possidere et uter petere debeat; cuius rei gratia con-
     parata sunt vti possidetis et vtrvbi. §149^{[§ 55]} Et quidem vti possidetis^[481]
     interdictum de fundi uel aedium possessione redditur, vtrvbi^[482]
     uero de rerum mobilium possessione. §150 Et siquidem de fundo^[483]
     uel aedibus || interdicitur, eum potiorem esse praetor iubet,       pg.238
     qui eo tempore quo interdictum redditur, nec ui nec clam
     nec precario ab aduersario possideat; si uero de re mobili,
     eum potiorem esse iubet, qui maiore parte eius anni nec ui
     nec clam nec precario ab aduersario possederit; idque satis^[484]
     ipsis uerbis interdictorum significatur. §151 Sed in vtrvbi inter-^[485]
     dicto non solum sua cuique possessio prodest, sed etiam^[486]
     alterius quam iustum est ei accedere, ueluti eius cui heres^[487]
     extiterit, eiusque a quo emerit uel ex donatione aut dotis
     nomine acceperit: itaque si nostrae possessioni iuncta alte-
     rius iusta possessio exuperat aduersarii possessionem, nos eo
     interdicto uincimus: nullam autem propriam possessionem
     habenti accessio temporis nec datur nec dari potest: nam ei
     quod nullum est, nihil accedere potest: sed et si uitiosam
     habeat possessionem, id est aut ui aut clam aut precario ab
     aduersario adquisitam, non datur accessio; nam ei (possessio)^[488]
     sua nihil prodest. §152 Annus autem retrorsus numeratur: itaque
     si tu uerbi gratia VIII mensibus possederis prioribus, et ego
     VII posterioribus, ego potior ero, quod trium priorum men-^[489]
     sium possessio nihil tibi in hoc interdicto prodest, quod alte-
     rius anni possessio est. §153^{[§ 56]} Possidere autem uidemur non solum
     si ipsi possideamus, sed etiam si nostro nomine aliquis in^[490]
     possessione sit, licet is nostro iuri subiectus non sit, qualis^[491]
     est colonus et inquilinus: per eos quoque, apud quos de-
     posuerimus, aut quibus commodauerimus, aut quibus gratui-
     tam habita||tionem praestiterimus, ipsi possidere uidemur; et^[492]       pg.239
     hoc est quod uulgo dicitur retineri possessionem posse per
     quemlibet, qui nostro nomine sit in possessione. quin etiam
     plerique putant animo quoque retineri possessio(nem, id est^[493]
     ut quamuis neque ipsi simus in possessione) neque nostro no-
     mine alius, tamen si non relinquendae possessionis animo^[494]
     sed postea reuersuri inde discesserimus, retinere possessio-^[495]
     nem uideamur. adipisci uero possessionem per quos possi-^[496]
     mus, secundo commentario rettulimus; nec ulla dubitatio est
     quin animo possessionem adipisci non possimus. §154^{[§ 57]} Reciperan–^[497]
     dae possessionis causa solet interdictum dari, si quis ex pos-^[498]
     sessione ui deiectus sit: nam ei proponitur interdictum cuius^[499]
     principium est vnde tv illvm vi deiecisti, per quod is qui
     deiecit, cogitur ei restituere rei possessionem, si modo is qui^[500]
     deiectus est, nec ui nec clam nec precario possederit (ab)^[501]
     altero, cum qui a me ui aut clam aut precario possidet, inpune^[502]
     deici potest. §155^{[§ 58]} Interdum tamen etsi eum ui deiecerim, qui a^[503]
     me ui aut clam aut precario possederit, cogor ei restituere^[504]
     possessionem, ueluti si armis eum ui deiecerim: nam propter^[505]
     atrocitatem delicti in tantum patior actionem, ut omni modo
     debeam ei restituere possessionem. armorum autem appel-^[506]
     latione non solum scuta et gladios et galeas significari intelle-^[507]
     gemus, sed et fustes et lapides.^[508]
§156^{[§ 59]}      Tertia diuisio interdictorum in hoc est, quod aut sim-^[509]
     plicia sunt aut duplicia. §157^{[§ 60]} Simplicia sunt ueluti in quibus^[510]
     alter actor, alter reus est, qualia sunt omnia restitutoria aut
     exhibitoria: namque actor || est qui desiderat aut exhiberi       pg.240
     aut restitui, reus is est a quo desideratur ut exhibeat aut^[511]
     restituat. §158^{[§ 61]} Prohibitoriorum autem interdictorum alia duplicia,^[512]
     alia simplicia sunt. §159^{[§ 62]} Simplicia sunt ueluti quibus prohibet^[513]
     praetor in loco sacro aut in flumine publico ripaue eius ali-^[514]
     quid facere reum: nam actor est qui desiderat ne quid fiat,^[515]
     reus is qui aliquid facere conatur. §160^{[§ 63]} Duplicia sunt ueluti vti^[516]
     possidetis interdictum et vtrvbi: ideo autem duplicia uocan-
     tur, quod par utriusque litigatoris in his condicio est, nec^[517]
     quisquam praecipue reus uel actor intellegitur, sed unus-
     quisque tam rei quam actoris partes sustinet; quippe praetor^[518]
     pari sermone cum utroque loquitur: nam summa conceptio^[519]
     eorum interdictorum haec est vti nvnc possidetis, qvominvs^[520]
     ita possideatis, vim fieri veto; item alterius vtrvbi hic homo^[521]
     de qvo agitvr [apvd qvem] maiore parte hvivs anni fvit, qvo-^[522]
     minvs is evm dvcat, vim fieri veto.^[523]
§161      Expositis generibus interdictorum sequitur, ut de ordine
     et de exitu eorum dispiciamus; et incipiamus a simplicibus.^[524]
     §162 (Si) igitur restitutorium uel exhibitorium interdictum red-
     ditur, ueluti ut restituatur ei possessio qui ui deiectus est,
     aut exhibeatur libertus cui patronus operas indicere uellet,^[525]
     modo sine periculo res ad exitum perducitur, modo cum pe-
     riculo. §163 namque si arbitrum postulauerit is cum quo agitur,
     accipit formulam quae appellatur || arbitraria, et iudicis arbi-       pg.241
     trio si quid restitui uel exhiberi debeat, id sine periculo exhi-^[526]
     bet aut restituit, et ita absoluitur; quodsi nec restituat ne-^[527]
     que exhibeat, quanti ea res est condemnatur: sed et actor^[528]
     sine poena experitur cum eo quem neque exhibere neque^[529]
     restituere quicquam oportet, praeterquam si calumniae iudi-^[530]
     cium ei oppositum fuerit decimae partis; quamquam Proculo
     placuit denegandum calumniae iudicium ei qui arbitrum po-^[531]
     stulauerit, quasi hoc ipso confessus uideatur restituere se uel
     exhibere debere: sed alio iure utimur; et recte: potius^[532]
     enim ut modestiore uia litiget, arbitrum quisque petit quam^[533]
     quia confitetur. §164 Obseruare (autem) debet is qui uult arbi-^[534]
     trum petere, ut statim petat, antequam ex iure exeat, id est
     antequam a praetore discedat: sero enim petentibus non in-^[535]
     dulgetur. §165 itaque si arbitrum non petierit, sed tacitus de^[536]
     iure exierit, cum periculo res ad exitum perducitur: nam
     actor prouocat aduersarium sponsione (quod) contra edictum^[537]
     praetoris non exhibuerit aut non restituerit; ille autem ad-
     uersus sponsionem aduersarii restipulatur; deinde actor qui-
     dem sponsionis formulam edit aduersario; ille huic inui-
     cem restipulationis: sed actor sponsionis formulae subicit^[538]
     et aliud iudicium de re restituenda uel exhibenda, ut si
     sponsione uicerit, nisi ei res exhibeatur aut restituatur, ||
      (24 uersus in C legi nequeunt) ―――――――――――――^[539]       pg.242
     ―――――――――――――――――――――――――|
     ――― aliud facere quam qu――――dicat qu――――       pg.243
      (7 uersus in C legi nequeunt) ―――――――――――――
     ――――――――――――――――appellata――――|
      (3 uersus in C legi nequeunt) ―――――――――――――
     ――――intelle――――――――――――――――――
      (2 uersus in C legi nequeunt) ―――――――――――――
     ――――――――――――qua―――――――――――|
      (3 uersus in C legi nequeunt) ―――――――――――――――|
     modis――――――――――――――――――――――――
     ――――――――――paratus fuit――――――――――――
     §166  (3 uersus in C legi nequeunt) ――――――――――――|
     ―――――――fructus licitando, is tantisper in possessione^[540]       pg.244
     con|stituitur, si modo aduersario suo fructuaria stipulatione
     ca|uerit, cuius uis et potestas haec est, ut si contra eum de
     poss|essione pronuntiatum fuerit, eam summam aduer|sario sol-
     uat. haec autem licendi contentio fructus licita|tio uocatur,
     scilicet quia―――――――――――――――|―――――^[541]
     ―――――――――――― postea alter | alterum sponsione
     prouocat, quod aduersus edictum praetoris possidenti sibi uis
     facta sit, et inuicem ambo restipulan|tur aduersus sponsio-^[542]
     nem: uel ――――――――――――| una inter eos sponsio^[543]
     itemque restipulatio una ―――――| ad eam fit.―――――^[544]
     ――――――――――――――――――|――――――――
     §166^a ―――――――――――――|resti―――――――――
     ―――――――― iudex apud quem de ea | re agitur, illud^[545]
     scilicet requirit (quod) praetor interdicto conplexus est, id^[546]
     est uter eorum eum fundum easue aedes per id tempus quo
     interdictum redditur, nec ui nec clam nec precario posse-^[547]
     derit. cum iudex id explorauerit, et forte secundum me iu-
     dicatum sit, aduersarium mihi et sponsionis et restipulationis
     summas quas cum eo feci, condemnat, et conuenienter me
     sponsionis et restipulationis, quae mecum factae sunt, ab-^[548]
     soluit; et hoc amplius si apud aduersarium meum possessio
     est, quia is fructus licitatione uicit, nisi restituat mihi posses-^[549]
     sionem, Cascelliano siue || secutorio iudicio condemnatur.       pg.245
     §167 Ergo is qui fructus licitatione uicit, si non probat ad se per-
     tinere possessionem, sponsionis et restipulationis et fructus
     licitationis summam poenae nomine soluere et praeterea pos-^[550]
     sessionem restituere iubetur; et hoc amplius fructus quos^[551]
     interea percepit, reddit: summa enim fructus licitationis non
     pretium est fructuum, sed poenae nomine soluitur, quod quis
     alienam possessionem per hoc tempus retinere et facultatem^[552]
     fruendi nancisci conatus est. §168 Ille autem qui fructus licita-^[553]
     tione uictus est si non probauerit ad se pertinere possessio-
     nem, tantum sponsionis et restipulationis summam poenae
     nomine debet. §169 Admonendi tamen sumus liberum esse ei qui
     fructus licitatione uictus erit, omissa fructuaria stipulatione,
     sicut Cascelliano siue secutorio iudicio de possessione reci-^[554]
     peranda experitur, ita similiter de fructus licitatione agere:
     in quam rem proprium iudicium conparatum est, quod appel-
     latur fructuarium, quo nomine actor iudicatum solui satis
     accipit: dicitur autem et hoc iudicium secutorium, quod se-^[555]
     quitur sponsionis uictoriam; sed non aeque Cascellianum
     uocatur. §170 Sed quia nonnulli interdicto reddito cetera ex
     interdicto facere nolebant, atque ob id non poterat res expe-
     diri, praetor || in eam rem prospexit et conparauit interdicta,       pg.246
     quae secundaria appellamus, quod secundo loco redduntur.
     quorum uis et potestas haec est, ut qui cetera ex interdicto non^[556]
     faciat, ueluti qui uim non faciat aut fructus non liceatur aut^[557]
     qui fructus licitationis satis non det aut si sponsiones non faciat^[558]
     sponsionumue iudicia non accipiat, siue possideat, | restituat^[559]
     aduersario possessionem, siue non posside|at, uim illi possidenti^[560]
     ne faciat. Itaque etsi alias potuerit | interdicto vti possidetis uin-^[561]
     cere, si cetera ex interdicto|――――――――――tamen per inter-
     dictum secundarium ――|――――――――――――(2 uersus
     in C legi nequeunt)――――――――――――――――――――|
     ――――――――――――――secundarium――――――――|
     ―――――――――――――――quamuis hanc opinionem―|
     ――――――――――Sabinus et Cassius secuti fuerint―――|
     ―――――――― (9 uersus in C legi nequeunt) ――――――――|
     ―――――――― (20 uersus in C legi nequeunt) ――――――――|^[562]       pg.247
     §171^{[§ 64]} ―――――――――――――――――――――modo|
     pecuniaria poena modo iurisiurandi religione―――|―――――^[563]
     eaque praetor ――――――――――|――――――――――
     ――――――aduersus infitiantes ex quibusdam || causis dupli^[564]       pg.248
     actio constituitur, ueluti si iudicati aut depensi aut damni
     iniuriae aut legatorum per damnationem relictorum nomine^[565]
     agitur: ex quibusdam causis sponsionem facere permittitur,
     ueluti de pecunia certa credita et pecunia constituta; sed
     certae quidem creditae pecuniae tertiae partis, constitutae^[566]
     uero pecuniae partis dimidiae. §172 Quodsi neque sponsionis
     neque dupli actionis periculum ei cum quo agitur iniun-^[567]
     gatur, ac ne statim quidem ab initio pluris quam simpli sit
     actio, permittit praetor iusiurandum exigere non calvmniae^[568]
     cavsa infitias ire: unde quamuis heredes uel qui heredum^[569]
     loco ha|bentur, ――――― obligati sint, item feminae pupilli|-^[570]
     que eximantur periculo sponsionis, iubet tamen eos iurare.
     §173^{[§ 65]} Statim autem ab initio pluris quam simpli actio est ueluti^[571]
     furti manifesti quadrupli, nec manifesti dupli, concepti et
     oblati tripli: nam ex his causis et aliis quibusdam, siue quis
     neget siue fateatur, pluris quam simpli est actio.^[572]
§174^{[§ 66]}      Actoris quoque calumnia coercetur modo calumniae iudi-^[573]
     cio, modo contrario, modo iureiurando, modo restipulatione.
     §175 Et quidem calumniae iudicium aduersus omnes actiones locum
     habet, et est decimae partis, praeterquam quod aduersus adser-^[574]
     torem tertiae partis est. §176 liberum est autem ei cum quo agitur,
     aut calumniae iudicium opponere aut iusiurandum exigere, non
     calumniae causa agere. §177 Contrarium autem iudicium ex certis
     causis constituitur, || ueluti si iniuriarum agatur, et si cum^[575]       pg.249
     muliere eo nomine agatur, quod dicatur uentris nomine^[576]
     in possessionem missa dolo malo ad alium possessionem
     transtulisse, et si quis eo nomine agat, quod dicat se a^[577]
     praetore in possessionem missum ab alio quo admissum
     non esse; sed aduersus iniuriarum quidem actionem de-^[578]
     cimae partis datur, aduersus uero duas istas quintae. §178 Seue-
     rior autem coercitio est per contrarium iudicium; nam ca-^[579]
     lumniae iudicio decimae partis nemo damnatur nisi qui in-^[580]
     tellegit non recte se agere, sed uexandi aduersarii gratia
     actionem instituit, potiusque ex iudicis errore uel iniqui-^[581]
     tate uictoriam sperat quam ex causa ueritatis: calumnia
     enim in adfectu est, sicut furti crimen: contrario uero iu-^[582]
     dicio omni modo damnatur actor, si causam non tenuerit,
     licet aliqua opinione inductus crediderit se recte agere.^[583]
§179      Vtique autem ex quibus causis contrario iudicio agi potest,^[584]
     etiam calumniae iudicium locum habet; sed alterutro tan-^[585]
     tum iudicio agere permittitur: qua ratione si iusiurandum
     de calumnia exactum fuerit, quemadmodum calumniae iu-^[586]
     dicium non datur, ita et contrarium dari non debet. §180 Resti-^[587]
     pulationis quoque poena ex certis causis fieri solet; et
     quemadmodum contrario iudicio omni modo condemnatur
     actor, si causam non tenuerit, nec requiritur an scierit non
     recte se agere, ita etiam restipulationis poena omni || modo       pg.250
     damnatur actor ―――――― §181 restipulati|onis poena^[588]
     petitur, ei neque calumniae iudicium opponitur, neque iu-
     risiurandi religio iniungitur; nam contrarium iudicium in^[589]
     his causis locum non habere palam est.
§182^{[§ 67]}      Quibusdam iudiciis damnati ignominiosi fiunt, ueluti^[590]
     furti, ui bonorum raptorum, iniuriarum: item pro socio,
     fiduciae, tutelae, mandati, depositi: sed furti aut ui (bono-^[591]
     rum) raptorum aut iniuriarum non solum damnati notantur
     ignominia, sed etiam pacti, ut in edicto praetoris scriptum est;
     et recte: plurimum enim interest, utrum ex delicto aliquis an
     ex contractu debitor sit. nam illa parte | edicti id ipsum^[592]
     nominatim exprimitur ――――― igno|miniosu ――― qu―^[593]
     prohibe ――――― postul ――― procura|tor dari procuratorem
     adhibere ――――――――――――|rio nomine iudicio interue-
     nire ――――――――――――――|
§183      | In summa sciendum est eum qu ――――――――^[594]
     opor|tere et eum qui uocatus est ―――――――――――|
     ――――――――――ere. Quasdam tamen personas sine
     permissu praetoris in ius uocare non licet, ueluti parentes
     pa|tronos patronasque, liberos et parentes patroni patro-^[595]
     naeue; et in eum qui aduersus ea egerit, poena consti-^[596]
     tuitur. §184 Cum autem in ius uocatus fuerit aduersarius, ne-^[597]
     que eo die finiri potuerit negotium, uadimonium ei facien-
     dum est, id est ut promittat se certo die sisti. §185 Fiunt au-^[598]
     tem uadimonia quibusdam ex causis pura, id est sine sa-
     tisdatione, quibusdam cum satisdatione, || quibusdam iure-       pg.251
     iurando, quibusdam recuperatoribus suppositis, id est ut
     qui non steterit, is protinus a recuperatoribus in summam^[599]
     uadimonii condemnetur: eaque singula diligenter praetoris
     edicto significantur. §186 Et siquidem iudicati depensiue age-
     tur, tanti fiet uadimonium, quanti ea res erit; si uero ex^[600]
     ceteris causis, quanti actor iurauerit non calumniae causa
     postulare sibi uadimonium promitti: nec tamen (pluris quam^[601]
     partis dimidiae, nec) pluribus quam sestertium c m fit ua-
     dimonium: itaque si centum milium res erit, nec iudicati
     depensiue agetur, non plus quam sestertium quinquaginta^[602]
     milium fit uadimonium. §187 Quas autem personas sine per-^[603]
     missu praetoris inpune in ius uocare non possumus, eas-
     dem nec uadimonio inuitas obligare possumus, praeter-^[604]
     quam si praetor aditus permittat.

---

1. §224. usque ad 5 fuerit fere = Inst. 4, 4, 7
2. §225. fere = Inst. 4, 4, 9
3. §4. fere = Inst. 4, 6, 14
4. §5. fere = Inst. 4, 6, 15.
5. §15. ex superioribus] §14.
6. §18. usque ad 4 lingua et inde ab 7 nunc fere = Inst. 4, 6, 15.
7. §53. usque ad 8 restituitur conf. Inst. 4, 6, 33; reliqua inde ab 11 plus usque ad 19 oportere fere = Inst. 4, 6, 33 a et 33 b et 33 c
8. §53^a. ex parte conf. Inst. 4, 6, 33 d.
9. §55. inde ab 20 si usque ad 21 periclitari et inde ab 22 ueluti usque ad 24 debebatur = Inst. 4, 6, 35
10. §56. supra] §53.
11. §60. supra] §47.
12. §61. inde ab 8 habita = Inst. 4, 6, 39 (conf. etiam 4, 6, 30 )
13. §62. conf. Inst. 4, 6, 28.
14. §69. = Inst. 4, 7 pr. || superius] ante § 61 in pagina codicis C 210 uel 211.
15. §70. conf. Inst. 4, 7, 1
16. §71. usque ad 11 erit et inde ab 45 ideo conf. Inst. 4, 7, 2
17. §72. conf. Inst. 4, 7, 3.
18. §73. fere = Inst. 4, 7, 4 c.
19. §74. et 74^a conf. Inst. 4, 7, 5 || supra] §72^a
20. §75. fere = Inst. 4, 8, pr. §2
21. §76. = Inst. 4, 8, 4.
22. §77. fere = Inst. 4, 8, 5 || primo commentario] 1 § 160
23. §78. usque ad 21 posse conf. Inst. 4, 8, 6.
24. §82. conf. Inst. 4, 10 pr.
25. §85. fere = Inst. 4, 10, 2 || primo commentario] 1, § 144 seqq.
26. §89. conf. Inst. 4, 11 pr.
27. §90. conf. Inst. 4, 11 pr.
28. §96. fere = Inst. 4, 11 pr.
29. §98. usque ad 6 experiatur fere = Inst. 4, 11 pr.
30. §99. = Inst. 4, 11 pr.
31. §100. conf. Inst. 4, 11, 1 || diximus] §96
32. §101. usque ad 17 intellegitur conf. Inst. 4, 11, 1
33. §102. usque ad 21 personam = Inst. 4, 11, 1.
34. §110. fere = Inst. 4, 12 pr.
35. §111. aliquando tamen et inde ab 5 quales usque ad 8 datur = Inst. 4, 12 pr.
36. §112. = Inst. 4, 12, 1
37. §113. usque ad 18 conpetit fere = Inst. 4, 12, 1
38. §114. init. conf. Inst. 4, 12, 2.
39. §115. = Inst. 4, 13 pr.
40. §116. usque ad 25 ut = Inst. 4, 13 pr.
41. §116^a. conf. Inst. 4, 13, 2.
42. §118. inde ab 18 ex legibus conf. Inst. 4, 13, 7.
43. §126. usque ad 22 pacto fere = Inst. 4, 14 pr.
44. §127. = Inst. 4, 14, 1.
45. §128. = Inst. 4, 14, 2
46. §129. = Inst. 4, 14, 3.
47. §133. supra] § 130.
48. §138. conf. Inst. 4, 15 pr.
49. §139. inde ab 11 quod conf. Inst. 4, 15 pr.
50. §142. conf. Inst. 4, 3, 1
51. §143. conf. Inst. 4, 15, 2
52. §144. fere = Inst. 4, 15, 3
53. §147. = Inst. 4, 15, 3
54. §148. fere = Inst. 4, 15, 4.
55. §149. conf. Inst. 4, 15, 4^a
56. §153. fere = Inst. 4, 15, 5. || secundo commentario] 2, §§ 89 seq. 94 seq.
57. §154. usque ad 14 possessionem fere = Inst. 4, 15, 6
58. §155. inde ab 21 armorum = Inst. 4, 15, 6
59. §156. = Inst. 4, 15, 7.
60. §157. = Inst. 4, 15, 7
61. §158. = Inst. 4, 15, 7
62. §159. = Inst. 4, 15, 7
63. §160. usque ad 13 sustinet = Inst. 4, 15, 7
64. §171. init. conf. Inst. 4, 16 pr.; inde ab 10 aduersus usque ad 13 agitur fere = Inst. 4, 16, 1.
65. §173. = Inst. 4, 16, 1 med.
66. §174. usque ad 7 coercetur = Inst. 4, 16, 1 med.
67. §182. usque ad 20 sit fere = Inst. 4, 16, 2.

---

1. 1-2 pecuniariae poenae Goeschen, pecuniae penae|ne C (conf. C^a pag. 266 uers. 19)
2. ad permittitur ducunt Inst., promittit Cⁿ
3. ipsis Inst., siis C
4. prout ei Inst., pro illu Cⁿ || uisum C, sed duabus primis litteris ex tit correctis
5. taxamur C
6. quamuis] qui C, conf. C^a pag. 297 || uel C, rectius omitti intellexit van der Hoeven
7. aut uerberatus fustibusue caesus fuerit Cⁿ, fuerit uel fustibus caesus Inst.
8. senatoribus C, si senatori Inst. || persona Cⁿ, om. Inst. || facta sit iniuria C, iniuria facta sit Inst. || in libri fine C habet haec: lib· iii· explic.
9. Huschke (conf. Inst. 4, 6 pr.) haec supplet: Superest ut de actionibus loquamur. Et si quaera|mus, quot genera etc.
10. dixerunt] dixerin C, conf. C^a pag. 299 inf.
11. agimus] agimus quotiens Cⁿ || delicto] delictum Cⁿ (conf. C^a pag. 305)
12. praestarie Cⁿ.
13. ( ) e. g. addidit Mommsen
14. ab alio ita C, ita ab aliquo Inst.
15. eum ex eam correctum? C
16. est Cⁿ, est id Inst. || potest cum Cⁿ, oportet quia Inst. || id dari nobis C, ad dari nobis id ducunt Inst. || intellegatur C, intellegitur Inst.
17. ( ) additum ex Inst. || 9-10 ( ) additum ducibus fere Inst. (quas qui religiosius sequetur, is iam nostra est supple bit)
18. nostra amplicis? C, ad magis nostra ducunt Inst.
19. teneant receptum C, teneantur effectum Inst.
20. etiam Inst., ex C (conf. C^a pag. 267 uers. 10) || actione Inst., actionem Cⁿ
21. etiam aduersus eos haec Cⁿ, aduersus eos etiam haec in rem Inst. || qua C, per quam Inst.
22. dare (conf. C^a pag. 264) fieriue C, dare facere Inst.
23. tatum Cⁿ, conf. C^a pag. 308 uers. 18 || et poenam] et poena C
24. tatum Cⁿ || quibus addidit Lachmann
25. persequimur van der Hoeven, consequimur C (conf. C^a pag. 260 uers. 3 et pag. 284 uers. 2)
26. iudicart· i· C
27. Aquiliae] conf. tamen C^a || aut Cⁿ (an potius a C?); expectes et
28. certa relicta Goeschen, certe relictae C.
29. appellabatur C || quippe] quiprae Cⁿ, conf. C^a pag. 293
30. conpluris Cⁿ
31. obseruantur Cⁿ || uilibus C
32. est] eum C
33. cum] cum quia Cⁿ
34. iudices C, conf. C^a pag. 274
35. conductionem Cⁿ
36. captionem C (conf. C^a pag. 315 uers. 39)
37. de Savigny, ad C
38. uerba quae post erat secuntur usque 24 erat in Cⁿ per errorem bis scripta sunt (conf. C^a), ita tamen ut priore loco uerba inde ab 22 periclitatur usque ad 23 qua omissa sint
39. post erat priore loco fere nihil nisi tres hastae legi potuerunt, posteriore falsiac· ·n· (?) uel falsiicq· ·iii (?) apparuerunt (conf. C^a); cum ad sententiam hoc loco exprimendam uix quicquam desideretur, neque falsi sacramenti causa (ita Danz) neque falsiloquo propter iusiurandum (ita Huschke = falsiloq̊ p̄p̄ īī) neque falsidicis (ita Rudorff »Ueber die lexicalen Excerpte aus den Institutionen des Gaius« in Commentationibus Academiae Berolinensis a. 1865 pag. 342) in textum recepimus
40. periclitaretur Cⁿ
41. et addidit Savigny
42. praetor Cⁿ, conf. C^a pag. 288 inf.
43. luero C || aduersario qui uicerit Goeschen, adueteariquiceritut C.
44. libertate] libert|ē Cⁿ, conf. C^a pag. 304
45. fabori C || onerarentur Savigny, orarentur Cⁿ
46. in codicis C pagina 192 Gaius exposuit de sacramenti actione, qua in personam agitur
47. uero] uel (uel quinto) Cⁿ, conf. C^a pag. 310
48. die fortasse mente suppleri poterat ex eis quae sub paginae codicis C 192 finem scripta erant || daretur Wieding, detur Cⁿ
49. leg(e sta)tim? C, conf. C^a
50. quam (m Savigny, quae Cⁿ, conf. C^a pag. 292 || aeris ex aeres correctum C
51. datus Goeschen, datum C
52. 21-22 causam Goeschen, g· Cⁿ, conf. C^a pag. 259
53. coniectio Goeschen, collectio C
54. restucam C.
55. mittite Goeschen, mitte C
56. ( ) addidit Goeschen
57. fecii C
58. peruoco Cⁿ
59. 9-10 ( ) exempli causa additum est; fortasse tamen scilicet corruptum est
60. eadem Klenze, ad C, conf. C^a pag. 262
61. quae cum Baumbach, quaecumque Cⁿ, conf. C^a pag. 290 uers. 11 || persona Cⁿ
62. 13-14 praedes Goeschen, praesides Cⁿ
63. dominii quod maxime Huschke, dominio xxi. me C
64. centumiuralibus C
65. ita que] itaque uel Cⁿ | grecae C
66. ouis Goeschen, quis C || etiam Goeschen, et C, conf. C^a pag. 267 || inde] ide C
67. perinde Cⁿ, conf. tamen C^a pag. 286
68. ita fere pergebat Gaius: aeque | res aliqua inde sumebatur || Postquam de sacramenti actione disputationem ad finem perduxit, egit Gaius de legis actione quae per iudicis postulationem fiebat, deinde de legis actione quae per condictionem fiebat.
69. in ipso initio paginae codicis C 195 aut nihil aut enim per com pendium scriptum extitit
70. xxx] xx? C, conf. C^a
71. denuntiare est Cⁿ, est denuntiare Inst.
72. auctor C
73. denuntiebat C
74. non proprie Cⁿ, abusiue Inst. || condictionem dicimus Cⁿ, dicimus condictionem Inst.
75. ( ) additum ex Inst. || dari Inst., id C, conf. C^a pag. 264 || nulls Inst., nullam C
76. potuerit C, conf. C^a pag. 278
77. aliqua Goeschen, aquilia Cⁿ
78. quandoc Cⁿ, quam formam priscam casu in C ortam esse posse concedendum est
79. manus C || 20-21 aliquae Cⁿ, conf. C^a pag. 292
80. solebat C, cogebatur Mommsen
81. domum Goeschen, dominum C || uinciebatur Goeschen, uindiciebatur Cⁿ
82. quibusdeam Cⁿ
83. pro] per Cⁿ || si Goeschen, inter Cⁿ (compendium huius praepositionis non dissimile est s litteris).
84. legis C, conf. C^a pag. 276
85. ex quibusdam causis Savigny, in multis causis ex quibusdam si Cⁿ
86. per] pro Cⁿ
87. lege C, conf. C^a pag. 275 inf. || Furia addidit Goeschen || aduersus eum Goeschen, aduersum Cⁿ, conf. C^a pag. 256
88. m Goeschen, c C
89. usiuras C
90. ( ) additum est duce fere Huschkio
91. agebat C || inferebat C
92. cum] cumr (i. e. cum regula uel cum rubrica, conf. C^a pag. 299 uers. 12) C
93. debebat C
94. idque Lachmann, itaque Cⁿ
95. obseruabatur Goeschen, obseruabantur C
96. 29-30 iudicatum Goeschen, iudicati C, conf. C^a pag. 305 inf.
97. ( ) addidit Boecking
98. licebat ex' dicebat correctum C¹
99. id additum duce fere Lachmanno || distruebat C.
100. equus Savigny, eciuis C
101. qua] quae Cⁿ, conf. C^a pag. 289 inf.
102. item] it C, conf. C^a pag. 273
103. lacasset C || accepta C || dapem Savigny, darem C
104. captio C (conf. C^a pag. 315 uers. 39)
105. leges C, conf. C^a pag. 276
106. contra exempli gratia additum est duce Boeckingio (conf. C^a pag. 260 uers. 13)
107. captio C (conf. C^a pag. 315 uers. 39)
108. praetorem] p· r· (i. e. populum Romanum) Cⁿ, conf. C^a pag. 288 inf. | absentem C
109. possent Lachmann, posset Cⁿ
110. nefacto C
111. die] de C, conf. C^a pag. 263
112. namqui Cⁿ, conf. C^a pag. 290
113. litem Goeschen, it C, conf. C^a pag. 304 uers. 16
114. effectumque est] conf. C^a pag. 290 uers. 13
115. litigemus ex litigatores correctum? Cⁿ
116. est Goeschen, est id legis actionem facere Cⁿ (ex glossemate)
117. futurum] furum? Cⁿ || 30-31 quidem] q? Cⁿ, conf. C^a pag. 296 inf.
118. gentum uiros Cⁿ.
119. quam Cⁿ, conf. C^a pag. 290
120. idque] itaque Cⁿ
121. in codicis C pagina 199 Gaius adiecit ea quae de legis actione per pignoris capionem addenda erant; deinde ad formulas redibat, quae ad fictionem legis actio nis exprimebantur
122. Item Goeschen, cont Cⁿ, conf. C^a pag. 260 et pag. 273
123. pecunia C
124. eam ex lam correctum? C
125. dari Goeschen, dare C, conf. C^a pag. 264
126. alteriusa Cⁿ teste Bluhmio
127. petjt C
128. iure] iurees C || hauent C, conf. C^a pag. 265
129. duce fere Hollwegio suppletum est
130. dari om. C, conf. C^a pag. 264 uers. 18
131. A.] aulius C || est] aut esi C aut est si Cⁿ
132. l. titio et esset tvm uerba quam incerta codicis Cⁿ fide nitantur, conf. C^a
133. eivs esse] fuisse C teste Bluhmio || fortasse fuit si.... debeatur pecunia (i. e. p̄ēc̄• in Cⁿ?) uel simile aliquid (uix si qua debeatur pecunia), conf. C^a
134. ad fictione heredis nescio an ducere uideatur lectio Goescheniana, conf. C^a
135. pareret Mommsen, p(a)|ret C || a. agerio Goeschen, a C, conf. C^a pag. 256.
136. illi ex illu correctum C || dari Goeschen, dare C, conf. C^a pag. 264
137. appellatu C
138. est Goeschen, esse Cⁿ, conf. C^a pag. 266
139. agit Goeschen, aut agis aut egis C
140. 10-11 ( ) exempli gratia additum est
141. amissa] admissat C || possessionem? Cⁿ, conf. C^a pag. 281
142. quasi] quas C
143. ueluti] conf. C^a pag. 311 uers. 21
144. agit C || ex ivre qviritivm eivs Huschke, eius ex iure quiritium Cⁿ
145. furtum C, conf. C^a pag. 305 inf.
146. () ad sensum e. g. additum est || posterius agatur] agat C || formula] in formula C
147. 24-25 ( ) ad sensum addidit Goudsmit
148. dionis hermaei] dihoniser· mei C, conf. C^a pag. XXVI || filii] filio C (conf. C^a pag. 268 uers. 29 seq.)
149. pro] per Cⁿ
150. agatur] agat C
151. 31-32 aduersarium Hugo, adcontrarium uel adcontratrarium Cⁿ.
152. fuerint Cⁿ
153. potest] psiui? (i. e. potest sibi?) Cⁿ; possis e. g. etiam potest nobis temptare
154. contra] actio contra Cⁿ
155. incertae codicis Cⁿ reliquiae ad quae praecipue ideo inseritur, ut etc. ducere uidentur, quae lectio ferri non potest; expectes e. g. quae principio ideo ponitur, ut etc. || demo(n)straretur C
156. 12-13 a. agerivs apvd] ā ā Cⁿ (conf. C^a pag. 256 uers. 17 et pag. 257 uers. 6)
157. oportere om. C, conf. C^a pag. 263 uers. 23
158. hominem? Cⁿ, hominem stichvm Huschke non male
159. quantam? Cⁿ
160. titio C, audacior sit qui tantvm pro titio scribat, conf. C^a pag. 308 uers. 22
161. promittitur Cⁿ
162. dumtaxant C
163. non] n? C, conf. C^a pag. 281 inf.
164. condemnato] x milia condemnato C'ⁿ (conf. infra uers. 29-30) || 29-30 ( ) addidit (ex superioribus) Huschke
165. 30-31 Mommsen adnotat expectari talia fere: sed (abesse potest una aliaue; item solae) quaedam inueniuntur etc.
166. alterum inueniuntur] inueniunt C
167. inuenit C.
168. nuncquam Cⁿ, conf. C^a pag. 282 uers. 3 et uers. 7
169. ( ) addidit Boecking
170. ( ) exempli gratia additum est; aliae uiae supplendi patent
171. et addidit Boecking
172. aut] au C
173. ( ) addidit Goeschen
174. intentionis C
175. adiciuntur] aut adiqutur C aut adiquntur Cⁿ, ut uidetur
176. patronos C
177. uocauit] euocauit C || recvperatores svnto] recuperatore sunt (uel sunto, conf. C^a pag. 301 inf.) Cⁿ
178. illo Goeschen, illo patrono C
179. uocaretur Cⁿ
180. ueleti Cⁿ
181. deposvit Goeschen, deposuisset C || agitvr Goeschen, itagit C
182. ivdex Huschke, id· iud· Cⁿ, conf. C^a pag. 273 uers. 31.
183. nisi restitvat Huschke, nr C, conf. tamen C^a pag. 282 inf. et Keller Inst. pag. 115
184. reddita C
185. condemnatio Goeschen, condemnationem Cⁿ
186. argumentum C
187. condemnat eum] condemnatum C
188. sed om. C (conf. C^a pag. 300 uers. 17 et 31)
189. cum Goeschen, quae? C
190. condemnet C (conf. C^a pag. 260 uers. 11)
191. est et] esset Cⁿ, conf. C^a pag. 265 inf.
192. a. agerio] eidem? Cⁿ (ex glossemate?)
193. absoluite magis quam absoluito in C uidetur extare; absolue Huschke (conf. C^a pag. 303 uers. 6 seqq.)
194. plures C
195. ali(a)s C (ualde incerta altera a littera), conf. C^a || faciti C
196. Initio paginae codicis C 206 de eo fortasse agebatur, quid actor uel reus attendere debeant, ne quid damni capiant ex male concepta condemnatione; deinde agebatur de formula infinitae condemnationis (usque ad pag. 156, 6 huius editionis; exiit igitur paragraphus fortasse in haec uerba: potest (scilicet iudex tali formula datus, quae infinitam condemnationem habet) condemnare, quousque uelit.
197. Intentione C, in intentione sua Inst. || 7-8 suppletum ad Inst.
198. integrum Inst., integro C
199. 11-19 suppletum ad Inst.
200. (priore loco) re Inst., res C, conf. C^a pag. 298 inf.
201. debentur C, debebantur Inst.
202. est Inst., esset C'ⁿ, conf. C^a pag. 266 || aut Cⁿ, uel Inst.
203. plus petitur, quae uerba propter spatium in C supra suppleta sunt, om. Inst.
204. diem supra propter spatii angustias suppletum est, diem uel ante condicionem Inst.
205. deinde] do**? C (conf. C^a pag. 263 uers. 15)
206. (ante petere) dixit Gaius eum, qui Romae stipulatus fuerit ephesi dare spondes?, Ephesi posse pure petere etc. || est] esti? Cⁿ.
207. quam is Goeschen, quamuis? Cⁿ
208. alterutrum Inst., alterutrum eorum C'ⁿ
209. propter] papp C, conf. C^a pag. 288
210. oporteret Cⁿ, conf. C^a pag. 265 || intendat C
211. tales C || quo de Goeschen, quod C
212. dare (conf. C^a pag. 264 uers. 12) siui C, sibi dari Inst.
213. cui C, quod Inst. || deberedebatur Cⁿ, debetur Inst.
214. nam Goeschen, nec Cⁿ, conf. C^a pag. 280
215. 29-30 condemnationem C
216. quidem Goeschen, qā (i. e. quia?) Cⁿ, conf. C^a pag. 296.
217. ( ) addidit Goeschen || iniqua C
218. ( ) addidit Goeschen
219. quamm? Cⁿ, conf. C^a pag. 289 inf.
220. Erotem emerit] erotemerit C, conf. C^a pag. 304 || uidetur Cⁿ
221. formula] formula id (pro idem?, conf. C^a pag. 262) C; an formula iterum scribendum est?
222. laticoni? magis quam laueoni? C
223. re Goeschen, rei C
224. corporis ex corporalis correctum C?
225. in ius] in|nius C
226. ea Goeschen, eam C.
227. ( ) addidit Huschke || illam] illa ex illam correctum C
228. Goeschen sententiam e.g. sic perficit posuisse uidetur. || seqq. In paginis codicis C 210 et 211 de iis fortasse agebatur, quae in Inst. leguntur 4, 6, 36-38; deinde (sub finem paginae 211) incepit tractatus de compensatione (conf. Inst. 4, 6, 39), de qua haec leguntur in Inst. (4, 6, 30): In bonae fidei autem iudiciis libera potestas permitti uidetur iudici ex bono et aequo aestimandi, quantum actori restitui debeat. in quo et illud continetur, ut si quid inuicem actorem praestare oporteat, eo compensato in reliquum is cum quo actum est con demnari debeat.
229. condemnare C, condemnaret (condemnat codices deteriores) Inst. 4, 6, 39, condemnari debeat (et in praecedentibus is pro eum) Inst. 4, 6, 30
230. 12-14 in Cⁿ (conf C^a) fortasse per errorem repetitis uocabulis scriptum erat: |mandati depositi fiduciae pro socio tutelae prae m̄|dati depositi fiduciae pro socio tutelae pscriptis uerbis || 12-14 ( ) additum ex Inst., nisi quod in his rei uxoriae omittitur
231. 14 tamen - 16 praecipitur uerba corrupta esse uidentur; inerat haec sententia: In his tamen iudici nulla omnino parte inuicem conpensationis rationem habere diserte (spatium in C sufficit e. g. ad disertae litteras capessendas) formulae uerbis praecipitur.
232. haberentpartaeformulae uel simile aliquid uidetur in C extare
233. uerbis] uebis C, conf. C^a pag. 309 med.
234. ideo Lachmann, id C.
235. ut ut itaque C
236. dare C, conf. C^a pag. 264
237. sestertium] s̄· e Cⁿ, conf. C^a pag. 303 med.
238. ipse] ispe? C || bonorum emptor] debe? (pro b̄ē) C
239. nomine Goeschen, nomini C, conf. C^a pag. 282
240. illae? C || conpensatione C
241. compensatur Goeschen, conpensetur Cⁿ
242. placet C || non] n° (i. e. nobis?) Cⁿ, conf. C^a pag. 281 uers. 32
243. fortasse propter homoeoteleuton e. g. talia fere interciderunt: itaque (si frumentum aut uinum petat bonorum emptor et inuicem defraudatoris nomine pecuniam is debeat, quanto amplius ea pecunia id frumentum aut uinum erit, in condemnatione ponitur;) si uero etc.
244. deducto] deductiore? C ante correctionem, deducto iure? C post correctionem, conf. C^a
245. deductione C
246. 22-23 conpensitationis C
247. qua C, quae Inst.
248. agitur Inst., agatur Cⁿ.
249. parentes Inst., parentis C
250. dominisue C
251. institutoriam C (constanter C exhibet institutoria et institutor, item fere constanter meliores codices Institutionum; contra institoria et institor deteriores codices Institutionum cum Theophilo)
252. naui Institutionum codices PWE, nauis C et Inst. B
253. praepositus Inst., praepositum post? Cⁿ || fuerit negotium gestum erit Cⁿ (negotium ut glossema deleuit Mommsen), erit contractum fuerit Inst.
254. actio Cⁿ, conf. C^a pag. 257 uers. 5 || quisque] quisqua s C
255. nauis? C
256. actio Cⁿ (conf. C^a pag. 257), om. Inst.
257. peruenit Cⁿ, pertinet Inst. || institutoria C, de Inst. conf. supra ad uers. 7 || tum C, tunc Inst.
258. tabernae C, tabernae forte Inst.
259. gratia C, causa Inst.
260. est Cⁿ, erit Inst. || institutoria C, de Inst. conf. supra ad uers. 7
261. institutor C, de Inst. conf. supra ad uers. 7
262. quae] qua C, conf. C^a pag. 290
263. post serbusue Cⁿ per errorem repetit uerba: constituta est cum filius seruusue || peculiari Inst., peculiari quioptio? Cⁿ.
264. 2-4 suppletum ad Inst.
265. 5-7 in C (post distribuatur) fere 21 uersus legi nequeunt, pro quibus in Institutionibus (4, 7, 3. 4. 4a. 4b) haec leguntur [ea, quae Gaium necessario habuisse iam Goeschen intellexit, Institutiones autem omiserunt, his uncinis ( ) saepsimus; quae leuiter immutanda erant, inclinatis litteris expressimus]: et quia ipsi (patri) domino(ue) distributionem permittit, si quis ex creditoribus queratur, quasi minus ei tributum sit quam oportuerit, hanc ei actionem accommodat, quae tributoria appellatur. (§ 72^a) Praeterea introducta est actio de peculio deque eo quod in rem (patris) domini(ue) uersum erit, ut, quamuis sine uoluntate (patris) domini(ue) negotium gestum erit, tamen siue quid in rem eius uersum fuerit, id totum praestare debeat, siue quid non sit in rem eius uersum, id eatenus praestare debeat, quatenus peculium patitur: in rem autem (patris) domini(ue) uersum intellegitur, quidquid necessario in rem eius inpenderit (filius) seruus(ue), ueluti si mutuatus pecuniam creditoribus eius soluerit, aut aedificia ruentia fulserit, aut familiae frumentum emerit, uel etiam fundum aut quamlibet aliam rem necessariam mercatus erit: itaque si ex decem ut puta sestertiis, quae seruus tuus a Titio mutua accepit, creditori tuo quinque sestertia soluerit, reliqua uero quinque quolibet modo consumpserit, pro quinque quidem in solidum damnari debes, pro ceteris uero quinque eatenus, quatenus in peculio sit: ex quo scilicet apparet, si tota decem sestertia in rem tuam uersa fuerint, tota decem sestertia Titium consequi posse; licet enim una sit actio, qua de peculio deque eo quod in rem (patris) domini(ue) uersum sit agitur, tamen duas habet condemnationes; itaque iudex, apud quem ea actione agitur, ante dispicere solet, an in rem (patris) domini(ue) uersum sit, nec aliter ad peculii aestimationem transit, quam si aut nihil in rem (patris) domini(ue) uersum intellegatur aut non totum: tum secuntur ea quae supra ex Inst. suppleta sunt: cum autem quaeritur, quantum in peculio sit etc. Pro illis nonnulla breuius apud Gaium expressa fuisse spatii in C angustiae docent
266. supplentum ex Inst.
267. quod Cⁿ, quidquid Inst. || quique Cⁿ, quiue Inst. || eius potestate Cⁿ, potestate eius Institutionum codices nonnulli, potestate (omisso eius) earundem codices BP'^aWE
268. hoc Cⁿ, id Inst. || esse Cⁿ, om. Inst.
269. uelut Cⁿ, ueluti Inst. || cui debet C, om. Inst.
270. contraxit C, contraxerit Inst. || institutoria C (conf. quae supra ad pag. 161, 7 ad notauimus)
271. possit] possitu Cⁿ || difficultate C
272. probandi Inst., probando Cⁿ
273. is Inst., iis C
274. quibus] in quibus C
275. peculi totius C, (de peculio) peculii totius mauult Krueger
276. etiam Inst., et? C, conf. C^a pag. 267
277. alii C
278. 17-18 ( ) e. g. addidit Krueger, ut sententiae satisfieret
279. maleficiis Inst., maleficio C
280. sufferre Inst., suffere C || noxe ex noxae correctum C || erat enim Cⁿ, namque e rat Inst.
281. constitutae sunt autem Cⁿ, sunt autem constitutae Inst. || legibus Inst., legibu C || edicto Inst., ēdicto C, conf. C^a pag. 266
282. uelut Cⁿ, ueluti Inst.
283. lege Inst., uelut lege Cⁿ | uelut Cⁿ, ueluti Inst.
284. ui bonorum raptorum] conf. C^a pag. 310 inf. || caput Inst., capita C
285. noxam C, noxiam Inst.
286. (priore loco) in Inst., int? C || est tecum Cⁿ, sit tecum Inst.
287. noxae deditio extinguitur Cⁿ, extinguitur noxae deditio Inst.
288. incipit Inst., incincipit C || noxam C, noxiam Inst. || is Inst., his C
289. adrogatione C
290. quod Inst., om. C (conf. C^a pag. 295 uers. 13) || quibusdam casibus Cⁿ, casibus quibusdam Inst. || accidere C, effici Inst.
291. noxalis actio esse Cⁿ, esse noxalis actio Inst.
292. fuit sed C, fuisset Inst. (male) || noxam C, noxiam Inst.
293. nulla actio Cⁿ, actio nulla Inst.
294. est Cⁿ, sit Inst.
295. noxam C, noxiam Inst.
296. quo Inst., quo actio? Cⁿ, conf. C^a
297. quiesceere uel quiesccere Cⁿ || quod] quae Cⁿ, conf. C^a pag. 295 med.
298. ( ) addidit Goeschen
299. nostris C.
300. illam C
301. sunt addidit Goeschen, om. C (conf. C^a pag. 301 uers. 23)
302. post earum Bluhme in Cⁿ inomisia esset uel similia (conf. C^a) legit, in quibus Huschke controuersia esset (pro controuersia sit) latere coniecit; sententiarum conexui sufficiat e. g. agatur
303. agatur Huschke, ageretur Cⁿ
304. eius iuri Goeschen, eo iure? C (conf. C^a pag. 264 inf.)
305. rescissa capitis deminutione Huschke, rescissipnpiis uel simile aliquid Cⁿ (conf. C^a)
306. post agitur Huschke sententiam probabiliter hoc modo perficit: etiam cum ipsa muliere quae in manu est, agi potest, quia tum tutoris auctoritas necessaria non est. Agebatur deinde de noxae datione, in qua tractanda utrum de pauperie et pastu actum fuerit necne, certo dici nequit
307. ergo*etiam si*de qua re m(odo) diximus q(uo)q(ue) [uel quam) q(uam)] non permis|sum etc. uel similia, ex quibus idoneam sen tentiam elicere frustra coneris, in C initio paginae 220 uidentur extare
308. agere Inst., age C
309. alieno C cum codice P Institutionum, alieno: alieno Inst. ceteri codices (bew)
310. praeterquam] propequam Cⁿ, conf. C^a pag. 285 inf. || ex certis] exceptis C
311. ita Goeschen, ii C || ego Goeschen, ege C || te] tē C, conf. C^a pag. 312.
312. quia Cⁿ, expectes quod (conf. C^a pag. 295) || rem om. C (conf. C^a pag. 298 uers. 4)
313. quia Cⁿ, expectes quod (conf. C^a pag. 295)
314. quamquam] quoque? Cⁿ, conf. C^a pag. 292 || est om. C (conf. C^a pag. 265 inf.)
315. est et Goeschen, esset Cⁿ, conf. C^a pag. 265
316. constituantur C, constituuntur Inst.
317. pro addidit Goeschen, om. C
318. Maeuii Goeschen, utei C
319. persona Cⁿ || acceperit C'ⁿ, conf. C^a pag. 312
320. intentionem? Cⁿ, conf. C^a pag. 281
321. rem Goeschen, res Cⁿ, conf. C^a pag. 298
322. agit cogatur Goeschen, agat C.
323. agam Goeschen, agat C || dare Goeschen, dari C, conf. C^a pag. 302 || aequum Goeschen, aquun C
324. te ideo Huschke, de eo C
325. est Goeschen, eius Cⁿ, conf. C^a pag. 266 || satisdationem C
326. nec rem Goeschen, rem nec Cⁿ
327. sufferras C
328. per] pro Cⁿ
329. et C, delet Huschke
330. nvmmos Goeschen, nummorum Cⁿ, conf. C^a pag. 282 inf.
331. qua Goeschen, quia C, conf. C^a pag. 289 inf.
332. dari Goeschen, dare C, conf. C^a pag. 264
333. nostra C
334. non Cⁿ, nec Lachmann (probabiliter), conf. C^a pag. 280 inf.
335. possessore Goeschen, possessoris Cⁿ || 24 — 25 dabantur Goeschen, dabantur praedes Cⁿ (ex glossemate)
336. reum Goeschen, re|re? C || prouocamus Goeschen, prouocatu uel prouocato Cⁿ teste Goescheno
337. fit scilicet Lachmann, fieri solet lectio in C non omni modo reiectanea uisa est, fit solet? C teste Bluhmio, conf. C^a || creperiam? C.
338. ulla Goeschen, nulla? C
339. ratam Inst., ratum? Cⁿ, conf. C^a pag. 305 inf.
340. non addidit Goeschen, om. C (conf. C^a pag. 281 inf.) || uerba inde ab 7 actum usque ad 8 per cognitorem per errorem bis in Cⁿ scripta sunt
341. eo C, eodem Inst.
342. illis C, his agentibus Inst.
343. si uero C, sin uero Inst.
344. nomine Inst., nomen C, conf. C^a pag. 282
345. iudicium Inst., iudicium aliquid C || uerba inde ab 23 — 24 satisdaretur usque ad 25 actionis per errorem bis in Cⁿ scripta sunt
346. 23 — 24 satisdaretur aut pro (conf. C^a pag. 288 uers. 13) persona Cⁿ utroque loco
347. (priore loco) agitur] agetur Cⁿ (conf. C^a pag. 317 uers. 30)
348. bona a Goeschen, bona C.
349. continentur Goeschen, continunt C
350. intra] inter Cⁿ?, conf. C^a pag. 272
351. e addidit Boecking
352. iudiciaria Goeschen, iudicia C
353. diciturur Cⁿ, conf. C^a pag. 306
354. morit C
355. recuperatoriae C
356. eadem Goeschen, ea C
357. ciues Romanos] c• romanum Cⁿ, conf. C^a pag. 261
358. actum Goeschen, proactum Cⁿ, conf. C^a pag. 284 uers. 9
359. nihilho C
360. si] at magis quam si in C uidetur extare
361. uerbis C
362. ollinia C; non incognitam sed cuius ipse antea mentionem fecisset legem a Gaio hic commemoratam esse censet Huschke
363. romanus C, conf. C^a pag. 261.
364. quo Cⁿ, hoc Inst.
365. consultis C, consulto Inst.
366. intra Inst., inter Cⁿ?, conf. C^a pag. 272 || Huschke ad sensum sic supplet: Aliquando tamen has quoque perpetuo dat, uelut quibus (scilicet cum mauult Mommsen) imitatur ius legitimum:
367. suppletum ex Inst. || (posse)ssoribus C, possessori Inst.
368. suppletum ex Inst., inuito codice C?, conf. C^a
369. proficiscatur Inst., fortasse pro|proficiscatur? Cⁿ (conf. C^a) || perpetuo Cⁿ, tamen perpetuo Inst.
370. sit Goeschen, sint C
371. omnes C, omnes autem uel autem omnes codices Institutionum
372. etiam C, et Inst. || aeque Inst., eaque? Cⁿ
373. nec conpetere nec dari sol(ere) Cⁿ, non competere Inst.
374. heredibus Inst., heredi(bus eius)dem uidelicet actoris? Cⁿ (ex glossemate)
375. actio Cⁿ, om. Inst. || etiam Inst., om. C (conf. C^a pag. 267 uers. 10)
376. actionem et Goeschen, actionem set? Cⁿ (teste Goescheno)
377. despiciamus C || uerba ante rem iudicatam ut glossema delet Mommsen.
378. interesse Goeschen, interest Cⁿ, conf. C^a pag. 271 || sit Huschke, fit C
379. in lacuna haec dixisse Gaium apparet: diuersae scholae auctoribus in condictionibus contra placuisse || bonae fidei iudiciis] bonefideisiud Cⁿ, conf. C^a pag. 274
380. seqq. Post exprimatur hanc fere sententiam expressam fuisse conicias: ita demum reum condemnandum esse, nisi arbitratu iudicis rem restituerit
381. ante sunt etiam Gaium egisse de eis, quae continentur Inst. 4, 17, 2, ueri non est dissimile || inde ab exprimitur talia fere suppleri uidentur posse: exprimitur, ut arbitretur iudex, quomodo reus satisfacere debeat actori quominus condemnetur. Sequebantur fortasse ea, quae in Inst. 4, 17, 3 dicuntur de actione ad exhibendum et de cautione ei inponenda, qui non frustrationis gratia tempus ad exhibendum petat
382. eorum Inst., reorum Cⁿ
383. a Goeschen, apa uel āpa C.
384. oportet Inst., oporteret Cⁿ, conf. C^a pag. 283 || teneris C, tenearis Inst.
385. te eo nomine C, eo nomine te Inst. || per] pro? Cⁿ
386. quod] q C, conf. C^a || petam ex retam correctum? C
387. id ipsum C, deleuit Mommsen; id ipso iure Huschke || dare C, conf. C^a pag. 264
388. per] pro? Cⁿ
389. non addidit Goeschen, om. C, conf. C^a pag. 281 inf. || persona Cⁿ
390. co|geris C
391. aliqua Cⁿ, conf. C^a pag. 292 || darem nam si] deminansin? C
392. per] pro Cⁿ
393. prius a] ā C, conf. C^a pag. 312 uers. 8
394. capunt? C
395. quam Heffter, qui Cⁿ, conf. C^a pag. 292
396. dicat Goeschen, dicatut C
397. quia] conf. C^a pag. 295 inf. || omnes C || obigitur Cⁿ
398. inseriter Cⁿ, conf. C^a pag. 307.
399. 3 — 4 conuentum de Goeschen, conuenite Cⁿ (conf. C^a pag. 305 inf.)
400. fuerit Huschke, erit C
401. consulto C, conf. C^a pag. 302
402. factum Goeschen, pactum (uix peractum) Cⁿ
403. ueluti is illius Cⁿ, conf. C^a pag. 311 inf.
404. enim] nihil ? Cⁿ, conf. C^a pag. 281 uers. 26 || 13 — 14 conf. C^a
405. summoueatur Cⁿ
406. eant Bluhme, egant ? C
407. quas Huschke, qua C
408. summouet· C
409. eam addidit Huschke
410. superest] supe in C apparuit (conf. C^a pag. 284 uers. 2 et pag. 265 inf.) || deducta Goeschen, deductae C
411. perempta Goeschen, peremptae Cⁿ
412. uel C, uel si quis Goeschen
413. erit Heffter, erat C.
414. potest addidit Goeschen, om. C (conf. C^a pag. 285 uers. 14)
415. 4 — 5 ( ) ad sententiam perficiendam addidit Krueger
416. sed Huschke, sem C
417. restituitur Cⁿ
418. actori C, om. Inst. || accidat C, accidit Inst. || alia adiectione C, alia allegatione Inst. (quod commemoramus propter §§ 127 et 128)
419. adiectio C, om. Inst.
420. conuenerit ex conuenierit correctum C
421. pacti conuenti Cⁿ, conuenit enim ita Inst. || namque Inst., namquam Cⁿ, conf. C^a pag. 290
422. etiamsi C, licet Inst. || quia Goeschen, qua C, conf. C^a pag. 296
423. exceptione C, om. Inst.
424. auctionem uenerit C, auctione uenierit Goeschen
425. aut ante aut antea C || res omisit C (conf. C^a pag. 298 med.)
426. interdum autem euenit ut rursus Cⁿ, rursus interdum euenit ut Inst.
427. reo C, om. Inst. || accidat C, accidit Inst. || adiectione C, alia allegatione Inst. (conf. quae supra ad § 126 adnotauimus)
428. 2 — 3 si rursus Inst., si rursus si C
429. rursus ex adiectione C, rursus allegatione alia Inst. (conf. quae supra ad § 126 adnotauimus)
430. quae Inst., quod Cⁿ, conf. C^a pag. 290
431. adiectionum C, exceptionum Inst. || etiam C, om. Inst.
432. introduxit C, introducit Inst.
433. nam] non Cⁿ, conf. C^a pag. 280
434. fuit? ex fiet correctum C
435. 24 — 25 lacunam post tempus Krueger ad sensum sic supplet: obligationis in iudicium deducuntur, ea neque in condemnationem ueniunt neque postea rursus de iis agi potest.
436. ita supplementum incertum est, conf. C^a || mancipando Cⁿ (correctis sub finem litteris an ex io a C¹)
437. 28 — 29 lacunam post tradi ad sensum, non ad ductus spatiumue (conf. C^a) ita e. g. supplet Krueger: uel tradita ea de euictione nobis caueri, iterum ex empto agere possimus. nam si praescribere (obliti) sumus, totius etc.
438. per] pem? C teste Goescheno
439. in(ten)tione ? C
440. autem Goeschen, siq• ? C || praescribuntur Goeschen, praescribentur Cⁿ
441. sed] si C, conf. C^a pag. 301
442. 9 — 10 ad sensum suppleuit Lachmann
443. sententiam e. g. sic perficit Krueger: per unius rei petitionem uniuersae hereditati praeiudicium fieri. || Agebatur deinde, ut uidetur, de aliis praescriptionibus, quae pro reo proponuntur (conf. Keller Der roemische Civilprocess etc. not. 489 seqq.); deinde Gaius reuertebatur ad praescriptiones, quae ab actoris parte proficiscuntur, et ad eam quidem speciem, quae non nisi definiendi negotii gratia, quo de agitur, inseruntur
444. ea quae initio paginae codicis C 235 leguntur, cum proximis ita e. g. coniungit Krueger: et siquidem ex contractu seruorum agatur, intentione etc. || det — m] quod uerbum restituendum sit, nescimus; sane determinatum est uix Gaianum, nec magis ad codicis C ductus (conf. C^a) aut (ex inten)tione formulae des(umendu)m est aut similia quadrant
445. cui dare (conf. C^a pag. 264) oportet C || dare C, conf. C^a l. l.
446. facto Savigny, pacto C || 18 — 19 secundu C
447. promiserit Goeschen, permisserit Cⁿ
448. formulae Goeschen, formula C (conf. C^a pag. 268 inf.)
449. incertvm Goeschen, incerte Cⁿ (conf. C^a pag. 305 inf.) || stipvlatvs est Goeschen, stipem C, conf. C^a pag.304 uers. 1 seq. (ubi modo delendum est).
450. quiquid Cⁿ
451. reliquia? Cⁿ, conf. C^a pag. 299 inf. || si C; fortasse scribendum (Sed) si, conf. C^a pag. 300 inf.
452. agat C
453. agatur Goeschen, agetur Cⁿ || quod a. agerivs] conf. C^a pag. 256 et pag. 295
454. agat C || titio] tio C, conf. C^a pag. 276
455. rei dies Goeschen, heresde C (conf. C^a pag. 263) || subigitur Cⁿ
456. interponit Caplick, proponit Cⁿ, conf. C^a pag. 272
457. et uerborum Huschke, uerborum et Cⁿ
458. locus corruptus e. g. sic fere redintegrari uidetur posse: interdicta (uocantur uel accuratius interdicta) decretaque. || decretaque] dec—— (cum foramine, quod paulo probabilius e. g. retaq• quam retaue litteris expleri uidetur posse)
459. sine Maffei, sinede C
460. proactum Cⁿ || itur Heise, item C, conf. C^a pag. 306 inf.
461. et Heise, etiam Cⁿ, conf. C^a pag. 267
462. agitur Goeschen, agetur Cⁿ.
463. retinendae] retinendae possessionis causa interdictum (deletis tamen tribus ultimis uocabulis) Cⁿ
464. accommodatur Inst., accommodaturur Cⁿ, conf. C^a pag. 306
465. eiusque uis Inst., eiusquis? C
466. quisque ex his bonis Cⁿ, ex his bonis quisque Inst.
467. est Inst., est si Cⁿ, conf. C^a pag. 266 || possideat Inst., possideret Cⁿ
468. heres est] conf. C^a pag. 270 || quam] quae Cⁿ, conf. C^a pag. 292
469. aliquae Cⁿ, conf. C^a pag. 292
470. interdictum Inst., om. C || quod] q C, conf. C^a pag. 293 uers. 10, quia Inst.
471. adipisci Inst., adipisce C
472. amiserit C, amiserit eam Inst.
473. idictum C, conf. C^a pag. 272
474. post mercantur in Cⁿ per errorem repetita sunt uerba qui publice uona mercantur
475. adipiscendae Inst., apiscendae C
476. causa Inst., om. C (conf. C^a pag. 259 uers. 9)
477. is pro mercedibus Inst., sipsemercedibus (sic) C
478. pignori futuras ex pignoris futuram correctum C
479. utraque Inst., utroque Cⁿ.
480. est C, sit Inst.
481. quidem vti] quidem ut Cⁿ
482. possessione Inst., possessioriis C, conf. C^a pag. 289
483. rerum Inst., rebum C || possessione Inst., possessionem? Cⁿ, conf. C^a pag. 281
484. possederit Huschke, possidet Cⁿ
485. ipsius C || sed Goeschen, si? C, conf. C^a pag. 301
486. cuique] quique uel quoque Cⁿ, conf. C^a pag. 297
487. alterius Goeschen, alteris C || accedere Goeschen, accidere C
488. accessio nam] naccession? Cⁿ, conf. C^a pag. 280 uers. 22 || possessio om. C (conf. C^a pag. 285 uers. 3 et pag. 289 uers. 8 seqq.)
489. trium] trum C
490. etiam C, et Inst.
491. possessione Inst., possessionem Cⁿ || is Inst., in C || iuri Inst., iure C.
492. praestiterimus Boecking, restituerimus aut quibus gratuitam habitationem (per errorem repetititis quattuor uocabulis) Cⁿ || ad uidemur ducunt Inst., deuimur C
493. 4 — 5 ( ) additum ducibus Institutionibus
494. relinquendae Inst., reliquendae Cⁿ || possessionis Inst., possion uel possioni uel possione Cⁿ (conf. C^a pag. 281 et pag. 287)
495. discepsserimus C
496. adipisci Inst., apisci C
497. animo C, animo solo Inst. || adipisci Inst., apisci C || possumus Cⁿ
498. interdictum dari Cⁿ, interdici Inst. || 11 — 12 possessione Cⁿ, possessione fundi uel aedium Inst.
499. sit C, fuerit Inst.
500. deiecit Inst., deiecisti C || rei C, om. Inst.
501. possederit ab altero] (posse)de(rint alte)ro in Cⁿ (conf. C^a pag. 299 uers. 1) fuisse suspiceris, conf. C^a
502. possideret Cⁿ || post inpune addendum uidetur a me inuito codice C
503. potest] p? Cⁿ (conf. C^a pag. 285 uers. 14); coniunctiuo (possit) uix opus est
504. possideret Cⁿ
505. nam] non Cⁿ, conf. C^a pag. 280
506. resstituere Cⁿ, conf. C^a pag. 298
507. intellegemus? C cum Institutionum codice W^a, intellegimus Inst. codices BPW^b
508. sed et Inst., set? C, conf. C^a pag. 301 uers. 3
509. in hoc Cⁿ, haec Inst.
510. ueluti Cⁿ (teste Goescheno) et Inst., delet Huschke
511. is est Cⁿ, is Inst. codd. B P^a, est is P^b W || exhibeat aut restituat Cⁿ, restituat aut exhibeat Inst.
512. autem Inst., aut? C, conf. C^a pag. 304 uers. 9 || interdictorum Inst., interdictorum interdum Cⁿ (ex dittographia) || duplici alia simplicia sunt Cⁿ, simplicia sunt alia duplicia Inst.
513. quibus Cⁿ, cum Inst.
514. aut Cⁿ, uel Inst.
515. facere eum Cⁿ, fieri Inst. || actor est Inst., actorem C, conf. C^a pag. 265
516. is C, om. Inst.
517. quod Cⁿ, quia Inst. || par Inst., piscar· C
518. partes C, partem Inst.
519. utrousque Cⁿ || nam] non Cⁿ, conf. C^a pag. 280
520. nunc] n C, conf. C^a pag. 282 uers. 7
521. uin C || hic] hisc (expuncta s littera) C
522. uerba apvd qvem ex glossemate ad vtrvbi adscripto nata esse uidit Mommsen (conf. Dig. 43, 31, 1) || maiore parte Goeschen, maiores partes C
523. uin C
524. simplicibus] sinpublicibus C
525. namque] conf. C^a pag. 280 uers. 19
526. exhibeat C.
527. absoluit C
528. actores C, conf. C^a pag. 298 uers. 29
529. quem] que Cⁿ, conf. C^a pag. 290 inf.
530. oportet] oportere? Cⁿ, conf. C^a pag. 283
531. ad sensum suppletum est || iudicio(mi)? C || ei] eia? C
532. potius] iius? C
533. litigiet? C || 9 — 10 ad sensum suppletum est
534. autem e. g. additum est (conf. C^a pag. 257 uers. 18)
535. indulgentur Cⁿ, conf. C^a pag. 265
536. itaque] ihq? Cⁿ, sed ita, ut secunda (et fortasse prima quoque) harum litterarum correctionem passa esse uideatur
537. sponsionem C || quod om. C, conf. C^a pag. 295 uers. 13
538. suppleuit Huschke, conf. tamen C^a
539. sententiam post restituatur duce Hollwegio ita fere perficere possis: quanti ea res erit, aduersarius ei condemnetur.
540. in eis, quae paginam codicis C 244 praecesserunt, Gaius agere coeperat de ordine et exitu interdictorum retinendae possessionis || ante fructus licitando Krueger (Kritische Versuche pag. 92) e. g. haec supplet: et uter eorum uicerit fructus licitando, etc.
541. post quia Krueger e. g. haec supplet ad sententiam perficiendam: de eo inter se certant, utri fructuum perceptio interim committenda sit. postea alter etc.
542. sit] est Cⁿ'
543. Adolphus Schmidt (Interd. pag. 288) ita supplet: uel si unus tantum sponsione prouocauit alterum, una inter eos sponsio etc.; Huschke ita: uel stipulationibus iunctis [duabus] una inter eos sponsio etc.
544. fortasse e. g. restipulatio una tantum ad eam fit supplendum est; quid post ad eam fit apud Gaium extiterit, dici nequit
545. ea quae proxime ante iudex praecesserunt, duce Huschkio ad sensum ita suppleri possunt: Editis deinde formulis sponsionum et restipulationum iudex apud etc., conf. tamen C^a
546. quod omisit C (conf. C^a pag. 294)
547. interdicto Cⁿ, conf. C^a pag. 305 inf. || possederit Huschke, possideret Cⁿ
548. sponsiones C.
549. quia] quam Cⁿ, conf. C^a pag. 293
550. 5 — 6 possessionem] conf. C^a pag. 284 inf. et pag. 287 uers 30
551. uerba inde a quos usque ad 7 fructus in Cⁿ per errorem bis scripta sunt
552. alienanam Cⁿ, conf. C^a pag. 280
553. namcisci C
554. reciperandae C
555. accipiatur Cⁿ
556. quorun b(is et potest)as h(e)c ē (ut q) cetera fuerit in Cⁿ, conf. C^a
557. (initio) facit C || licetur Cⁿ
558. sata non dat? Cⁿ || sponsiones] sponsionibus Cⁿ || facit C
559. sponsionisue C || possideat] possideatet Cⁿ
560. suppleuit Krueger Kritische Versuche pag. 84
561. ne] n (i. e. non?) C, conf. C^a pag. 280 || 30 — 32 transposito uocabulo tamen sententia ita e. g. redintegrari uidetur posse: Itaque etsi alias potuerit interdicto vti possidetis uincere tamen si cetera ex interdicto facere noluerit, per interdictum secundarium possessio in aduersarium transfertur. — In proximis ars nesciendi exercenda est.
562. 6 — 10 in ultimis paginae codicis C 247 uersibus duce Institutionum 4, 16 pr. talia fere extitisse suspiceris: Nunc admonendi sumus, ne facile homines ad litigandum procedant, temeritatem tam agentium quam eorum cum quibus agitur coerceri modo pecuniaria poena modo iurisiurandi religione modo metu infamiae; eaque praetor etc.; sed, si incertis codicis C ductibus (conf. C^a) fides habenda est, Gaius omissa nunc admonendi sumus structura fortasse ultima hoc potius modo expresserat: temeritas tam agentium quam eorum cum quibus agitur, modo | pecuniaria poena modo iurisiurandi religione (modo metu infamiae) coer|cetur (in C fuerit (coer)centur)
563. iurisiurandi Inst., iurisiurando C, conf. C^a pag. 272
564. suppletum ex Inst. || dupli Inst., duplici C
565. relictorum Inst., relictum C
566. certa C
567. iniungatur Lachmann, coniungatur Cⁿ (conf. C^a pag. 260 uers. 9 et pag. 320 uers. 35)
568. iurisiurandum C (conf. C^a pag. 272 uers. 29)
569. causae C, conf. C^a pag. 259.
570. lacunam ante obligati Krueger sic fere supplet: nisi ex suo facto, conf. tamen C^a (simplo tenus ?) || sunt Cⁿ, conf. C^a pag. 301 inf. || feminis pupillisque Cⁿ
571. autem Inst., āh Cⁿ, conf. C^a pag. 257 || actio est Cⁿ, est actio Inst.
572. neget Inst., negat C
573. actoris C, item actoris Inst. || calumnia Inst., calumniae C
574. praeterquam quod] p?qq in Cⁿ extitisse quominus suspicemur, spatii in C angustiae non uidentur prohibere
575. constituitur] constituu(ntur)? C, conf. C^a
576. dicatur Goeschen, dicetur C
577. transtulisset Cⁿ
578. actionis Cⁿ (conf. C^a pag. 257)
579. coercetio C || nam] non C, conf. C^a pag. 280
580. damnetur Cⁿ
581. ueli|iniquitate C
582. adfectum C
583. aliqua Goeschen, alia? C (conf. C^a pag. 289 uers. 23), falsa Mommsen.
584. agi Lachmann, agere C
585. tantum] tm· Cⁿ, conf. C^a pag. 308 uers. 20
586. calumnia] calumniae C
587. dari non Goeschen, non dari C
588. Krueger ad sensum e. g. sic supplet: damnatur actor, si sponsione uictus est. (§ 181) A quo autem restipulationis etc. || restipulationis] (re)st(i)pulatio|onis C teste Goescheno
589. niiungitur Cⁿ
590. quibusdam C, ex quibusdam Inst.
591. furti C, furti quidem Inst. || bonorum Inst., om. C, conf. C^a pag. 311 uers. 1
592. nam] item C, conf. C^a pag. 280 uers. 24
593. 21 — 24 lacunas e. g. ita fere ad sensum supplere possis: illa parte edicti id ipsum nominatim exprimitur, pactum quoque ignominiosum fieri, qua prohibetur pro aliis postulare uel procurator dari (uel) procuratorem adhibere cognitoremue uel cognitorio nomine iudicio interuenire.
594. 25 — 27 quid Gaius dicers uoluerit, facile apparet: eum qui agere uult, aduersarium in ius uocare oportere, et eum qui uocatus est, omni modo sequi debere, aut si sequi noluerit, ui duci licere (an uindicem pro se dare debere?); quaeritur tamen, quibus uerbis Gaius hanc sententiam expresserit.
595. patronasque] patronosque Cⁿ
596. eum] eam C || egerit C, expectes fecerit
597. 4 — 5 neque eo] nequeo Cⁿ
598. autem] aut Cⁿ, conf. C^a pag. 257
599. summa C
600. fiet Goeschen, fiat C
601. 15 — 16 ( ) addidit Huschke
602. agetur Goeschen, ageretur Cⁿ
603. milia C, conf. C^a pag. 278 || qas? C, conf. C^a pag. 289
604. nec] ne C, conf. C^a pag. 280 inf. || inuicas C || possumus] n possumus Cⁿ, conf. C^a pag. 281 uers. 30 || praeterqua Cⁿ (conf. C^a pag. 289 uers. 26 et pag. 291 inf.).