AD MARIAM SOROREM
Desine, qui valeam clausum narrare Iugurtham,
haec dum describis, quaerere saepe, soror.
Lux ignota viget, vivi quae corporis ossa
detegit et rerum vel per opaca meat.
Ignota temptant animos quoque luce poetae;
nil ipsa vatem morte latere potest.
«Hercule, quam frigent» dixit «tua balnea, Roma!»:
sensit iners mediis deorsum demissus in umbris
invenitque solum pede, luxque evanuit omnis.
Stridula compactis crepuere repagula valvis.
5 At longis sonor ille diu tinnitibus aures
perculit, ut tonitru cum nox gemit excita caelumque
in tremulas resonante polo devolvitur undas,
post ubi facta quies, aether silet; ecce sub ima
ingruit atque inopina repens immugit humo vox.
10 Haud aliter longum tum regi stridere carcer
visus et in tenebris tacitae resonare cavernae.
Quamquam et bacchatae furor urbis et undique plausus
et clamor geminatus «io io» et pede tellus
plurima pulsa virum, simul aggere dura resultans
15 ungula mugitusque boum strepitusque rotarum
absenti miscent inferna silentia voce.
Vix tandem seque ipse memor deprendit, ut aures
indoluit laceras et bracchia laesa catenis,
agnovitque imo fremibundum corde Iugurtham.
20 Flammescunt veteres obliti pectoris irae
undique, venalisque subit Maurusius et nunc
Gaetulam fremit ore fidem, nunc ille Quiritem,
nunc repetit fera verba Mari, nunc subdola Sullae,
aut Numidas magna compellat voce fugaces,
25 aut diro sequitur Marianos omine mulos.
Nec non et Scauros duplices et fulmina Memmi
incusat, numeratque dolos causasque retractat,
iamque iterum obsessum perimit te rursus, Adherbal.
Tum tenebrae plenae regem videre silenti:
30 rex oculos circum nequiquam volvit apertos.
Tum demum turpi cohiberi membra sepulcro
horruit et tabo dilabi viva futuro.
Obstruit ipse oculos, avidos vetat ipse videre,
ut se posse putet, velit modo: comprimit aures
35 inscius et tacita surdas avertit ab umbra.
Ut tandem vires animo revocavit, at illi
spes aliquo taetram lustrabat lumine cellam.
Enecto quid enim victori opus esse Iugurtha
crediderit? fuerat: iam terve quaterve necassent:
40 quidve per ambages et longa morte tenerent?
Hinc tenebris inhiare nigris, hinc si qua ferat fors
rimari sonitus, post secum plurima ringi
atque exauditas nulli ferus edere voces.
Mox iras gravis excepit sopor: ecce soporem
45 somnosque obscuros oblivia longa secuntur.
Adsidua quin ille dies in nocte latentes
nequiquam veteremque diu spem quaerere pergit.
Heu dum conives, animis dilapsa vagantis,
nunc oculos caeci volitans eludit apertos!
50 Sed iam nec regnum antiquum nec sceptra nec ipsa
iura sui patriamve cupit lucemve diei:
optat vel nigro respersum furfure panem,
vel qua vescentes Mariis captivus in armis
viderat hastatos sua per fastidia pultem.
55 Dira fames vigilisque necant ieiunia ventris.
O sibi si valvis praeberet hiantibus aegro
per rimas inserta manus vel pauperis offam,
si fastiditam canibus demitteret escam!
Nil rapiat de luce; suas premat ore querellas,
60 si licet obiecto letum vix pane morari.
Expectat; nec mente dapes depellit inanes
longaque ieiunus celebrat convivia secum.
Auscultat: quid? nonne fores crepuere? quid? umbra
nonne micat? solidam sed noctem continuat nox.
65 Ast iam nec quaerit caeco solatia ventri
nec lucem tantum reseratis postibus optat,
non patrias optat tantum sibi redditus oras:
arma cupit, cupit arma furens; procul agmina cogit,
infrenos equites formidatasque sagittas.
70 Quin caesis iterum Gaetulo litore turmis,
protinus aeriis existit ab Alpibus alter
Hannibal atque urbem ferro populatur et igni.
Tum vero, ut mentem vana de caede resumpsit,
olli radebat siccas sitis arida fauces.
75 Stratus humi querulam taciturna per omnia guttam
auribus hausit iners; nec primum credere passus
obturat digitis aures avidasque moratur.
Mox sensim laxavit hians iter: ecce per umbram
putrida prorupto singultu gutta cadebat.
80 Repere tum coepit, sicca si lambere lingua
udam detur humum, si iam contingat aventi
deciduo patulas fauces supponere rori.
Reptabat genubus sonitus vestigia rauci
aure legens, tacitam quae singultata per umbram
85 ducebant caecis cludebantque latebris
exanimum: tandem labris procumbit hiulcis
aridus. Ast querulum recidens prope gutta sonabat.
Ille autem in solis positum se viderat absens
desertisque locis, nudaque iacebat harena.
90 Fluxerat illi omnis siccato gutture sanguis.
Pantheraene lacer saevo seu dente leonis,
incertum: procul obscenae baubantur hyaenae.
Nox erat an nimium praestringit lumina sidus?
At fons haud longe querula crystallinus unda
95 visus abesse. Ter ille caput conatus et aegrum
tollere corpus humo et cubito fulcire, ter haesit.
Interea lunae quaedam surgebat imago,
quae loca suffiret nebulis et sulphure late.
Tum coram vidit virides astare columnas
100 et patulo patrias agnovit vertice palmas;
aera camelorum resonant ubi pendula collis,
udum ubi fons unda subterlabente papyros
murmur agit: notis miscentur vocibus aurae.
Tum dirae facies illum clamare volentem
105 continuo cohibent; Numidis nam saeptus Hiempsal
ipse suis, palma visus sedisse sub alta.
Ille viam rivo longam solatur et umbra
applicitus trunco; quin procubuere cameli
et Numidae circum per gramina membra dederunt.
110 Quos omnes notosque viros torvosque camelos
in se conversos et defixisse videbat
in se reflexis oculos cervicibus uno.
Unus aquam longis gelidam ducebat Hiempsal
haustibus, et nondum tacitus respexerat; at iam
115 cervices flexas oculis oculosque secutus,
vertere se coepit: subito cum gurgite palmae
corruerunt haustae; rarescunt litore formae;
nullum litus erat: notoque in carcere caecum
singultim recidens hinc illinc gutta vocabat.
120 Nequiquam: vincti sunt artus compede mortis.
Vivit dira sitis; resonant singultibus aures.
Immo age: nec prope nec procul inde tumultus equorum
ingruit: ipse fugit per inhospita tesca rapitque
verbere cornipedem; sequitur cita turma citatum.
125 Arduus ille micat; volat usque volantibus illis:
sed pigrior mutare pedes equus, atque reniti:
extremum sistit saxeo compar ostento.
Tum properare pedes; tum ferrum stridere; clamat;
et lucem rapit atque eliso gutture linquit.
130 «Ten mihi sex vixisse dies?» ita servus, et angit:
«Durus eras,» inquit «sed durior, Hercule, Roma est».
