 XXXVI. A Paolo V |
XXXVIII. A Paolo V. Memoriale  |
XXXVII
Al granduca de’ moscoviti
«Disputa con scismatici secondo li principi loro e ragion comune, e con l’invito a disputar de veritate fidei».
Nullis mundi regibus es inferior, multos autem ditione superas, magne dux, in Europam et Asiam longe lateque alas pandens a Finlandiae et Livoniae terminis usque ad mare Caspium, ubi cum rege Sveciae, hic cum persarum monarcha communicas, et ab Euxino mari usque ad principia Tanais cum rege Poloniae et turcarum et cum tartaris communes terminos habes per multa millia milliaria, Iatissimam possides terram qua et regem quemcunque europeum amplitudine exsuperas, et si non fructuosiore nec meliore. Horribilia netnora, fluvii ingentes glaciales et nebulosa tellus, partim culta partim deserta. Quod si totum imperium hoc ad culturam redigere meliorem satageris, non erit in niundo qui tibi praeeminere queat. At quomodo tellus coli poterit nisi homines culturam diligant? quomodo autem diligent nisi et corpora culta sint hominum ? corpora autem tanquam ferina negliguntur, ubi animi ferini et inculti inhabitant. Referunt historici et qui passim ex te ad nos adventant, ignorantiam crassam valde tuis in subditis vigere teque etiam niti ut ignorantia eorum in animis regnet, ut tu solus sapiens dignus videaris regno.
Tu enim solus legis nescio quos libros divi Chrysostomi et Basilii, credo et Theophilacti; ceteri vero vix legere norunt, etiam regni primates; nec gymnasia nec scholae a te foventur. Tu vero sectam schismaticam graecorum defendis contra romanam ecclesiam, et quidem gladio potius et obstinatione quam ratione, aut utilitari suffultus. Probe nosti, dux potentissime, quod in mundo sectae plurimae gentilium, iudaeorum. machomettanorum reperiuntur quas onines tu et nos execramus, tanquam erroneas Christi dei innitentes fidei. Inter christianos autem ab initio sectas et haereses fuisse, et quidem non sine utilitate recte credentium, apostolus Paulus testatur, et Chrysostomus et Basilius tuus scripsere contra anomeos et arrianos et eunomianos: quorum primi Deum a nobis per essentiam cerni in via posse, secundi vero Christum non esse de substantia Dei patris asserunt. Mox macedoniani Spiritum sanctum de eadem substantia separant; nestoriani Christum in duabus personis constituunt; et alii alias haereses introduxerunt contra quos pugnarunt patres ostenderuntque eos qui generalia concilia et sacrae romanae ecclesiae fidem non amplectuntur, extra regnum Dei vagare.
Tu vero his non obstantibus romanam abominaris ecclesiam: negas primatum Petri quem tantopere et plus quam ceteri patres et Chrysostomus super lohanneni et super Acta apostolorum et super Matthaeum exaltavit, et in eius persecutionibus ad papam tanquam ad Petrum implorans iustitiam scripsit tempore Innocentii 1. Basilius edam munifice hanc fidem profitetur et Cyrillus et Origenes et meliores graecorum: ubi ergo tuam fundas opinionem, o prudens dux? An non vides quod «qui non colligit cum Christo dispergit», ut dicitur in Evangelio. Et qui non aedificat supra petram Petri corruit aedificium illius? cur tantopere a divinis patribus quos sequi profiteris, recedis?
Dixisti: — Vos latini contra Scripturas creditis Spiritum sanctum procedere a Fido, cum nonnisi a Patre procedere dicatur in Evangelio Iohannis. Et in concilio constantinopolitano primo dicitur: |«A Patre procedit»J, latini vero addidere: [«Filioque»]. Ergo recesserunt a fide, propterea et ego recedo ab eis.
Multa sunt quae de purgatorio dicunt in Scripturis fundamenta non habentia et de consecratione sine fermento et de ritibus ieiuniorum in quibus graeci severiores, nec pisces admittunt, Aliaque multa sunt in quibus praecellunt graeci. Apostoli quoque graece non latine scripsere, et prior graeca quam latina ecclesia. Si ergo quod prius et apostolicum magis et melioribus fulget conditionibus, amplector, schismaticus non sum neque haereticus; potius autem latini qui pro arbitrati! verbum Dei adulterarunt et cereinonias et traditiones et dogmata. Mecum est tota Graecia et patriarcha constantinopolitanus et... plurimi episcopi in Asia et Europa doctrinis imbuere. Vassallos nolo ne a fide vacillent, sufficit si credant, quod ego, ad ipsorum salutem. Puto et mundum totum in meam fidem venturum; germani enim et boemii et pannonii et danii, suevi, angli, scoti et ex parte galli de papatu mecum tanquam de antichristianismo sentiunt. Simpliciter abnegant purgatorium et ceremonias romanas et caelibatum, speroque futurum ut in omnibus mecum tandem conveniant.
Sed falleris dum solus vis sapere, o dux magne. Et ut ab extremo incipiam, argumentum a multitudine, nisi sit et a melioritate, non valet. Sic decreverunt patres graeci in concilio ephesino primo; et Chrysostomus tuus in eadem fretus auctoritate, quamvis a pluribus episcopis condemnaretur et ad concilium vocaretur, contempsit, et praevalere solius papae romani prò se auctoritatem putavit supra oinnes illos inimicos episcopos, ut patet ex vita et epistolis eius. Item Hieronymus et ceteri patres graeci et latini et historici testantur quod tempore Arrii haeresiarchae totus ingenuit mundus, confitens sese esse arrianum; et in oriente unus episcopus Athanasius, in occidente tres, Hilarius, Eusebius vercellensis et romanus, perstiterunt in fide soli. At nunquid propterea fides Arrii melior? Profecto Machomettus maior esset Christo, quoniam iniperium eius latius iam patet, ut ipsi hostes putant hoc tuo fallaci argumento se tutantes.
Quapropter non te decipiat, o prudens princeps, ratio ista. Lutherani enim et calvinistae aliique quos pro te adducis, tanquam haeretici, damnati sunt a latinis, et ipsorum doctrina plus Machometto quam Christo convenit, quod in disputatione contra eos agnosces. Qui nimirum contrariantur Theophilacto damasceno et Chrysostomo tuis defendentibus liberum arbitrium, quomodo ergo isti tui testes? suntne haeretici in hoc an non? fatebere, credo, sic et in caeteris haec ad tuam fídein accedenti si quidem negant Spiritum sanctum non procedere a Fi Ho, tu vero asseris. Ieiunia et quadragesimas graecas execrantur. Cave ergo ne illis innitaris.
Quod graecos laudas, laudamus et nos: sed quos? optimos illos patres Gregorios tres, nazianzenum, nyssenum, thaumaturgum, Cyrillos duos, alexandrinum et hierosolymitanum, m[agnum] Basilium et Chrysostomum miris laudibus extollimus. Athanasium athletam invictum contra omnes haereticos similiter admiramur; Epiphanium, Methodium, Dionysium utrunque sanctum, areopagitam et alexandrinum, amplectimur. Didymum, Theodoretum, Oecumenium et alios patres, praesertim qui in conciliis nicaeno, calcedonensi, ephesino et constantinopolitano primis interfuerunt. At nos fortiter conten dimus omnes hos patres papatui favere et primatum Petri super omnes episcopos docere et dogmata latina asserere nobiscum. De Athanasio quis dubitat quod Spiritum sanctum ab utroque fateatur, si eius symbolum inspiciatur? De Chrysostomo lege eius homiliam super symbolum apostolorum et idem agnosces de Basilii libro de Spiritu sancto. Fateor quod Theophilactus, sectator Chrysostomi in cunctis, contrarium asserat in hoc dogmate uno; similiter edam lohannes damascenus.
Sed contra hos innumeros habemus et latinos et graecos. Quapropter non recte vulgo graecorum tuam nunc sententiam commendas. Populus enim schismaticus est et maledictus, et propter hoc traditus in Machometti manus, ut abbas Ioachin in Apocalypsi et sancta Brigida pridem praedixerant. Nam et semper latinis contra Machomettum pugnantibus, insidiatus est ita ut edam calcem farinae miscuerit graecus imperator exercitui latinorum et francorum, ut morerentur nihilque prò christianismo tuendo valerent. Aequum autem fuit ut, qui Machometto faverunt, sub Machometti iugum venirent. Kt qui patriarchatum a papa non agnoverunt, nunc a Machometto emant pecunia et agnoscant. Praeterea saepe vieti a latinis in suis dogmatis, pace facta et fide eadem amplexa apostatarunt, sicut Samaria a Ierusalem, idcirco cum Samaria in Assur potestatem devenit. iNec tu eripies eas, nisi fidem latinorum amplexus et armorum societatem ab aquilone irruas, dum nostri ab occidente et aethiopes a meridie insurgent. An ignoras quomodo in concilio lugdunensi sub Gregorio IX papa graeci fidem latinorum amplexi sunt, sapientia et sanctitate Bonaventurae magni doctoris plurimum promoti. Idem in concilio fiorentino sub Eugenio IV fecerunt ubi et Ioseph patriarcha constantinopolitanus mortuus est, scripsitque fidem suam de Spiritu sancto et purgatorio et primatu Petri esse eandem cum latinis.
Si post haec graeci, ut mos ipsorum est, in eadem fide non steterunt, cur tu faeces has, ab optimo vino, sequestratas, graecorum laudas et patrum dogmata non sectaris? Quod enim dictum est in Iohanne quod «spiritus procedit a Patre», non negat processionem et a Filio, cum ibidem dicat: «ego et Pater unum sumus». Praeterea dicit Dominus: «mittam a Patre spiritum veritatis». Si Christus mittit, ergo qui mittitur procediti et si est spiritus veritatis, et Christus est veritas, recte concludit graecus Cyrillus, ergo est spiritus Filii. Et Paulus saepe dicit quod «misit spiritum Filii sui»: et qui spiritum Christi non habet, hic non est eius; si spiritus Christi est, a Filio ergo procedit, ut edam mittitur a Christo ut deo. Consule sanctorum dogmata et ista agnosces. Nec enim latini addidere Filium ad novum dogma, sed ad vetus declarandum, quod edam in omnibus fit conciliis. Natura quoque idem convincit, ut enim in nostra Metaphysica probatum est, amor procedit a potentia et sapientia; qui enim aliquid ignorat, illud amare non potest. Igitur ut ameni ex eo quia scio et possum, prodit ut autem sciam ex hoc quod possum, non enim amor scientiam eiusdem obiecti producit, sed scientia amorem; et ut ait poeta: «ignoti nulla cupido», quod Chrysostomus saepe in suis homiliis fatetur. Ergo [si] spiritus est amor divinus, et F’ilius est sapientia divina, ut ait Apostolus. Pater enim potestas; sicut procedit amor a sapientia, sic spiritus a P’ilio edam fatearis oportet.
De purgatorio autem peccati natura quod transit culpa et non reatu, te moneat. et quod, Apostolus ait, «quorum aedificatio arserit punietur, ipse auiem salvus fiet, sed quasi per ignem»; igitur purgatorii, ut omnes exponunt et Dominus ait, «peccatum in Spiritum sanctum non dimitti in hoc saeculo nec in alio». Ergo datur peccatum quod in alio remittitur; non in inferno, ergo in purgatorio. Sunt etiam sanetorum graecorutn et latinorum et concilioruin plurimorum auctoritates, et iniracula et testimonia defunctorum, quibus credere tutius quam tuis graeculis novis. Veteres enim fatentur missas prò defunctis ab apostolis institutas, quae vanae essent nisi purgatorium extaret, ut dicemus (?) ex secundo libro Machabaeorum pienissime vel Platone philosopho graeco odorante, qui peccata sanabilia purgari post mortem, insanabilia perpetuo puniri in dialogo De republica et De rhetorica et alibi saepe docet; et pythagorici et gentiles romani, si Vergilio et poëtis credis, idem dictante natura et traditionibus patriarcharum docuere. Pythagoras enim genere iudaeus fuit, teste Ambrosio sancto in Epistolis, licet in Samo Calabriae natus: de quo alibi. Caetera sunt nullius momenti dogmata, nisi forte cum graeculis asseras fornicationem, quam apostolus Paulus detestatur, non esse detestabilem culpam. Sciinus etiam te nunc a patriarcha constantinopolitano descivisse et multa mutasse. Ergo extra viam te esse intelligis.
Quapropter quod a principio dicebam, vide, o princeps sapiens, nedum tuis studia litterarum non asseris, tuae et iliorum ignorantiae faveas. Neque enim viri docti non superbi contumacesque in talibus dogmatis persistere poterunt, si Scripturas et philosophos, et concilia et patres divinos rite sectati fuerint. Voca ergo ad te monachos et clericos latinos, institue gymnasia, evolve scripturas, cogita de fide prudentius atque prius. Quid enim prodest totius mundi lucrimi, suae vero animae iacturam facere? Adde quod tyrannorum est subditos velie ignorantes ut possint eos tanquam bubalos per nasum quorsumlibet trahere: ideoque sunt viles animo et facile bello vincuntur, tanta in servitute vilescentes. Unde conqueritur Deus in Isaia: «captivus ductus est populus meus quia non habuit scientiam», et contra principes similes tui ibi invehitur. At quia tam sapiens tibi videris ut omnibus doctoribus latinis et conciliis te praeferas, doce nos, quaeso, quo in errore versamur ut vieti gratias agamus tibi victas dantes manus. Teneris enim ex praecepto Christi praedicare Evangelium omni creaturae, praesertim cum omnes erremus et tu solus ut putas purum tenes Evangelium. Ergo ad generalem convenctum te vocamus, aut si quos sapientes habes, illos mitte, aut nos ad te veniemus ut de fide vera constet. Cur enim damnamur inopes veritatis in tanta copia doctrinarum sanctorum.
Scis etiam quod scriptum est: «reminiscentur et convertentur ad Dominum universi fines terrae». Hoc autem per verbi Dei praedicatores, quorum si tu primus, ministerium tuum imple, mitte ad tartaros, ad persas, ad turcas, sed non antequam scias an veruni semines Evangelium anve disperdas. Propterea conventu inito cum latinis nostrae controversiae dirimantur. Dehinc ad alias nationes excurremus. Quod si coeperis Dominus tecum erit, populos tuos te dignos facies, prudentes in doctrinis et artibus terram implebis tuam sermone Domini et divitiis. Visum est novum sidus in sedili Cassiopeae anno Domini 1572 in meridiano et polo Moschoviae mirificas abs te novitates portendens. Quaeso vel fidem ut propages Dei, vel veruni in tuo regno ex nobis accipias et in tartaros dissemines. Neque enim nova stella casu quodam fulsit sed divino opificio. Vide ne permaneas in incredulitate. Fias de illis quos Ezechiel propheta suscitat Gog et Magog de capite Mosoch, hoc est nioschovitarum, ut ex Iosephi Antiquitatibus et doctoribus agnovimus; et dum prò Christo te pugnare putas, de antichristi agmine descendas. Nam graecismum esse unum de septem capitibus antichristi in nostris Prophetalibus comprobatum est. Si ergo veneris ad collationem, arma erunt sacra Biblia et patres graeci latinique, et sancta concilia vetera et miracula et martyrium, et successio et possessio. Haec autem disputanda tecum et cum graecis tuis proponimus.
Primo. An romanus pontifex iure divino et ecclesiastico sit caput omnium episcoporum et ecclesiarum magister, uti et Petrus. [Secundo.] An Spiritus sanctus procedat solum a Patre vel ab utroque.
[Tertio.] An purgatorium extet.
[Quarto.] An ceremoniae et sacramenta ecclesiae romanae sint ab apostolis necne.
[Quinto.] An dux moschovitarum sit ex parte schismaticus et ex parte haereticus.
[Neapoli, 1617-8]