Migne Patrologia Latina Tomus 62
Opusculum I (Vigilius Tapsensis), J. P. Migne
PRAEFATIO CHIFFLETII.
(0471C)26 Movet risum cornicula apud poetam, furtivis nudata coloribus. Habet e contrario admirationem Vigilius episcopus hactenus vulgo ignotus, suisque omnibus nudatus bonis atque ornamentis, nunc in sedem suam, et in proprias opes postliminio restitutus, quas illi nos haud inanibus argumentis evindicavimus. Habebat sub prelo ante aliquot annos Sirmondus noster Theodulfum Aurelianensem, cujus in Collectaneis Vigilium inscriptum videbat episcopum Africanum; sed sedem non noverat. Ego illi Jurensem codicem exhibui, optimae notae ac pervetustum, in quo Vigilii adversus Eutychem a Theodulfo laudatum opus Vigilio Tapsensi episcopo asserebatur. Non dubitavit vir perspicacissimus, hoc tam illustri evictus antiquitatis monumento, quin horum contra Eutychem librorum auctori sedes fuisset Tapsus, episcopale oppidum provinciae Byzacenae; essetque ille ipsemet 27 Vigilius Tapsitanus, qui hujus provinciae ultimus (0471D)censetur inter episcopos Carthaginem pro reddenda ratione fidei, ex praecepto regali convenire jussos ad calendas Februarias, anno octavo Hunerici regis. Aperui tum viro eruditissimo, et longa jam mihi litterarum (0472C)consuetudine conjunctissimo consilium meum, de scriptoris hujus disertissimi operibus colligendis, vindicandis, recensendis, ac publico donandis. Quod qua ratione praestitum a me sit, mi lector, paucis accipe: simulque causam agnosce, propter quam tanti viri lucubrationes tandiu vulgo incompertae, ac ne ab iis quidem quorum manibus terebantur, satis agnitae fuerint.
Africam obtinentibus Vandalis, immanitate barbaris, et secta Arianis: cum etiam Roma capta, atque (ut ait Prosper in Chronico) per quatuordecim dies secura et libera scrutatione omnibus opibus suis vacuata, maris Mediterranei insulas, littoraque omnia nominis sui terrore complerent: nec minus suae haereseos late disseminandae quam propagandi imperii zelo aestuantes, cujuscunque conditionis orthodoxos, sed clericos praesertim, atque episcopos inauditis tormentis excruciarent; rei Christianae intererat plurimum ut non deessent qui nutantes fidelium animos sustinerent, (0472D)tum aliis officiis, tum illo imprimis genere orationis quod nec temporum nec locor in coercetur angustiis; scriptores, inquam, qui editis a se pro fide catholica adversus Arianos variis libris, etiam triumphantem (0473A)saevientemque haeresim, omnibus in plateis, omnibus in privatarum aedium recessibus confutarent. Sed cavendum erat auctoribus, ne si deprehensi essent, ut divinae humanaeque majestatis rei gravissimis suppliciis conficerentur: atque ita pastorum exitio turbatis ovilibus, plus illi fortasse obessent casu suo quam manu profuissent. In his scriptoribus, Vigilio Tapsensi seu Tapsitano episcopo consilium fuit, quae ad redarguendos Arianos conscriberet, ea magnorum virorum, Athanasii nimirum, Idacii, Ambrosii, atque Augustini nominibus convestire: stylo etiam ad eorum genium ingeniose coaptato, ut qui manibus versarent, illos ipsosmet legere sese arbitrarentur. Quod 28 consilium eo spectabat, ne hostibus potentissimis ac rabie efferatis proderetur. Vandalorum tamen jam evaserat manus, cum eum Dialogum scriberet quo non modo Arium, sed et Sabellium et Photinum in persona Athanasii, cognitore Probo, ac de tota disputatione sententiam ferente profligavit. Etenim larva deposita, in praefatione totius (0473B)Dialogi palam profitetur, se methodi ac brevitatis studio, hinc Sabellium, Photinum, atque Arium, inde Athanasium arbitro Probo de fide altercantes inducere: ac deinde ad finem secundae partis, non dissimulat et Maribadum Arianae haereseos diaconum (0474A)certo libro, et altero Palladium episcopum Arianum Ambrosii calumniatorem a se refutatos. Cum autem venisset Vigilius noster Constantinopolim, tum vero omissis Arianis, adversus grassantem Oriente toto Eutychianam haeresim arma cepit: illosque edidit contra Eutychem libros quinque, qui Vigilio episcopo Tridentino (uti priores illi, Athanasio, Ambrosio, seu Gregorio Nazianzeno, Idacio et Augustino) falso ascripti sunt. Ita malitia temporum Vigilius Tapsensis ingentium pro Dei Ecclesia susceptorum laborum bene parta gloria spoliatus est. At non illa gloria caruit quae justorum meritis remuneratore Deo in coelis rependitur. Indolui nihilominus diserto scriptori, qui murum se pro domo Dei objecisset, ac aere perenniora exegisset monumenta, quae non tempus edax, non aquilo impotens posset diruere, aut innumerabilis annorum series, hanc illatam injuriam, ut non nisi distractus, mutilusque, ac nomine alieno legeretur. Quare et singula ejus opera ex antiquis bene multis codicibus recensuimus, supplevimus, emaculavimus, (0474B)et auctori suo restituimus, ut novus nunc e Patrum veterum coetu nobis Vigilius Tapsensis, velut ex Africae ruderibus emergeret. Quae porro ei lucubrationes, et quibus argumentis a nobis vindicatae sint, nunc aperiendum est.
INCIPIT OPUSCULUM PRIMUM.
(0473) I. Libri quinque adversus Eutychem. 29 Vigilii Tridentini episcopi et martyris nomine inscripti prodierunt aliquoties libri quinque adversus Eutychem. Sed adverterunt viri eruditi non posse hos libros ei tribui Vigilio episcopo Tridentino, Ambrosii et Simpliciani episcoporum Mediolanensium aequali, qui ad primum Stiliconis consulatum (anno scilicet aerae Christianae quadringentesimo) martyrum fecit, longe ante S. Leonis papae et concilii Chalcedonensis (quorum in iis libris frequens mentio), imo et ante ipsius Eutychis tempora. Quare, aut duos Vigilios (0473C)Tridentinos, alterum altero juniorem; aut Vigilium hunc diversae potius a Tridentina civitatis episcopum fuisse suspicati sunt; nec inani conjectura. Legi enim ex bibliotheca Thuana ms. codicem operis contra Graecos, auctore Aenea Parisiacensi episcopo, ubi haec habentur capite 74:
Vigilius Africanus episcopus Spiritum sanctum a Patre, Filioque procedere his verbis demonstrat, in libris quos scripsit Constantinopoli, in defensionem tomi Leonis papae contra Eutychianistas.
Similiter nobis et de Trinitate quaestionem aliquam moveant; ut quia sunt quaedam propria Patris quae nec ad Spiritum sanctum pertineant; et sunt quaedam propria Filii quae nec ad Patrem nec ad Spiritum sanctum pertineant; et sunt etiam Spiritus sancti nonnulla propria quae nec ad Patrem nec ad Filium pertinere monstrantur, tres a se invicem separatos criminentur catholicos colere deos. Sed ne forsitan inopinata quaestione turberis, adverte (0473D)per singula, suscepti hominis dispensationem nec ad Patrem, nec ad Spiritum sanctum, sed ad solum pertinere Filium: proprie enim Filius, non Pater de Virgine natus est. Rursus illa quae super eum audita est vox Hic est Filius meus d. lectus (Matth. III, 17), nec ad Filium nec ad Spiritum sanctum, 30 sed ad Patrem pertinet solum. Item columbae species quae in Jordane apparuit, et ignearum linguarum multipartita distributio, proprie ad sancti Spiritus personam pertinere monstratur. Sed ne adhuc de his proprietatibus dubites, audi manifestius, proprium Patris esse genuisse, et proprium Filii est natum fuisse, proprium vero est Spiritui sancto de Patre Filioque procedere: nec omnino reciprocatur in aliam personam quod est unicuique personae specialiter proprium. Si ergo hae tres personae, habentes singulae proprietates suas quibus significantius distinguantur, non quibus separentur, unus est Deus; quomodo Filius salva (0474B)utriusque naturae proprietate non est unus Christus?
Haec ipsa iisdem fere verbis retulerat paulo ante Aeneam Theodulfus Aurelianensis episcopus, in suis de Spiritu sancto Collectaneis, haud procul a fine: et sunt desumpta ex libro I Vigilii adversus Eutychem, cap. 10. Cujus porro in Africa civitatis episcopus esset hic Vigilius, prodidit (ut dixi) monasterii S. Augendi, seu S. Claudii Jurensis codex pervetustus optimaeque notae, qui libris Vigilii adversus Eutychem hunc titulum praefigit: Incipit liber Vigilii episcopi Tapsensis Ecclesiae contra Eutychetem. Tum ad finem libri secundi et initium tertii: Explicit liber II. Incipit liber (0474C)III ejusdem sancti Vigilii episcopi, de fide catholica contra Eutychetem. Vides, in codice adorandae vetustatis, Vigilium et episcopum TAPSENSEM, et SANCTUM ascribi. Cum autem sit et Africae et Sic liae Tapsus, ut Vigilium potius Tapsensem Africae episcopum putem, facit et Aeneae et Theodulfi auctoritas, qui Africanum episcopum pronuntiant; et quod Tapsi Siciliae episcopatum nulla (quod sciam) monumenta prodant. At est in Africa Tapsus civitas maritima et episcopalis provinciae Byzacenae. Neque obstat quod Victor Vitensis in Notitia Byzacena Vigilium recensuit, non Tapsensem episcopum, sed Tapsitanum; quodque Aulus Hirtius libro de bello Africano, Tapsi hujus incolas passim Tapsitanos dixit, Tapsenses nusquam: nam utriusque hujus formae patria vocabula 31 pene promiscue usurpavit antiquitas, uti Beneventensem et Beneventanum, Tigavensem et Tigavitanum, et caetera hujusmodi, forma priore ab ipso civitatis nomine, posteriore a Graeco patrio desinente in της (ut notavit libro II Priscianus) subinde (0474D)propagata. Sicut ergo Tapsitanum, Ταψίτης, protulit, ita et Tapsus Tapsensem. Suntque haec duo fere synonyma, cum hoc tamen discrimine, quod Tapsitanus vere patrium est, ac proprie designat hominem Tapso oriundum; Tapsensis autem hominem sive rem aliam quae ad Tapsum quoquo modo spectet. Ergo Tapsensum praefectum, vel Tapsenses turres proprie dixeris, civem autem Tapsitanum. Episcopum porro utrolibet nomine appelles perinde est, ut enim ortu civis non sit, gradu tamen atque officio jus habet ejus cui praeest civitatis.
II. Altercatio sub nomine Athanasii, adversus Arium, Sabellium et Photinum. Atque hinc ad alias Vigilii nostri lucubrationes internoscendas magna lux affulget. Ille enim libro V adversus Eutychem, cap. 2: Et quanquam, inquit, de conciliorum diversis sanctionibus, et nominum religiose (0475A)additis nortatibus, plenissime in eis libris quos adversus Sabellium, Photinum et Arium, sub nomine Athanasii, tanquam si praesentes cum praesentibus agerent (ubi etiam cognitoris persona videtur inducta) conscripsimus, a nobis fuerit expressum; tamen et nunc perpauca studio brevitatis inserimus, ex quibus istos clareat nimium imperitos et temerarios esse, qui nesciunt multas fidei constitutiones post Nicaenam synodum, contra novorum haereticorum insanas eruptiones, diversis in locis congregatos episcopos edidisse. Quo ex loco, de ingenio eodem promptum esse hunc dialogum tribus libris constantem, jam olim advertit Georgius Cassander, qui eum libris adversus Eutychem in editione Coloniensi anni 1555 primus conjunxit. Cur autem hujus dialogi, qui a Vigilio est editus 32 (ut supra monui) cum nihil ei a Vandalis timendum videretur, stylus appareat ab eo quo contexti sunt libri contra Eutychem haud paulo diversus, causam accipe
III. Hujus altercationis formae duae. Altercationis Athanasii atque Arii coram Probo judice editiones duas codices antiqui repraesentant. Prior tres tantum, nempe Athanasium, Arium et Probum interlocutores habet; posterior Sabellium insuper et Photinum loquentes indicit. Prieris praefatio incipit: Cum apud Nicaeam; quam excipit fictitia Constantii Sacra: posterioris praefationem, quae incipit: Dum mecum de fidei veritate, antehac non editam unus dedit codex Thuanus: post quam omissa praefatione Cum apud Nicaeam, et epistola Constantii imperatoris, initium fit in codice Thuano ab his verbis: Probus judex dixit, perspiciens in idolorum cultura. Prior duabus constat actionibus, seu libris totidem, et concluditur appellatione Arii ad tribunal principis: posterior, praeter duas actiones, habet ad finem, libri tertii instar sententiam Probi judicis, quae ab Athanasio, Sabellio, Ario ac Photino dicta summatim colligit. Prior longe est brevior posteriore, in (0475C)qua magnam partem continetur, non tamen plane tota. Priorem scripsit Vigilius cum adhuc Vandalorum jugo premeretur, adeoque ejus auctor agnosci nollet; posteriorem, cum extra eorum potestatem esset: quippe in qua se et Athanasii personam ementitum esse, et Maribadum ac Palladium Arianos scriptis libris confutasse palam profitetur. Cum igitur editio prior ad stylum velut Athanasii studiose temperata sit, ac deinde post annos aliquot paucis exceptis in posteriorem inculcata; nihil mirum si posterior editio, quamlibet eo tempore instructa quo alienum stylum fingere nihil necesse esset, librorum tamen adversus Eutychem genium non redoleat.
33 Caeterum has duas editiones reddere integras operae pretium duxi. Quamvis enim priorem magna ex parte complexa sit posterior, non tamen totam. Adde quod et principio, et fine, et methodo diversae sunt; nec in unam compilari absque auctoris injuria potuerunt, uti eas compegit Cassander. Nos utramque e quatuor praesertim mss. codicibus recensuimus; (0475D)uno Jurensi, altero et tertio Thuanis, quarto S. Mariae Remensis. Et posteriori praefationem vulgatam praefixyimus, quae incipit: Cum in manus strenui lectoris, beatissime papa Materne, etc. quod et in antiquis mss. exemplaribus reperiatur, nec a Vigilii scopo ingenioque aliena sit. Nunc ad alia ejus opera investiganda ulterius progrediamur.
IV.Vigilii liber contra Palladium, cujus pars prior haud ita pridem habita pro Actis concilii Aquileiensis. Is dialogi posterioris libro II, cap. 50, Athanasium ita loquentem facit, parum curans num haec aevo ipsiusmet Athanasii congruerent, dum in ejus persona orthodoxum quemlibet repraesentaret: Haec idcirco ego breviter in unum responsionis cumulum cuncta congessi, quoniam de his omnibus quaestionum capitulis latius et plenius beatus noster disputavit Ambrosius. Contra quem Palladius Arianae perfidiae episcopus, dum (0476A)jam (credo) ille sanctus humanis rebus fuisset exemptus, in refutatione dictorum ejus quaedam credidit conscribenda. Si quid ergo nunc a te objici potuit, ille jam suis objectionibus occupavit. Cui quoniam uno jam respondi libello, melius reor, si qua hic fortasse omissa videntur, ibi plenius divina opitulante gratia explicare, ut in illo se quoque Arius superatum agnoscat.
Multa hic nos docet Vigilius: 1º copiose disputasse beatum Ambrosium adversus Arianos: quod ab eo perfectum norunt omnes, tum alibi passim, tum maxime in libris de Fide 34 ad Gratianum, et de Spiritu sancto, 2º Palladium fuisse per ea tempora episcopum Arianum; de quo nos mox plura. 3osup; Conscriptum ab hoc Palladio librum ad refuntanda Ambrosii dicta, jam vita functo (ut Vigilius putat) Ambrosio. 4º Occupasse Palladium objectionibus suis quaecunque ab Ario, hoc est ab homine Ariano objici poterant. 5º Vigilium Palladii argutationibus respondisse uno libello. 6º Melius visum Vigilio, si qua tum fortasse contra Arianos argumenta non colligeret, ea (0476B)in tractatu adversus Palladium plenius explicare (hoc est, opinor, lectores suos ad alterum illud suum opus remittere), ut in Palladio se Arius, sive Arianus quilibet convictum esse agnosceret.
Fuit, opinor, hic Palladius episcopus, hydrae seu Scyllae Arianae caput unum, de quo Ambrosius lib. I de Fide ad Gratianum, cap. 4, ubi de Arianis ita loquitur: Itaque nunc in plures sese divisere formas. Alii Eunomium, vel Aetium, alii PALLADIUM, vel Demophilum, atque Auxentium, velut perfidiae ejus (nempe Arii) haeredes sequuntur, alii diversos. Nunquid divisus est Christus? Sed qui eum a Patre dividunt, ipsi se scindunt: et ideo quoniam communiter adversus Ecclesiam Dei, quibus inter seipsos non convenit conspirarunt, communi nomine haereticos, quibus respondendum est, nominabo. Haeresis enim velut quaedam hydra fabularum, vulneribus suis crevit; et dum saepe reciditur, pullulavit, igni debita, incendioque peritura. Aut velut quaedam monstruosi Scylla portenti, in varias formas distincita (0476C)perfidiae, velut supernae vacuum Christianae sectae nomen obtendit: sed quos in illo impietatis suae freto miseros, inter naufragia fidei repererit fluctuantes, belluinis succincta prodigiis, tetri dogmatis saevo dente dilacerat. Sic habet hic Ambrosii locus in optimae notae codice nostro pervetusto. Nec alius ab hoc Palladius episcopus designatur in Epistola pseudosynodi Arianorum Singidunensis, Gratiano et Dagalaifo coss. (hoc est anno Christi 366), transmissa per Secundianum presbyterum: et in responsione Germinii semiariani; apud Hilarium in fragmentis. Cujus autem sedis episcopus fuerit hic Palladius, hactenus mihi 35 incompertum fuit. Diversum enim fuisse constat a Palladio natione Galata, episcopo Helenopoleos Bithyniae, ex-monacho et Evagrii Pontici discipulo, Origenista, et Pelagiano servilis nequitiae, ut ait Hieronymus in prooemio Dialogorum adversus Pelagianos; de quo multa Rosweydus noster, praesertim in Praeludiis libri VIII de Vitis Patrum, qui est Palladii hujus Historia Lausiaca.
(0476D)His positis, mihi omnino videtur, non aliud esse Vigilii opus istud adversus Palladium, quam quod conciliorum collectores non a multo tempore nobis pro concilii Aquileiensis legitimis actis obiecere, junctis duabus synodicis quas vulgatae editiones exhibent; junctoque ad finem libro qui inter opera Ambrosii legitur inscriptus, De Filii divinitate et consubstantialitate, contra Arianos. Haec vero ut sentiam, his adducor argumentis.
1. Gesta haec Patrum concilii Aquileiensis, cum duabus epistolis synodicis (altera ad episcopos provinciae Viennensium, et Narbonensium primae et secundae; altera ad imperatores, Gratianum, Valentinianum et Theodosium; quae incipit, Benedictus Deus ) nulla apparent in editionibus conciliorum Merlinianis anni 1523 et 1535: neque in Crabbiana anni 1538; sed post illas prodierunt ex mss. codicibus, in quibus reperiuntur variis Ambrosii opusculis conjuncta. Non enim occurrunt in antiquis conciliorum (0477A)collectionibus mss. Ex quo apparet, non ea antiquitus pro veris synodi actis habita, sed rejecta inter Ambrosii lucubrationes cujus nomen praeferebant; sicut inter opera Athanasii prodiere aliquot Vigilii opuscula, quod in eis Vigilius Athanasium loquentem induxisset. 2. Quamvis in his actis Ambrosius synodum aperiat, quod potioris episcopi esse solet; tamen initio actorum, ac deinde ad calcem synodicae ad imperatores, appellatur ante Ambrosium Valerianus episcopus Aquileiensis, praeter jus, praeterque illius aevi morem. Atque haec ordinis perturbatio recentiores eruditos mire torsit, hoc Vigilii invento illusos; quod quo spectarit nescio, 36 nisi ille Valerianum Aquileiensem episcopum aut in sua Ecclesia nemini subjectum, aut in eo concilio legatum apostolicum sibi finxit: quorum posterius incredibile est, quia sive Mediolanensis episcopi offensione fieri vix potuit: prius autem aperte repugnat Athanasio, qui in epistola ad (0477B)Solitarios Mediolanum appellat μητρόπολιν τῆς Ἰταλίας; et Notitiae imperii, quae ut Romam vicario Urbis, ita et vicario Italiae sedem assignat Mediolanum; nempe Italiae stricte sumptae, cujus erant septem provinciae civiles; Venetia cum Istria, Rhaetia prima, Rhaetia secunda, Alpes Cottiae, Aemilia, Flaminia cum Piceno annonario, et Liguria. Quam distinctionem Italiae propriae ab Italia late accepta, a Constantino Magno primum inductam fuisse, ac viguisse per tempora Ambrosii, etiam in politia ecclesiastica, adeo ut episcopus Mediolanensis toti praeesset Italiae, sive ut primas, sive tantum ut metropolitanus (quod hic non discutio) tum alia ostendunt, tum maxime subscriptiones episcoporum in conciliis Arelatensi I et Sardicensi: itemque synodicae duae concilii Italiae, quae inscribuntur: Beatissimo imperatori, et clementissimo principi Theodosio Ambrosius, et caeteri episcopi Italiae, quas edidit Sirmondus post appendicem codicis Theodosiani. Quare, Ambrosius Mediolanensis episcopus Valeriano Aquileiensi episcopo, qui ad Venetiam (0477C)et Istriam spectabat, tanquam episcopo sibi subdito praeire ubivis terrarum, et ante illum appellari debuit. Sed fortasse Vigilius, qui haud procul anno Christi quingentesimo scribebat, rationem habuit sui temporis, quo Aquileiam non tantum metropolim, sed et a Mediolanensis episcopi jurisdictione exemptam fuisse non negaverim; cum etiam in titulum patriarchalem erecta postmodum fuerit. 3. Palaestram sapit ardor ille disputantium praesulum; qui tamen in conciliis non ut scholares ad disputandum, sed ad ferendam sententiam ut judices sedere solent. 4. Olent lucernam multiplices episcoporum et inter se colligatae enuntiationes: suaque vel varietate, vel apta connexione, unius ejusdemque ingenii partum se produnt. 37 5. Cujus spiritus est illud, et quam theatrale? Anemius episcopus dixit. Caput Illyrici nonnisi civitas est Sirmiensis. Ego igitur episcopus illius civitatis sum. (0477D)Haec certe Anemius nec modeste jactare potuit in illo tot praesulum coetu; nec etiam vere, si concilii Aquileiensis et Anemii Sirmiensis episcopi aetatem spectes: quare in Vigilii Tapsensis aevum ac licentiam declamatoriam referenda sunt. Potuit autem ex Vigilio sumpsisse ei suppar Justinianus imperator, aut ejus cancellarius, qui novella 11 de prima Justiniana, Cum, inquit, Firmi praefectura fuerit constituta, ibique omne fuerit Illyrici fastigium, tam in civilibus quam in episcopalibus causis; postea autem Attilanis temporibus, ejusdem locis devastatis. Appennius praefectus praetorio de Firmiana civitate in Thessalonica profugus venerat, tunc ipsam praefecturam et sacerdotalis honor secutus est: et Thessalonicensis episcopus, non sua auctoritate, sed sub umbra praefecturae meruit aliquam praerogativam. Firmi nomine Sirmium hic intelligi nemo dubitat; quemadmodum et apud Jornandem de rebus Geticis, ubi ait: Alaricus rex creatus, (0478A)sumpto exercitu, per Pannonias (Stilicone et Aureliano consulibus) et per Firmium, dextro latere quasi vivis vacuam intravit Italiam. Nullo penitus obsistente, ad Pontem applicuit Condiniani, qui tertio milliario ab urbe erat regia Ravennate. Sirmium inquam his locis nemo non accipit pro Firmo seu Firmio; sive is fuit loquendi usus tempore Justiniani et Jornandis; sive (quod verisimilius) mendum a librarii oscitantia. Primum igitur videamus quando deletum fuerit Sirmium: quaesituri deinceps an stante civitate Sirmiensi, penes eam fuerit caput Illyrici tum ecclesiasticum tum etiam civile. Ex Ammiano libro XXX, Gratiano III et Aequitio coss. (id est anno Christi 374) oblata est Gratiano praefecti Probi relatio, docentis Illyrici clades. Item ex Idatii Fastis, anno 377 et sequenti 378 (quo Valens interiit) Gotthi Thracias et Illyricum populabundi pervaserunt. De his vastationibus sanctus Ambrosius lib. II de Fide, cap. 4. ad finem, Nonne, inquit, de Thraciae partibus per Ripensem Daciam, et Mysiam, (0478B)omnemque 38 Valeriam Pannoniorum, totum illum limitem sacrilegis pariter vocibus, et barbaricis motibus audivimus inhorrentem? Et lib. II de Officiis, cap. 15: Nota sunt haec nimis Illyrici vastitate et Thraciae, quanti ubique venales erant toto captivi orbe. Gotthi deinde annis 379 et 380 a Theodosio perdomiti sunt. Et adhuc stabat Sirmium anno illo 379, Ausonio et Olybrio coss. cum in civitate Sirmio levatus est a Gratiano Theodosius Augustus, XIV cal. Februarias, ex Idatio in Fastis, et Marcellini Chronico. Ad Attilae igitur tempora excidium Sirmii bene retulit Justinianus: nec alia certior hujus epocha, quam annus aerae Dionysianae 442, Diodero et Eudoxio coss., notatus, ubi haec Prosper: Chunis Thracias et Illyricum saeva populatione vastantibus, exercitus qui in Sicilia morabatur, ad defensionem Orientalium provinciarum revertitur. Marcellinus porro: Bleda et Attila fratres, multarumque gentium reges, Illyricum Thraciamque depopulati sunt. Nunc inquirendum an ante annum (0478C)442 stans adhuc Sirmium, caput fuerit Illyrici tam in civilibus, ut ait Justinianus, quam in episcopalibus causis.
Quid hic veniat Illyrici nomine, haud apud omnes satis convenit. Ruffus in Breviario: Provincias, inquit, habet Illyricus septem et decem: Noricorum duas Pannoniarum duas, Valeriam, Saviam, Dalmatiam, Moesiam, Daciarum duas. Et in dioecesi Macedoniae sunt septem: Macedonia, Thessalia, Achaia, Epiri duae, Praevalis, et Creta. Haec scribebat Ruffus ad Valentinianum Joviani successorem ex anno bissextili 364. Ducentis fere annis recentior Jornandes lib. I de regnorum ac temporum Successione: Illyricus autem cuncta, ait, per partes quidem et membra devicta, ad unum tamen corpus aptata est: quae habet intra se provincias decem et octo. Hae sunt: Norici duae, duae Pannoniae, duae Valeriae, Suavia (sic legendum, non ut in vulgatis Suevia), Dalmatia, Moesia superior, Dardania, Daciae duae, Macedonia, Thessalia, Achaia, Epiros, (0478D)Praevales, Creta: simul decem octo. Verum hanc Illyrici partitionem nihil moror, sicut neque alteram haud multum diversam, quam exhibet Notitia imperii, quia haec natae sunt post divisionem Illyrici in Orientale 39 et Occidentale. Ruffi duntaxat Illyricianas provincias septemdecim comparo cum dioecesi praefecti praetorio Illyrici a Constantino instituti: quam dioecesim constat, illo Ruffi Illyrico tribus provinciis fuisse minorem, nempe Valeria, et utroque Norico; nisi fallit Zozimus libro II cum ait: Alteri Macedones attribuit, et Thessalos, et Cretenses, et Graeciam eique circumjacentes insulas, et Epirum utramque, et Illyrios, et Dacos, et Triballos, καὶ τοὺς ἄχρι τῆς Βαλερίας Παίωνας, et Pannonios usque ad Valeriam, et praeterea Mysiam superiorem. Fuit autem Sirmium in hoc utroque Illyrico: nempe tum in dioecesi praefecti praetorio Illyrici a Constantino instituta, tum etiam in Ruffi Illyrico: et quaeritur an aliquando, et qua ratione fuerit Sirmium alterius hujus Illyrici caput. (0479A)Stylum hic stringo, et quae multis evolvi possent, in pauca contraho.
Certum est imprimis fuisse Sirmium metropolim secundae sive inferioris Pannoniae: et hanc idcirco appellatam Pannoniam Sirmiensem, apud Cassiodorum lib. IV Var., cap. 13. Quod et probat Ammianus lib. XV, rectoris secundae Pannoniae sedem Sirmium his verbis designans: In convivio Africani Pannoniae secundae rectoris apud Sirmium, poculis amplioribus malefacti quidam, arbitrum adesse nullum existimantes, licenter imperium praesens ut molestissimum incusabant. Item ex Herodiano in Maximino, fuit Sirmium totius Pannoniae urbs maxima; adeoque non tantum secundae sive inferioris, sed etiam primae et superioris Pannoniae princeps.
Ad haec ex Ammiano libro XXI Julianum adhuc vivente Constantio e Galliis in Illyrios profectum, Sirmiensis populus duxit in Regiam. Ubi eventu laetus et omine, firmata spe futurorum, quod ad exemplum urbium matris, et populosae, et celebris, per alias quoque (0479B)civitates ut sidus salutare susciperetur, edito postridie curuli certamine cum gaudio plebis, etc. Videtur hoc loco asserere Ammianus Sirmium multarum urbium matrem; puta utriusque Pannoniae metropolim, quod ex Herodiano jam retulimus. At quod Illyrici totius fuerit caput, nemo ex his ejus verbis conficiat.
40 Nihilominus sub Constantio imperatore, opinor fuisse Sirmium totius Illyrici caput et civile et ecclesiasticum; sed ex intervallo duntaxat, et ex accidente, propter principis in ea urbe commorationem. Claudius Chiffletius patruus meus, vir apprime eruditus, in opusculo de Statu reipublicae Romanae sub Constantino, ex praefectis praetorio, inquit: Unus semper in comitatu Augusti aut Caesaris videtur fuisse, pro ratione loci in quo princeps versabatur: idque ex Ammiano non uno loco deprehendi. Colligo ego idipsum ex Severo lib. II Historiae, ubi Evodii praefecti meminit Treviris degentis cum Maximo tyranno. Et ratio fuisse videtur, quia cum praefecti praetorio, juri dicundo (0479C)praeessent pro imperatore, ad cujus tribunal gravissimae quaeque causae trahebantur, decebat, et vero erat necessarium, ut ub cunque ille consisteret, ibi ex praefectis praetorio suo haberet aliquem, qui ejus nomine jus diceret. Lego certe apud Ammianum, lib. XX, haud procul ab initio, Ab imperatore nusquam disjungi debere praefectum in ardore terribilium rerum: et per omnes ejus historiae annos observare est, a Caesarum aut ab imperatorum latere vix unquam abfuisse ex praefectis eum cujus ille in dioecesi versabatur. Jam Constantio sedem imperii fuisse Sirmium docet nos Ammianus pluribus locis. Lib. XVI: Constantius nono suo, et Juliani secundo consulatu, hoc est, anno aerae Christianae 357, acto Romae triumpho magna pompa, acceptis nuntiis de Suevorum, Quadorum et Sarmatarum in Romanas provincias irruptione, tricesimo postquam ingressus fuerat die, IV calendas Junias ab urbe profectus, per Tridentum iter in Illyricum festinavit, ac Sirmium venit, ubi vel de pace cum Persis, vel de bello adversus Quados et (0479D)Sarmatas consilia libraret. Lib. XVII: Daciano et Caereale consulibus, hic erat annus Christi 358. Augusto (inquit Ammianus) inter haec quiescenti per hiemem apud Sirmium, indicabant nuntii graves et crebri, permixtos Sarmatas et Quados, vicinitate et similitudine morum armaturaeque concordes Pannonias, Moesiarumque alteram cuneis incursare diversis. Lib. XVIII et XIX: Eusebio et Hypatio fratribus consulibus (anno Christi 359). 41 Inter haec ita ambigua, Constantium Sirmii etiam tum hiberna quiete curantem, permovebant nuntii metuendi et graves de Sarmatarum repetitis invasionibus. Ex libro XX. sequenti anno 360, Constantio X et Juliano III coss., Constantius apud Constantinopolim hiemem egit: quare, apud Sirmium per annos 357, 358 et 359 triennalis ejus commoratio fuit; praefecto praetorio per Illyricum Anatolio, cujus meminit Ammianus libro XIX. Per hoc triennium opinor fuisse apud Sirmium (ut ait (0480A)Justinianus novella 11) omne Illyrici fastigium, tam in civilibus quam in episcopalibus causis: nempe suum ibi tribunal habuisse, atque ex eo jus dixisse praefectum praetorio Illyrici, qui ab imperatore disjungi non debebat in ardore illo terribilium rerum; quo tempore et a Juliano Caesare in Galliis usurpante imperium sibi timebat, et a Persis, Quadis, Sarmatis, aliisque barbaris bello undique lacessebatur. Sub umbra autem praefecturae (ut verbis utar Justiniani), ad quam causae ecclesiasticae non paucae deferebantur, favente tum Arianis Constantio, super iis causis consultum non negaverim Sirmiensem episcopum, sive ad earum cognitionem assedisse interdum praefecto praetorio; sed ut ad lectum non ut ordinarium judicem, aut vere totius Illyrici primatem ecclesiasticum: hoc enim juris longe ante Attilae cladem, et jam inde a Damasi papae temporibus spectasse episcopos Thessalonicenses vetus clamat historia.
Socrates lib. II Hist., cap. 12, Thessalonicam appellat (0480B)Macedoniae metropolim: quod ne de Macedonia stricte sumpta quis intelligat, sed de ea latius accepta quae ex Rufi Breviario septem constat provinciis (nempe Macedonia propria, Thessalia, Achaia, Epiro utraque, Praevali et Creta) evincit ita loquens Theodoretus lib. V, cap. 17: Thessalonica urbs est amplissima, et incolis frequens; Macedonibus quidem attributa, sed Thessaliae, Achaiae et quamplurimis aliis populis, quos moderatur praefectus praetorio Illyrici, praeposita. S. Leo epist. 84, seu 82, ad Anastasium episcopum Thessalonicensem: Sicut, ait, praecessores mei praecessoribus tuis, ita etiam ego dilectioni tuae, priorum secutus exemplum, vices mei moderaminis delegavi; ut curam quam universis 42 Ecclesiis principaliter ex divina institutione debemus, imitator nostrae mansuetudinis effectus adjuvares, et longinquis ab apostolica sede provinciis, praesentiam quodammodo nostrae visitationis impenderes. Romanam sedem S. Leo obtinere coeperat ex anno Christi 440, biennio antequam Attila Sirmium atque Illyricum devastasset. Quinam autem (0480C)ejus decessores episcopo Thessalonicensi, et quibus in provinciis vices suas demandarint, aperit Nicolaus papa 1 in epistola 2 ad Michaelem imperatorem Graecorum; ubi docet episcopum Thessalonicensem Romani pontificis vices egisse per Epirum veterem, Epirum novam, atque Illyricum, Macedoniam, Thessaliam, Achaiam, Daciam Ripensem, Daciamque Mediterraneam, Mysiam, Dardaniam, et Praevalim: idque temporibus decessorum suorum, Damasi, Siricii, Innocentii, Bonifacii, Coelestini, Sixti, Leonis, Hilari, Simplicii, Felicis et Hormisdae: ex quibus septimus Leo Attilanam Illyrici et Sirmii vastitatem spectavit, sex priores eamdem praecessere. Quare ante eam cladem, episcopi Thessalonicenses fuerunt primates, non tantum in Illyrico quod post Honorii exordia Orientale dictum est; sed etiam in aliis provinciis Illyrici postmodum dicti Occidentalis; nempe in Mysia, in Dacia utraque, et in Illyrico stricte sumpto, quod tum Pannonias, adeoque Sirmium videtur comprehendisse. Cum ergo Damasus episcopum Thessalonicensem (0480D)primatem constituerit etiam in Illyrico in Moesia, et in Dacia utraque, ut asserit Nicolaus papa; et ex auctore Graeco synodici, tempore Damasi Acholius episcopus Thessalonicae, cum Ambrosio Mediolanensi praefuerit concilio Aquileiensi anno Christi 381, jam tum apparet primatem fuisse in Illyrico episcopum Thessalonicensem.
Verum iste seu primatus, seu vicariatus apostolicus episcopi Thessalonicensis longe est evidentior ex aliquot Romanorum pontificum epistolis, nuper anno 1662 Romae editis in Lucae Holstenii Collectione posthuma. Ibi, pag. 43, Acholio Damasus vices suas committit, ut in synodo oecumenica Constantinopolitana Maximum Cynicum a nonnullis episcopis Aegyptiis ordinatum exauctorari curet. Quod et ibi factum est canone 43 ejus synodi quarto. Pagina eadem 43, Anysio Acholii successori Siricius papa litteras dedit, ut nulla, inquit, licentia esset, sive consensu tuo in Illyrico (0481A)episcopos ordinare praesumere. Pag. 49. Rufo Thessalonicensi episcopo Innocentius papa vices suas committit per Achaiae, Thessaliae, Epiri veteris, Epiri novae et Cretae, Daciae Mediterraneae, Daciae Ripensis, Moesiae, Dardaniae, et Praevalis Ecclesias: ut esset inter earum primates primus; praecessores, ait, nostros apostolicos imitati, qui beatissimis Acholio et Anysio injungi pro eorum meritis ista voluerunt. Pag. 51. Rufo eidem Bonifacius papa; Frequentia (ut scrinii nostri monumenta declarant) ad caritatem tuam ex ejus fonte ( nempe beati Petri ) scripta manarunt, quibus sollicitudinem Ecclesiarum per Macedoniam et Achaiam sitarum, fraternitati tuae certum est esse commissam. Pag. 68. Idem Bonifacius ad episcopos Thessaliae; episcopos, inquit, per Illyricum, citra conscientiam coepiscopi nostri Rufi nullus ordinare praesumat. Data V idus Martias, Honorio XIII et Theodosio X AA. coss. Pag. 89. Xystus papa Perigeni Corinthiorum episcopo. Nunc ergo, frater carissime, sancto fratri et coepiscopo nostro Anastasio (0481B)Thessalonicensis urbis antistiti eam servato reverentiam, quam caeteri quoque pontifices per Illyricum constituti, erga praedicti dignitatem reservare non abnuunt. Pag. 99. Xystus idem ad universos episcopos Illyrici: Illyricianae omnes Ecclesiae, ut a decessoribus nostris accepimus, et nos quoque fecimus, ad curam nunc pertinent Thessalonicensis antistitis. Pag. 145. Leo papa Anastasio episcopo Thessalonicensi: Negligentia nulla proveniat circa Ecclesiarum regimen per Illyricum positarum, quas dilectioni tuae vice nostra committimus; beatae recordationis Siricii exemplum secuti, qui sanctae memoriae Anysio praedecessori tuo commisit. Pag. 154: Metropolitanis Illyrici idem Leo: Vicem itaque nostram fratri et coepiscopo nostro Anastasio, secuti eorum exemplum quorum nobis recordatio est veneranda, commisimus. Idem Leo ad metropolitanos Achaiae: Volentes a sacerdotibus Domini custodiri quae sedis apostolicae auctoritas 44 crebra constituit: (0481C)scilicet ut per Illyricum Ecclesiae constitutae, ad curam fratris et coepiscopi nostri Anastasii Thessalonicensis urbis antistitis pertinerent.
Ex his igitur scite concludit Holstenius longe a vero aberrasse Blondellum Calvinianae sectae ministrum, qui libro contra primatum, pag. 393, exstare negat in antiquis monumentis vestigium ullum vicariatus Thessalonicensis episcopi sub Romano pontifice. Quod porro ait idem Holstenius non uno loco, vicariatum sanctae sedis per Illyricum, non loco seu sedi Thessalonicensi, sed personis, hoc est, episcoporum Thessalonicensium privatis meritis fuisse concessum, non video qua ratione cum citatis pontificum epistolis conveniat. Ad Acholium redeo, qui et Ascholius Basilio Magno, epistolis 337, 338, 339, Theodoreto lib. V Hist., cap. 9, et aliis passim. Hic cum mense Maio anni 381 interfuerit concilio oecumenico Constantinopolitano, ut constat ex Damasi citata ad eum epistola, affirmaturque a Socrate lib. V, cap. 8, (0481D)et Sozomeno lib. VII, cap. 4, synodo Aquileiensi haud incommode interfuisse potuit anni ejusdem 381 Septembri. Ita enim percurrebat omnia excursu frequenti (ait Ambrosius epistola 25 ad Anysium ejus successorem) Constantinopolim, Achaiam, Epirum, Italiam, ut juniores eum non possent consequi. Et sicut synodo Constantinopolitanae extra suam dioecesim, non nisi ut Damasi papae legatus interfuit: sic et videtur Aquileiae (quae item civitas ad Italiam, non ad Illyricum pertinebat) ut pontificis ejusdem legatus adfuisse. At cum certum sit, praesertim ex epistola citata Innocentii papae ad Rufum Thessalonicensem, fuisse Acholium (nempe ex Damasi privilegio) in toto Illyrico inter primates primum: nec missus videatur Constantinopolim aut Aquileiam pontificius legatus, nisi jam tum Illyrici primas, ut ejus major esset his locis ex hac dignitate auctoritas; qua fronte in synodo Aquileiensi jactare potuit episcopus Sirmiensis Anemius: Caput Illyrici nonnisi civitas est Sirmiensis. (0482A)Ego igitur episcopus illius civitatis sum. Dixerim ego potius haec a Vigilio Tapsensi declamatorie conficta, 45 cum synodi Aquileiensis aevo non congruant, neque historicae veritati.
Nec vero suspicetur quisquam, nondum a Damaso fuisse Acholium constitutum totius Illyrici primatem quando celebrata est synodus Aquileiensis, mense nimirum Septembri anni 381. Nisi enim jam tum Acholius id erat adeptus dignitatis, vix ea unquam potitus est, cum ejus obitus in annum inciderit exeuntem 382, vel certe ineuntem 383, uti hoc ratiocinio deprehendimus.
Interfuit Acholius mense Maio anni 381 concilio Constantinopolitano oecumenico legatus Damasi papae, Aquileiensi porro ad ejusdem anni Septembrem. Proximo deinde anno 382 praesens fuit concilio Romano, ut probat synodica Constantinopolitanorum apud Theodoretum lib. V, cap. 9. Eodem anno, qui Antonium et Syagrium consules habuit, universa gens Gothorum cum rege suo in Romaniam se tradiderunt (0482B)die V nonas Octobris, ut scribit Idatius in Fastis: cui consentiens Marcellinus comes, iisdem consulibus, Universa, inquit, gens Gothorum, Athanarico rege suo defuncto, Romano sese imperio dedit mense Octobri. Nunc audi Ambrosium epistola 22 ad Thessalonicenses, de Acholio recens e vivis erepto sic loquentem: Quasi Elisaeus, inter arma, inter acies dum vixit versatus est, meritis suis componens praelia. Denique ubi securitas cohabitantibus reddita est (quod ipso fuit durius bello), sanctum exhalavit spiritum, et quasi Elias usque ad coelum elevatus est. Praemiserat autem in epistola eadem: Cognovi in coelestibus jam requiescere virum sanctum Acholium, quem in terris requirebamus. Quaeritis quis hoc annuntiaverit, cum vestrae sanctitatis nondum venissent litterae. Non teneo auctorem nuntii: et usu quidem venit ut non libenter teneamus nuntium moestitudinis. Sed tamen clauso tunc temporis mari, occupatis terrarum barbarica infestatione regionibus, cum deesset qui advenire potuerit, non defuit qui nuntiaret: (0482C)ut mihi videatur ipse sanctus annuntiasse se nobis. Ergo per hiemem clauso mari obierat Acholius, adeoque sub finem anni 382, vel haud procul initio sequentis 383. Quis credat, ad 46 haec ultima ejus tempora reservatam illi a Damaso primatis in Illyrico dignitatem: et non potius ei delatam cum aliquot ante annis Gothos instar Elisaei, orationibus suis profligaret, omnesque sanctissimi episcopi partes impleret?
Ex hac interim Acholii obitus chronologia disce unde calumniam a Theodoreto depellas. In Annalibus ecclesiasticis falsum titulum indidisse notatur synodicae Damasi ad Paulinum episcopum Thessalonicensem, e concilio Romano datae, ipso anno 382, quo Acholius episcopus Thessalonicensis ei synodo interfuit, cum (ut monet Theodoretus lib. V, cap. 11) adhuc tum superstes esset imperator Gratianus. Sed nodum hunc solvit, Theodoreti operum editio Parisiensis Graece-Latina anni 1642, ubi epistola Damasi, (0482D)sic inscribitur: Ὁμολογία τῆς καθολικῆς πίστεως, ἣν ὁ πάπας Δάμασος ἀπέστειλε πρὸς ἐπίσκοπον Παυλῖνον, ἐν τῇ Μακεδονίᾳ ὃς ἑγένετο ἐν Θεσσαλονίκῃ, hoc est: Confessio fidei catholicae, quam Damasus papa in Macedoniam misit ad Paulinum episcopum qui tum versabatur Thessalonicae. En lapis offensionis, in quem impacti jam olim Theodoreti interpretes, non percepta ejus mente, Paulinum putarunt episcopum Thessalonicensem qui erat Antiochenus, tum forte Thessalonicae negotii causa degens. Acholium sive Ascholium praecesserant in episcopatu Thessalonicensi, Alexander qui concilio Nicaeno interfuit anno 325; Aetius qui Sardicensi, anno 347; Eremius (Ἡρέμιος) qui post concilium Ariminense anni 359 multam vim et graves contumelias pertulit ut ab Athanasii communione avelleretur, ipso teste Athanasio in Apologia ad Constantium imperatorem. Hunc secutus est Acholius, cui denique anno (ut diximus) 382 aut 383 vita functo successit Anisius, quem anno 389 interfuisse concilio (0483A)Capuano, habetur ex Innocentii papae epistola 22. cap. 5.
6. Quis non rideat tergiversationes Palladii? Ut quae non tam haereticum hominem, quam bardum et insulsum prae se ferant: aptiusque ludicro dramati quam verae synodo conveniant. 7. Qua tandem ratione inducitur Ambrosius excandescens 47 ad illam sententiam: Pater qui me misit, major me est: et addens: Anathema illi qui divinis Scripturis addit aliquid, aut minuit. Et omnes ejus concilii episcopi sic referunt in synodica ad imperatores: Ibi tum evangelii scripta falsantes, proposuerunt nobis dixisse Dominum: Qui me misit, major me est; cum aliter scriptum doceat series Scripturarum. Quomodo enim damnant viri tanti judicii, tantaeque eruditionis, quod Athanasio, quod Cyrillo Alexandrino, quod Epiphanio, κριτικωτάτοις probatum est? Aut quam lepide ac stupide Palladius ad hanc censuram quasi de coelo tactus obmutescit? Certe Epiphanius haeresi 69, numero 53 editionis Petavianae, (0483B)de Arianis loquens: Ex Evangelio, inquit, dictum imprimis illud proferunt, interpretatione sua depravatum: Qui misit me Pater, major me est. Allegationem non redarguit, sed interpretationem. Imo Cyrillus Alexandrinus in Thesauro, assertione 11, itemque Athanasius ad finem libri de humana Natura suscepta ab unigenito Verbo, et passim in disputatione contra Arium habita in concilio Nicaeno, Christum in Evangelio dixisse profitentur ὁ Πατῆρ ὁ πέμψας με, μείζων μου ἐστι, Pater qui me misit major me est: ut vel hinc dubium supersit num apud illos quaedam fuerint Graeca exemplaria Evangelii S. Joannis, quae cap. XIV, versu 28, totam hanc sententiam velut conjunctim a Christo prolatam repraesentarent. Sed esto, conflata sit ea propositio ex duobus Scripturae locis, quamlibet a se mutuo distractis, verissima tamen est, et ab omnibus catholicis in recto sensu admittenda. Quare, etsi potuerit Vigilius in illo pugnae simulacro declamatoria eam licentia redarguere, nemo (0483C)tamen prudens sibi persuadeat, id factum a disertissimo Ambrosio, et Patribus caeteris in gravissima illa synodo Aquileiensi serio rem gerentibus. 8. Qui hanc altercationem propius inspexerit, illam agnoscet ejusdem prope methodi, certe ejusdem genii esse cum ea, in qua Athanasium Vigilius cum Ario solo, vel cum Ario, Photino, et Sabellio disputantem fecit. In utraque praelegitur rescriptum imperiale. Sequuntur objectiones et responsiones, ad totam adversariorum haeresim redarguendam: hoc solam 48 discrimine quod in altera quae dialogi formam habet, pauci sunt interlocutores; haec porro synodi speciem praefert, Aquileiae ex triginta amplius episcopis congregatae. In illa Athanasius contra Arium: Licet (inquit) jam dudum crebro ac saepius de unitate substantiae citra acta disputaverim, etc. In ista Ambrosius adversus Palladium sic orditur: Diu citra acta tractavimus, etc. Ad ultimum, Probi sententiae respondet in hac fictitia synodo elegans oratio sub nomine Ambrosii, quae totam concludit disputationem; (0483D)qua de oratione infra pluribus. 9. Palladius et Secundianus in veris duabus synodicis, tacito licet nomine affirmantur Occidentales; et quidem ex Dacia Ripensi, et Moesia: ubi Moesiam superiorem venire non dubium est, quae cum toto Illyrico (cujus pars erat) ad Occidentale imperium spectabat: nam inferior (Zosimo teste, libro II) in dioecesi erat praefecti praetorio Orientis. Notum est ex eodem Zosimo, et aliis scriptoribus cum eatenus duo tantum fuissent per imperium Homanum praefecti praetorio, quatuor a Constantino Magno constitutos: unum Orientis, alterum Illyrici, tertium Italiae, quartum Galliarum: quorum quam late patuerint jurisdictiones, iidem auctores traduat. Duas porro praefecturas praetorianas uni interdum fuisse commissas docet Ammianus lib. XXVI, rem gestam memorans Valentiniani et Valentis Augg. primo consulatu, anno Christi 365: Et post haec, ait, cum ambo (0484A)fratres Sirmium introissent, diviso palatio, ut potiori placuerat, Valentinianus Mediolanum, Constantinopolim Valens discessit. Et Orientem quidem regebat potestate praefecti Sallustius; Italiam vero cum Africa et Illyrico Mamertinus, et Gallias provincias Germanianus. Hinc porro habetur, cum ex quatuor praefecturis una duntaxat Orientalis nuncuparetur, tres reliquas ad Occidentale imperium pertinuisse; idque a Constantini Magni temporibus usque ad Honorium, aut etiam post ipsum, quando Illyricum in Orientale et Occidentale dispartitum est: quo ex tempore tum Moesia superior, tum Dacia Ripensis in Orientali Illyrico fuere, ut ex utriusque imperii Notitia constat. 49 Certe, tempore Athanasii erat Thessalonica in Occidente: sic ille in Apologia ad Constantium: Ubique enim jactabatur, Vincentium Capuae, et Fortunatianum Aquileiae, et Eremium (Ἡρέμιον) Thessalonicae, caeterosque in Occidente episcopos vim non vulgarem, gravesque contumelias passos esse, donec promitterent sese a nostra communione abstinere. Jam adverte, in (0484B)Altercatione illa, quae hactenus apud vulgus actorum concilii Aquileiensis nomen obtinuit, Palladium Orientales episcopos appellare consortes et consacerdotes suos, adeoque se Orientalem profiteri. Hinc enim certe ejus concinnator disputationis, vera ipsa synodo Aquileiensi anno 381 celebrata haud paulo recentior deprehenditur, et in Vigilii Tapsensis aetatem commode incurrit. 10. Synodicae inscriptionem ad episcopos provinciae Viennensium et Narbonensium primae et secundae, ratio temporum expensa falsi pariter redarguit. Provinciam enim Narbonensem unam duntaxat agnoscunt Sextus Rufus in Breviario quod ad Valentinianum I, Joviani successorem, scripsit, et libro XV Ammianus Marcellinus, Honorio priores. Porro Notitia provinciarum Galliae septemdecim, et Notitia imperii, quae secundae Narbonensis provinciae meminere, Honorio sunt posteriores, teste doctissimo Sirmondo et aliis eruditis. Nimirum pro aevi sui statu (0484C)locutus est Vigilius, quo modo Patrum concilii Aquileiensis nemo loqui potuisset. Et sane, videtur Vigilius ad hos prochronismos animum minime advertisse; aut, si advertit, pro nihilo eos duxisse, atque id solum spectasse ut Afros suos, seu Vandalos Arianos in Palladio confutaret. 11. Quorsum (amabo) ne apicem quidem habet ea synodica ad Gallos, de gravissimis negotiis in synodo Aquileiensi pertractatis; puta de captis consiliis ad Ursini comprimendam audaciam qui sedi Romanae inhiabat, et ad protegendos Orientales orthodoxos qui haereticorum impiorumque o liis premebantur; sed tantum de Palladio et Secundiano convictis et damnatis? 12. Cum in veris duabus synodicis, ad Gratianum et 50 Theodosium datis, mentio esset duorum illorum Arianae sectae e Dacia Ripensi et Moesia episcoporum, quos synodus erroris convictos e suis sedibus dejecerat; ecquid erat opus tertia illa epistola ad (0484D)eosdem imperatores, in qua Palladius et Secundianus in perfidia cariosi memorarentur; commendarentur Patrum qui ad concilium convenerant ingentes animi; porro duorum illorum Arianorum exaggeraretur nequitia, ac totius septem horarum altercationis artificium rhetorico plane studio retexeretur? Quid illae tam prolixae querelae de Valente ex Petavionensi episcopo, novo milite, qui etiam torque et brachiali, impietate Gothica profanatus, more indutus gentilium, ausus esset in prospectum exercitus prodire Romani? Num satis erat in vera synodica insinuatum principibus, ciere turbas Valentem cum Ursino, ut eadem utrumque animadversione plectendum esse intelligerent? Verum si conjecturae indulgendum est, videtur hoc loco Vigilius Marivadum Arianum diaconum in Valente perstrinxisse; ut qui valens esset gratia apud barbarum regem, ac fortasse habitu ornatuque Gotthico seu Vandalico in ejus comitatu subinde appareret. Quod eo verisimilius est, quia Valens episcopus (0485A)Arianus ad annum concilii Aquileiensis, Christi 381 non videtur pervenisse. Nam Ursacius a Singiduno Moesiae, et Valens a Mursa Pannoniae, tum quidem aetate ac moribus juniores (ut ait Athanasius in Apologia 2), sed tamen jam episcopi, interfuerunt anno 335 Tyriae pseudosynodo adversus Athanasium coactae. Unde Valentem eumdem improbabile est, post sex et quadraginta annos, nempe anno 381, adhuc fuisse superstitem: de quo post synodum Ariminensem anni 359 vix ullum in historia exstat vestigium. Quae igitur de Valente in synodicam suam congessit Vigilius, ad eam spectant licentiam qua et in alio suo opere, Athanasium coram Probo judice, cum Ario, Photino et Sabellio colloquentem fecit. Confirmantur autem quae hactenus dixi de vulgatis actis synodi Aquileiensis, ex libro synodico quem de Graeco Latine reddidit Joannes Pappus: editusque est primum Argentorati apud 51 Rietschium anno 1601, et rursus ibidem apud Christophorum ab Heyden, anno 1611; ac novissime tomo II Bibliothecae juris (0485B)canonici veteris, Lutetiae Parisiorum, anno 1661. Cujus libri Graecus auctor anonymus, synodos omnes ab apostolorum temporibus, usque ad octavam quae super Joannis papae VIII et Photii CP. unione celebrata est, compendio complexus, vel eo admonuit scripsisse sese annis abhinc plus minus octingentis, nono post Christum saeculo labente. Haec porro habet capite 74 de synodo Aquileiensi.
Γρατιανοῦ τοίνυν κατὰ Γότθων στρατοπεδεύσαντος, καὶ Θεοδόσιον (τὸν ἐπ' ἀδελφῇ γαμβρὸν αὐτοῦ) στρατηγὸν ἀναδείξαντος, εἰρήνευὸν οἱ πολέμιοι, καὶ τροπαιοφόρος πρὸς τὸν κρατοῦντα ὁ στρατηγέτης ἐπάνεισι. Διὸ Γρατιανὸς ἀμοιβῇ πρεπούσῃ τιμήσας τὸν μέγιστον Θεοδόσιον, τοῦ οἰκείου αὐτοῦ πατραδέλφου τὴν ἡγεμονίαν διέπειν ἐκέλευσεν, ἥνπερ Κωνστάντιος καὶ Οὐάλης, Ἀρειανοῖς χαριζόμενοι, ἐλυμῄναντο, καὶ βασιλέα τῶν ἑῴων Ῥωμαίων προεχειρίσατο, Δαμάσῳ προστάξας τῷ πάπᾳ ἐν Ἀκυλίᾳ συστήσασθαι σύνοδον, ἦς ἐξῆρχον ὁ Μεδιολάνου Ἀμβρόσιος, καὶ ὁ Θεσσαλονίκης Ἀσχολιος. Ἥτις ἁγία σύνοδος (0485C)ἐκθεμένη τόμον παραινέσεως γέμοντα, ὡς ἂν οἰκουμενικὴ γένοιτο σύνοδος, πρὸς Θεοδόσιον τὸν εὐσεβέστατον βασιλέα, σὺν ἀξιοπίστοις ἀνδράσιν ἀπέστειλε. Ῥωμαίων γὰρ καὶ οἱ τῆς Ἱσπανικῆς Γαλλίας, τῆς αἱρετικῆς λύμης ὑπῆρχον ἀλώβητοι. Σπανογαλλίας, Ἰταλίας, Καμπανίας, Δαλματίας, Σαρδινίας, Ἀχαΐας, καὶ ὅσοι τῶν Ἑσπερίων τῇ Γρατιανοῦ βασιλείᾳ ὑπέκειντο.
Quae sic Latine reddimus:
Cum autem Gratianus contra Gotthos bellum aggressus esset, ac Theodosium (qui ejus sororis maritus fuit) magistrum 52 militum constituisset, quieverunt hostes, et dux ipse tropaeum gestans ad imperatorem rediit. Quamobrem Gratianus maximum Theodosium, ut digno eum honore remuneraretur, patrui sui imperium regere jussit, quod Constantius et Valens Arianis faventes corruperant: et Orientalium Romanorum imperatorem eum constituit. Damaso etiam papae mandavit, ut Aquileiae synodum convocaret: cui praefuit Ambrosius (0485D)Mediolanensis, et Ascholius Thessalonicensis. Quae quidem sancta synodus tomum componens hortationis plenum (tanquam et ipsa oecumenica esset synodus), ad piissimum imperatorem Theodosium cum idoneis viris eum transmisit. Ex Romanis enim etiam qui de Hispanica Gallia sunt, ab haeretica lue inventi sunt immunes: de Spanogallia, Italia, Campania, Dalmatia, Sardinia, Achaia, quicunque Occidentales Gratiani imperio erant subjecti.
Joannis Pappi Latina versio Calabriam inserit inter Dalmatiam et Sardiniam: unde opinari licet, Καλαβρίας vocem fuisse in Graeco textu, typographi negligentia praetermissam.
Ex his porro intelligitur primo, concilio Aquileiensi praefuisse cum Ambrosio episcopo Mediolanensi, Ascholium sive Acholium Thessalonicensem episcopum: qui tamen in actis vulgatis ne quidem ei synodo interfuisse legitur; sed primus locus Valeriano (0486A)episcopo Aquileiensi, tanquam prae idi tribuitur.
Secundo nullam hic memorari synodicam ad episcopos Galliarum; sed tomi duntaxat ad Theodosium imperatorem, quem pronum est interpretari duas illas synodicas, quarum meminimus, quae res in synodo Aquileiensi vere gestas continent. Et quanquam ex more inscriptae sunt tribus Augustis. Gratiano, Valentiniano ac Theodosio, singulos tamen ita spectant ut si soli imperassent: nec dubium quin ad unumquemque eorum destinatae sint; sed solemnior fuit missorum legatio Aquileia Constantinopolim, ubi sedem fixerat Theodosius, et a Graeco praesertim scriptore minime praetermittenda.
Quod vero oecumenicam dicere visus est hic auctor synodum 53 Aquileiensem, quam nemo antiquorum in eo gradu collocavit, gemina interpretatione leniendum est. Prior est, quod eam aperte non dixit oecumenicam synodum, sed tantum, eam ad imperatorem tomum cum legatis destinasse, ὡς ἄν οἰκουμενικὴ (0486B)γένοιτο σύνοδος, quasi esset oecumenica synodus; idem nimirum sibi jus vindicans quod oecumenicarum synodorum fere proprium videbatur, cum tamen ipsa eo ordine non censeretur. Altera interpretatio est, oecumenicam hic dictam esse synodum Aquileiensem, quod ex toto fere Gratiani imperio convenisset. Sic enim (ut notavit Bellarminus lib. I de Conciliis, cap. 4) dicta sunt non raro concilia generalia, sive universalia, quae ex omnibus aut plerisque regni alicujus provinciis coaluissent. Quare, in Carthaginensi IV, quod anno Christi 398 celebratum est, Honorio IV et Eutychiano coss., consedisse legitur in concilio universali Aurelius cum aliis episcopis Africanis. Et in concilio Toletano III anni 589, cap. 18 primae editionis, praecipere dicitur sancta et universalis synodus, etc.
13. Advertet prudens lector, veras duas synodicas concilii Aquileiensis non reperiri (quod quidem sciam) in antiquis codicibus mss., junctas illi disputationi (0486C)quae pro legitimis synodi actis supposita est; aut duabus aliis synodicis, quae his actis semper attexuntur: tametsi plurimum intererat haec omnia conjunctim edi, si ad idem concilium pertinebant. Unde, quam certo tenetur, veras illas synodicas a vera Aquileiensi synodo esse profectas, tam juste concluditur, altercationem illam seu dialogisticam orationem, concilii forma convestitam, eique annexas duas epistolas nihil ad veram ipsam Aquileiensem synodum pertinere. Mea est igitur sententia, quam eruditorum censurae lubens subjicio, periisse, aut certe nondum ad nos pervenisse vera et legitima acta seu decreta concilii Aquileiensis: fictitia porro, et ad confutandos aevi sui Arianos comparata fabricasse Vigilium de suo ingenio; servata nihilominus ejus synodi epocha, et Patrum qui ei praesentes astiterunt nominibus, quamvis alicubi corruptis, nec eo quo par erat vel ordine vel numero; 54 cum in multis diversa sit eorum series actis praefixa, ab ea quae synodali ad imperatores (0486D)epistolae subnotata est: ac desit utrobique Ascholius Thessalonicensis episcopus, quem ei synodo cum Ambrosio Mediolanensi praefuisse, post citati antiqui scriptoris Graeci testimonium non licet dubitare. Adderem et Tenacem Celiensem seu Celeiensem Pannoniae superioris episcopum, si vere ex Lazio referret Carolus a S. Paulo in Illyrico Occidentali, eum quoque concilio Aquileiensi interfuisse, cujus in actis vulgatis Tenacis episcopi nulla apparet mentio. Sed hoc non dicit Lazius, qui tantum haec de illo habet in Commentariis reipublicae Romanae, lib. XII, cap. 6: Ac sedem quidem episcopi Celeiae exstitisse, decreta Fabiani papae contestantur; ubi concilio Ecclesiae sub Decio imperatore habito, Tenax quidem Celeiae episcopus interfuisse legitur, anno Domini ducentesimo tertio. Abunde, ut opinor, aliis argumentis confectum a nobis est quod proposuimus. Scribendi igitur occasio Vigilio fuit (ut ex ejus verbis supra positis elicitur) (0487A)quod Palladii episcopi quidam adversus Ambrosium libellus circumfertetur; quem ille blateronem, et in ejus persona Arianos omnes, constituerit specie disputationis velut in medio coetu concilii Aquileiensis habitae, certis ictibus configere.
V. Vigilii Tapsensis contra Palladium libri pars posterior, Ambrosio a plerisque, a nonnullis Gregorio Nazianzeno ascripta Cum ad finem abrupta sit ea disputatio quae hactenus synodi Aquileiensis actorum apud vulgus vicem obtinuit, finiaturque in illis verbis: Secundianus dixit; Ego dico genitum a Patre verum, genitum dico omnibus; existimavit Baronius, ac post eum Severinus Binius, mutila esse haec acta, atque illis aliquid ad finem deesse. Vidimus autem in pervetusto codice Divionensi (et sic etiam habetur in codice Elnonensi, cujus meminit 55 Sanderus in Bibliotheca Belgica, pag. 36, num. 67, littera A) post illa Secundiani verba proxime sequi librum Ambrosii de Fide (nunc enim in utroque (0487B)codice ms. titulum habet), qui tomo IV operum Ambrosii inscribitur: De Filii Divinitate et Consubstantialitate contra Arianos; cujus initium est; Multas quidem, et graves haereses novimus. Sic igitur sentio, nihil plane desiderari ad finem hujus disceptationis: sed Vigilium, sicut in dialogo sub nomine Athanasii, altercantium objecta responsaque abrupta, Probi judicis longa sententia terminavit; ita suam istam Palladii et Secundiani confutationem, hac longiuscula quasi Ambrosii loquentis oratione conclusisse. Et mira sane est hujus opusculi cum praecedenti altercatione connexio. Cum enim Vigilius in persona Ambrosii Palladium et Secundianum tantum non scholastico ardore pressisset, ut Dei Filium non modo Deum ac Dominum, aut etiam Unigenitum, vel Deum de Deo dicerent, sed Deum de Deo natum, non factum; adeoque divina eadem cum Patre natura constare agnoscerent: mox Ambrosium excusantem facit quod non (ut ipsi putarent) academicus disputator assisteret; (0487C)omnesque aperientem Arianorum versutias, quibus errores suos tegere, et incautis fucum facere solerent, ne Filium Patri ὁμούσιον esse faterentur. Et cum praefatur, cavendos maxime haereticos illos qui se Christianos glorientur, et uno tantum verbo, ne dicam apice, a catholicis discrepent: ac subinde haereticum nunc unum, nunc plures compellans, hoc etiam addit: At cum idem ipse sis qui hic saepe convictus, saepe confessus, saepe negasti, saepius aliter immutando damnatus es: qui etiam nunc vi, ambitione, et potentia exagitas, turbas omnia; quomodo me putas ignoscere tibi posse, frequentius eadem retractanti? Alludit manifeste ad eam quam praemisit, contra Palladium ejusque asseclas altercationem.
Nec desunt alia indicia quae tractatum hunc Vigilii Tapsensis esse suadeant. Confer enim prima illa verba, Multas quidem et graves haereses novimus a plurimis ebullire, et veneni vice ad intimum pectus, canceris sui virus effundere, etc., cum illo Vigilii adversus Eutychem librorum exordio, Magnum et grave (0487D)fidei 56 periculum, quod nec facile sentiri, nec facile a plerisque valeat evitari, quoniam est pietatis specie obumbratum, per multas Orientis Ecclesias domestica contentione grassari comperimus, etc. Expende insuper locum illum Salomonis: Substantia mea, dulcedo mea est, qui habetur ad finem capitis 4; legitur autem iisdem omnino verbis, in iis libris de Trinitate quos et Vigilio vindicabimus, libro V post medium: et in alio ejus opere (de quo mox dicam) quod prodiit sub nomine Idacii adversus Varimadum, lib. I, cap. 44. Qui locus eadem forma nusquam apparet in divinis Scripturis, sed tantum deducitur ex capite XVI Sapientiae, versu 21. Nec eo usus est Ambrosius libro in de Fide ad Gratianum, cap. 7, ubi idem ipsum (quod nimirum substantiae verbum creberrimum sit in Scripturis) etiam copiosius probavit, quam sit probitum in isto de quo agimus opusculo de Filii divinit te. Nec ullus Patrum (quod quidem sciam) (0488A)locum illum hac forma unquam expressit; ita ut non immerito Vigilii Tapsensis proprius videatur, et quidam ejus operum quasi character.
Considera et locum Baruch, cap. III, versu 36: Hic est Deus noster, etc., cujus auctor capite 7 hujus opusculi laudatur Jeremias receptissimus prophetarum: qui locus cum eodem Jeremiae elogio refertur lib. III Vigilii de Trinitate, ante medium. Nec tantum receptissimus, sed etiam prudentissimus prophetarum appellatur Jeremias in Vigilii dialogo contra Arium, lib. II, cap. 8. Quae auxesis qua ratione nitatur non video. Certe Ambrosius, quamvis Jeremiae passim meminerit, nusquam tamen illum aut prudentissimum aut receptissimum prophetarum nuncupavit. Totus porro hic libellus de Filii divinitate, si propius inspiciatur, quamvis ad ementiendum Ambrosii stylum sit a Vigilio comparatus; minus tamen habet succi et nervorum quam Ambrosius ipsemet, cujus nativus decor, a vocum propriarum delectu, aptaque collocatione (0488B)plus habet vel gratiae, vel majestatis. Librum igitur quem se Vigilius adversus Palladium scripsisse affirmat, duabus partibus constare opinamur: priore, quae pro actis concilii Aquileiensis 57 hactenus supposita est; posteriore, quae prodiit nomine Ambrosii sub titulo: De Filii Divinitate et Consubstantialitate, contra Arianos. Quam utramque ad antiquum codicem recensitam, longeque vulgatis emendatiorem damus.
Non est autem hic praetereunda, de secundi hujus opusculi auctore inter criticos agitata quaestio; quod cum Ambrosio tribuant plerique, non desunt tamen qui Gregorio Nazianzeno ascribant: quare, jam olim prodiit inter ejus opera, cum praefatione quae secundam hujus tractatus editionem ab auctore certis de causis prolatam docet. Qua ex praefatione duae lectiones tertii nocturni habentur in Breviario Romano, in festo sanctae Trinitatis, sub titulo: Homilia sancti Gregorii Nazianzeni, in tractatu de Fide. Prodiit autem Argentorati jam ex anno 1508, ac deinde Lipsiae (0488C)anno 1522, cum hoc titulo: Gregorii cognomento Theologi, episcopi Nazianzeni, de Fide, Rufino interprete tractatus. Et Josiae Simleri tempore (ut ipse refert in Epitome bibliothecae Conradi Gesneri) dicebant quidam illum Graece exstare in Vaticana bibliotheca. Nazianzeno autem vindicari censuit Joannes Costerus, et alii nonnulli, ex epistola 111 S. Augustini ad Fortunatianum; ubi haec habet: Gregorius etiam sanctus episcopus Orientalis apertissime dicit, Deum natura invisibilem, quando Patribus visus est (sicut Moysi, cum quo facie ad faciem loquebatur) alicujus conspicabilis materiae dispositione assumpta, salva sua invisibilitate videri potuisse. Verum quaesitus hic tractatus Graece scriptus, et in bibliotheca Vaticana, et aliis in locis, nusquam hactenus comparuit. Et scite Federicus Morellus tomo I editionis Parisiensis operum Nazianzeni anni 1609, in Notis ad Orationem 49 (quae est hic ipse de Fide Nicaena libellus): Haec oratio, inquit, non videtur Gregorii genuinum opus, neque ultius auctoris (0488D)Graeci, sed Latini, tametsi antiqui. Citat enim Scripturam, et Isaiam prophetam maxime, non verbis utens Latinae Vulgatae, sed veteris illius Italae, quae e Graeca Septuaginta interpretum fuit expressa. Rufini autem prologus, non huic tractatui, sed tantum apologetico praefigitur: quod ut apertius sit, habe illum ex codice Divionensi pervetusto 58 bibliothecae clarissimi et senatorii viri Joannis Bouhieri, emendatiorem quam hactenus prodierit.
INCIPIT PROLOGUS RUFINI IN APOLOGETICO SANCTI GREGORII NAZIANZENI, AD APRONIANUM. Proficiscenti mihi ex Urbe magnopere injungebas, fili carissime, ut tibi absens quoque aliquid operis impenderem, nec nos a consuetis studiis necessitas meae profectionis inhiberet. Petebas ergo Gregorium Nazianzenum tibi in Latinum verti; virum per omnia incomparabilem, qui verbo et operibus clarus, splendidissimum (0489A)lumen scientiae Christi Ecclesiis praebuit cum ea docuit quae fecit, nec seipsum condemnavit agendo contraria quam docebat. Is Cappadociae domo, episcopo patre, matre quoque satis religiosa, oriundus fuit: Athenis et altus et eruditus, ut pauci. Nec tamen in conversatione scholari, vel sodalium illecebris cedens prodidit pudicitiam; sed tanquam a Deo sibi commissum thesaurum, ad domum castam reportavit integrum signaculum castitatis. Denique cum philosophiae studiis apud Athenas floreret, vidit per soporem sedenti sibi et legenti duas decoras satis dextra laevaque feminas consedisse: quas ille castitatis instinctu oculo torviore respiciens, quaenam essent et quid sibi vellent percunctabatur. At illae eum familiarius et ambitiosius complectentes, aiunt: Ne moleste accipias, juvenis, notae tibi satis et familiares sumus: altera enim ex nobis Sapientia, altera Castitas dicitur: et missae sumus a Domino tecum habitare, quia jocundum nobis et satis mundum in corde tuo habitaculum praeparasti. Tum deinde cum ob (0489B)eximium in litteris profectum, Athenis ut oratorium doceret astringeretur, furtim navem ingressus abscessit: et cum se inexplorato mari commisisset, tempestate vexatus est, in qua Deo se serviturum vovit: quod cum faceret, subito a patre episcopo in sacerdotium subrogatus est: quod aegre ferens, discessit ad tempus. Postmodum vero regressus libellum hunc Apologeticum dixit in Ecclesia, causas 59 suae abscessionis, vel etiam reditus allegans. Post haec etiam defuncto patre, succedi in episcopatum apud Nazianzum breve oppidum. Et inde cum propter Valentis Ariani tempora Ecclesias catholici recepissent, Constantinopolim ad instituendam vel docendam Ecclesiam transire exoratus est: ubi cum magnificum opus in verbo Dei ageret, et infinitas quotidie pene multitudines ab haereticis ad fidem veram converteret; ut fieri solet, gloriam aemulatio subsecuta est. Ille vero tam erat in timore Dei perfectu, ut cum sensisset causa sui esse inter episcopos disceptationem, (0489C)statim sponte discederet, dicens illum tantummodo propheticum sermonem. Si propter me est tempestas ista, tollite me, et mittite in mare, et desinat a vobis commotio (Jonae I, 12). Hujus neque vita aliquid probabilius et sanctius, neque eloquentia clarius et illustrius, neque fide purius et rectius, neque scientia plenius et perfectius inveniri potest; qui solus sit de cujus fide ne dissidentes quidem inter se (ut fieri solet) et partes et studia disputare potuerint; sed id obtinuerit apud Deum et Ecclesias Dei meriti, ut quicunque ausus fuerit doctrinae ejus in aliquo refragari, ex hoc ipso quia ipse sit magis haereticus arguatur. Manifestum namque indicium est, non esse rectae fidei omnem qui in fide Gregorio non concordat. Hunc ergo absque ullo prorsus lege scrupulo; sciens tamen quod eloquentiae ejus praefulgidum in Graeco lumen, non parum necessitas interpretationis obscurat. In quo utrum nostri sermonis paupertas, an ipsa interpretationis natura hoc agat, tu qui utriusque linguae habes peritiam magis probato. Hactenus (0489D)Rufinus.
Vides inscribi prolegum hunc ad Apronianum, sicut et in codice Nicolai Fabri cujus meminit Morellus: legi etiam in utroque codice, cum propter Valentis Ariani tempora Ecclesias catholici recepissent; pro quo vulgatae editiones, cum post Valentis, etc., ad speciem emendatius. Verum ne in hoc quidem a duobus illis antiquis et bonae notae exemplaribus recedendum putaverim: notus est enim usus adverbii propter ex Lucretio, Cicerone aliisque prisci Latii magistris, ad denotandam 60 seu loci seu temporis propinquitatem, ut idem sit propter Valentis tempora, quod quis diceret, haud multo post exactum Valentis imperium. Sublato certe Valente per mensem Augustum anni aerae Dionys anae 378, hiennio post, nempe anno 380, Theodosii edictis ecclesiae catholicis restitutae sunt, cum eas ad quadraginta annos Ariani obtinuissent. Quae porro Nazianzeni opera Rufinus (0490A)Latine reddiderit, vix definire est ex hoc prologo qui solius meminit Apologetici: vix etiam ex codice Divionensi, in quo uni Apologetico praenotatur interpres Rufinus. Nihilominus cum in codicibus tum Nicolai Fabri tum Divionensi octo sint Nazianzeni libri, sive orationes styli ac genii ejusdem, opinor ego cum Morello, Rufini interpretis esse illas omnes: quarum hi tituli habentur in ms. Divionensi, ab editis nonnihil diversi; Liber I Apologeticus in Latinum ex Graeco translatus a Rufino. Liber II de Epiphaniis, sive de Natale Domini. Liber III de Luminibus, quod est secundis Epiphaniis. Liber IV de Pentecosten, de Spiritu sancto, dicta in ecclesia Constantinopoli. Liber V de Hieremiae dictis, praesente imperatore, apud quem et intercedit pro quodam periclitante. Liber VI de Reconciliatione et Unitate monachorum. Liber VII de Grandinis vastatione, cum pater episcopus reticeret. Liber VIII In semetipso de agro reversus. Hi libri in editione Federici Morelli anni 1609 sunt octo orationes, eo qui sequitur ordine, 1, 38, 39, 44, 17, 12, (0490B)15 et 28. Quod vero etiam de Fide Nicaena libellum, ex Graeco Nazianzeni textu a Rufino Latine redditum fuisse scripserunt recentiores nonnulli, id neque judicio rationis, neque veterum codicum auctoritate nititur: sed neque ex Augustini ad Fortunatianum epistola citata colligi potest: quod ut intelligat prudens lector, perlegat (amabo) Nazianzeni orationem in editione Morelli tricesimam quartam, quae est secunda de Theologia; videbit probari a theologo, non Moysem (licet Deus fuerit Pharaonis); non Paulum, quamvis raptum usque ad tertium coelum; non Abraham, Jacob, Etiam, Isaiam, Ezechielem, aut alium quemlibet ex Patribus, Deum vidisse in hac mortali vita, nisi per speculum et in aenigmate, et per res sensibus subjectas. 61 Quam doctrinam compendio contrahens Augustinus, ex Gregorio episcopo Orientali retulit in illa epistola 111: Deum natura invisibilem, quando Patribus visus est, sicut Moysi cum quo facie ad faciem loquebatur, alicujus conspicabilis materiae (0490C)dispositione assumpta, silva sua invisibilitate videri potuisse. Haec ipsa Augustini pauca et selecta verba Vigilius operi suo inseruit; plura in rem eamdem ex illa Nazianzeni 34 oratione mutuatus. Praefatio huic tractatui praefixa inter opera Nazianzeni, argumentum est secundae ejus editionis a Vigilio prolatae: quam nos loco suo reddemus, ne quid a nobis praetermis um queri possit studiosus lector, quod ad Vigilium pertineat.
Verum de actis concilii Aquileiensis, ac de duabus vulgatis ejus synodicis haud levis restat difficultas. Si enim haec a Vigilio Tapsensi conficta esse statuerimus, ecquid nobis supererit quo hujus synodi epocham, res gestas, et Patrum qui ei interfuerunt numerum, nomina ac seriem defimamus? Addo probari vulgata haec acta a gravissimis et doctissimis viris: Sirmondo, qui tomo 1 Conciliorum Galliae, synodicam inseruit hujus concilii ad episcopos provinciae Viennensium, et Narbonensium primae et secundae, eique sententias episcoporum Galliae in ea synodo prolatas (0490D)adjunxit; Petavio in notis ad Epiphanium, haeresi 72 Marcellianorum, ubi haec habet: Nam et in concilio Aquileiensi, in quo, annitente Ambrosio, Palladius et Secundianus episcopi damnati sunt, cum tam studiose id ageret Ambrosius ut ab iis indicium aliquod Arianae professionis eliceret, ideoque variis interrogationibus lacesseret, nullam consubstantialis mentionem attigit, sed haec tantum communia; ecquid Filius immortalis, bonus, ac verus esset, ac reliqua generis ejusdem. Et ad haeresim 69 Arianorum: Vide, inquit, concilii Aquileiensis acta, ubi Ambrosii opera Palladius et Secundianus Ariani episcopi damnati sunt: qui inter caetera Dei Filium verum Deum fateri compulsi, miris tergiversationibus eludunt. Cardinali Baronio, qui haec ipsamet acta in suis Annalibus erudito commentario illustravit. Cardinali Perronio, qui eadem 62 a Calvini aliorumque novatorum cavillis in responsi ne iterata ad Magnae Britanniae regem vindicavit. Ut jam (0491A)editiones Conciliorum plurimas non commemorem, quae haec acta cum duabus illis quas dixi epistolis synodicis repraesentant.
Ad haec respondeo, cum disputatio illa adversus Palladium, eique adjunctae synodicae duae sint a pia doctaque Vigilii Tapsensis episcopi manu, sanamque et ad confutandos Arianos aptissimam doctrinam contineant, ac pro concilii Aquileiensis gestis jam pridem prodierint, non mirum si pro veris ipsis ejus synodi actis etiam ab eruditis acceptae sint. Sic enim et Aeneas Parisiensis, et Theodulfus Aurelianensis, et Hincmarus Remensis, et alii viri aevo suo doctrina sapientiaque in paucis clari, pro legitimis Athanasii operibus habuere dialogum cum Ario, et libros aliquot de Trinitate, quos Vigilii hujus esse recentior aetas deprehendit. Magnanimorum est (ut ait Aristoteles) facile in fraudem induci: nec ignaviae inscitiaeve maculam canae vetustati aspergunt inventa aut reperta juniorum.
Ad objectionem igitur initio propositam dico imprimis, (0491B)constare ex epistola synodica concilii Constantinopolitani secundi sub Damaso, quod anno Christi 382 celebratum est, praecedente anno 381 Aquileiae habitam quamdam synodum, secundum quam Damasus papa ad Theodosium imperatorem litteras emiserit. Hanc synodicam refert Theodoretus libro V Hist., cap. 9, et exhibent Conciliorum editiones vulgatae. De rebus in synodo Aquileiensi gestis qui certi aliquid nosse vult, duas ex ea datas epistolas synodicas consulat, quae jam olim prodiere inter Ambrosii epistolas, sed a Sirmondo editae sunt emendatiores post appendicem codicis Theodosiani. In harum priore, quae incipit, Provisum est quidem, haec habentur: Quantum ad partes spectat Occidentis, duo tantum reperti sunt qui auderent profanis et impiis vocibus obviare concilio, juxta angulum Ripensis Daciae turbare consueti. Aliud est quo magis angimur, de quo quoniam convenimus fuit rite tractandum, ne totum 63 corpus posset Ecclesiae toto orbe diffusum et universa (0491C)turbare. Pergunt Patres synodi multa conqueri de Ursino, qui ante annos quatuordecim Damaso posthabitus, necdum acquieverat: rogantque ad extremum imperatorem Gratianum ut populo Romano et sacerdotibus securitatem tandem importunissimi hominis abjectione tribuat. In altera, ad Theodosium, similiter monent, in Occidentalibus partibus vix duos haereticos repertos, qui obviare possent sancto concilio: tum post paucos versus: Equidem inquiunt, per Occidentales partes, duobus in angulis tantum, hoc est, in latere Daciae Ripensis ac Moesiae, fidei obstrepi videbatur: quibus tamen nunc post concilii sententiam, vestrae favore clementiae opinamur illico consulendum. Per omnes autem tractus atque regiones, et vicorum claustra (sic lego ex editione anni 1614 operum Ambrosii, potius quam cum Sirmondo ethnicorum claustris ) usque ad Oceanum manet intemerata fidelium atque una communio. Hinc porro ad finem usque rogant imperatorem ut Alexandriae concilium fieri jubeat ad pacandas Orientales Ecclesias, Alexandrinam (0491D)maxime et Antiochenam: quod a vobis (aiunt) et Africanae et Gallicanae Ecclesiae per legatos obsecrant; hoc est, ut totos faciatis vobis in orbe episcopos debitores. Ex his intelligere est actum praecipue in synodo de compescendo Ursino Romanae Ecclesiae perturbatore: tum etiam de Orientalibus Ecclesiis tranquillaudis. Duos illos haereticos, in latere Daciae Ripensis ac Moesiae fidei obstrepere solitos, qui concilio obviaverant, non negaverim Palladium fuisse et Secundianum episcopos: nec seriem hujus synodi Patrum vulgatam rejecerim, quando et Africae et Galliae legatos in verarum synodicarum altera memoratos repraesentat. Diem quoque inchoati concilii admitto nonas Septembres, sive (ut habet ms. codex Divionensis) tertium nonas. Atque haec omnia opinor collegisse Vigilium ex legitimis actis quae injuria temporum interierint: sed altercationem illam contra Palladium, Secundianum et Attalum, eique respondentes synodicas (0492A)duas, ad coercendos Arianos Vandalos, de suo ingenio industriaque contexuisse.
VI. Vigilii Tapsensis episcopi liber contra Marivadum, sub nomine Idacii Clari contra Varimadum hactenus evulgatus. 64 Duos Idacios, sive Itacios, aut Hydatios scriptoribus ecclesiasticis annumeravit antiquitas: Idacium Clarum Priscilliani aequalem, et Idacium Gallaecum Lemicensem, altero illo haud paulo recentiorem. De priore Isidorus capite 2: Itarius, inquit, Hispaniarum episcopus, cognomento et eloquio Clarus, scripsit quemdam librum sub Apologetici specie, in quo detestanda Priscilliani dogmata, et maleficiorum ejus artes, libidinumque ejus probra demonstrat: ostendens, Marcum quemdam Memphiticum magiae scientissimum, discipulum fuisse Manis, et Priscilliani magistrum. Hic autem cum Ursatio episcopo, ob necem ejusdem Priscilliani (cujus accusatores exstiterant) Ecclesiae communione privatus, exsilio condemnatur: ibique die (0492B)ultimo fungitur, Theodosio majore et Valentiniano regnantibus. De posteriore sic auctor appendicis de Duodecim Scriptoribus, post Isidorum et Ildefonsum editae: Idatius provinciae Gallaeciae episcopus, secutus Chronicam Eusebii Caesariensis episcopi, seu Hieronymi presbyteri, quae usque hodie in Valentis Augusti imperium edita declaratur, dehinc ab anno primo Theodosii Augusti, usque in annum imperii Leonis octavum subjunctam sequitur historiam: in qua magis barbararum gentium bella crudelia narrat, quae premebant Hispaniam. Decessit sub Leone principe, ultima jam pene senectute, sicut etiam praefationis suae demonstrat initio. Hunc Lemicensem facit Sigebertus, de Viris illustribus cap. 18. Hos vero duos Idatios male in unum conflavit Trithemius libro de Scriptoribus ecclesiasticis. At de auctore libri adversus Varimadum (de quo altum apud antiquos silentium) Sirmondus in praefatione ad opuscula dogmatica veterum quinque scriptorum ita loquitur: De Idacio iis assentiri non possumus, (0492C)qui ad Theodosiana 65 illum tempora referunt, eumdemque faciunt cum Idacio altero accusatore Priscilliani. Nam juniorem hunc illo fuisse declarat libri praefatio, quae reges tum fuisse docet qui Arianis faverent: quod Theodosianis temporibus minime congruit, congruit autem Vandalicis. Denique Varimadum hunc Arianae sectae diaconum, et regis sui gratia subnixum, illum ipsum esse apparet, qui litterarum metathesi Marivadus apud Victorem Uticensem libro primo extremo nuncupatur, et diaconus item Arianus, atque apud regem Hunericum in honore habitus memoratur. Porro libri a se conscripti adversus Maribadum Arianae sectae diaconum meminit Vigilius Tapsensis libro II Dialogi contra Arium, Photinum et Sabellium, cap. 45: Audiamus autem, inquit, beatissimum Paulum de hoc eodem mysterio apertius disserentem, et tres unum Deum confirmantem; sicut in libro quem adversus Maribadum nefandae haereseos vestrae diaconum edidimus, plenissime constat expressum, de quo nunc in hoc loco pauca inserimus. Dum ergo ille objiceret quod unio (0492D)excludat aequalitatis Trinitatem, aequalitas repella unionem, inter alia multa hoc ego retuli. Audi, inquam, Apostolum hanc Trinitatis unionem calcatius praedicantem. Dicit in Epistola ad Corinthios prima: Divisiones donationum sunt, idem autem Spiritus; et divisiones ministeriorum sunt, idem autem Dominus; et divisiones operationum sunt, idem autem Deus qui operatur omnia in omnibus (I Cor. XII, 4, 5, 6). Quia Trinitas est, tres nominavit. Et quia ipsa Trinitas unus Deus est, cum tres connumerasset personas, non dixit pluraliter qui operantur, sed singulariter qui operatur. Et ne pravo, inquam, intelligentiae sensu, de Patre eum solo dixisse arbitreris, qui operatur omnia, et non etiam simul de Filio et Spiritu sancto, diligentius in subjectis quid dicat ausculta. Cum enim multa divinae gratiae opera numerasset, ait: Haec autem omnia operatur unus atque idem Spiritus (Ibid., 11). Cernis operantem Patrem, operantem Filium, operantem Spiritum (0493A)sanctum: et cum simul tres operentur, non de eis dicitur qui operantur, sed qui operatur, ut unus Deus in Trinitate monstretur. Item Filium et Patrem idem apostolus nominans, ait: Ipse Dominus noster Jesus Christus, et Deus Pater, qui dilexit nos (II Thess. II, 15). Et cum de duobus 66 nominasset, et unum esse ostenderet, non dixit qui dilexerunt, sed qui dilexit. Nec ait consolentur, sed consoletur corda vestra. Item: Ipse autem Deus Pater noster, et Dominus Jesus Christus dirigat viam nostram ad vos (I Thes. III, 11). Nec hic ait dirigant, sed dirigat. Hactenus de illo opere mutuatissime Trinitatem unum Deum esse, apostolico sensu docuerim. Ad reliqua festinemus. Vix igitur dubii quidquam videtur restare, quin Vigilius noster, sicut in aliis quibusdam suis lucubrationibus, nunc Athanasii, nunc Ambrosii, nunc etiam Augustini nomen assumpsit, ita in hoc adversus Marivadum opere, sub Idaci Clari appellatione latere voluerit. Opinor autem, consulto illum adversarii sui nomen, duorum elementorum metathesi immutasse, et pro (0493B)Maribado seu Marivado Varimadum scripsisse, ne Marivadum apud reges gratia pollentem lacessere convinci posset, ac totum interim Marivadum sub Varimadi nomine confutaret. His adde, significare etiam Vigiliam se adversus Maribadum per quaestiones et responsiones disputasse, quae est ipsamet Idaciani libri methodus. Adde, et ad quaestionem 44 usum Idacium loco illo Sapientiae XVI, 21: Substantia mea, dulcedo mea est; qui proprius Vigilii et ejus operum quidam veluti character, ut jam supra monui. Frustra igitur Idacium hunc personatum quisquam confuderit cum ejus prope aequali Idatio Lemicensi Gallaeciae, auctore Fastorum consularium, et Chronici ab anno primo Theodosii Magni ad Anthemii usque imperium perducti.
Sed videndum qua ratione, apostoli Pauli quatuor loca, quae se in Maribadum Arianae sectae diaconum torsisse asserit Vigilius Tapsensis, in Idatio reperiantur. Auctor libri adversus Varimadum, Idacii (0493C)Clari nomen praeferens, praefatur, ad eumdem confutandum, jam olim in uno corpore simul de unitate Trinitatis libellos a se fuisse digesios. Unde et contra eumdem Varimadum scripsisse deprehanditur eos libros de Trinitate, qui exstant inter opera Athanasii, quos et eruditorum virorum praejudicio et aliis argumentis, Vigilii Tapsensis esse mox ostendemus. In his igitur adversus Varimadum conscriptis libris, 67 sive qui Idacii Clari, sive qui Athanasii titulo praenotati sunt, evidens est quatuor illa Pauli apostoli loca, non simul quidem omnia, et eodem verborum ductu, sed tamen sensu eodem, et cum eisdem lineamentis reperiri. Duo priora loca ex Epistolae prioris ad Corinthios, capite XII, reperies libro XII de Trinitate, supra pag. 302, et iterum pag. 320, et in altero libro qui Idacii Clari titulum praefert, pag. 377, et pag. 434, et pag. 437 et 448. Tertium Apostoli locum, ex Epistola II ad Thessalonicenses, cap. II, versu 15, leges apud Idacium Clarum lib. II, (0493D)cap. 27. Quartum vero locum, ex Epistola I ad Thessalonicenses, cap. III, versu 11, invenies in libro XII de Trinitate, pag. 300. Utrobique animadvertes confutari Varimadum seu Marivadum Arianae sectae diaconum: utrobique juberi audire apostolum Paulum unionem Trinitatis praedicantem: ut appareat haec esse ipsamet loca quae in Dialogo sive Altercatione adversus Arium, Photinum et Sabellium, alias a se contra Marivadum producta fuisse memoravit.
VII. Vigilii Tapsensis episcopi, de Trinitate contra Marivadum libri duodecim. Quod libri de Trinitate qui inter Athanasii opera Latina circumferuntur, non sin legitimi ejus fetus, sed Vigilii: potius a quo Athanasii cum Ario disputatio conficta est, Sirmondi jam olim conjectura fuit in notis ad Theodulfum de Spiritu sancto, et Philippi (0494A)Labbei in dissertatione de Scriptoribus ecclesiasticis quos Bellarminus attigit: cujus haec sunt verba, Ejusdem Vigilii sunt libri XI de Trinitate, iisque quae ad varias circa eam adversus haereticos controversias pertinent, qui Latino idiomate et seorsim sub Athanasii nomine editi sunt, et inter ejus opera annumerati, quasi ad eumdem Athanasium pertinerent. Nec inanis ea conjectura videbitur attendenti primum, quod in Graecis Athanasii operum exemplaribus nusquam appareant. 68 Deinde, quod ex facie ipsa dictionis, non de Graeco Latine redditi, sed a primo auctore Latine conscripti arguantur. Praeterea, quod exstent conjuncti Dialogo Athanasii et Arii coram Probo judice, in codicibus mss. Floriacensi, Parisiensi, et Pontiniacensi: expressius vero in codice Cluniacensi pervetusto, in quo post librum ultimum de Trinitate, qui inscribitur, de Trinitate et de Spiritu sancto, haec subnotata sunt; Sancti Athanasii de Trinitate liber explicitus. Incipit ejusdem Altercatio contra Arium, Sabellium vel Fotinum haereticos. Nam quia et libri (0494B)de Trinitate, et Altercationis contra Arium idem asseritur auctor Athanasius: et posterius opus, Athanasii personati, nempe Vigilii Tapsensis esse minime dubium est; consequens est ut opus quoque praecedens eidem ascribatur Vigilio. Firmat vero haec omnia Idatius Clarus, hoc est Vigilius ipsemet initio praefationis libri contra Marivadum, ubi haec ait: Dudum, dilectissimi fratres, in Neapoli urbe Campaniae constitutus, cujusdam Varimadi Arianae sectae diaconi propositionibus, a quodam studioso ac religiosissimo viro mihi oblatis, rustico quidem sermone respondens, in uno corpore simul de Unitate Trinitatis libellos digessi. Sed quia nunc comperimus eos nihil velle sibi privatis verbis opponi: sed magis propositiones suas desiderent testimoniorum virtutibus oppugnari; mediocribus et ingenii tardioribus consulentes, ita, sancto nos Spiritu adjuvante, responsionem nostram universis eorum objectionibus testimonialiter coaptavimus, ut is qui legerit, non nudis (ut solent objicere) verbis, sed legalibus (0494C)valeat refellere documentis, ut omni ex parte confundantur, et ad nihilum redigantur qui super fundamentum prophetarum et apostolorum dogmata, talia figmenta construere moliuntur. Certe enim hi libelli de Trinitate haud perpolito sermone constant; sive ad occultandum nobilioris genii auctorem, sive ad elocutionis Athanasianae quasi e Graeco sermone expressae gravitatem ementiendam: et quamvis Scripturae testimoniis subinde aspersi sint, non tamen ex illis conflati sunt toti, uti est liber qui Idacii Clari nomen praefert. Nec vero moram facere debent, Theodulfus Aurelianen is in Collectanei de processione Spiritus sancti, Aeneas 69 Parisiacensis in opere contra Graecos, et Hincmarus Remensis in libro de una et non trin Peitate contra Gothescalcum, qui longas identidem periodos describunt ex his libris de Trinitate, laudato eorum auctore Athanasia episcopo Alexandrino. Quid enim mirum si ante octingentos annos hi libri Athanasii esse putati sunt, (0494D)qui superstite ipso Vigilio Tapsensi annis fere abhinc mille et ducentis, Athanasii Alexandrini episcopi nomen praetulerunt?
De numero horum librorum, ac de ordine hoc observandum est undecim tantum libros de Trinitate exhibere Athanasii editionem Parisiensem, quia undecimum et ultimum ex duobus conflat qui in mss. codicibus distinguuntur. Prior perbrevis incipit, Credo in Deum Patrem omnipotentem, et inscribitur in codicibus Cluniacensi et Pontiniacensi Libellus fidei. Posterior multo prolixior incipit: His qui Filium Dei creaturam esse profitentur, et titulum habet, De Trinitate, et de Spiritu sancto. Quare, ex hoc uno factis duobus, existunt duodecim. Quod ergo Hinc marus libro de una et non trina Deitate contra Gothescalcum, pag. 423, dicit Athanasium octo libros confecisse contra Arianos, suadere hoc tantum videtur, Vigilium sub nomine Athanasii octo simul libros edidisse adversus Arianam haeresim: sed non prebat, (0495A)nullos alios ejusdem argumenti libros ab eo postea fuisse adjectos, vel etiam conscriptos ante illos octo. Nam et Hincmarus ipse in eodem libro, pag. 535, citat ex Athanasio librum alium de Trinitate, quem et pag. 497 librum decimum appellat: et exstant hi omnes quos dixi duodecim in mss. exemplaribus, etsi non omnes in singulis, nec omnes numeris inter se distincti, Caeterum, intelliget diligens lector qui hanc editionem cum prioribus omnibus comparare studuerit, me hos libros magnam partem mutilos, et sexcentis locis depravatos, veterum codicum ope suae integritati restituisse.
VIII. Vigilii liber contra Felicianum, sub nomine Augustini. 70 De Altercatione Augustinum inter et Felicianum, quae habetur tomo sexto operum beati Augustini, mea jam olim conjectura fuit, illam quoque esse Vigilii Tapsensis; tum ex altercationis vocabulo, tum ex aliis genii et ingenii Vigiliani vestigiis. Et eo (0495B)jam propendentem animum inclinabat codex Jurensis perquam vetustus, in quo juncta erat haec Altercatio, tum Dialogo Athanasii cum Ario coram Probo judice, tum Vigilii tribus primis libris adversus Eutychetem: cum evolvens Augustini Basileensem editionem Frobenianam anni 1528, huic opusculo praefixam legi hanc Erasmi praefatiunculam: Non est probabile hunc dialogum esse Augustini, cujus non meminit in libris Retractationum. Nam actis ecclesiasticis solet addi locus: interdum etiam quid fecerit qui proponit, aut qui respondet. Ad haec, non solent Ariani tam facile concedere in disputando, quam hic facit Felicianus. Praeterea densior est Augustinus in citandis Scripturis quam hic est. Ne commemorem phraseos dissonantiam. Eruditus aliquis exercendi ingenii gratia finxit Dialogum: quod factum et ab Hieronymo videmus. At, mi Erasme, num eruditus hic potuit esse Augustinus, qui non pugnam decretoriam recenseret, sed dialogum fingeret, in quo Arianum hominem sub Feliciani appellatione, omissis e sacra Scriptura (0495C)testimoniis, sola ratiocinatione confutaret? Frustra est igitur haec censura, nisi qua parte Retractationum Augustini auctoritatem negantem, et phraseos dissonantiam allegat. Certe enim Vigilii libros contra Eutychem sapiunt, voces quaedam ei familiares, et longus periodorum ductus: crebra item omioptota, atque omioteleuta quasi ad numerum subsultantia: quae quidem ab Augustini stylo aliena sunt. Sed conjecturam nostram firmavit imprimis codex Divionensis antiquus, et bonae notae, in quo libellus contra Felicianum Vigilii auctoris nomen praefert. Neque opponas quod Lanfrancus contra Berengarium, et Magister 71 sententiarum in 3, dist. 21, cap. Sicut, et dist. 22, cap. Et utique; imo et his antiquior Beda in caput I Epistolae I ad Corinthios, hoc opus tanquam Augustini citant. Nihil enim mirum quod Augustini creditus est liber iste, qui etiam in vetustissimis codicibus, Augustini nomine praenotatus est; et certo Vigilii consilio, qui se prodi noluit, Augustino (0495D)est ascriptus. Scio dixisse Bellarminum libro de Scriptoribus ecclesiasticis, censeri hunc librum in Indiculo Possidii: et habetur certe in eo Indiculo editionis Parisiensis anni 1571. Sed eum praetermisit editio Parisiensis accuratior anni 1586: nec apparet in antiquis optimaeque notae codicibus Jurensi et Thuano, a me versatis: ut vel hinc existimare liceat, illum recentioris cujuspiam audacia in Possidium fuisse inculcatum. Hoc porro opusculum recensuimus ad codices Divionensem, Jurensem, Genevensem, et Cartusiae Portarum; ut non modo auctori suo vindicatum, sed etiam permultis locis emendatum, et primaevo suo, ut confidimus, nitori restitutum lucem aspiceret.
Atque haec dicta sunto de Vigilii Tapsensis episcopi libris nobis notis qui adhuc supersunt. Addit Cassiodorus libro I divinarum Lectionum, cap. 9: Vigilius quoque Afer antistes, de mille annorum intelligentia, (0496A)quae in praedicta Apocalypsi continetur, unde magna quaestio nonnullis oboritur, plenissima et diligenti narratione disseruit. Sed librum hunc, solo ex hoc senatoris testimonio mihi notum, Vigilio Tapsensi non ausim asserere; cum in Africa plures exstitisse Vigilios episcopos nihil repugnet: nec tamen velim adimere, cum alium a Tapsensi Vigilium, et Afrum et scriptorem non noverim.
IX. Vigilii Tapsensis librorum ordo. Haec satis de Vigilii Tapsensis episcopi operibus, quorum priora (ut patet) ex posterioribus cognovimus. Quare, si secundum temporum rationem disponenda sunt, ultimum 72 omnium locum obtinebunt libri ejus adversus Eutychianos. Inter eos porro quibus Arianorum haeresim oppugnavit, hic ordo servabitur. Primi erunt libri XII de Trinitate, ut quorum meminit in praefatione libri Idaciani contra Maribadum. Sequetur prior forma altercationis Athanasium inter atque Arium coram Probo judice. Exinde liber (0496B)contra Felicianum, qui unus esse videtur ex iis libellis quos de Trinitate adversus Varimadum, ex privatis potius verbis quam ex testimoniorum (ut ait) virtutibus a se constructos praefatur Idacius Clarus. Quare, non improbaverim si quis existimaverit, Marivadum sub Feliciani conficto nomine a Vigilio fuisse perstrictum; cum es et ille apud regem gratiosus, et in ejus aula conspicuus, adeoque felicitatis humanae apicem vulgi opinione adeptus. Hunc igitur proxime excipiet liber Idacii Clari nomine vulgatus adversus Varimadum. Tum libelli duo contra Palladium, quorum prior pro gestis concilii Aquileiensis, et duabus ejus epistolis synodicis suppositus est, alter Ambrosio vel Gregorio Nazianzeno male ascriptus: hoc enim opus commemorat Vigilius loco a nobis citato, postquam meminit libri sui contra Maribadum, vel eo hunc prius a se conscriptum tacite innuens. Deinde altercationis forma posterior, qua non Arium modo, sed et (0496C)Photinum et Sabellium velut Athanasii manu configit. At nos in his edendis libris alium tenuimus ordinem, quem mox subjiciemus.
Hactenus Vigilio Tapsensi episcopo opera sua (quae quidem ad notitiam nostram pervenerunt) vindi avimus. Haud tamen omnia aeque firma ratione. Hoc enim te monitum volumus, lector candide, non esse nobis propositum, de alienis spoliis Vigilium Tapsensem locupletare: nosque horum operum quae illi ascripsimus, duos ordines constituere. Prior est indubitorum ejus operum, quae sunt:
Contra Eutychem libri quinque, quorum quartus continet defensionem epistolae S. Leonis papae ad Flavianum Constantinopolitanum: quintus porro defensionem decreti synodi Chalcedonensis.
73 Altercationis inter Athanasium et Arium forma prior.
Ejusdem Altercationis forma posterior, quae cum Ario, etiam Photinum et Sabellium ab Athanasio (0496D)convictos, ac Probi judicis sententia damnatos inducit.
Alter ordo est dubiorum Vigili operum quae conjecturis haud levibus illi attribuimus; sed tamen conjecturis, quae sic rem non evincant, ut nihilominus lectoris animum ad se inclinent. Haec vero sunt:
De Trinitate libri XII Athanasii Latinis operibus inserti.
Liber contra Felicianum Arianum, Augustino vulgo ascriptus.
Idatii Clari nomine vulgatum opus contra Varimadum Arianum diaconum.
Liber contra Palladium Arianum, duabus constans partibus, quarum prior pro concilii Aquileiensis actis exhibita est in collectionibus conciliorum quae post annum 1550 prodire coeperunt; altera, de Fide, seu de Filii cum Patre consubstantialitate, hactenus a (0497A)multis vel Gregorio Nazianzeno, vel Ambrosio ascripta est.
De quibus libris conjecturas nostras sic proposuimus, ut liberum cuique suum judicium relinquamus: si cui verosimilius aliquid occurrerit, ultro in ejus sententiam concessuri.
Vindicatis ergo pro facultate Vigilii Tapsensis operibus, nunc inquirendum restat an ipse quoque vindicatus, hoc est, in sanctorum catalogum receptus sit, adeoque ut sancti reliqui publico cultu honorandus.
X. Au pro sancto habendus Vigilius. Difficilis sane quaestio propter historiae jejunitatem. Hunerici regis edicto Carthaginem convenire jussi sunt episcopi, ex provincia Proconsulari 54, ex provincia Numidiae 123, ex Byzacena 111, quorum ultimus, adeoque ordinatione postremus Vigilius Tapsitanus, ex Mauritania Caesariensi 120, 74 ex Mauritania Sitifensi 42, ex provincia Tripolitana 5, ex insula Sardinia 8. Omnes numero 463. Ex his periisse referuntur (0497B)88; nempe de Proconsulari 4, de Numidia 34, de Byzacena 10, de Mauritania Caesariensi 32, de Sitifensi 8. Ex aliis 375 fugerunt 28, passus est unus, confessor fuit unus, caeteri qua in Corsicam, qua Constantinopolim relegati. Constant haec omnia ex ipsius Victoris opere de Persecutione Africana. Sed de tanto episcoporum numero, si octo vel decem excipias, quid quisque caeterorum pertulerit, aut quem vitae exitum sit sortitus, incompertum est. Vigilium quidem Constantinopoli scripsisse adversus Eutychem, affirmat Aeneas Parisiensis, et Theodulfus Aurelianensis: et ipsemet indicat ad finem libri primi, cum ait: Quaeso interea lectorem, vilitatem nostri sermonis non usquequaque despiciat, quia et fortassis potuit eloquentius oratio comi. Sed nos ita stylum temperavimus, ut rem potius quam verba legentibus commendaremus. Et maxime hoc opus cothurno tumentis eloquii inflari non debuit, ne transferendi in Graecum necessitas aliqua adsit: quia difficilius integritas sensuum, in aliam linguam pari potest sermonis (0497C)veritate servari. Quibus verbis se et Latine, et inter Graecos scripsisse significat. Sed quis scit an ille fuerit (0498A)ex iis octo et viginti qui Evangelii vel permissu vel hortatu fuga sibi consuluerunt? Et quamvis constaret fuisse Vigilium ex illis sexaginta doctrina praestantibus (hujus enim numeri et Menologium et Menaea Graecorum meminere) qui praecisis etiam linguis loqui non destiterunt, quis praestet non fuisse alterum e duobus illis, quos refert ex Procopio Nicephorus Callistus lib. XVII, cap. 11, cum carnis flagitio contaminati fuissent, illa deinde absque vocis organo loquendi mirabili virtute excidisse? Sane hos confessores sive martyres ab Hunerico diversis poenis mulctatos, simul omnes colit Graeca Ecclesia 7 Decembris, Latina Octobris 12; at eorum distinctam appellationem in diem Domini reservavit, qui et illuminabit abscondita tenebrarum (ut ait Apostolus I Cor. IV, 5) et manifestabit consilia cordium: et tunc laus erit unicuique a Deo. 75 Neque his obstat quod antiqua exemplaria librorum contra Eutychem, Vigilio auctori sancti praenomen appingunt; etiam Jurense illud pervetustum quod Tapsensem ejus episcopatum (0498B)nobis aperuit. Alioquin Eusebius quoque Caesariensis, quamvis (ut inultorum fert opinio) Arianae haereseos inustus macula, tamen pro sancto nobis erit, quia et eum a scriptoribus nonnullis sanctum praenotari legimus. Certe haec appellatio prioribus aliquot post Christum saeculis, omnibus indita est, praesertim sacrae professionis fidelibus; quo sensu Apostolus in Epistola ad Philippenses, Salutant vos, inquit, omnes sancti (Philip. IV, 22); et ad Ephesios cap. III, v. 8, ipse se omnium sanctorum minimum dixit. Sed eos solos posterior aetas substantive sanctos vel nuncupavit, vel censuit, quibus publici auctoritate Ecclesiae decreti essent honores. Quamvis igitur Vigilius Tapsensis episcopus tot adversus Arianos, Eutychiauos, aliosque haereticos libris, et per tempora turbulentissima conscriptis, magnum sibi et infractae fidei et eruditionis nomen pepererit, meritoque inter illustres ecclesiasticos scriptores referendus sit; non sic tamen inter sanctos, quia publicum ei cultum ab Ecclesia nominatim de retum (0498C)nullis ex fide dignis monumentis accepimus.