Migne Patrologia Latina Tomus 78
Ordo Romanus II (Auctor incertus), J. P. Migne
(0969A)42 1. Denuntiata statione diebus festis, primo mane praecedit omnis clerus pontificem ad ecclesiam, exceptis qui obsequio illius comitantur, qui ordine suo scribuntur, exspectantes pontificem in ecclesia. Sed dum venerit pontifex prope ecclesiam, exeuntes acolythi et defensores ex regione illa, cujus dies ad officium fuerit in obsequio, praestolantur eum loco statuto, antequam veniat ubi descensurus est. Similiter et presbyter tituli vel ecclesiae ubi statio fuerit, una cum majoribus domus illius civitatis, vel Patre diaconiae (si tamen illa ecclesia diaconiae fuerit), cum subdito sibi presbytero et mansionario, thymiamateria deferentibus in obsequium illius, inclinato capite dum venerit. Acolythi quidem cum defensoribus primum, deinde presbyteri cum suis petita Benedictione, (0969B)divisis hinc inde partibus, prout militant, praecedunt pontificem usque ad ecclesiam.
2. Cum vero ecclesiam introierit pontifex, non ascendit continuo ad altare, sed prius intrat in secretarium, sustentatus a diaconibus, qui eum susceperint de sellari descendentem; ubi cum intraverit, sedet in sella sua. Et diaconi, salutato pontifice, egrediuntur e secretario, et ante fores ejusdem mutant vestimenta sua. Et parat Evangelium qui lecturus est, reserato sigillo ex praecepto archidiaconi super planetam acolythi. Pontifex autem per manus subdiaconorum regionariorum mutans vestimenta solemnia, ordinabiliter compositis per primicerium et secundicerium vestimentis ejus, ut bene sedeant, novissime per diaconum vel subdiaconum, cui ipse jusserit, (0969C)pallio superinduitur, et configitur per acus in planeta retro et ante, et in humero sinistro. Deinde subdiaconus regionarius porrigit ei mappulam, inclinans se ad genua ipsius. 3. His ita compositis, invitante ad regiam secretarii praefato subdiacono 43 scholam, quartus scholae, qui semper nuntiat pontifici de cantoribus, astans ante faciem pontificis, et nutum ejus ad psallendum exspectans, statim dum innuit ei, egreditur ante fores secretarii, et dicit Accendite. Qui dum incenderint, statim subdiaconus sequens, tenens thymiamaterium aureum pro foribus, ponit incensum, ut pergat ante pontificem. Et ille quartus scholae ad priorem vel secundum sive tertium, inclinato capite, dicit Domini jubete. Tunc statuuntur duae acies in choro per ordinem (0969D)ab utroque latere, et mox incipit prior scholae Antiphonam ad Introitum. Subdiaconi vero de schola levant planetas cum sinu: quorum vocem diaconi dum audierint, continuo intrant ad pontificem in secretarium.(0970A) 4.Tunc pontifex elevans se, dat manum dexteram duobus presbyteris; et illi, osculatis manibus ipsius, procedunt cum ipso sustentantes eum, praecedentibus ante eos diaconibus septem. Tunc ministri cum thymiamaterio et thuribulis non amplius ternis, procedunt ante ipsum mittentes incensum, et septem acolythi portantes septem cereostata foras ecclesiam accensa, procedunt ante pontificem usque in chorum. Post thuribula portatur Evangelium propius episcopo. Eadem autem Processio fit ab Austro in Septentrionem. Tunc procedit pontifex, et antequam veniat ad scholam, dividuntur cereostata, quatuor ad dexteram, tria ad sinistram. Et pertransit pontifex in caput scholae, et in gradu superiore, inclinato capite ad altare, primo adorat Sancta, et stat semper inclinatus (0970B)usque ad versum prophetalem. 5. Tunc surgens, et faciens crucem in fronte sua, dat pacem presbyteris duobus, et diaconibus omnibus, qui dextera laevaque sunt, de altiore gradu numero minori; et de inferiore, majori; et respiciens ad priorem scholae, annuit ei, ut dicat Gloria Patri. Et prior scholae inclinans se pontifici, dat gloriam Trinitati. Et pontifex a saepedictis presbyteris in superiorem ducendus est gradum, non omnino ad altare. In quo etiam loco figendus est gressus, usquequo presbyteri primum, et tunc duo et duo diaconi altaris cornua osculentur, 44 et novissime archidiaconus solus. Evangelium vero, statim postquam ad altare ventum fuerit, superponitur. Subdiaconi autem quasi quadam linea porrecti, usque ad altare progredientes, (0970C)simul se inclinant coram eo, atque Evangelio (ut praedictum est) superposito, redeuntes in chorum, quatuor in dextera, et tres in sinistra parte consistunt. Diaconi vero, sicut prius, stantes retro episcopum inclinati, quando dicitur Sicut erat in principio, surgunt ut salutent latera altaris prius, id est ante episcopum, duo et duo vicissim, et redeunt ad episcopum. Tandem episcopus osculatur Evangelium et altare, et pergit ad dexteram altaris ad sedem suam, et stat erectus versus Orientem; et diaconi retro illum, unus post unum stantes erecti, plures ad dexteram, pauciores ad sinistram altaris. Schola vero ad nutum diaconi imponit litaniam Kyrie eleison, Christe eleison, et reliqua. Et continuo acolythi ponunt cereostata in pavimento ecclesiae, (0970D)quatuor quidem in dexteram partem, et tria in sinistram, vel (ut alii volunt), lineatim ab Austro in Septentrionem. 6. Litania finita, incipit solus pontifex clara voce Hymnum Gloria in excelsis Deo, si tempus fuerit. (0971A)Deinde vero totus respondet chorus Et in terra pax hominibus; et non sedet prius episcopus, antequam dicant post Orationem primam Amen. Postea salutans populum pontifex dicit Pax vobiscum, sive Pax vobis. Resp. Et cum spiritu tuo. Deinde dicit Oremus. Sequitur Oratio prima, quam Collectam dicunt, usque Per Dominum nostrum Jesum Christum Filium tuum, qui tecum vivit et regnat Deus in unitate Spiritus sancti, per omnia saecula saeculorum. Resp. Amen. Tunc tolluntur cereostata de loco in quo prius steterant, ut ponantur in una linea ab Oriente in Occidentem per mediam ecclesiam. Post primam autem datam Orationem, pontifex sedet versus ad populum, et presbyteri cum eo ad nutum ejus, et diaconi stant ante pontificem. Subdiaconi autem ascendunt (0971B)ad altare, statuentes se ad dexteram, sive sinistram. 7. Subdiaconus vero qui lecturus est, mox ut viderit post pontificem 45 presbyteros residentes, ascendit in ambonem ut legat, non tamen in superiorem gradum, quem solus solet ascendere qui Evangelium lecturus est. Postquam legerit, cantor cum cantorio sine aliqua necessitate ascendit, non superius, sed stat in eodem loco ubi et lector, et solus inchoat Responsorium, et cuncti in choro respondent, et idem solus Versum Responsorii cantat. Si fuerit tempus ut dicatur Alleluia, bene; sin autem, Tractus; sin minus, tantummodo Responsorium. Cantor vero qui inchoat Alleluia, ipse solus cantat Versum de Alleluia. Ipse iterum Alleluia dicit, stans in eodem gradu, id est inferiore.(0971C) 8.Deinde diaconus osculans pedes pontificis, petitaque Benedictione, venit ante altare, et osculans Evangelium, levat in manus suas Codicem in quo lecturus est, et partem ejus in dextero humero ponens, vadit ad ambonem. Et procedunt ante ipsum duo subdiaconi cum duobus thuribulis, sive uno, levantes thymiamaterium de manu subdiaconi sequentis, mittentes incensum. Et duo acolythi portantes duo cereostata, venientes ante ambonem, dividuntur a se, et transeunt subdiaconi et diaconi cum Evangelio per medium eorum. Subdiaconi autem duo cum thuribulis ante Evangelium in ambonem ex una parte ascendentes, et ex altera parte statim descendentes, (0972A)redeunt stare ante gradum descensionis ambonis. Ille autem absque thymiamaterio vertens se ad diaconum, porrigit ei brachium suum sinistrum, in quo ponit Evangelium, ut manu subdiaconi aperiatur ei locus in quo signum lectionis positum fuerit; inventoque loco lectionis, ascendit in ambonem in superiorem gradum, et dicit Dominus vobiscum. Respondent omnes Et cum spiritu tuo. Quo audito, vertit se pontifex, et omnis sacerdotalis gradus, sive omnis populus fidelis ad Orientem. Et postquam dixerit Sequentia sancti Evangelii secundum Lucam, sive Marcum, et reliqua, facit crucis signum in fronte sua idem diaconus, et in pectore; similiterque episcopus et 46 omnis populus; et revertuntur ad Evangelium. Sed et baculi omnium (0972B)deponuntur de manibus, et in ipsa hora, neque corona, neque aliud operimentum super capita eorum habetur. Ipse vero diaconus stat versus ad meridiem, ad quam partem viri solent confluere, alias autem ad Septentrionem. Sed et candelae in pavimento, praedicante eo Evangelium, de manibus acolythorum juxta ambonem deponuntur usque finitum tempus Evangelii. Perlecto evangelio, iterum se signo sanctae crucis populus munire festinat, et descendente diacono de ambone, subdiaconus qui in filo stat, recipit Evangelium; quod tenens ante pectus suum super planetam, porrigit osculandum primum episcopo, deinde omnibus per ordinem graduum qui steterint, et universo clero, nec non et populo; deinde conditur in loco suo. 9. (0972C)Post lectum Evangelium, candelae in loco suo exstinguuntur, et ab episcopo Credo in unum Deum cantatur; et thuribula per altaria portantur, et postea ad nares hominum feruntur, et per manum fumus ad os trahitur. Deinde salutat episcopus populum dicens Dominus vobiscum; postea dicit Oremus. Tunc canitur Offertorium cum Versibus. Tunc venit subdiaconus, ferens in brachio dextro patenam, et in sinistro calicem, in quo recipiuntur amulae populorum; et super calicem corporale, id est sindonem, quod accipiens diaconus ponit super altare a dextris, projecto capite altero ad diaconem secundum, ut expandant. Deinde transit sacerdos ad suscipiendas (0973A)oblationes. Interim cantores cantant Offertorium cum Versibus, et populus dat oblationes suas, id est, panem et vinum, et offerunt cum fanonibus candidis, primo masculi, deinde feminae, novissime vero sacerdotes et diaconi offerunt, sed solum panem, et hoc ante altare. Subdiaconus vero cum calice vacuo sequitur 47 archidiaconum, et pontifice oblationes populorum suscipiente, archidiaconus suscipit post eum amulas, et refundit in calicem majorem, tenente eum subdiacono, quem sequitur cum scypho super planetam acolythus, in quem calix impletus refunditur. Oblationes autem a pontifice suscipit subdiaconus, et ponit in sindonem quae eum sequitur, quam tenent duo acolythi. Tunc tenentibus duobus presbyteris manus ejus, episcopus redit in sedem, et lavat (0973B)manus suas; deinde respicit archidiaconus in faciem pontificis, et innuit ei. Et ille resalutato, et cantantibus adhuc cantoribus, accedit ad altare. Tunc subdiaconi levantes oblatas de manu subdiaconi sequentis, porrigunt archidiacono, et ille componit altare. Ornato vero altari, archidiaconus sumit amulam pontificis cum vino de subdiacono, et refundit super colum in calicem. Deinde descendit subdiaconus sequens in scholam, et accipit fontem de manu archiparaphonistae, et defert archidiacono; et ille ex amula infundit faciens crucem in calicem; et ascendunt diaconi ad pontificem. Tunc surgens pontifex a sede, et cantantibus adhuc cantoribus, descendit ad altare, et orat, et salutat altare, et suscipit oblatas de manu presbyterorum et diaconorum, quibus licitum (0973C)est accedere ad altare. Deinde archidiaconus suscipit oblatas duas de oblationario, et dat pontifici; quas dum posuerit pontifex in altare, levat calicem archidiaconus de manu subdiaconi, et ponit eum super altare juxta oblationes pontificis a dextris, involutis ansis cum offertorio suo, quod etiam ponit in dextro cornu altaris. Post oblationem ponitur incensum super altare, et pontifex inclinans se paululum ad altare, respicit scholam, et annuit ut sileant, et convertit se ad populum dicens Orate.
10. Tunc finito Offertorio ordinantur presbyteri post pontificem, et archidiaconus a dextris eorum; secundus diaconus a sinistris, et caeteri per ordinem disposita acie. Subdiaconi etiam, finito Offertorio, vadunt retro altare, aspicientes ad pontificem, stantes (0973D)erecti usquedum dicta Oratione super oblationes Secreta, et episcopo alta voce incipiente Per omnia saecula saeculorum, post salutationem et exhortationem, finita Praefatione, incipiant dicere hymnum angelicum, id est Sanctus, Sanctus, Sanctus, in quo (0974A)bis repetitur Hosanna. 48 Quae dum expleverint, surgit solus pontifex, et tacite intrat in Canonem, et diaconi et subdiaconi et presbyteri in presbyterio omnes permanent inclinati. In quo etiam Canone sex ordines crucium observantur, quorum primus est, ubi dicitur Ut accepta habeas, et benedicas haec dona, haec munera, haec sancta sacrificia illibata. Secundus quippe est, ubi dicitur Quam oblationem tu, Deus, in omnibus quaesumus benedictam, ascriptam, ratam. Tertius namque est crucis ordo, ubi narratur Et accipiens panem in sanctas ac venerabiles manus suas, benedixit. Item, Tibi gratias agens, benedixit. Quartus, ubi subinfertur Hostiam puram, Hostiam sanctam, Hostiam immaculatam, panem sanctum vitae aeternae, et calicem salutis perpetuae. Quintus, ubi dicitur Per quem haec (0974B)omnia, Domine, semper bona creas, sanctificas, vivificas, benedicis. Sextus quidem ordo sequitur, quando profertur Per ipsum, et cum ipso, et in ipso, quando cum oblata calix tangitur. In eodem officio diaconi adhuc inclinati per ministerium acolythorum lavant manus suas. Et sacerdos quando dicit Supplices te rogamus, humiliato capite, inclinat se ante altare. Et cum dixerit aperta clamans voce Nobis quoque peccatoribus, surgunt subdiaconi, et stant in loco, ubi ante steterunt, et sursum aspiciunt in faciem pontificis. Cum dixerit Per quem haec omnia, Domine, erigit se archidiaconus solus; et cum dixerit Per ipsum, et cum ipso, levat cum offertorio calicem per ansas, et tenet exaltans illum juxta pontificem. Pontifiex autem tangit e latere calicem, cum oblatis duas faciens cruces, (0974C)et dicens, Per ipsum, et cum ipso, usque Per omnia saecula saeculorum. Et ponit pontifex oblationes in loco suo, et archidiaconus calicem juxta eas, dimisso offertorio in ansas ejusdem. 11. Sequitur in altum Praefatio Dominicae Orationis, et Oratio Dominica cum emboli sua, in qua tres articuli Orationis inveniuntur. Subdiaconi autem, postquam viderint calicem, in quo sanguis Domini est, fanone circumdatum, et 49 audierint Sed libera nos a malo, vadunt et praeparant calices sive sindones mundas, in quibus recipiant corpus Domini, ne in terram cadat, et in pulverem vertatur, post diaconos stantes, donec ex eo populus vitae sumat confortationem aeternae. Nam quod intermisimus de patena, quando inchoatur Canon, venit acolythus, sub humero (0974D)habens sindonem in collo ligatam, tenens patenam ante pectus suum in parte dextera usque medium Canonem. Tunc subdiaconus sequens suscipit eam super planetam, et venit ante altare, exspectans quando eam suscipiat subdiaconus regionarius. Finito (0975A)autem Canone, subdiaconus regionarius stat cum patena nuda post archidiaconem. Quando dixerit, et ab omni perturbatione securi, vertit se archidiaconus, et osculata patena dat eam tenendam diacono secundo. 12. Cum dixerit Pax Domini sit semper vobiscum, mittit in calicem de Sancta oblata. Sed archidiaconus dat pacem episcopo priori; deinde caeteri per ordinem, et populus, separatim viri et feminae. Tunc pontifex rumpit oblatam ex latere dextro, et particulam quam rumpit, super altare relinquit; reliquas vero oblationes suas ponit in patenam, quam tenet diaconus, et redit ad sedem. 13. Jam archidiaconus levat calicem, et dat eum archisubdiacono, quem tenet juxta cornu altaris (0975B)dextrum; et accedentes subdiaconi cum acolythis, qui sacculos portant, a dextris et a sinistris, extendentibus acolythis brachia cum sacculis, stant a fronte, ut parent sinus sacculorum archidiacono, ad ponendas oblationes, prius a dextris, deinde a sinistris. Tunc acolythi vadunt dextera laevaque post episcopos circa altare; reliqui descendunt ad presbyteros, ut frangant Hostias. Patena praecedit juxta sedem, deferentibus eam duobus subdiaconibus ad diaconos, ut frangant. Sed illi aspiciunt ad faciem pontificis, ut eis innuat frangere. Et dum innuerit, resalutato pontifice 50 confringunt, et archidiaconus evacuato altari oblationibus, respicit in scholam, et innuit eis ut dicant Agnus Dei, et vadit ad patenam cum caeteris. Expleta confractione, diaconus minor (0975C)levatam de subdiacono patenam defert ad sedem, ut communicet pontifex; qui dum communicaverit, de ipsa Sancta quam momorderat ponit inter manus archidiaconi in calicem, faciens crucem ter, dicendo: Fiat commistio et consecratio corporis et sanguinis Domini nostri Jesu Christi accipientibus nobis in vitam aeternam. Resp. Amen. Pax tecum. Resp. Et cum spiritu tuo. 14. Deinde venit archidiaconus cum calice ad cornu altaris, et annuntiat stationem; et refuso parum in calicem de scypho inter manus acolythi, accedunt primum episcopi ad sedem, ut communicent de manu pontificis secundum ordinem. Sed et presbyteri (0976A)omnes ascendunt ut communicent ad altare. Episcopus autem primus accipit calicem de manu archidiaconi, et stat in cornu altaris, ut confirmet sequentes ordines. Deinde archidiaconus, accepto de manu illius calice, refundit in scypho, quem supra diximus, et tradit calicem subdiacono regionario, qui tradit ei pugillarem, cum quo confirmet populum. Calicem autem subdiaconus accipit sequens, et dat acolytho, et ille revocat in paratorium. Quos dum confirmaverit, id est quos papa communicat, descendit pontifex a sede, tenentibus ei manus qui eum duxerint, ut communicet eos qui in senatorio sunt, post quem archidiaconus confirmat. Postea episcopi communicant populum innuente pontifice, et post eos diaconi confirmant. Presbyteri autem jussu pontificis (0976B)communicant populum, et ipsi vicissim confirmant. Nam mox ut pontifex coeperit communicare populum in senatorio, statim schola incipit Antiphonam ad Communionem, et psallunt usquedum communicato omni populo, etiam in parte mulierum, redit in sedem, et repetito Versu quiescunt. Post omnes hos communicat ad sedem regionarios per ordinem, et eos qui in filo steterant, et saccellarium, et acolythum, qui patenam tenet, et qui manutergium tenet, et qui aquam dat, et post pontificem archidiaconus eos confirmat. 15. Pontifex autem contemplans populum communicatum esse, innuit per subdiaconum primo scholae, et ille resalutato eo, dicit Gloria Patri, et Sicut erat, et versum. Et finita Antiphona, 51 surgit pontifex (0976C)cum archidiacono, et veniens ad altare dat Orationem ad Complendum. Qua finita, cui praeceperit archidiaconus de diaconibus, aspicit ad pontificem, ut ei innuat, et dicit ad populum Ite, missa est. Resp. Deo gratias. Tunc septem cereostata praecedunt pontificem, et subdiaconus cum thuribulo, ad secretarium. Descendente autem illo in presbyterium, episcopi primum dicunt Jube, domine, benedicere. Resp. Benedicat vos Dominus. Resp. Amen. Post episcopos presbyteri, deinde monachi, deinde de schola, deinde omnes processores, et mansionarii, et intrat in secretarium.