Migne Patrologia Latina Tomus 78
JacCai.OrRoXi4 78 Jacobus Caietanus Parisiis J. P. Migne 1849 early modern edition, no apparatus this file was encoded in TEI xml for the University of Zurich's Corpus Corporum project (www.mlat.uzh.ch) by Ph. Roelli in 2013 Classical Latin orthography latin
246 I. Modus qui servari consuevit per dominos cardinales, quando insistunt super electione summi pontificis, et eligunt per viam procedere compromissi.
In nomine Domini amen. Anno Domini millesimo, etc., die Jovis sexta, die mensis talis. Nos episcopi, presbyteri et diaconi S. R. E. cardinales, omnes et singuli in consistorio existentes, videlicet ego Ostiensis, ego Albanensis, et sic de singulis episcopis nominatim. Deinde fiat idem per ordinem de presbyteris nominatim; et postea de diaconibus per ordinem: Diaconi cardinales tractantes 247 de electione pontificis elegimus et eligimus per viam procedere compromissi, et unanimiter, et concorditer, nemine discrepante, elegimus compromissarios venerabiles Patres dominos N. episcopum, etc., fratrem N. presbyterum, etc., et L. sancti Angeli diaconum cardinalem: quibus damus plenariam potestatem providendi Romanae et universali Ecclesiae de pastore, sub hac forma, videlicet quod duo ex eis possint eligere tertium de se ipsis, et omnes tres concorditer de collegio, vel de extra possint Romanae universali Ecclesiae providere. Et volumus quod dicta potestas duret usque ad consumptionem candelae seu faculae ex consensu singulorum accensae; et promittimus nos illum pro Romano pontifice habituros [Al., intuituros], quem praedicti compromissarii in forma praedicta duxerint eligendum.
II. Qualiter proceditur ad electionem summi pontificis per viam scrutinii. Si in electione Romani pontificis velint cardinales per viam scrutinii procedere, solent eligi tres scrutatores collegii, et alii tres scrutatores scrutatorum.
Modus autem scrutinandi et deponendi votum in scrutinio in porta talis est.
Nos eligimus tres scrutatores collegii, prout cardinales concordaverint, puta frater Nicolaus Ostiensis episcopus, frater N. tituli sancti Eusebii presbyter, et Neapoleo sancti Adriani diaconus cardinalis; et eliguntur immediate tres alii scrutatores scrutatorum, puta dominus Berengarius Tusculanus episcopus, Arnaldus tit. sanctae Priscae presbyt., et N. sancti Nicolai in Carcere Tullianen. diaconus cardin.
III. De scrutatoribus scrutatorum. Primo praedicti scrutatores scrutatorum remanent in consistorio, et sedentes scrutantur secreto et singillatim vota scrutatorum collegii, et in scriptis redigunt; primo videlicet episcopi, secundo presbyteri, tertio diaconi scrutatorum, quae vota diaconus scribere consuevit.
Scrutatis votis scrutatorum collegii, ut praedictum est, recedunt de consistorio scrutatores scrutatorum, portantes secum secrete depositiones scrutatorum collegii praedictas, et remanent in consistorio soli scrutatores collegii, v. g., Ostiensis Nicolaus et Neapoleo 248 supradicti; et consequuntur caeteri cardinales in ordine antiquitatis quantum ad statum cardinalatus: primo episcopi, secundo presbyteri, tertio diaconi secrete et singillatim sua vota deponunt; et ipsi etiam scrutatores scrutatorum, ut alii suo ordine et loco deponunt; quae vota cardinalium diaconus cardinalis unus ex scrutatoribus collegii, puta dominus Neapoleo, scribere consuevit.
Notandum quod scrutatores, tam collegii, quam scrutatorum, et cardinales, sua vota deponunt, cum sedent et tenent buretrum, si volunt; nisi forte ex devotione vel reverentia aliquis cardinalis stare vellet buretro deposito, dum deponit.
IV. Modus vero deponendi talis est. Ego Jacobus sancti Georgii ad Velum Aureum diac. cardinalis nomino et eligo venerabilem patrem dominum Matthaeum sanctae Mariae in porticu diacon. cardinalem in summum pontificem. Et notandum, quod cautelae est et decentiae quod scrutator omnem dat depositionem scriptam ipsi deponenti, ne per incuriam in aliquo sit erratum.
Et quia unusquisque potest in scrutinio nominare unum vel plures, potest sic dicere: Ego Jacobus sancti Georgii ad Velum Aureum diac. cardin. nomino et eligo dominum Matthaeum, etc., et dominum Nicolaum Ostiensem episcopum in summum pontificem. Vel sic: Ego Jacobus sancti Georgii ad Velum Aureum diac. cardin. nomino et eligo dominum Matthaeum, etc., et dominum Nicolaum Ostiensem de intus; de extra venerabilem Patrem dominum Pampanianum episcopum Parmensem, in summum pontificem. Et sic unum vel plures, sive de intus, sive de extra, sive partem de intus, sive partem de extra, prout et quot voluerint, deponens poterit nominare. Decentiae tamen est, et fortassis expedientiae, quod non multi ab uno in scrutinio nominentur, licet hodie ab aliquibus contrarium observetur, cum in scrutinio nominent valde multos.
Completis depositionibus singulorum, omnes domini cardinales ad consistorium revocantur; et singulis in suis locis et ordinibus more solito residentibus, petunt scrutatores collegii an placeat omnibus quod aperiatur scrutinium, et in communi publicetur. Et respondentibus quod placet, diaconus scrutator collegii, puta dominus Neapoleo, legit ut scriptum est, videlicet: In nomine Domini amen. Ego Berengarius Tusculanus episcopus nomino et eligo, etc., ut supra, et sic de aliis. Et 249 ut melius cardinales singuli comprehendant depositiones fratrum, idem diaconus legit eas bis vel pluries.
Lectis depositionibus singulorum de collegio, scrutatores scrutatorum petunt, an placeat omnibus quod aperiantur et publicentur in communi depositiones scrutatorum collegii. Et respondentibus quod placet; diaconus scrutator scrutatorum, puta dominus Aemilius, legit ut scriptum est, videlicet, In nomine Domini amen. Ego frater Nicolaus Ostiensis et Velletrensis episcopus nomino et eligo, etc., ut supra, et sic de aliis scrutatoribus scrutatorum; et ut melius cardinales singuli comprehendant depositiones fratrum, idem diaconus, puta dominus Aemilius, legit eas bis vel pluries.
Post haec non fit collatio meriti ad meritum, zeli ad zelum; sed solum numeri ad numerum. Aliquis alius diaconus cardinalis scribit in aliqua charta omnia nomina dominorum cardinalium singulatim, per hunc modum qui sequitur, ut collatio numeri ad numerum fiat ut debet: Dominus N. Ostiensis et Velletrensis episcopus habet . . . . Dominus N. Tusculanus episc. habet . . . . Et sic ponuntur per ordinem suae antiquitatis omnes episcopi. Dominus Nicolaus tit. sancti Eusebii presbyter cardinalis habet . . . Dominus Arnaldus tit. sanctae Priscae presbyter cardin. habet . . . . Et sic ponuntur per ordinem omnes presbyteri. Dominus Neapoleo sancti Adriani diaconus cardin. habet . . . . Dominus Aemilius sancti Nicolai in Carcere Tulliano diaconus cardin. habet . . . . Et sic ponuntur per ordinem omnes diaconi. Fiat itaque numeri ad numerum collatio, ut sequitur.
Nam a capite reincipit diaconus unus ex scrutatoribus collegii, puta dominus Neapoleo, legere scrutinium per ordinem, ut scriptum est. Ego Berengarius Tuscul. episcopus nomino et eligo venerabiles Patres dominos N. Ostiens. episcopum, N. tit. sancti Eusebii presbyterum, N. sancti Adriani diaconum cardin., etc., ut supra. Et alius diaconus cardinalis qui scripserat nomina cardinalium, ut supra in charta, addit ubi dicebatur, Dominus Ostiens. et Velletrens. episcopus habet dominum Berengarium Tusculan. episcopum. Dominus Nicolaus tit. sancti Eusebii presbyter cardin. habet 250 dominum Tusculanum episcopum. Dominus Neapoleo sancti Adriani diaconus cardinalis, dominum Tusculanum episcopum.
Ulterius diaconus, scilicet dominus Neapoleo, prosequitur, et legit scrutinium: Ego Arnaldus Sabinensis episcopus nomino et eligo venerabiles Patres, dominos videlicet Tusculanum episcopum, Arnaldum tit. sanctae Priscae presbyterum, Aemilium sancti Nicolai in Carcere Tullianensi diaconum cardinalem, etc., ut supra, et Arnaldum sanctae Mariae Novae diaconum cardinalem. Et praedictus diaconus qui scripserat nomina in charta, ut supra, addit ubi dicebatur, Dominus Berengarius Tusculan. episcop. habet dominum Sabinensem episcopum. Dominus Arnaldus tit. sanctae Priscae presbyter card. habet dominum Sabinensem episcopum. Dominus Nicolaus sancti Nicolai in Carcere Tullian. diaconus card. habet dominum Sabinensem episcopum.
Et ulterius dominus Neapoleo diaconus prosequitur, et legit scrutinium, et alius diaconus addit nomina cardinalium in locis suis, prout nominati sunt a diversis.
Quibus expletis, praedictus diaconus, dominus Franciscus sanctae Mariae in Cosmedin, diaconus cardinalis qui susbcripserat nomina, et addiderat ut supra, legit praedictam chartam cum suis additionibus per hunc modum.
VIII. Singularia quaedam in electione Romani pontificis observantur, ut infra scribitur. Non solent citari absentes qui sunt extra terram, ut sunt duae partes collegii; sed sic possunt esse reliqui in vicino quod praesentes condicunt se certa die incoepturos super negotio electionis procedere, qui dies per aliquem vel aliquos amicos absentium potest notificari eisdem.
Solent eligi tres scrutatores collegii, et alii tres scrutatores scrutatorum. Duae partes collegii requirantur vocem in electione habentium, non computato electo.
Forma decretalis Quia propter in omnibus suis capitulis non servatur.
Sufficit quod in idem tempus certum sit duas partes concurrere in eamdem personam, ea non computata, et eam electam 251 a duabus partibus et receptam.
Solet etiam fieri ex consensu duarum partium communis electio, licet forsan non sit de substantia, ut communis electio subsequatur, ex quo electus a duabus partibus nominatur et recipitur per consensum adhibitum in scrutinio, vel per accessum.
Non fit collatio meriti ad meritum, zeli ad zelum, sed solum numeri ad numerum, etiamsi efficiatur a majori parte collegii nominatus.
Unusquisque potest in scrutinio unum nominare, vel plures, similiter ad unum accedere, vel ad plures.
Si per dispositionem in scrutinio factam, duo vel plures a duabus partibus eligantur, sive electi habeant probabiliter duas partes, sive inter hujusmodi duas partes habentes unus habeat plures quam alter, sive non, nulli ex taliter electis acquiritur; sed est reincipiendum a capite, ac si nihil penitus actum esset.
Similiter si in eodem concursu per accessum imperceptibiliter, aut in confusione vocum principales duas partes haberent, neuter esset.
Si plures ab aliquo nominentur in scrutinio, quorum unus primo, alius secundo, tertius tertio, et sic de aliis nominentur; omnes intelliguntur nominati in eodem momento, et nulli ex scripturae ordine jus majus acquiritur.
IX. De via compromissi. Ad viam compromissi non proceditur uno volente scrutinium, cum sit magis ordinaria via scrutinii.
Non valet compromissum, nisi omnes consentiant, cum sit decentiae, non necessitatis.
Compromissarii solent et de se ipsis, et de aliis compromittentibus collationes habere, sed differenter, quia quando tractant de se ipsis, ille de quo tractatur secedit in partem; quando vero de compromittentibus, et in communi, et inter se possunt loqui de absente.
Haec commendationes et laudes, et verba verialia, quibus compromissarii utuntur cum de fratribus suis, vel aliis loquentur, habeantur pro confessione. Et ad vitanda pericula quae possent sequi, solent compromissarii invicem condicere 252 et procertari quod nihil quod dicunt habeatur pro efficaci consensu, nisi unusquisque eorum consensum suum in scriptis redigat, quo redacto, ita quod quilibet suum consensum scripserit, et tunc solet dici quod consensum revocare non possent, et ipsum collegium sic intelligit quod condicant et protestentur, et ipsis non contradicentibus vel protestantibus.
Compromissa ut plurimum fiunt sine scriptura, sed tutius est cum scriptura.
An compromissarii, postquam electi fuerint, possint revocare, etc. Respondeo sic, a duobus partibus compromittentium re integra, scilicet papa non facto.
Quae hic dicuntur quae non sunt de jure, tandiu stent firma in hac vacatione, quousque totum collegium et singuli, vel duae partes totius collegii vocem in electione habentium ea duxerint immutanda. Hodie in consistorio, absente tamen Tusculano nec requisito, fuerunt lectae istae observantiae. Et placuit quod ista deberent servari. Addidit tamen unus quod ista essent sicut fuerunt hactenus, et secundum sanum intellectum sine fraude; et tamen non fuerunt petita consilia circularia, nec scio quod omnes consensere.
X. De investitione papatus fienda per priorem diaconorum cardinalium post electionem in papam electi. Romana ecclesia pastore vacante, ille qui fuerit concorditer ab omnibus cardinalibus, vel a duabus partibus electus in papam, vel ab universali Ecclesia, Romanus pontifex habeatur: qui sit fuerit absens, vel de collegio cardinalium non fuerit, ad locum in quo-cardinales sunt in consistorio venire debet vocatus, et eo electioni de se factae consensum praestante, prior diaconorum exuit eum cappa, sive chlamyde qua utitur, et ponit ei, si non habet, albam, rochetum, camisiam, et ornamentum ad modum presbyteri super humeros, si est presbyter; vel super laevam partem, si est diaconus, et non in presbyterii ordine constitutus; et postea ponit ei mantum, et dicit, Investio te de papatu Romano ut praesis urbi et orbi, et tradit ei etiam annulum, quo uti consueverunt praedecessores ipsius, et ei mitram competentem tempori super caput imponit; et petens ab eo quo nomine vocari velit, ipsum eo 253 nomine quo ei placuerit vocabunt; quo facto, facit eum sedere in sede, sive in faldistorio; et depositis communibus calceis, si habentur rubea calceamenta papalia, calciatur eidem. Et sic cardinales omnes per ordinem, primo episcopi, secundo presbyteri, tertio diaconi, veniunt coram eo flexis genibus; et idem electus ipsos ordinate ad pedem recipit et ad pacis osculum, necnon et omnes alios capellanos suos, ac caeteros clericos et laicos venientes ad ejus reverentiam, infimos, majores et mediocres. Quibus expeditis, cruce praeeunte papali ducitur processionaliter a cardinalibus, et a tota curia ad cathedralem, vel ad aliam majorem ecclesiam loci, in quo est curia, si locus in quo eligitur civitas non existit; in qua ecclesia ad altare ducitur, et ante ipsum altare prostratus orat diutius; et dum orat, Te Deum laudamus ab omnibus clericis solemniter decantatur; quo decantato, prior episcoporum dicit Pater noster, et suffragia consueta, et Orationem Omnipotens sempiterne Deus, miserere electo nostro. Qua finita, idem electus surgens ab Oratione dicit Sit nomen Domini benedictum, et facit benedictionem; qua expleta, reverenter osculatur altare, et ut ordinate venit ad ecclesiam, sic redit ad cameram suam, et signando semper in eundo et redeundo. Et postquam redierit ad cameram, deponit pluviale et mitram, et assumit rubeum mantellum, ac habere debet caligas de panno rubeo sine pedulibus et constaphilibus, et infulam rubeam de scarleto, et postea parvos calceos de panno eodem, et calceos religiosos usque ad medium crus de corio rubeo, et tunicas et vestes de scarleto albo, et desuper pannos albam camisiam; et erit subcinctus cingulo de serico rubeo super camisiam; et ipsa camisia erit ita longa, quod elevata competenter super ipsum cingulum reflectatur.
XI. De pronuntiatione nominis assumpti per electum in papam fienda populo per priorem diaconorum cardinalium narrando modum electionis. Cum autem praedictae Romanae Ecclesiae fuerit de pastore provisum, prior diaconorum dictam electionem populo annuntiat, dicens: Si placet ave annuntio vobis gaudium magnum, vel aliud thema sicut placebit; et narrat quomodo 254 concorditer, vel a duabus partibus cardinalium per viam scrutinii, compromissi, vel Spiritus sancti de collegio, vel extra collegium elegerunt, nominando et laudando personam electi, et pronuntiando nomen de novo assumptum.
XII. De episcopo in papam electo, et ejus Benedictione et coronatione. Episcopus qui in papam electus est, non consecratur denuo, sed benedicitur aliquo die Dominico, quo et coronatur; et descendens de palatio suo apud sanctum Petrum, intrat ecclesiam more solito cum rubeo pluviali, et mitra in loco solito. Oratione facta, receptis omnibus cardinalibus et praelatis ad reverentiam, et dicto Sit nomen Domini benedictum, et responso Ex hoc nunc et usque in saeculum, et Benedictione data, vadit ad vestiarium, capellam videlicet sancti Gregorii; et ibi servitur ei per episcopum et diaconum cardinales ad hoc assumendos, et per priorem diaconorum, seu per priorem basilicae, qui et portat mitram, et annulum, et habet ferulam; et ibidem electus in papam induitur omnibus paramentis pretiosis et solemnibus aptis tempori et diei, et ponitur pretiosissima mitra in capite, et datur sibi annulus pontificalis per eumdem episcopum; et cubicularius primum annulum imponit digito summi pontificis. Et dum dominus papa dalmaticam recipit, ipse episcopus induit se superpellicio, amictu, et pluviali coloris diei, et portat mitram simplicem. Cum autem dominus papa planetam induit, venit idem episcopus ad latus summi pontificis; et accepto annulo de manu acolythi, ponit eum in manu domini papae parati omnibus paramentis et mitra solemnibus, et cubicularius ponit primum annulum. Et episcopus, accepta navicula cum incenso de manu acolythi, porrigit eam papae, et osculatur manum ipsius; et imposito incenso in thuribulum per papam, episcopus vadit ad locum ubi sunt alii episcopi cardinales processionaliter ordinati, factis impensis obsequiis quae fieri solent et impendi quando Romani pontifices parantur, salvo quod tunc in ipsa Processione non portat pallium, quod, ut infra sequitur, accipiet in altari; quam processionem ordinat archidiaconus, vel prior diaconorum infra scripto modo.
255 XIII. De processione qualiter fieri debet. Procedit subdiaconus cum cruce, indutus tunicella propter solemnitatem. Hunc sequuntur abbates, episcopi et archiepiscopi. Post hos vadunt presbyteri cardinales, quos sequuntur episcopi cardinales secundum prioritates suas. Post hos vadunt acolythi cum navicula, thuribulo et incenso; post ipsos septem subdiaconi cum tunicellis, portantes septem candelabra cum facula; in medio quorum vadit ille qui dicturus est Epistolam, portans librum Evangeliorum, et cum eo qui lecturus est epistolam Graecam; et post eos qui lecturus est Evangelium graecum. Diaconi cardinales sequuntur ordine suo, inter quos est ille qui dicturus est Evangelium, ultimus vel cum ultimo duo diaconi cardinales, unus a dextris, et alius a sinistris, ducunt dictum papam, circa quos est subdiaconus qui servit de mitra portans tobaleam.
XIV. De Benedictione danda per papam in Processione. Procedens autem dominus papa sic processionaliter per ecclesiam, continue benedicit. Cum autem pervenerit ad chorum, obviant ei tres presbyteri cardinales, qui aptant ei planetam, quos ad pacem recipit, et ipsi osculantur cum reverentia pectus ejus. Inde procedens vadit processionaliter usque ad altare, sed non ascendit ad altare. Tunc facta confessione ascendit sedem praeparatam non eminentiorem, sed sedet in faldistorio in plano posito inter altare, et sedem eminentiorem; et ibi coram ipso veniunt Albanensis, Portuensis et Ostiensis episcopi, vel archipresbyter Ostiensis, si non sit episcopus; qui Albanensis dat primam orationem, scilicet:
Oremus.--Deus, qui adesse non dedignaris ubicunque devota mente invocaris, adesto, quaesumus, invocationibus nostris, et huic famulo tuo N. quem ad culmen apostolicum commune judicium tuae plebis elegit, ubertatem supernae Benedictionis infunde, ut sentiat se tuo munere ad hunc apicem pervenisse. Per, etc.
Secundam episcopus Portuensis.
Oratio.--Supplicationibus, omnipotens Deus, effectum consuetae pietatis impende, 256 et gratia Spiritus sancti hunc famulum tuum N. perfunde; ut qui in capite Ecclesiarum nostrae servitutis mysterio constituitur, tuae virtutis soliditate roboretur. Per.
Tertiam episcopus vel archipresbyter Ostiensis.
Oratio.--Deus, qui apostolum tuum Petrum inter caeteros coapostolos primatum tenere voluisti, eique universae Christianitatis molem superimposuisti, respice propitius, quaesumus, hunc famulum tuum N. quem de humili cathedra violenter sublimatum in thronum ejusdem apostolorum principis sublimamus; ut sicut profectibus tantae dignitatis augetur, ita virtutum meritis cumuletur; quatenus ecclesiasticae universitatis onus te adjuvante digne ferat, et a te, qui es beatitudo tuorum, meritam vicem recipiat. Qui vivis.
Et vero quod primicerius cum schola, postquam primo papa pervenit ante altare, cantabit Introitum et Kyrie, eleison, cantu Romano; et stans in faldistorio in plano posito recipit dominus papa domines cardinales omnes, tam diaconos, quam presbyteros et episcopos et praelatos, ad pedem et osculum.
XV. De pallio dando papae per priorem diaconorum cardinalium. Quibus receptis, venit ad altare, ubi est desuper pallium paratum, per priorem diaconorum capellanorum, sive per priorem basilicae Sanctae sanctorum; et duo priores diaconi cardinales tenent pallium ipsum, et tunc prior illorum duorum solus dat pallium pontifici sub his verbis: Accipe pallium, plenitudinem scilicet pontificalis officii, ad honorem omnipotentis Dei, gloriosae Mariae virginis ejus genitricis, beatorum Petri et Pauli, ac sanctae Romanae Ecclesiae. Et aptato pallio ipso super eum cum tribus spinulis aureis, ut est moris, ascendit summus pontifex ad altare, et facit incensum; et demum redit ad eminentem sedem, et recipit omnes cardinales ad osculum pedis et oris, et dicit Dominus vobiscum, vel Pax vobis, sive Gloria in excelsis Deo, ut dies requiret; et dicit Orationem Dominicae alte, et aliam dicit pro se secreto; qua Oratione completa, et secuta responsione Amen, papa residet in sede, et prior diaconorum cardinalium portans ferulam in manibus 257 cum diaconis et subdiaconis scriniariis, et judicibus, omnibus indutis solemniter, descendit ante altare, et facit duas acies sive filas, unam ex una parte, et unam ex reliqua, aequaliter dividendo, ita quod in qualibet acie sint de quolibet ordine; et ponit primo diaconos juxta altare, secundo subdiaconos, tertio judices, quarto scriniarios in ordine.
XVI. De Laude incipienda per priorem diaconorum cardinalium rubrica. Tunc ipse prior diaconorum incipit laudem sic alta voce, quasi legendo, Exaudi, Christe, et judices et scriniarii respondent similiter in cantu, quasi legendo: Domino nostro N. a Deo decreto summo pontifici et universali papae vita; et sic dicitur, et respondetur ter. Item idem prior dicit Salvator mundi, judices et scriniarii respondent Tu illum adjuva; et sic faciunt ter. Item idem prior dicit bis Sancta Maria; et illi respondent Tu illum adjuva. Eodem modo dicit tantum semel, Sancte Michael, respondetur Tu illum adjuva. Sancte Gabriel, resp. Tu illum adjuva. Sancte Raphael, resp. Tu illum adjuva. Sancte Joannes Baptista, resp. Tu illum adjuva. Sancte Petre, resp. Tu illum adjuva. Sancte Paule, resp. Tu illum adjuva. Sancte Andrea, resp. Tu illum adjuva. Sancte Stephane, resp. Tu illum adjuva. Sancte Leo, resp. Tu illum adjuva. Sancte Gregori, resp. Tu illum adjuva. Sancte Benedicte, resp. Tu illum adjuva. Sancte Saba, resp. Tu illum adjuva. Sancta Agnes, resp. Tu illum adjuva. Sancta Caecilia, resp. Tu illum adjuva. Sancta Lucia, resp. Tu illum adjuva. Sancte Basili, resp. Tu illum adjuva. Dicit Kyrie eleison ter, et respondetur ter Kyrie eleison.
XVII. De Epistola Latina et Graeca, et Evangelio Latino et Graeco, cantandis super pulpitum. Et postea omnes simul una et alta voce dicunt Kyrie eleison, 258 et laudibus finitis, legitur Epistola Latina et Graeca subsequenter super pulpitum, sic etiam Evangelium Latinum et Graecum.
XVIII. De indumentis episcopi cardinalis. Ille vero episcopus cardinalis qui servit papae debet esse indutus superpellicio, amictu et pluviale, et habere mitram simplicem, et sic Missa suo ordine procedit usque ad finem; et communicabit cum solemnitate, non super altare, sed ad sedem eminentem.
XIX. De corona, quae vocatur regnum, imponenda papae per priorem diaconorum cardinalium. Post Missam idem summus pontifex dicit Sit nomen Domini benedictum, et respondetur Ex hoc nunc et usque in saeculum. Hujusmodi autem episcopus qui servit non dicit Multos annos; sed omnibus rite peractis, ipse summus pontifex et omnes cardinales et alii praelati et subdiaconi, quilibet in gradu suo, induentur vestimentis pretiosis albi coloris, episcopi pluvialibus, presbyteri casulis, diaconi dalmaticis, subdiaconi tunicellis, acolythi superpelliciis et alii capellani; archiepiscopi, episcopi, abbates, patriarchae pluvialibus; et judices et scriniarii, similiter et advocati erunt induti pluvialibus; et primicerius in pluviali et mitra, et cantores in superpelliciis. Et papa omnia pretiosa ornamenta habebit, et pallium, et mitram optimam et chirothecas, et annulum pastoralem; et sic cum omnibus venit vel ad portam, vel ad gradus ecclesiae; et ibi prior diaconorum cardinalium extrahit sibi mitram; et ponit ei coronam quae vocatur regnum, in capite, toto populo acclamante Kyrie eleison; et sic cum omni ornatu quilibet cardinalis et praelatus equitat equum coopertum panno albo; subdiaconi vero, capellani, scriniarii, et alii equitant ornate vestiti, non tamen equos coopertos. Papa equitat equum faleratum, non coopertum a parte anteriori, ex parte vero posteriori coopertum de scarleto.
259 XX. De ordine Processionis post Missam, spectante ad priorem diaconorum cardinalium. Sic omnibus equos ascendentibus, prior diaconorum cum ferula ordinat Processionem hoc modo. Primo praecedit equus domini papae faleratus; secundo vadit subdiaconus cum cruce; tertio duodecim bandonarii cum duodecim vexillis rubeis, et duo alii cum duobus cherubin in cameri [ Forte, camurinis] in lanceis; quarto duo, qui hodie non sunt, praefecti navales, induti pluvialibus; quinto scrinarii, sexto advocati, septimo judices, octavo cantores, nono diaconi qui legunt Epistolam et Evangelium in Graeco; decimo abbates forenses, undecimo episcopi, duodecimo archiepiscopi, decimo tertio abbates Urbis, decimo quarto patriarchae, et episcopi cardinales, decimo quinto presbyteri cardinales, decimo sexto diaconi cardinales, decimo septimo dominus papa, et subdiaconus cum tobalea, et serviens qui portat umbraculum. Sic venit processionaliter usque ad Lateranum ad sedem stercorariam, ubi cum descendit de equo, deponit regnum et assumit mitram.
Procssionaliter autem procedens a scalis beati Petri, postquam equitaverit usque ad dictam sedem stercorariam per viam Sacram seu papae, fiunt in eodem loco equitationis post eum per senescalcum vel alium ter missilia seu jactus pecuniae, ut alias in tribus locis fiunt missilia, scilicet ad turrim de Campo, ubi unus de familia papae facit alium jactum stando in loco aliquo eminentiori; et ibi dominus papa stat, et veniunt illuc Judaei cum lege, facientes ei laudem, et offerunt ei legem, ut adoret; et tunc papa commendat legem, et damnat observantiam Judaeorum sive intellectum, quia quem dicunt venturum, Ecclesia docet et praedicat jam venisse Dominum Jesum Christum. Similiter cum pervenerit ad palatium Cencii Musca in Punga, unus de familia papae facit unum jactum. Similiter facit alium jactum, cum pervenerit ad sanctum Marcum. Similiter cum pervenerit ad sanctum Adrianum facit alium jactum, stando in fenestra palatii sanctae Martinae; et sic venit ad plateam Lateranensem, et ducitur ad porticum quae vadit ad ecclesiam sancti Joannis Lateranensis; et ibi ante porticum nunc destructam statim Lateranenses canonici cum eorum comitiva, induti solemniter, et cum cruce processionali 260 papam recipiunt, cum descendit; qui descendit ad dictam sedem stercorariam, et deponit regnum, et accipit mitram; et postquam papa descendit, sedet in dicta sede marmorea, quae vocatur stercoraria, et veniunt omnes cardinales, et honorifice elevant eum, ut vere dicere possit: Suscitat de pulvere egenum, et de stercore erigit pauperem, ut sedeat cum principibus, et solium gloriae teneat. Et idem dominus papa stando juxta ipsam sedem, accipit tres pugillatas denariorum de gremio camerarii, et projicit inter populum, dicens, Argentum et aurum non est mihi, quod autem habeo, hoc tibi do. Et tunc duo cardinales ministrant ei, et accipientes eum ducunt ad ecclesiam sancti Salvatoris per viam, ubi erat dicta porticus.
Venientibus autem eis a dicta sede stercoraria, acclamatur D. N. sanctus Petrus eligit. Sicque ducitur per dictos cardinales usque post altare, et ibi orat; quo intrante et orante, cantatur a canonicis, Te Deum laudamus. Postquam vero oraverit, dicit super altare et super populum Sit nomen Domini benedictum, et respondetur Ex hoc nunc et usque in saeculum; et postea ducitur ad sedem eminentem marmoream, et ibi recipit Lateranenses canonicos ad pedem et osculum; quo facto, ducitur per cardinales ad palatium Zachariae papae, quod vulgariter dicitur Casa Major, et venit ad portam palatii. Inde intrat palatium per ecclesiam. Intra portam, qua ascenditur ad dictum palatium, et portam ipsius palatii, ponitur faldistorium, ubi sedet dominus papa, in illis scilicet gradibus ubi solet sedere quando cantatur Gloria, laus, etc., et ibi papa sedente, prior presbyterorum cardinalium, ordinatis judicibus et scriniariis in filo, facit ibidem laudem, sicut diaconus cardinalis fecerat in Missa ante Epistolam post Orationem in basilica sancti Petri. Postea ducitur ab ipsis cardinalibus per palatium usque ad portam ecclesiae sancti Silvestri, ubi sunt duae sedes porphyreticae, et papa sedet in illa quae est ad dextram, ubi prior basilicae sancti Laurentii dat ei ferulam, quae est signum correctionis et regiminis, et claves ipsius basilicae et sacri palatii Lateranensis, in quibus significatur potestas claudendi et aperiendi, ligandi atque solvendi; et cum ipsa ferula et clavibus accedit ad aliam sedem similem, quae est ad sinistram, et tunc restituit eidem priori ferulam et claves, et incipit sedere in illa sede secunda. Et postquam aliquantulum sederit, idem prior super planetam cingit eidem domino papae zonam 261 de serico rubeo, in quo pendere debet bursa purpurea in qua sint duodecim lapides pretiosi cum sigillis, et muscus. Et dum in ipsa sede sedet, recipit officiales palatii ad pedem et osculum; et sedens ibi accipit de manu camerarii denarios argenteos valentes decem solidos Provesinos, et projicit super populum; et hoc facit ter, dicendo singulis vicibus: Dispersit, dedit pauperibus, justitia ejus manet in saeculum saeculi. In istis duabus sedibus debet papa taliter se habere, ut potius videatur jacere quam sedere, et nulla istarum sedium erit cooperta vel parata, nec etiam Stercoraria, sed nuda.
XXI. Quando papa ducitur ad sanctum sanctorum. Deinde ducitur ad sancta sanctorum per ipsam porticum sub iconas sanctorum apostolorum, quae per mare venerunt nemine ducente; et intrat dictam basilicam sancti Laurentii, quae vulgariter dicitur sancta sanctorum; et ante altare suam Orationem facit, cantantibus priore et canonicis basilicae ipsius Sanctae Sanctorum Te Deum laudamus; et postea reducitur ad capellam sancti Silvestri, in qua intrat et sedet in loco parato cum ornamentis suis, tenente eo mantum super scapulas, et mitram super fanonem seu orarium; et dat presbyterium. Postea redit ad cameram, in qua deponit casulam et pallium, et assumit mantum, et vadit comedere. Solebat tum primo recipere juramentum a senatore secundum formam, Ego talis, etc., verum hujusmodi juramenti receptio diu est quod fuit omissa.
XXII. De officio senatorum Urbis in ipsa solemnitate rubrica. Item notandum quod senatores postquam dominus papa de equo falerato descendit juxta sedem stercorariam, ipsum equum recipiunt et adducunt, quem curialiter reddunt camerario, ut est moris.
Item notandum quod a sancto Petro ad Lateranum fiunt domino papae arcus triumphales, et clerici Romani occurrunt eidem induti in via Sacra, ubicunque possunt, cum thuribulis et incenso, et in renuntiatione dantur Romanis pro arcubus XXXV librae, et clericis pro thuribulis XIII librae et dimidia.
262 XXIII. Qualiter dominus papa ad mensam ducitur, et de ordine sedendi in ea rubrica. Cum autem vadit comedere, duo diaconi cardinales ducunt ipsum ad mensam; et eo sedente, episcopus cardinalis dat sibi aquam duobus diaconibus cardinalibus tenentibus tobaliam, nec debet tenere mantellum; quo loco facta Benedictione, vadunt ad mensam; in parte dextra sedent episcopi et presbyteri cardinales; in sinistra vero diaconi. Et attende quod dominus papa, dum est in mensa, indutus est omnibus paramentis mensalibus, excepto quod tenet mantum ad scapulas et fanonem; in capite vero mitra desuper; cardinales vero omnes habent superpellicia cum mantellis, et mitras simplices. Cum autem lavari debent, surgit episcopus et duo diaconi cardinales, et dant aquam ut prius; qua data redeunt ad propria loca in mensis; et potu recepto, dictoque Tu autem, surgit diaconus, et tenet thunitiam, dum gratiae referuntur. Quibus finitis, dextrantibus eum duobus diaconibus intrat cameram, ubi per capellanos exuitur omnibus paramentis. Omnes vero cardinales ad propria revertuntur, sicut in mensa, sed eunt induti. Attendendum quod in ultima lotione cardinales debent sedendo in mensa lavari, et unus alii tenere tobaleam, domicello fundente aquam.
XXIV. De coronatione papae extra Urbem, et de prima reverentia fienda sibi per cardinales et alios praelatos. In primis summo mane hora decenti dominus papa indutus pluviali rubeo cum mitra frigiata intrabit ecclesiam sancti Joannis, ubi coronatio debet celebrari. Cum autem dictam ecclesiam intraverit, in medio ecclesiae parato sibi faldistorio orabit. Oratione facta, stando, receptis omnibus cardinalibus et praelatis ad reverentiam ordine suo, dicet Sit nomen Domini benedictum, et respondetur Ex hoc nunc, etc. Benedictione data, divertet ad locum ubi debebit indui; et dicta Tertia cum capellanis, assistente sibi episcopo cardinale qui tenere debet librum, cum Oratio dicitur a papa in fine Tertiae, calciabitur caligis et sandaliis a subdiacono et uno ex acolythis, dicentibus capellanis vicissim Psalmos, videlicet Quam amabilia, cum 263 caeteris quae dici solent. Quibus expletis cum Orationibus consuetis, lavabit manus fundente sibi aquam episcopo cardinale, qui eidem in officio assistere debebit. Ablutione facta, et episcopo cardinale ad locum suum reverso, induetur omnibus ornamentis viridibus, pretiosis et solemnibus (quia dies Dominicus hoc requirit) quibus Romanus pontifex uti solet in Missarum solemniis, per diaconum cardinalem et subdiaconum, eisdem per acolythos ministratis. Cum autem dominus episcopus cardinalis ad locum suum reversus fuerit, ut praedictum est, induetur superpellicio, amictu et pluviali viridi cum mitra simplici.
XXV. De mitra imponenda papae per diaconum cardinalem, et de annulo pontificali dando per episcopum cardinalem. Postmodum imposita mitra pretiosa domino papae per diaconum cardinalem, dabitur sibi annulus pontificalis per eumdem episcopum qui sibi serviet, uno ex cubiculariis digito domini papae praedictum annulum imponente. Deinde accepta navicula de manu acolythi per episcopum qui sibi ministrabit, praesentabit eam domino papae, et osculabitur manum ipsius; et imposito incenso in thuribulo per dominum papam, episcopus ibit ad locum suum, ubi fuerint alii episcopi cardinales processionaliter ordinati. Praemissis itaque omnibus rite completis, quae fieri et impendi solent quando revestiuntur Romani pontifices et parantur, excepto quod in Processione quae sequitur, non portabit pallium, sed ipsum recipiet; alias, ut inferius describetur, dicta Processio per priorem diaconorum cardinalium modo infra scripto ordinabitur.
XXVI. Ordo Processionis ante Introitum Missae. Primo procedit subdiaconus cum cruce indutus tunicella, et post eum sequuntur abbates, episcopi, archiepiscopi, induti pluvialibus et mitris simplicibus; et postmodum sequuntur presbyteri cardinales planetis induti cum mitris simplicibus; deinde episcopi cardinales induti pluvialibus cum mitris simplicibus, et quilibet ordine suo; postmodum sequuntur duo acolythi ceroferarii, et alius cum navicula, thuribulo et incenso, induti superpelliciis. Post dictos acolythos ordinabuntur septem subdiaconi cum tunicellis portantes septem candelabra; et in medio dictorum septem 264 erit subdiaconus, qui dicturus est Epistolam, portans librum Evangeliorum ante pectus; et juxta dictum subdiaconum ibit unus alius subdiaconus qui dicturus est Epistolam Graecam. Post praedictos subdiaconos subsequitur diaconus qui lecturus est Evangelium in Graeco. Subsequenter incedent diaconi cardinales ordine suo, induti dalmaticis, inter quos est ille cardinalis qui dicturus est Evangelium ultimus. Deinde duo diaconi cardinales, unus a dextris, et alius a sinistris, ducunt dominum papam extensa mappa super caput ejus, ut moris est; et ultimo subsequitur subdiaconus qui serviet de mitra, cum tobalea procedens ante. Dominus papa sic processionaliter per ecclesiam continue benedicet. Cum autem ad thronum pervenerit, obviabunt sibi tres presbyteri cardinales, quos ad pacem recipiet, et ipsi osculabantur cum reverentia pectus ejus, et ultimus aptabit planetam papae.
XXVII. De confessione quae fit ad altare, et Introitu Missae, et Orationibus quae dicuntur super eum prope altare. Subsequenter procedens ibit processionaliter usque ad altare, sed non ascendit tunc ad altare; sed abstracta sibi mitra per diaconum cardinalem, facit confessionem, ut est moris. Et dum fit confessio, incipiunt cantores Introitum, et subsequenter Kyrie eleison. Et facta confessione, dominus papa recipit mitram, et ibit ad sedem suam, non eminentem, sed sedebit in faldistorio in plano posito inter chorum et altare propter dispositionem ecclesiae, versa tamen facie ad altare. Domino papa sic sedente, venient tres episcopi cardinales coram ipso, scilicet Albanensis, Portuensis et Ostiensis; quibus sic astantibus coram papa, Albanensis dicit primam Orationem, scilicet, Deus qui adesse dignaris, etc., ut supra.
Secundam dicet episcopus Portuensis vel ejus subrogatus, scilicet, Supplicationibus nostris, etc., ut supra.
Tertiam dicet episcopus Ostiensis, scilicet, Deus, qui apostolum tuum Petrum, etc., ut supra.
XXVIII. De secunda reverentia praelatorum. Sciendum est tamen quod quando dictae Orationes dicentur, dominus papa non sedebit, sed stabit sine mitra; et postmodum 265 dominus papa, sedens in faldistorio in planis posito, recipiet dominos cardinales et praelatos omnes ad pedem et osculum.
XXIX. De pallio dando per priorem diaconorum cardinalium. Quibus receptis, veniet ad altare, ubi erit pallium paratum per priorem subdiaconorum capellanorum; et duo priores diaconorum cardinalium tenebunt pallium ipsum; et tunc prior illorum duorum diaconorum cardinalium solus dabit pallium pontifici sub his verbis: Accipe pallium, plenitudinem scilicet pontificalis officii, ad honorem omnipotentis Dei, gloriosae Mariae virginis ejus genitricis, beatorum Petri et Pauli ac sanctae Romanae Ecclesiae.
XXX. De ascensu papae ad altare, et incensatione altaris, et de tertia receptione cardinalium et praelatorum ad reverentiam, dum est in eminenti sede. Et aptato pallio ipso super eum cum tribus spinulis aureis per diaconum cardinalem et subdiaconum, ut moris est, ascendit dominus papa ad altare, et incensabit altare; quo incensato, ascendet ad eminentem sedem; et, sedens in dicta sede palliatus, recipiens omnes cardinales et praelatos ad pedis et oris osculum iterato. Qua receptione finita, stando incipit Gloria in excelsis Deo; quo Hymno Angelico cantato a cantoribus, dicet in eadem sede Pax vobis, et, responso Et cum spiritu tuo, incipit Orationem Dominicae alte; qua Oratione completa, et secuta responsione Amen, potest dicere aliam Orationem secrete pro se ipso, si voluerit. Exprimatur tamen Oratio per extensum; postmodum residebit in sede.
XXXI. De rebus statuum ordinandis per priorem diaconorum cardinalium, et laudibus per eumdem incipiendis ante Epistolam. Ipso igitur domino papa sic in sua sede residente, prior diaconorum portans ferulam in manibus cum diaconibus et subdiaconibus, scriniariis et judicibus, omnibus pluvialibus solemniter indutis, descendet ante altare, et faciet duas acies, 266 unam ex parte una, et aliam ex parte alia, aequaliter dividendo, ita quod in qualibet acie sit de quolibet ordine; et ponet primo diaconos juxta altare, qui poterunt tenere mitras, si voluerint; secundo subdiaconos, tertio judices, quarto scriniarios. Quibus aciebus sic ordinatis, prior diaconorum incipit laudem alta voce, quasi legendo, et stabit sine mitra, Exaudi, Christe, et judices et scriniarii similiter respondebunt in cantu, quasi legendo: Domino nostro N. a Deo decreto summo pontifici et universali papae vita; et sic dicetur ter per dictum priorem cardinalem; et respondetur ter a judicibus et scriniariis. Subsequenter idem prior diaconorum dicet Salvator mundi, et judices et scriniarii respondebunt Tu illum adjuva; et sic dicetur ter, et respondebitur ter. Item idem prior diaconorum dicet Sancta Maria, et praedicti respondebunt bis Tu illum adjuva. Eodem modo dicet idem prior, tantum semel, Sancte Michael, etc., ut supra.
Quibus finitis, prior diaconorum dicet Kyrie, eleison, et praedicti judices et scriniarii respondebunt Kyrie, eleison, et hoc ter dicetur, et ter respondebitur; postmodum omnes simul dicent una et alta voce Kyrie eleison.
XXXII. De Epistola Latina et Graeca, et Evangelio, et Graduali, et Alleluia. Laudibus sic finitis, dicitur Epistola Latina, et subsequenter Graeca super pulpitum eminentem; quibus lectis, cantabitur Graduale et Alleluia; et postmodum dicetur Evangelium Latinum, et subsequenter Graecum, in eminenti pulpito et convenienti, ut moris est, septem subdiaconibus cum septem faculis praecedentibus dictos diaconos, et thuribulo cum incenso, ut est fieri consuetum; et sic Missa procedit ordine suo usque ad finem.
XXXIII. De communicatione domini papae ad sedem eminentem fienda rubrica. Communicabit tamen dominus papa congruo tempore cum solemnitate, non tamen super altare, sed ad sedem eminentem. Solemnitas autem hujusmodi communionis servabitur, quae servari in aliis Missis solemnibus consuevit. Missa vero completa, dominus papa dicit Sit nomen Domini benedictum, 267 et respondetur Ex hoc nunc et usque in saeculum, et dat Benedictionem. Et Benedictione data, episcopus qui servivit non dicet domino papae Multos annos.
XXXIV De his quae fient post Missam, et paramentis domini papae, cardinalium, praelatorum, et aliorum. Omnibus, ut praemissum est, rite peractis, ipse dominus papa et omnes cardinales, et alii praelati et subdiaconi, judices et scriniarii, quilibet in gradu suo, depositis paramentis viridibus, induentur vestimentis albis pretiosi coloris, si habuerint; episcopi pluvialibus, presbyteri casula, diaconi dalmaticis, subdiaconi tunicellis, acolythi et alii capellani superpelliciis; patriarchae, archiepiscopi, abbates pluvialibus; judices et scriniarii pluvialibus erunt induti, et cantores superpelliciis.
XXXV. De coronatione domini papae per priorem diaconorum facienda. Dominus papa omnia pretiosa vestimenta habebit, pallium et mitram pretiosam, chirothecas et annulum pontificalem; et sic ornatus cum omnibus veniet ad portam vel ad gradus ecclesiae, et ascendet cadafalcum seu pulpitum ligneum, ubi inveniet sedem suam solemniter praeparatam; et sedenti in sede prior diaconorum cardinalium extrahet sibi mitram, et imponet capiti suo coronam quae vocatur regnum, toto populo clamante Kyrie, eleison.
XXXVI. De indulgentia danda populo. Et ibidem per priorem episcoporum cardinalium auctoritate domini papae indulgentia populo dabitur, prout domino papae placebit.
XXXVII. De ornatu equorum in Processione. Quo facto, descendent pulpitum, et quilibet cardinalis et praelatus cum omni ornatu equitabit equum coopertum panno albo; subdiaconi vero, capellani, judices, scriniarii et alii 268 equitabunt ornate vestiti, non tamen equos coopertos. Papa vero equitabit equum magnum faleratum ex parte posteriori de scarleto.
XXXVIII. Ordo Processionis solemnis post coronationem domini papae. Omnibus equos sic ascendentibus, prior diaconorum portans ferulam in manibus Processionem ordinabit hoc modo. Primo praecedit equus domini papae faleratus; secundo ibit subdiaconus cum cruce; tertio subsequentur duodecim bandalarii cum duodecim vexillis rubeis, et duo alii cum duobus cherubin et lanceis; quarto duo praefecti navales induti pluvialibus; quinto scriniarii; sexto advocati; septimo judices; octavo cantores; nono diaconi et subdiaconi qui legerunt Epistolam et Evangelium in Graeco; decimo abbates; undecimo episcopi; duodecimo archiepiscopi; decimo tertio patriarchae et episcopi cardinales; decimo quarto presbyteri cardinales; decimo quinto diaconi cardinales; decimo sexto subdiaconus cum tobalea, serviens cum umbraculo, qui duo ibunt aliquantulum sequestrati a papa; decimo septimo dominus papa.
XXXIX. De jactu pecuniae quinquies faciendo in diversis locis. Processione taliter ordinata, dominus papa ascendit equum. In eodem loco post eum per marescallum, vel alium, fient ter missilia vel jactus pecuniae. Cum autem pervenerit ad plateam, ante ecclesiam sancti Nicenii, aliquis familiaris domini papae stans in aliquo loco eminenti faciet alium jactum pecuniae, et ibi dominus papa trahet aliquam moram.
XL. De lege offerenda per Judaeos, et responsione papae. Et venient Judaei cum lege sua, et facient ei laudem, et offerent ei legem ut adoret. Et tunc dominus papa commendabit legem, et damnabit observantiam Judaeorum, sive intellectum, quia quem dicunt venturum, Ecclesia docet et praedicat jam venisse Dominum Jesum Christum. Similiter cum pervenerit ad plateam, ubi moratur D. P. de Columna, 269 unus de familiaribus domini papae, vel idem familiaris facit jactum pecuniae; similiter cum pervenerit ad quadrivium, ubi moratur electus Viterbiensis, idem familiaris facit alium jactum pecuniae. Subsequenter cum pervenerit in introitum palatii, idem familiaris facit alium jactum.
XLI. De his quae fiunt post Processionem, tam de laudibus fiendis per priorem diaconorum, quam de presbyterio dando. Via igitur sic completa, pervento ad introitum palatii, seu domus Praedicatorum, fratres Praedicatores induti solemniter cum cruce, incenso et aqua benedicta, dominum papam processionaliter recipient reverenter, Te Deum laudamus decantando. Cum autem dominus papa pervenerit ad ecclesiam, antequam descendat de equo, prior presbyterorum cardinalium ordinatis judicibus et scriniariis in filo, faciet idem laudem, sicut diaconus cardinalis fecerat in Missa ante Epistolam post Orationem. Et postquam de equo descenderit, prior diaconorum cardinalium, qui ducit eum, deponit sibi regnum de capite, et imponit ei mitram; et idem prior erit a dextris, et ducet eum usque ad altare, et alius a sinistris, ubi orabit in faldistorio sibi praeparato. Oratione facta, dabit Benedictionem, dicens Sit nomen Domini benedictum; et respondetur Ex hoc nunc et usque in saeculum. Quo facto, ducetur ad sedem eminentem, et sedebit in loco parato cum ornamentis suis, amota planeta et pallio et chirothecis, tenente eo manum super scapulas, et mitram super fanonem seu orarium; et dabit cuilibet cardinali presbyterium hoc modo. Ipse dominus papa sedens in sede, et quilibet cardinalis et praelatus, extracta sibimet mitra, deferens eam in manu, vadit coram eo; et flexis genibus tenebit mitram apertam ante papam, qui ponit in illam pecuniam quam praesentabit ei in uno bacili camerarius, prout in libro camerae invenitur. Et illi qui recipient pecuniam in mitra deosculabuntur genu domini papae.
XLII. De deductione papae ad cameram suam et mensam. Ipse vero camerarius et clerici camerae in superpelliciis assistent domino papae. Dato presbyterio, dominus papa ducetur 270 a duobus diaconibus cardinalibus ad cameram suam, et ducetur ad mensam sibi solemniter praeparatam; et eo sedente, episcopus cardinalis, scilicet prior, dabit sibi aquam, duobus diaconibus cardinalibus tenentibus tobaleam, nec debent tenere mantellum.
XLIII. De solemnitatibus, indumentis et paramentis domini papae, et cardinalium, et praelatorum, quae fiunt in mensa. Quo loco, factaque Benedictione mensae, vadunt ad mensam, et in parte dextra domini papae sedent episcopi et presbyteri cardinales, et in sinistra vero diaconi. Et attende quod dominus papa, dum est in mensa, est indutus omnibus paramentis missalibus, exceptis casula, pallio et chirothecis; et tenebit mantum ad scapulas, et fanonem in capite cum mitra desuper. Cardinales vero omnes habebunt superpelliciam ( Sic ) cum mantellis, et mitras simplices, et omnes praelati similiter. Coram domino papa servient laici nobiliores, qui praesentes erunt, et post mensas cardinalium erunt mensae omnium praelatorum et aliorum nobilium. Comestione sumpta, dominus papa lavabit manus ut prius, ministrantibus sibi duobus diaconibus cardinalibus, fundente sibi aquam episcopo cardinali. Et similiter quilibet cardinalis lavabit manus, domicello fundente aquam cardinali lavanti. Cardinales autem qui assistunt, teneant tobaleam, unus ex parte lavantis, et alter ex altera; et sic sibi ad invicem fiunt mutuo. Quibus omnibus lotis, et redditis gratiis, dominus papa reducetur a duobus diaconibus cardinalibus ad cameram suam, assumptis mantellis; ubi exutus sacris vestibus, et discalceatus sandaliis a subdiacono, quiescit.
XLIV. De reversione cardinalium et praelatorum ad dominum papam. Cardinales vero et alii praelati redibunt ad hospitia sua eques ( Sic ) cum mitris, parati sicut in comestione steterunt, equis tamen non coopertis. Notandum quod nobiliores laici, etiamsi reges essent, consueverint adextrare papam equitantem, et partiuntur loca inter se vicissim secundum quod voluerint et ordinatum fuerit, ut primis adextrantibus dimittentibus alii bini succedant.
271 In mensa primum ferculum ponit coram papa aliquis de principalioribus nobilibus, etiamsi rex esset; quo posito, rex vadit ad sedendum in mensa. Alii autem nobiles majores, etiamsi essent filii regum, serviunt papae in mensa, unus videlicet de cupa, alius de cultello ad incidendum, alii astant comedenti, alii sequuntur portantem fercula, portantes et ipsi incisoria papae et cardinalibus, prout ordinatum erit.
Utrum autem aliqui ex praedictis servientibus papae nobilibus, puta filii regum, vel ex similibus, sedeant, vel non sedeant in mensa, et ubi et qualiter, nunc dicere omittamus.
Memorandum quod Judaeis non fiat aliqua oppressio, cum offerent legem.
XLV. Incipit ordo qualiter Romanus pontifex apud basilicam beati Petri apostoli debeat consecrari. Rubrica. In primis ipse qui consecrandus est mane diei Dominicae veniat ad basilicam beati Petri, in qua processionaliter a canonicis recipietur. Et facta reverentia eidem a cardinalibus et praelatis, sicut fieri solet Romano pontifici, stans in medio dicat Sit nomen Domini benedictum, et resp. Ex hoc nunc, etc. Deinde vadat in capellam sancti Gregorii, ubi, dicta Tertia, calciabitur caligis et sandaliis, dicendo Psalmos Quam amabilia, etc., qui solent dici. Deinde, lotis manibus, induatur omnibus ornamentis quibus Romanus pontifex uti solet in Missarum solemniis, exceptis duntaxat pallio et annulo pontificali. Erunt autem vestimenta coloris tempori congruentis. Deinde ordinata solemni processione, in qua debent esse septem candelabra cum septem faculis, sicut in praecipuis festis fieri solet, videlicet cardinalium, praelatorum et caeterorum ordinum, qui omnes debent habere indumenta coloris tempori congruentis, consecrandus ipse, extensa super eum mappa, procedat signando, ut moris est, ad majus altare, et stans post ipsum altare faciat confessionem.
Notandum vero est quod in consecratione Romani pontificis omittitur illa examinatio quae superius posita est in consecratione aliorum episcoporum, quae incipit Antiqua sanctorum Patrum, etc. Facta vero confessione, ipse consecrandus sedeat in faldistorio suo praeparato inter altare et gradus pontificalis sedis, et schola cantet Introitum, Kyrie, eleison. 272 Interim episcopus Ostiensis, qui Romanum pontificem consecrare debet, in aliquo apto loco prope altare calciet se caligis et sandaliis, dicendo Psalmum Quam amabilia, etc. Accipiat etiam omnia pontificalia ornamenta, ac si Missam solemniter celebrare deberet, absque baculo pastorali; accipiat quoque mitram simplicem vel pretiosam secundum exigentiam temporis; et, cantatis Introitu et Kyrie, eleison, consecrator et caeteri episcopi cardinales, nec non alii archiepiscopi et episcopi, et qui de presbyteris praesentes sunt, accedunt ad exsequendum consecrationis officium.
Sciendum est quod in consecratione Romani pontificis non pronuntiatur illud, Episcopum oportet, etc., nec dicitur illa Oratio, Oremus, dilectissimi nobis, quae dicuntur in consecratione aliorum episcoporum; sed consecrandus versa facie ad altare, assistentibus ei duobus diaconibus cardinalibus, incumbere debet super faldistorium praeparatum inter gradus pontificalis sedis et majus altare. Consecrator etiam et caeteri episcopi cardinales, nec non alii episcopi a dextris et a sinistris super sua faldistoria, vel, si ea non habent, super tapeta, procumbere debent; et prior basilicae, vel alius capellanus prior subdiaconorum, incipiat et prosequatur litaniam cum cantu, respondentibus aliis capellanis et caeteris, qui assistunt. Cum autem venerint ad locum illum, Ut hunc consecrandum benedicere, etc., debet hoc dicere bis, et tam consecrator quam omnes alii episcopi assistentes, elevata manu versus consecrandum, faciunt super eum bis signum crucis. Finita litania, erigant se omnes, et consecrator stet in infimo gradu sub sede papali, quae est post altare, verso vultu ad ipsum altare. Consecrandus vero stet sub gradu praedicto, versa facie ad ipsum consecratorem, assistentibus ipsi consecrando diaconibus cardinalibus et acolythis. Stabunt autem juxta episcopum Ostiensem a dextris et a sinistris episcopus Albanensis, et episcopus Portuensis, induti pluvialibus, et babentes oraria, sive stolas; et omnes alii episcopi in circuitu stabunt ad instar coronae, tenentes singuli libros pontificales, in quibus scriptum est consecrationis officium, quod singuli dicere debent submissa voce. Tunc episcopus Albanensis dat primam Orationem cum nota, dicens:
Oratio.--Adesto supplicationibus nostris, omnipotens Deus, ut quod 273 humilitatis nostrae gerendum est ministerio, tuae virtutis impleatur effectu. Per.
Deinde episcopus Portuensis dat Orationem suam, dicens cum nota:
Oremus.--Propitiare, Domine, supplicationibus nostris, et inclinatus super hunc famulum tuum N. gratiae sacerdotalis Benedictionis tuae in eum infunde virtutem. Per.
Post haec episcopus Ostiensis ponit apertum librum Evangeliorum super cervicem consecrandi, sicut fit in consecratione aliorum episcoporum, tenentibus ipsum duobus cardinalibus usque ad consecrationem finitam. Libro sic praeposito, tunc consecrator imponat manum dextram super caput consecrandi, nihil dicendo; et similiter faciant omnes episcopi cardinales, et alii archiepiscopi et episcopi qui assistunt. Post haec ipse Ostiensis episcopus elevata voce dicit in modum praefationis Per omnia saecula saeculorum, respondetur Amen; et prosequitur praefationem illam, Honor omnium dignitatum, etc., quae superius in consecratione aliorum episcoporum posita est, excepto quod ubi dicitur Et idcirco huic famulo tuo N., in consecratione Romani pontificis eleganter fit haec additio, et dicitur sic: Et idcirco huic famulo tuo N. quem apostolicae sedis praesulem, et primatem omnium qui in orbe terrarum sunt sacerdotum, ac universalis Ecclesiae doctorem dedisti, et ad summum sacerdotii ministerium elegisti, hanc, quaesumus, Domine, gratiam largiaris, etc., usque De profectu omnium consequatur. Consequenter vero ubi dicitur Tribuas ei, etc., in consecratione Romani pontificis dicatur sic: Tribuas ei, Domine, cathedram pontificalem ad regendam Ecclesiam tuam, et plebem tuae sortis intra mundi limites universam. Sit ei auctoritas, et reliqua. Consecratione manuum facta, consecrator immittit annulum in digitum annularem dextrae manus papae consecrati, dicens: Accipe annulum, fidei scilicet signaculum, quatenus sponsam Dei, videlicet sanctam universalem Ecclesiam, etc., ut supra; et deinde dat ei secundum modum praescriptum librum Evangeliorum, dicens: Accipe Evangelium, et vade, praedica populo universo. Potens est enim, etc., ut supra. Post haec archidiaconus imponat ei pallium, dicens: Accipe pallium, scilicet pontificalis officii, ad honorem omnipotentis Dei, 274 et gloriosissimae virginis Mariae ejus genitricis, et beatorum Petri et Pauli, et S. R. E. Deinde ascendit papa ad sedem, et recipit ad osculum pedis et oris omnes episcopos, presbyteros et diaconos cardinales, et alios praelatos: quo facto, dicat Gloria in excelsis Deo, sive Dominus vobiscum, ut tempus requirit. Ille autem episcopus cardinalis qui papam consecravit, consecratione finita, deponit pontificalia ornamenta, et assumpto superpellicio, pluviali et mitra simplici, servit eidem, ut moris est, in Missa. Papa vero post Dominus vobiscum, et Gloria in excelsis, si est dicendum, dicit Orationem Dominicae alte, et aliam pro se secrete; quibus dictis, residet in sede, et prior diaconorum cardinalium portans ferulam in manibus cum diaconibus, subdiaconibus, scriniariis, judicibus omnibus solemniter descendit ante altare, et facit duas acies, unam ex parte una, et unam ex reliqua, aequaliter dividendo, ponens primo diaconos juxta altare, secundo subdiaconos, tertio deorsum in choro judices, quarto scriniarios ordinate; quo facto, ipse prior diaconorum incipit laudem sic alta voce in cantu, quasi legendo, Exaudi, Christe; et judices et scriniarii respondent similiter in cantu, quasi legendo: Domino nostro N., a Deo decreto summo pontifici et universali papae, vita. Item idem prior diaconorum secundo dicit Exaudi, Christe, et judices et scriniarii respondent Tu illum adjuva, et sic facit tertio. Item idem prior diaconorum Salvator mundi, et judices et scriniarii respondent Tu illum adjuva, et sic faciunt tertio. Item idem prior dicit bis Sancta Maria, et respondetur Tu illum adjuva. Eodem modo dicit tantum semel Sancte Michael, etc., ut supra.
Quibus finitis, prior dicit Kyrie, eleison, et illi resp. Kyrie, eleison, et hoc faciunt similiter secundo; et postea omnes, scilicet, prior diaconorum et subdiaconi, et alii tertio simul dicunt una et alta voce Kyrie, eleison. Laudibus sic finitis, legitur epistola Latina et subsequenter Graeca super pulpitum; et ita etiam fit de Evangelio. Et sic Missa ordine suo procedit usque ad finem; et communicabit papa cum solemnitate, non super altare, sed ad sedem.
Post Missam dicit papa Sit nomen Domini benedictum, et resp. Ex hoc nunc, etc., et dat Benedictionem. Quibus rite peractis, ipse papa et omnes cardinales, et alii praelati et subdiaconi, quilebet in gradu suo, induentur vestimentis pretiosis 275 albi coloris, episcopi pluvialibus, presbyteri casulis diaconi dalmaticis, subdiaconi tunicellis, acolythi et alii capellani superpelliciis, patriarchae, archiepiscopi, episcopi, abbates pluvialibus; et similiter judices, scriniarii, praefecti, et advocati erunt induti pluvialibus, et scholenses superpelliciis. Papa vero cum planeta omnia pretiosa ornamenta habebit, et pallium, et mitram optimam, et chirothecas, et annulum pontificalem; et sic ornatus cum omnibus venit ad portam sive gradus ecclesiae, et ibi sedet in sede sibi praeparata; et prior diaconorum cardinalium extrahit ei mitram, et ponit coronam, quae vocatur regnum, in capite, toto populo clamante Kyrie, eleison.
Quo facto, quilibet cardinalis et praelatus equitat equum coopertum panno albo; subdiaconi vero, capellani, scriniarii et alii equitant ornate vestiti, non tamen habebunt equos coopertos, papa vero equitat equum magnum faleratum, et coopertum tantum ex parte posteriori de scarleto; et postquam equitavit, fit ibi in eodem loco jactus pecuniae sex missilium per senescalcum, vel alium ter, et post papa projicit. Sic autem omnibus equum ascendentibus, prior diaconorum cum ferula ordinat Processionem hoc modo. Primo procedit equus domini papae faleratus; secundo, vadit subdiaconus cum cruce; tertio, duodecim branderarii cum duodecim vexillis rubeis, et duo alii cum duobus aliis cherubinis et lanceis; quarto, duo praefecti navales induti pluvialibus; quinto, scriniarii; sexto, advocati; septimo, judices; octavo, cantores; nono, diaconi et subdiaconi qui legerunt Epistolam et Evangelium in Graeco; decimo, abbates forenses; undecimo, episcopi; duodecimo, archiepiscopi; decimo tertio, abbates Urbis; decimo quarto, patriarchae et episcopi cardinales; decimo quinto, presbyteri cardinales; decimo sexto, diaconi cardinales; decimo septimo, dominus papa, et subdiaconus cum tobalea, et serviens qui portat umbraculum. Processione taliter ordinata, dominus papa cum ea per viam papae incedens revertitur ad Lateranum; sed cum pervenerit ad turrim Stephani quae est in Parione, et hodie dicitur Turris de Campo, unus de familia papae facit ibi alium jactum, stando in aliquo loco eminenti; et ibi dominus papa stat, et ibi veniunt Judaei cum lege, facientes ei laudem; et offerunt legem sibi ut adoret. Similiter dum pervenit ad palatium Cintae Musca in Punga, unus de familia papae de dicto palatio facit unum jactum. Simliter facit alium jactum, cum pervenerit ad sanctum Marcum. Similiter 276 cum pervenerit ad sanctum Adrianum, facit alium jactum de palatio sanctae Martinae.
Pervento autem ad plateam Lateranensem, ducitur apostolicus ad porticum, quae vadit ad ecclesiam sancti Joannis Lateranensis; et ibi ante porticum stant prior Lateranensis et canonici cum eorum comitiva induti solemniter, et cum cruce processionali papam, cum descendit, recipiunt, et faciunt eum ibi sedere in quadam sede marmorea, quae vocatur stercoraria; ad quam venientes omnes cardinales honorifice elevant eum, ut vere dicere possit: Suscitat de pulvere egenum, et de stercore erigit pauperem, ut sedeat cum principibus, et solium gloriae teneat. Ipse autem dominus papa stando juxta ipsam sedem, accipit tres pugillatas denariorum de gremio camerarii, et projicit inter populum, dicens: Argentum et aurum non est mihi; quod autem habeo, hoc tibi do. Et deinde priore et canonicis post euntibus, cantando ducitur per ipsam porticum ad ecclesiam basilicae Lateranensis ubi orat, et dat Benedictionem, dicens: Sit nomen Domini benedictum, et resp. Ex hoc nunc, etc., et deponit regnum, et assumit mitram, et sedet in magna sede post altare, ubi recipit praedictos priorem et canonicos Lateranenses ad pedem et osculum; quo facto, ducitur ad palatium; et dum venerit ad portam palatii, inde intratur palatium per ecclesiam. Ponitur ibi faldistorium, et ibi papa sedente, prior presbyterorum cardinalium, cum ipsis presbyteris et judicibus et scriniariis ordinatis in filo, facit laudem, sicut prior diaconorum cardinalium fecerat in Missa ante Epistolam post Orationem. Postea ducitur papa a cardinalibus per palatium usque ad portam ecclesiae sancti Silvestri, ubi sunt duae sedes porphyreticae; et primo sedet in una quae est in dextera, ubi prior basilicae sancti Laurentii dat ei ferulam, quae est signum correctionis et regiminis, et claves ipsius basilicae et sacri Lateranensis palatii, in quibus designatur potestas claudendi et aperiendi, ligandi atque solvendi; et cum ipsa ferula et aliis clavibus accedit ad aliam sedem similem, quae est ad sinistram; et tunc restituit eidem priori ferulam et claves, et incipit sedere in illa secunda sede. Et postquam aliquantulum sederit, idem prior cingit eidem domino papae zonam de serico rubeo, in qua debet pendere bursa purpurea, in qua sunt duodecim lapides pretiosi 277 cum sigillis et muscis; et dum in ipsa sede sedet, recipit officiales palatii ad pedem et osculum. Recipit etiam de manu camerarii postea denarios argenteos valentes decem solidos Provesinorum, et projicit eos super astantes; et hoc facit ter, dicendo singulis vicibus: Dispersit, dedit pauperibus; justitia ejus manet in saeculum saeculi; et in istis duabus sedibus debet papa taliter sedere, ut videatur potius jacere quam sedere; et nulla istarum sedium, nec etiam stercoraria, erit cooperta vel parata, sed nuda.
Deinde surgens ducitur ad basilicam sancti Laurentii, quae dicitur Sancta Sanctorum, ubi intrat, et ante altare suam Orationem facit; et postea reducitur ad capellam sancti Silvestri, in qua intrat; ibique, depositis pallio, casula et chirothecis, et accepto manto ad scapulas, sedet in loco praeparato, et dat cuilibet cardinali et praelato presbyterium solitum hoc modo. Ipse papa sedet in sede, et quilibet cardinalis et praelatus, extracta sibimet mitra, deferens eam in manu, vadit coram eo; flexis genibus tenet mitram apertam ante papam, qui ponit in illam pecuniam quam dat ei in uno scypho argenteo camerarius, et quam dicit liber camerae, qui vocatur Polyptycus; et ille qui recipit pecuniam in mitra, osculatur genu domini papae. Idem vero camerarius habet ante se magnam mensam coopertam tobalea, ubi sunt hujusmodi monetae; et assistunt ipsi camerario clericus camerae et duo mercatores. Ipsi vero camerarius et clericus camerae sint induti superpelliciis.
Dato presbyterio, idem dominus papa a duobus cardinalibus diaconibus ducitur ad mensam solemniter paratam, et sedet ibi, episcopo cardinale sibi dante aquam, duobus diaconibus tobaleam tenentibus; et eo loto, factaque Benedictione mensae, vadunt omnes sedere. Sedet autem papa in una sede eminenti solus, diversis et magnis vasis aureis et argenteis super mensam positis. In alia vero mensa, quae est ad dexteram, sedent episcopi, et post eos presbyteri cardinales; in parte sinistra diaconi cardinales; et post mensas cardinalium erunt mensae omnium praelatorum et aliorum nobilium. Et attende quod papa stabit, dum comedit, indutus et calceatus, ut dictum est, cum mitra. Cardinales vero omnes habebunt superpellicia cum camisiis, et mantellis, et mitris albis simplicibus; et ita comedent, et omnes praelati similiter. 278 Coram papa servient laici majores natu et nobiliores, qui praesentes erunt. Comestione sumpta, papa lavabit manus ut prius; et quilibet cardinalis similiter sedendo lavabit se, serviente fundente aquam cardinali lavanti. Cardinales autem qui assistunt, teneant tobaleam, unus ex sua parte lavantis, alter ex altera, et sic sibi adinvicem mutuo serviant. Quibus omnibus lotis, et redditis gratiis, papa reducitur a duobus cardinalibus ad cameram, ubi sacris exutus quiescit. Cardinales vero et alii praelati redeunt ad hospitia sua eques cum mitris paratis, sicut in comestione steterunt.
Item Benedictio papae de episcopo facti, quae exhibenda est in eodem loco; quae consecratio facienda videbitur inter ultimum Kyrie, eleison Missae, et Gloria in excelsis Deo, vel Dominus vobiscum. Peractis scilicet prius omnibus aliis quae consecrationem praecedunt, ut supra; et hoc amplius, quia papa debet cum aliis ornamentis habere annulum pontificalem. Stabunt autem, dum haec Benedictio legitur, tam papa quam episcopus qui benedicit, et alii cardinales et episcopi, modo et ordine tradito superius in consecratione. Orationem primam dat episcopus Albanensis, Deus, qui adesse non dedignaris, etc., ut supra in coronatione domini papae. Secundam Orationem dat Portuensis episcopus, Supplicationibus nostris, omnipotens Deus, etc. Tertiam Orationem dat Ostiensis episcopus vel archipresbyter, si desit episcopus, ita dicens, Deus, qui apostolum tuum Petrum, etc. Hac Benedictione peracta, imponitur apostolico pallium, et dicuntur et fiunt caetera consecrationis papae, quae imposito pallio dicenda sunt et agenda ordine supradicto.
XLVI. Infra scripta sunt illa quae domini cardinales et alii praelati de curia, camerarius et alii familiares papae, facere debent quando coronatur. Primo quilibet episcopus et dominus cardinalis super camisiam superpellicium, amictum, stolam et pluviale coloris convenientis tempori habeat, sive induat; sed in Processione album habeant pluviale. Item habeat ordinarium suum et mitram, et equum coopertum cooperimento albo; et in mensa deposito pluviali, recipiat mantellum, et cum mantello et mitra in capite comedat in aula cum domino papa.
279 Item quilibet de dominis cardinalibus habebit in mensa casulam coloris congruentis tempori, quo contigerit consecratio et coronatio celebrari, vel pluviale secundum quod tempus requiret. In Processione autem habeat tunicam et dalmaticam albi coloris pretiosas, et equum coopertum cooperimento albo, et in mensa cum domino papa erit, sicut supra scriptum est de aliis dominis cardinalibus.
Item quilibet episcopus, sive praelatus, qui repertus fuerit in curia, habeat camisiam, superpellicium, amictum, stolam et pluviale coloris secundum quod tempori convenit in Missa. Item habeat ordinarium et mitram, et in Processione pluviale album, mitram et equum coopertum cooperimento albo. Cum autem venerit ad palatium cum domino papa, ubi paratum est ad comedendum, deponat pluviale, et recipiat mantellum, et cum mitra in capite comedat cum domino papa.
Item dominus camerarius debet praecedere dominum papam cum cruce, associatis sibi capellanis usque ad ecclesiam, ubi debet fieri consecratio et coronatio, et in Missa stet in loco consueto. Qua finita accedat ad locum in ecclesia, ut ordinatum est, et fiat presbyterium; et sic paratus una cum uno de clericis camerae, et mercatoribus, ministret domino papae diversas monetas exhibendas pro presbyterio dominis cardinalibus, praelatis, et aliis, de quibus consuetum est; et idem camerarius et clericus sint induti superpelliciis: quo facto, camerarius erit cum domino papa, quousque dominus papa sit in mensa; et postea vadat vel revertatur ad cameram ad comedendum cum omnibus capellanis domini papae, qui sunt in curia, poenitentiariis et aliis pluribus bonis viris, qui ex parte camerarii invitantur.
Item quilibet capellanus domini papae, non subdiaconus domini papae, habeat superpellicium; et sic equitabit in Processione, et studeat ire ornate cum socio sibi dato.
Item duo Graeci de monte Cryptae Ferratae, etiamsi essent in curia alii Graeci, dummodo curia sit in tali loco, quod de ipso monte possint haberi, alioquin de aliis, sicut fieri potest, intersit in Missa: quorum unus indutus alba et tunicella legat epistolam congruentem diei; alius sit indutus paramento et dalmatica, et cantet Evangelium quod congruat diei; et habeant paratos equos post Missam, et veniant cum Processione usque ad palatium domini papae.
280 Item thesaurarii habeant paramenta parata pretiosa pro domino papa competentia secundum tempus, cum consecrabitur, et alba pro Missa celebranda et Processione, mitra, regnum et septem candelabra cum cereis, tobalea, caputergium, chrisma, et alia eis dicta.
Item duodecim vexilla et duo cherubini in lanceis, qui dabuntur quatuordecim cursoribus, ut portent ea juxta papam; et unus ex ipsis thesaurariis, cum dominus papa coronabitur, assignata corona, recipiet mitram, et praecedet, et exspectabit in porta ecclesiae, et dabit mitram, et recipiet coronam. Item stabit paratus recipere pallium et casulam, quando papa recipiet mantum; et post comestionem recipiet indumenta et sandalia, quae papa deponet.
Frater N. marescalcus marescalliae habebit paratos equos, cum faleris et aliis necessariis equo quem equitabit papa, cum cooperimento posterius de scarleto; et faciat alia consueta sibi injuncta.
Servientes albi erunt parati ad dextrandum equum, et ad portandum soleclum et calcaria, capellum et cappam contra aquam ne pluat, et mitrale.
Item servientes nigri portabunt capellam, capitia, faldistoria, scabella et alia consueta, quando dominus papa vadit cantare in solemnibus festis. Item micam de tribus panibus. Item quatuor incisoria de pane in una tobalea pro manibus lavandis. Item de aqua frigida et calida pro manibus lavandis. Item portabunt in ecclesia locum ubi se debet induere, et locum post altare, ubi debet sedere: et faldistorium erit paratum ante altare, in quo incumbat cum fiet litania.
Item in ecclesia parabitur locus ad sedendum, ubi fiet presbyterium, et ubi erit faldistorium ad sedendum. Item subdiaconi domini papae, tam capellani, quam alii, sint induti tunicellis, et serviant et cantent laudes cum priore diaconorum cardinalium, et faciant servitia quae erunt eis injuncta: et habeant equos, et veniant eques cum Processione cum papa; et unus eorum sit paratus ad portandum crucem, alius ad faciendum litaniam, et tertius ad serviendum de tobalea; et diaconus qui cantavit Epistolam, in Processione portabit librum Evangeliorum, et prior eorum portabit pallium super altare tempore debito.
281 XLVII. De ministerio episcopi vel presbyteri cardinalis servientis papae Missarum solemnia celebranti in officio capellani rubrica. Sciendum est quod Romano pontifici Missarum solemnia celebranti servire solet in officio capellani episcopus cardinalis diebus qui processionales vocantur: in quibus idem pontifex longe ab altare sacris indutus vestibus, et cum ordinata Processione, mappa super caput ejus extensa, ad sacrum altare procedit. Aliis vero diebus, in quibus non fit hujusmodi Processionis solemnitas, servire solet presbyter cardinalis. Sed a feria quarta in capite jejunii, licet dicta processio fieri soleat, tamen presbyter cardinalis servire debet. Quando autem pontifex alicui episcopo vel presbytero cardinali committit sermonem faciendum in Missa, is qui praedicaturus est servire debet, etiamsi alias ad alium pertinere servitium videatur.
Cum vero pontifex in ecclesiam in qua celebraturus est venerit, ipso divertente ad locum ubi sacris vestibus indui debet, episcopus sive presbyter cardinalis qui serviturus est eidem pontifici assistere debet, dum dicit Tertiam vel aliam Horam, quae dicenda est ante Missam secundum exigentiam temporis. Et cum idem pontifex Orationem sive Collectam illius Horae dicturus est, dictus cardinalis detecto capite manum sinistram producit per anteriorem fissuram cappae suae, qua indutus est; dexteram vero proferat sub ora cappae; et accipiens duabus manibus librum porrigendum sibi per aliquem de capellanis astantibus, in quo dicenda Oratio scripta est, teneat ipsum super caput suum ante ipsum pontificem, dum dicit Orationem. Si vero sit dies ferialis, in qua pontifex incumbens super faldistorium Orationem dicere debeat, idem cardinalis genu flexo coram pontifice librum teneat ad pectus suum vel alio modo, qui pro ipso pontifice ad legendam Orationem accommodius videatur. Dicta Oratione, cardinalis reddat ei a quo recepit, et remaneat cum ipso pontifice, donec finiatur officium beatae Mariae, si dicendum est, in quo tamen liber ad Orationem dicendam teneri non solet. Finita Hora, divertat cardinalis praedictus ad locum aliquem non remotum, et si episcopi cardinales sedeant, non longe a pontifice cum eis sedere poterit, sive sit episcopus, sive presbyter. Sedeat autem in loco qui sibi competit secundum ordinem suum, quousque pontifice 282 calceato sandaliis, vocetur ipse cardinalis ab aliquo ex acolythis pontifici servientibus ad ministrandum aquam manibus ejusdem pontificis. Tunc accedens ipse cardinalis coram pontifice, utramque manum producet extra cappam juxta modum superius positum; et de manu alicujus ex familiaribus pontificis, qui pelves cum aqua eidem cardinali tradere debet, accipiat superiorem pelvim sinistra manu; et, genu flexo coram pontifice, supponat eam manibus ejus; et accipiens inferiorem pelvim, dextera manu fundat aquam manibus pontificis, quandiu pontifex accipere volet. Deinde pelves restituens ei a quo acceperat, revertatur ad locum ad quem antea diverterat. Cumque pontifex planetam assumpserit, tunc et ipse cardinalis qui servit, deposita cappa, assumat cottam vel superpellicium, amictum et pluviale coloris qui tempori congruat; et si sit presbyter cardinalis, ipse qui sibi servit nihilo minus pluviale induere debet, et consequenter accipere mitram suam. Post haec, tradente sibi uno ex acolythis pontificalem annulum, accedat ad pontificem, cui per diaconum cardinalem mitra imposita fuerit; ipse, deposita mitra sua, eumdem annulum immittat annulari digito dexterae manus pontificis, osculando eamdem manum. Demum accipiens de manu acolythi naviculam cum thure et cochleari, porrigit ipsi pontifici, ut incensum ponat in thuribulo, quod idem acolythus tenere debet. Accipiente vero pontifice cochlear ipsum, cardinalis praedictus manum ejus osculari debet; et similiter faciat quando pontifex cochlear ipsum reponit in naviculam. Hoc enim regulariter observatur, quando quicunque cardinalis aliquid tradit in manus pontificis, vel recipit de manu ipsius, manum eamdem reverenter osculari debet.
Post haec si Processio facienda est, ordinata ipsa Processione per ipsos quorum interest, cardinalis ipse praecedit, si est episcopus, cum aliis episcopis, tenendo locum quem alias tenere debet; si vero presbyter est, praecedat prius omnes presbyteros cardinales, quasi unus ex junioribus episcopis cardinalibus. Sic autem praecedat cum aliis cardinalibus ipse qui servit, donec ad altare perveniant; et juxta dextrum cornu altaris exspectet, donec pontifex ipse perveniat ad altare. Quod si dies processionalis non est, sed talis in qua pontifex prope altare sacris induitur; postquam cardinalis ipse pontifici dederit annulum, statim veniat ad dextrum cornu altaris, et exspectet 283 pontificem, ut dictum est. Veniente autem pontifice ad altare, et astantibus eidem duobus diaconibus hinc et inde, episcopus sive presbyter cardinalis qui servit, stare debet juxta diaconum qui est ad dextram pontificis, donec ipse pontifex confessionem et absolutionem compleverit. In fine vero absolutionis accipiat dominus cardinalis de manu acolythi naviculam cum thure, et offerat pontifici, ut thus in thuribulo ponat juxta modum qui superius ponitur. Deinde cardinalis ipse vadat et exspectet pontificem juxta sedem ipsi pontifici praeparatam in dextra ejus parte. Cumque pontifex ad eamdem sedem venerit, ascendat dictus cardinalis, et assistens ei ex parte dextra, dicat cum ipso Introitum Missae et Kyrie, eleison, legendo. Deinde vadat ad sedendum in loco suo.
Sciendum vero est quod cardinalis qui servit in loco capellani, si est episcopus, faldistorium suum habere debet ad dexteram partem sedis praedictae super alios episcopos cardinales qui sedent in eadem parte; si autem presbyter est, non debet habere faldistorium, sed locum habebit ante pedes pontificis in dextera parte juxta duos diaconos cardinales qui eidem pontifici assistunt. Cumque pontifex incoepturus est Hymnum Angelicum, surgit dictus cardinalis qui servit, et assistat pontifici, et prosequatur cum eo Hymnum praedictum, et deinde sedeat in loco suo. Cum autem dicturus est pontifex Pax vobis, vel Dominus vobiscum, surgat idem cardinalis, et accipiat librum Missalem tradendum sibi per aliquem capellanum, vel alium clericum, cui liber ipse commissus fuerit; et ipsum teneat apertum super caput, vel aliter decenti modo, prout commoditas loci permiserit, ante pontificem, donec dixerit omnes Orationes dicendas, quas idem cardinalis praescire debet, ac diligenter in libro quaerere, ac ordinate pontifici praesentare. Finitis Orationibus, cardinalis reddat librum ei a quo recepit, et sedeat usque ante horam qua legendum est Evangelium. Tunc surgens accipiat de manu acolythi naviculam cum thure, et exhibeat eam pontifici eo modo qui superius descriptus est, ut pontifex ponat incensum in thuribulo, quod portandum est ad Evangelium; quo posito, dictus cardinalis iterum sedeat, donec inchoetur Evangelium; quod cum legitur, assistat pontifici in dextra parte sedens.
Finito Evangelio, dictus cardinalis accipiat thuribulum de manu acolythi redeuntis a loco in quo lectum est Evangelium; 284 et incenset ipsum pontificem. Et est conveniens quod incensando ter admoveat thuribulum ante pectus pontificis. Hoc facto, si pontifex ipse praedicaturus est, cardinalis ipse qui servit pergat ad locum in quo faciendus est sermo, et sit in dextera parte pontificis dum praedicat, videlicet stans, si pontifex stat; aut sedens in aliquo apto loco, si pontifex sedeat. Et facto sermone, cum ipso pontifice redeat ad sedem ipsius, praecedens ipsum. Si autem ipse qui servit sermonem facturus est, postquam incensavit pontificem, genu flexo ante ipsum osculatur pedem ejus, et petat Benedictionem dicens Jube, domne, benedicere. Recepta Benedictione, reverenter quaerat a pontifice quantam indulgentiam placeat ei concedere; et audito beneplacito ejus, pergat ad locum ubi praedicare debet, et prosequatur sermonem suum. Quo finito, maneat in eodem loco, donec facta sit confessio per diaconum cardinalem; et tunc antequam pontifex det absolutionem, dictus cardinalis qui praedicaverit, annuntiet indulgentiam talibus vel similibus verbis: Dominus summus pontifex auctoritate omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus et sua, omnibus vere poenitentibus et confessis concedit indulgentiam unius anni et quadraginta dierum, vel plus, sicut pontifici placuerit; et consequenter data absolutione per pontificem, ipse cardinalis redeat ad eum, et dicens Credo, si dicendum est, assistat et prosequatur cum eo Symbolum, et sedeat; et cantato Symbolo surgat et assistat pontifici dicenti Dominus vobiscum.
Postea residente eo, acolythus super ipsius gremium debet extendere tobaleam seu mappam, et amovere chirothecas ejus, amoto prius annulo pontificali de digito pontificis per cardinalem praedictum, qui eum servare debet immisso alicui digito suo; et genu flexo a dextera parte pontificis, debet tenere tobaleam decenter obvolutam circa juncturam brachii et manus dexterae pontificis, subdiacono tenente similiter a parte sinistra; et aliquo de cubiculariis ipsam tobaleam elevante paululum ante pectus pontificis, ne forte, dum pontifex lavat manus, aliquae guttae prosiliant de aqua, et sacras vestes maculare possint. Tunc episcopus cardinalis antiquior ex aliis qui sedent circa pontificem, surgat et accipiat pelves tradendas sibi ab uno de familiaribus pontificis, cui commissum fuerit, et ministret aquam ad manus pontificis abluendas, sicut superius de prima ablutione dictum est. Quibus ablutis et extersis, 285 praedictus cardinalis qui servit immittat annulum digito pontificis, et surgens stet juxta pontificis sedem, donec instante hora qua pontifex processurus est ad altare, ipse procedat, et praeparet librum Missalem in sinistra parte altaris, supposita ei tobalea complicata, cum qua pontifex manus abstersit, quam clericus, qui eidem cardinali servit de mitra recipere debet de manu acolythi, quando pontifex surgit ut veniat ad altare. Praefatus autem cardinalis diligenter quaerere debet in praedicto libro omnia quae pontifex dicturus est, sive offerendo patenam et calicem, sive thurificando, sive etiam prosequendo secretas Orationes, et caetera quae ad officium Missae spectant. Debent etiam, cum opus est, sollicite ac modeste vertere folia, et ostendere pontifici digito quae dicenda sunt, si quando fuerit opportunum. Sic autem pontifici assistat juxta librum attentus et reverens usque ad Agnus Dei. In elevatione tamen dominici corporis poterit ad modicum flectere genua, et idem similiter facere in elevatione calicis, adorando videlicet corpus et sanguinem consecratum.
Caeterum postquam dixerit Agnus Dei cum pontifice, et ipse pontifex incoeperit dicere Orationem Domine Jesu Christe qui dixisti, etc., quae videlicet dicitur ante pacem, tunc saepe dictus cardinalis, relicto libro in sinistra parte altaris, transferat se ad dextram, et pontifice se convertente ad dandam ei pacem, ipse cardinalis inclinet se ante eum profunde; non tamen flectat genua, et cito se erigens, reverenter accipiat pacem a pontifice, ac subsequenter osculatur crucem pallii quae est in pectore pontificis; deinde prout opportunum fore prospexerit, aptet ei planetam primo super dextrum, postea super sinistrum brachium; poterit etiam trahere a parte anteriori. Subsequenter aptet pallium hoc modo. Partem illam fanonis, quae dependet ante pectus pontificis, aptet decenter sub praedicta cruce pallii; deinde super eamdem crucem ponat digitos manus dextrae suae, et cum sinistra trahat pallium inferius, et collocet in loco debito super dextrum brachium pontificis; postea digitos manus suae sinistrae imponens eidem cruci, cum manu sua dextra trahat et aptet sinistram partem pallii. Est autem locus conveniens pallii super brachia, ut videlicet nec tantum ascendat, quod appropinquet ad cubitum; sed sit quasi in medio . . . . . ut cubitum ultimam partem, anteriorem pallii, quae videlicet dependet inferius, faciat certe dependere per medium planetae. 286 Modus autem aptandi planetam et pallium, ut supra tangitur, melius percipi potest exemplo diaconorum cardinalium, quorum est hoc frequenter facere in Missa, quam possit per scripturam tradi.
His peractis, cardinalis praedictus convertens se ad antiquiorem ex diaconibus cardinalibus, qui circa altare assistunt, det ei pacem; ita tamen quod si is qui Evangelium legit, est antiquior, non ei, sed antiquiori post eum pax dari debet. Deinde cardinalis praedictus vadat ad episcopos cardinales, et det pacem antiquiori in parte dextra, et alteri antiquiori in parte sinistra. Subsequenter vadat ad presbyteros cardinales, et det pacem antiquiori in parte sinistra. Ultimo ad alios praelatos qui sacris induti sunt, et det pacem uni qui primum locum tenet, vel pluribus eorum, si forte non omnes fuerunt in ordine eodem residentes. Ipsum autem cardinalem sic euntem ad dandam pacem praecedere debet unus de acolythis, et aliquis vel aliqui de cursoribus domini papae.
Data pace, revertatur ad pontificem quem invenerat recessisse ab altari, et venisse ad sedem suam, eique communicanti assistat. Nec oportet multum sollicitari eum de libro tempore communionis; sed ipse cui liber est commissus tenere debet ante pontificem aptata dextra super ipsum librum, ut legere possit quae illo tempore dicenda sunt. Ipse vero cardinalis accipiens de manu acolythi pannum, cum quo abstersurus est pontifex os et digitos post communionem et ablutionem, et cum ipso panno accipiens calamum cum quo pontifex dominicum sanguinem sunere debet; quando pontifex sumpserit partem Hostiae quae sumenda est ab eo, et debuerit sumere sanguinem, dictus cardinalis porrigit ei calamum, osculans manum ejus. Cumque pontifex post datam sacram communionem diacono cardinali et subdiacono resederit, dictus cardinalis tenens praedictum pannum suum in manu dextra sua, genua flectat a dextra parte pontificis, et tobaleam extendendam per acolythum super gremium ejus teneat manu sinistra, eodem modo quo superius scriptum est. Tunc ille episcopus qui aquam ministraverit, accipiens de manu acolythi manu sua dextra urceolum cum vino, et manu sinistra vasculum in quo ablutio recipienda est, vasculum ipsum supponat digitis pontificis, et cum urceo superfundat vinum paulatim et modeste, et alius episcopus cardinalis antiquior post illum accipiat 287 pelves exhibendas sibi per aliquem de familiaribus pontificis, et subsequenter super eosdem digitos aquam fundat eo modo, quo supra in ablutione manuum traditur. Ablutis digitis, saepe dictus cardinalis qui servit, porrigit dictum pannum pontifici ad extergendum digitos. Praefatus autem episcopus qui vinum fundit, urceum reddens acolytho, vasculum cum ablutione portet ad altare diacono cardinali qui Evangelium legit, qui eamdem ablutionem bibere debet, et vasculum episcopo reddere; ac ipse episcopus vasculum tradere acolytho, et sic redire ad locum suum. Cardinalis vero qui servit, exspectet manens sic genu flexo, donec subdiaconus offerat pontifici calicem cum vino, et ipse pontifex sumat de eo ad abluendum os; et tunc iterum dictus cardinalis porrigit ei pannum praedictum ad os abstergendum; et exinde cardinalis restituens dictum pannum acolytho surgere debet, et instante hora pontifex ad altare redire debet. Ipse cardinalis praecedat eum, et sit in dextra parte, habens ibi librum missalem cum tobalea supposita, ut supra dicitur; et veniente pontifice ad altare, assistat ei dum dicit Orationes dicendas post communionem, quas diligenter quaerere et ordinate studeat praesentare pontifici. Cumque, finitis Orationibus omnibus, pontifex dicit Per Dominum nostrum Jesum Christum, etc., cardinalis praedictus osculatur primo altare, demum crucem pallii quae est super dextrum brachium pontificis, et sic recedat ab altari, et vadat ad locum in quo sedit, stans ibi donec post Benedictionem datam pontifex redeat ad sedem suam, juxta quam dictus cardinalis assistens amoveat annulum de manu pontificis, et reddet acolytho. Deinde divertens exuat se sacras vestes, et induat communes; ac denuo redeat ad pontificem, et assistat eidem, et serviat in Hora illa, quae post Missam dicenda est, sicut dictum est superius de Hora quae Missam praecedit. Si autem exuto pontifice sacris vestibus imponenda est ei mitra, dictus cardinalis adsit, et nullus diaconus cardinalis advenerit, saepe dictus cardinalis mitram imponit ipsi pontifici. Finita vero Hora praedicta, cardinalis ipse recedere potest, peracto videlicet ministerio suo.
288 XLVIII. De his quae observanda sunt circa mysterium, quando episcopus cardinalis Missarum solemnia celebrat; et quos ministros debet habere; et de vestimentis seu ornamentis pontificis et ipsorum. Quando episcopus cardinalis Missarum solemnia celebraturus est in ecclesia aliqua, clerici ejus, quibus capellae cura committitur, praecedere debent ad eamdem ecclesiam cum ipsa capella, et sollicite providere quod omnia deferant quae necessaria sunt ad ministerium tam pro persona pontificis quam pro ministris ejus, et pro sacro altari. Ministri autem, quos pontifex omni tempore habere debet, sunt hi: capellanus, diaconus et subdiaconus, et quatuor acolythi ad minus, videlicet unus qui mitram servare debet, unus qui sit thuriferarius, et duo qui sint ceroferarii. Cum opus est, poterunt nihilominus aliqui alii de clericis celebrantis induti superpelliciis eidem assistere cum praedictis ministris. Vestimenta vero seu ornamenta pro persona pontificis deferenda haec sunt: caligae, sandalia, amictus, alba, cingulum cum subcinctorio, quod habet similitudinem manipuli, et dependere debet a cingulo in sinistra parte; crux pectoralis, stola, tunicella, dalmatica, chirothecae, planeta seu casula, et manipulus, pallium cum tribus spinulis aureis, si pontifex pallio utitur; mitra et annulus pontificalis. Cambuta seu baculo pastorali non utuntur summi pontifices, nec episcopi cardinales in Romana curia. Sunt necessaria pro persona pontificis pectem et tobalea circumponenda collo ejus quando pectinatur, pelves et tobalea ad abstergendum manus, faldistorium cum scabello et cussinis supponendis faldistorio, et pannum ad tergendum ipsum.
Capellanus autem camiseam lineam super communes vestes, superpellicium seu cottam, amictum et pluviale habere debet. Diaconus amictum, albam, cingulum, stolam, dalmaticam et manipulum. Subdiaconus amictum, albam, cingulum, tunicellam, et manipulum. Acolythi omnes debent esse induti cottis secundum consuetudinem sanctae Romanae Ecclesiae. Et notandum quod diaconus et subdiaconus diebus quibus est usus violacei seu nigri coloris, non dalmaticas et tunicellas, sed planetas sacerdotales habere debent.
Provideant etiam praedicti clerici quod deferant cum capella 289 altare portatile, nisi sciant quod altare in quo celebrandum est sit consecratum; et pannum sericum, qui dicitur dorsale, et aurifrigium ad adornandum faciem altaris, crucem ponendam super ipsum altare, pallam, corporale, calicem, patenam, mappulam ad tergendum calicem, ampullas pro vino et aqua ad sacrificium, vasculum quod continet Hostias, barillum seu vas unde deferant vinum pro sacrificio, et aliud vas pro aqua necessaria in ministerio. Deferant etiam thuribulum et naviculam cum thure et cochleari; et libros, videlicet Missalem, librum Evangeliorum, et librum Epistolarum; tobaleas etiam, quarum unam tenet capellanus, vel aliquis alius de ministris porrigendam pontifici, cum opus fuerit, ad tergendum os, vel nares. Tobaleas habeat is qui serviat mitram, ad tenendam ipsam mitram; aliam etiam ad extendendum super gremium pontificis, quando sedet. Nihilominus habeant paratas et alias tobaleas aliquas, et aliquem alium pannum, seu pannos sericos, quibus uti possint ad alia mysteria quae praedicta sunt, si necesse fuerit, ut pote ad ornandum ambonem, vel posteriorem partem altaris, si ejus dispositio id requirat, vel aliquem alium ornatum. Deferant quoque aestivo tempore flabella ad abigendum muscas a ministerio; insuper deferant tapetia plura sternenda sub faldistorio, et ante altare et super sedilia, in quibus debeant sedere ministri. Praeterea praevideant supradicti clerici capellae, quae vestimenta pontifici et ministris conveniant, et sint coloris tempori congruentis.
XLIX. De diversitate colorum quibus Romana Ecclesia in sacris vestibus diversis temporibus uti solet. Circa quod sciendum est quod sancta Romana Ecclesia quinque coloribus utitur in sacris vestibus, videlicet albo, rubeo, viridi, violaceo, et nigro. Quidam autem duos hos ultimos pro uno reputant. Colore albo utitur a Vesperis in vigilia Nativitatis Domini usque ad Octavam Epiphaniae inclusive, exceptis festis martyrum, quando interveniunt. Item feria quinta in Coena Domini. Item a Sabbato sancto in officio Missae usque ad Octavam Ascensionis Domini inclusive, quandocunque officium de tempore agitur, praeter dies Rogationum, et praeter Missam quae dicitur in die sancti Marci de officio litaniae. Item in omnibus festis sanctae Dei genitricis Mariae. 290 In receptione tamen candelarum in festo Purificationis beatae Mariae virginis utitur colore violaceo, et postea in Missa albo. In festo omnium Sanctorum, in festis Angelorum, in festo Nativitatis sancti Joannis Baptistae, in principali festo sancti Joannis evangelistae, in Conversione sancti Pauli, in Cathedra sancti Petri, in festis omnium confessorum et omnium sanctarum quae martyres non sunt. In Dedicationibus ecclesiarum, et per Octavas praedictorum festorum quae Octavas habent, quando de ipsis Octavis agitur.
L. De colore rubeo. Rubeo colore utitur a vigilia Pentecostes in Missa usque ad Sabbatum post festum ipsum inclusive. Item in festis sanctae Crucis, in festo Decollationis sancti Joannis Baptistae, in festo omnium apostolorum, et evangelistarum, praeter principale festum sancti Joannis evangelistae, et praeter festa Conversionis sancti Pauli, et Cathedrae sancti Petri. Item in festis omnium sanctorum et sanctarum martyrum, praeter festum sanctorum Innocentium, quando extra Dominicam venit; sed si in Dominica veniat, utitur rubeo, et in octava rubeo, quacunque die veniat; si autem extra Dominicam veniat, tunc utitur violaceo colore, sed in octava rubeo utendum est; per octavas praedictorum festorum quae Octavas habent, quando de ipsis Octavis agitur.
LI. De colore viridi. Colore viridi utitur inter Octavam Epiphaniae et Septuagesimam, et inter festum Pentecostes et Adventum, quando dominicale officium agitur.
LII. De colore violaceo. Colore violaceo utitur a prima Dominica Adventus usque ad Missam in Natale Domini inclusive, et a Septuagesima usque ad officium Missae in vigilia Paschae exclusive, quandocunque in praedictis temporibus officium de tempore agitur, exceptis feria quinta in Coena Domini, et feria sexta in Parasceve. Et est intelligendum quod in Sabbato sancto in toto officio quod agitur ante Missam utendum est violaceo; hoc excepto 291 quod diaconus qui cantat Benedictionem cerei indutus dalmatica, subdiaconus, vel subdiaconi, qui illa die ministrant induti, tunicellis utuntur albis; sed Benedictione cerei cantata, diaconus, amota dalmatica, assumit planetam violacei coloris, et teneat eam usquedum inchoatur officium Missae; subdiaconi vero non mutant vestes. Utitur autem colore violaceo in quatuor temporibus semper, ut in vigiliis sanctorum in quibus est jejunium, quando Missa est de vigilia, et in diebus Rogationum, et in Missa quae dicitur in die sancti Marci de officio litaniae. Item in die festi sanctorum Innocentium, quando extra Dominicam occurrit. Item in festo Purificationis beatae Mariae in receptione candelarum in Processione.
LIII. De colore nigro. Colore nigro utitur feria sexta in Parasceve, in Missis defunctorum, et in Processionibus, quas Romanus pontifex nudis pedibus facit. Sciendum tamen est quod diebus quibus est usus nigri coloris, uti violaceo non est inconveniens.
Cum ergo praedicti clerici, capellae curam habentes, pervenerint ad ecclesiam cum eadem capella, de convenienti loco in quo pontifex sacris vestibus indui debeat provideant, ita quod si in ipsa ecclesia secretarium sit sive sacristia conveniens, in qua pontifex celebraturus indui soleat, ibidem faciant deponi capellam, et sternantur tapete seu tapetia, et praeparent faldistorium cum cossino et panno qui ipsum cooperiat, et scabello. Exponant etiam in apto loco, prout melius poterunt, sacras vestes, quibus pontifex et ministri induendi sunt, et alia quae ad mysterium sunt opportuna, ut in promptu haberi possunt. Si vero in eadem ecclesia non sit secretarium seu sacristia conveniens, deponatur capella, ut fiant quae praedicta sunt in aliquo apto loco prope altare; et si forte in ecclesia illa consuetum esset quod pontifex longe ab altari induatur, et cum ordinata Processione ad altare procedat, consuetudo servanda est.
Praeterea dicti clerici sternant ante altare sacrum tapete seu tapetia, et provideant quod ipsum altare, priusquam pontifex accedat, sit decenter ornatum, sive pannis, quos ipsi deferant, sive sint ejusdem ecclesiae. Ponant insuper super ipsum altare crucem, quae sit contra faciem pontificis, quando stabit in medio altaris. Hoc vero quod dicitur de ornamento altaris, 292 differri potest usque post Evangelium vel post praedicationem, quando nimius est concursus populi. Ad ipsum altare debent ipsi clerici induti cottis sacra ornamenta tractare.
Igitur pontifex ad ecclesiam veniens, postquam inclinaverit, et breviter oraverit ante altare, divertat ad locum ubi capella praeparata est, et stando dicat cum clericis suis Tertiam, vel aliam Horam, quae dicenda est ante Missam pro tempore; et quando dicet Orationem, capellanus ejus, si opus est, teneat ante se ipsum librum, in quo Oratio scripta est. Cum autem ipse dicet praedictam Horam, diaconus et subdiaconus induant se omnibus sacris vestibus praeter manipulos, exceptis diebus in quibus iidem ministri planetis uti solent; tunc enim ipsas planetas non debent induere usque in hora qua pontifex processurus est ad altare. Capellani vero et caeteri ministri sint induti cottis, ut serviant ipsi pontifici dum induitur. Postquam ergo pontifex dictam Horam compleverit, resideat in faldistorio, et incipiat ac prosequatur Psalmos Quam amabilia, etc., cum Orationibus quae dici solent dum pontifex calceatur. Interea dum unus de familiaribus ejus accedens detrahat ei calciamenta communia, et subdiaconus deferens caligas et sandalia genuflectat coram ipso, et calciet eum, ita quod primo calciet dextrum pedem, deinde sinistrum, et unus de acolythis eumdem juvet ad calciandum.
Calciatus pontifex surget, et stans super scabellum cappam deponat, et remaneat in camisia linea, quam semper debet habere supra laneas vestes, quando ad celebrandum vadit, etiamsi religiosus sit. Et ipso pontifice super faldistorio residente, diaconus et subdiaconus accipientes ab acolythis tobaleam suam et pecten, extendant tobaleam circa collum, et caput ejus leviter et decenter pectinent, videlicet primo diaconus a parte dextra, deinde subdiaconus a sinistra. Quod si diaconus et subdiaconus ad hoc docti non sint, capellanus hoc faciat vice eorum. Quo facto acolythus extendat super gremium ipsius pontificis aliam tobaleam, et pontifex, amoto annulo suo, que utitur communiter, tradat ipsum servandum capellano; qui accipiens ab acolytho pelves cum aqua, et tenens inferiorem pelvim manu sinistra, superiorem vero dextra manu, flexis genibus fundat aquam super manus pontificis, assistentibus interim ipsi pontifici diacono a parte dextra, et subdiacono a parte sinistra genibus flexis, et tobaleam praedictam tenentibus.
293 Cumque pontifex manus abluerit et absterserit, surgens et stans super scabellum, et ministri reverenter et diligenter induant eum, ita quod acolythi deferant vestes, et diaconus a parte dextra, et subdiaconus a sinistra recipiant easdem vestes, et induant eum; quos juvare poterunt capellani et alii clerici pontificis induti cottis astantes, prout opportunum fuerit. In primis ergo acolythi deferant amictum, quem ponat super caput pontificis diaconus, et ejusdem amictus chordulam sinistram diaconus, dextram subdiaconus accipiat, et post tergum pontificis ducant et reducant ad anteriorem partem super cingulum, quas invicem colligare poterit ipse pontifex. Deinde induant eum alba, quam diligenter aptant circa collum et circa manus; et subsequenter subcingat eum cingulo cum subcinctorio, uno de ministris levante ipsam albam anteriori parte circa pectus, et ipsius cinguli chordulas diaconus invicem liget et stringat, vel ipse pontifex stringere poterit, sicut ei placuerit. Ministri vero albam ipsam aptent circa fimbrias, ut ipsae fimbriae terram non tangant, et aequaliter distent a terra. Aptent etiam manicas ipsius albae, complicando eas decenter inter armum et cubitum. Consequenter accipiat pontifex crucem pectoralem, ipsamque deosculans appendat collo suo, ita quod pendeat ante pectus. Deinde accipiat stolam, et deosculatam circa medium ejus ponat circa collum suum, nec reducat partes ipsius stolae hinc et inde in modum crucis ante pectus, sed permittat eas inferius dependere sicut a collo veniunt; et ministri utramque partem stringunt cum cingulo, ne defluere possit. Post haec ministri induant eum tunicella, aptantes eam circa collum et circa manus; deinde induant eam dalmatica, aptantes eam circa collum et manicas ejus replicantes, ita quod ipsae manicae non tangant manus pontificis, sed distent ab eis, quasi per spatium dimidii palmi.
Post haec pontifex iterum resideat, et recipiat chirothecas offerendas sibi ab acolytho, immittente eas manibus ejus diacono dextrae, et subdiacono sinistrae, quibus acceptis, surgat, et praedicti ministri imponant ei planetam; et si pontifex utatur pallio, imposita planeta immediate, acolythus offerat ei pallium tenens ipsum cum pulchra tobalea manibus extensis, ita quod dextra manu teneat pallium circa crucem sinistram, et sinistra manu circa crucem dextram. Ipse autem pontifex 294 osculetur pallium in cruce posteriori. Deinde ministri imponant ei pallium ipsum, diacono elevante partem illam quae debet posterius dependere. Et attendant ministri quod illa pars pallii, quae duplex est, veniat supra sinistrum humerum. Post acolythum deferentem pallium sequatur is qui mitram servare debet, deferens eam in manu dextera mediante tobalea, et in sinistra spinulas infigendas pallio. Quo imposito, ministri infigant spinulas ipsas, videlicet diaconus unam in cruce anteriori, aliam subdiaconus in cruce super sinistrum humerum, tertiam unus ex aliis ministris in cruce posteriori. Ipsae autem spinulae sic infigendae sunt, quod quaelibet tertio transeat per crucem cui infigitur, et quarta vice acumen spinulae infigatur pallio ultra crucem, proviso quod nunquam spinula perforet pallium, et nullo modo acumen ejus tangat planetam, proviso etiam quod cujuslibet spinulae caput, in quo est gemma, sit a dextra parte infigentis ipsam spinulam. Subsequenter diaconus a dextris, et subdiaconus a sinistris planetam super brachia pontificis apte complicent. Et si pontifex prope altare induitur, subdiaconus in ipsa plicatura sinistri brachii collocet, et quasi abscondat manipulum pontificis tradendum sibi ab acolytho. Quod si pontifex longe ab altari vestiatur, non debet subdiaconus tunc imponere manipulum, sed debet ipsum portare cum libro Evangeliorum; et cum pontifex pervenerit ad altare, imponat et aptet manipulum praedicto modo. Planeta vero complicata, ut praedictum est, diaconus de capite pontificis amictum deponat, et aptet circa collum ejus, et provideat quod planeta plane jaceat super humeros, et trahat ipsam a parte anteriori; deinde pallium componat ita quod crux anterior sit ante pectus super aurifrigium planetae, et ipsi cruci ponens extensos digitos dextrae manus cum manu sinistra trahat pallium super dextrum brachium pontificis versus cubitum; postea imponens eidem cruci digitos sinistrae manus, cum dextra manu pallium super sinistrum brachium pontificis trahat, providens quod ipsum pallium super brachia descendat quasi ad medium inter armum et cubitum; et juxta hunc modum aptetur pallium, quoties videbitur opportunum. Deinde diaconus accipiens mitram ab eo qui ipsam servat, imponat eam capiti pontificis. Interim capellanus induat se pluviali; et imposita mitra pontifici, ipse capellanus immittat 295 pontificalem annulum annulari digito dextrae manus pontificis, osculando eum; quod semper facere debet, quando immittit ei, aut quando amovet ipsum annulum. Poterit etiam post pontificalem annulum immitti alter annulus parvus, qui ipsum pontificalem fixum teneat, et hoc episcopaliter aptetur. Immisso annulo, capellanus accipiat de manu thuriferarii naviculam cum thure et cochleari, et thuriferario praesentante pontifici cum igne, quem, dum pontifex induitur, ipse thuriferarius praeparare debet; capellanus porrigat pontifici naviculam detectam, et pontifex accipiens dextra manu cochlear cum thure ponat in igne thus, et cochlear in navicula reponat, ipsumque thus positum in igne benedicat signo crucis. Capellanus vero osculari debet manum pontificis, et quando cochlear accipit, et quando ipsum reponit; et cochleari reposito per pontificem, naviculam ipsam thuriferario reddat. Hoc autem quod dictum est de positione incensi, observandum est quando pontifex longe ab altari induitur. Nam si juxta altare induatur, non oportet incensum ponere, usque post factam confessionem. Induto pontifice praedicto modo, diaconus et subdiaconus accipiant manipulos suos, et induant planetas, si tempus requirit. His peractis, si sint longe ab altari, procedant ad ipsum, praecedente thuriferario, et post ipsum duo ceroferarii, deinde subdiaconus cum libro Evangeliorum; post quos sequitur pontifex, deducentibus illum capellano a parte dextra, et diacono a sinistra. Is autem qui mitram servat, et alii clerici induti cottis sequantur post pontificem. Quando pontifex pervenerit ante gradus altaris, diaconus deponat ei mitram, accipiens eam una manu per anterius cornu, et cum alia manu complanet capillos pontificis, si opus est, quod semper facere debet is qui mitram removet; et sic amota mitra, diaconus tradat ei qui ipsam servat, qui semper eam recipere debet de manu diaconi vel capellani amoventis ipsam, et tradere eam illi, cum fuerit imponenda.
Quod si pontifex juxta altare induatur, non oportet hujusmodi processionem fieri; sed ipso pontifice accedente ad altare, deducentibus ipsum capellano et diacono, ceroferarii sint parati juxta altare, et accipiant de altare candelabra cum cereis accensis. Thuriferarius quoque sit paratus in sinistra parte cum thuribulo, in quo sit ignis, et cum navicula. Pontifex autem inclinatus paululum ante altare confessionem faciat, 296 assistentibus ei capellano a parte dextra, et diacono a sinistra. Subdiaconus vero, si debet immittere, manipulum pontifici immittat. Et dum pontifex facit confessionem, stet cum libro Evangeliorum juxta gradum altaris in sinistra parte, et ceroferarii stent circa altare, unus in dextera, alius in sinistra parte. Alii ministri possunt stare post pontificem. Facta confessione et data absolutione per pontificem, priusquam dicat Deus tu conversus, etc., Capellanus accipiat de manu thuriferarii naviculam cum thure, quam ille sibi porrigere debet inter pontificem et altare, et pontifex ponat thus in thuribulo, capellano naviculam et thuriferario thuribulum offerentibus ei, sicut superius dictum est. Quo facto, pontifex dicendo Deus tu conversus, etc., ascendens ad altare, et inclinatus ante ipsum, dicit Orationem Aufer a nobis, etc., qua dicta, osculatur altare, et postea osculetur librum Evangeliorum, quem apertum in eo loco, in quo est Evangelium legendum in Missa, offerre debet ei subdiaconus; et osculatum per pontificem dimittat clausum super altare, nisi ex causa alibi reponendus videatur. Osculato libro, signet se pontifex signo crucis, et tunc chorus incipere potest Introitum. Cumque pontifex signaverit se praedicto modo, vertat se ad dextram partem altaris; et diaconus accipiens thuribulum de manu thuriferarii tradat pontifici; et ipse pontifex incensat altare, incipiens ab ejus medio contra faciem suam; et prius incensat partem dextram, et postea sinistram; deinde a sinistro latere redeat ad dextram, incensando anteriorem partem ipsius altaris. Quo incensato, reddat thuribulum diacono, qui osculari debet manum pontificis, et quando tradit ei thuribulum, et quando recipit ab ipso. Diaconus vero, accepto thuribulo de manu pontificis, incenset ipsum pontificem, deinde altare per circuitum; postea tradat thuribulum thuriferario, et ipse accedat ad sedem pontificis.
Pontifex autem postquam incensaverit, ut dictum est, deducentibus eum capellano et subdiacono, vadat ad sedem suam, videlicet ad faldistorium praeparatum in dextra parte altaris, seu post ipsum altare, secundum qualitatem et consuetudinem loci; ubi vero consuetum est quod pontifex sedeat in altiori sede lapidea et lignea, servetur consuetudo. Cumque pontifex ad sedem venerit, stans super scabellum dicat sine cantu cum suis ministris Introitum, et Kyrie, eleison, 297 capellano interim aptante vestes ejus, videlicet manicas dalmaticae componendo in debita plica, et similiter componendo planetam super brachia, et extendendo eam super humeros et trahendo a parte anteriori, aptet pallium juxta modum superius descriptum. Et hoc quod dictum est de aptandis vestibus pontificis capellanus seu diaconus semper facere debent, quando videtur opportunum, et specialiter quando pontifex surgit. Aptatis vestibus pontifex sedeat, diacono imponente ei mitram, et uno de acolythis expandente super gremium ejus pulchram tobaleam, quam pontifex semper habere debet dum sedet; et si opportunum videbitur, is qui mitram servat, stans juxta pontificem, et flabellum tenens, abigat ab eo muscas. Quandocunque autem surgere debet diaconus vel, si ei non vacat, capellanus, accipiens eamdem tobaleam, extendat manus suas, et mediante ipsa tobalea reverenter accipiat manus pontificis, et eumdem adjuvet ad surgendum; deinde tobaleam tradat acolytho. Et hoc quod dictum est de tobalea expandenda super gremium pontificis semper observandum est, quando pontifex residet; et quando surgere debet, juvandus est praedicto modo, vel per diaconum vel per capellanum. Residente pontifice, ut dictum est, ministri sedeant circa ipsum, prout commodius poterunt, secundum qualitatem loci.
Cantatis Introitu et Kyrie, eleison a choro, surgat pontifex, et diaconus aptet ei vestes, prout opus est. Ipse autem pontifex stans super scabellum, amota ei mitra per diaconum, elevet manus juxta altitudinem humerorum, ita quod dextra sit ante dextrum humerum, et sinistra ante sinistrum, extensis utriusque manus digitis, sed non disjunctis; et manibus sic elevatis incipiat Gloria in excelsis, si dies requirat; et cum dixerit Deo, jungat manus ante pectus, et ipsum Hymnum Angelicum prosequatur sine nota cum suis ministris. Quo sic dicto, resideat, et diaconus imponat ei mitram; et postquam eumdem Hymnum chorus cantaverit, iterum surgat, et amota ei mitra per diaconum, elevatis manibus, ut supra dictum est, dicat Pax vobis; deinde prosequatur Orationem vel Orationes secundum exigentiam temporis, capellano tenente librum Missalem ante faciem ejus, et Orationes dicendas eidem praesentante, ac diacono a dextris, et subdiacono a sinistris sustentantibus eum. Cumque post ultimam Orationem dicet Per omnia saecula saeculorum, jungat manus ante pectus; et postquam 298 dixerit Orationes dicendas cum nota, poterit dicere submissa voce duas Orationes, unam pro se, videlicet illam, Suppliciter, etc., vel illam, Omnipotens sempiterne Deus, qui me peccatorem, vel aliam, quae sacerdoti conveniat pro se ipso, et aliam Orationem pro vivis et mortuis, videlicet illam, Omnipotens sempiterne Deus, qui vivorum, etc. Hae tamen duae Orationes in solemnitatibus omitti possunt. Si vero non debeat dici Gloria in excelsis, cantato Kyrie, eleison, surgat pontifex, et elevatis manibus praedicto modo dicat Dominus vobiscum, et prosequatur Orationem seu Orationes, ut dictum est.
Et est attendendum quod pontifex, quando dicit Pax vobis, vel Dominus vobiscum, in Missa, semper habeat faciem ad populum, hoc salvo quod quando dicit Dominus vobiscum ante Praefationem, seu ante ipsum, sive post ipsum sit populus, vertere se non debet. Quando autem dicit Gloria in excelsis, vel Orationes, vel Credo, faciem habeat ad illam partem ad quam aspicere debet, prosequendo Missam in altari secundum dispositionem altaris. Dictis Orationibus, pontifex resideat, subdiaconus vero dum pontifex dicit Orationem seu Orationes, tempore opportuno vadit cum libro epistolarum ad locum in quo epistola legenda est, praecedente eum uno de acolythis; et tunc unus de aliis ministris sustentet pontificem loco subdiaconi; et completis Orationibus quas pontifex dicit cum nota, subdiaconus incipiat et prosequatur epistolam; qua finita, redeat cum eodem libro ad pontificem, et genuflectens coram eo praesentet ei librum praedictum clausum, super quem ponat manum dextram, quam subdiaconus osculatur, et pontifex benedicat ei signo crucis. Similiter facere debent, qui prophetias legunt, quando prophetiae leguntur in Missa.
Post Epistolam vero subdiaconus, si non debet praedicari in Missa, ablutis digitis praeparet in apto loco calicem prope altare, ponens in eo vinum, et desuper patenam cum hostia; et utrumque cooperiat mappula; quod si non sit prope altare locus aptus, super ipsum altare praeparetur calix. Deinde subdiaconus sedeat cum aliis ministris. Si vero praedicandum est, hujusmodi praeparatio differi potest usque post praedicationem.
Diaconus autem opportuno tempore, priusquam finiantur ea quae cantanda sunt ante Evangelium, genuflectens ante pontificem osculetur manus ejus, nihil dicendo. Deinde accedens 299 ad altare genibus flexis dicat Munda cor meum, etc.; surgensque accipiat de medio altaris librum Evangeliorum, qui ante horam illam poni debet ibidem per acolytum; et tenendo librum ante pectus, conversus ad pontificem, stans inclinato capite, petat Benedictionem submissa voce dicens Jube, domne, benedicere; quem pontifex signet signo crucis, dicens Dominus sit in corde tuo, etc. Cum autem diaconus ad altare accedit oraturus, ut dictum est, thuriferarius thuribulum cum igne deferens ante pontificem, flectat genua, et tradat naviculam cum thure capellano, qui similiter genu flectat; et ipse pontifex incensum ponat in thuribulo, et benedicat eo modo qui supra describitur in prima positione incensi. Accepta Benedictione, diaconus ferens librum Evangeliorum ante pectus suum, praecedentibus eum primo loco thuriferario, secundo ceroferariis, pergat ad locum in quo Evangelium legi debet, subdiacono eum sequente; et finitis omnibus quae in choro cantari debent ante Evangelium, incipit Dominus vobiscum, et prosequatur Evangelium, subdiacono tenente manum sinistram sub libro Evangeliorum. Et est attendendum quod Evangelium legatur in ambone seu pulpito eminenti. Ceroferarii et thuriferarius in medio eorum stare debent inferius ante ipsum pulpitum, habentes facies versas ad diaconum. Si vero Evangelium legatur in inferiori loco, nihilo minus ceroferarii et thuriferarius in medio eorum stare debent ante faciem diaconi. Et dum Evangelium legitur, pontifex, amota mitra et aptatis vestibus per capellanum, stet super scabellum, habens faciem versam ad locum ubi legitur Evangelium.
Et finito Evangelio, si tunc praedicari non debeat, elevatis manibus, ut supra dictum est, incipiat Credo, si est dicendum; et cum dixerit Deum, jungat manus ad pectus, et prosequatur ipsum Symbolum sine nota cum iis qui sibi assistunt. Si autem Credo dici non debet, finito Evangelio, dicat pontifex Dominus vobiscum, Oremus. Diaconus autem, lecto Evangelio, osculetur librum; deinde reverti debet ad officium pontificis, praecedentibus eum thuriferario et ceroferariis eodem ordine quo iverunt, praecedente etiam subdiacono ipsum diaconum immediate, et deferente librum Evangeliorum apertum. Quibus redeuntibus, capellanus accipiat thuribulum de manu thuriferarii, et incenset pontificem; deinde subdiaconus praesentet librum Evangeliorum apertum pontifici; et ipse stans detecto capite 300 osculetur Evangelium quod lectum est; capellanus autem reddat thuribulum thuriferario, postquam incensaverit pontificem. Et residente pontifice, diaconus imponat ei mitram; et si dicatur Credo, ipso cantato a choro, iterum surgat pontifex; et amota ei mitra per diaconum dicat Dominus vobiscum, et Oremus; deinde resideat. Caeterum si pontifex praedicare debet, non incipiat Credo vel Dominus vobiscum; sed exspectet donec diaconus redeat; et, osculato Evangelio, sicut praedictum est, accedens ante altare, inclinet, et oret breviter detecto capite. Quod si locus in quo lectum est Evangelium distet a sede pontificis, priusquam diaconus redeat, potest pontifex accedere ad Orationem praedictam, et post ipsam recipere incensum, et osculari librum. Deinde imposita ei mitra per diaconum, pergat ad locum in quo praedicaturus est, ubi diaconus aptet ei vestes, prout opus est; et pontifex praedicet cum mitra.
Finita praedicatione, faciat confessionem diaconus; et ipse pontifex concedat sive annuntiet indulgentiam. Deinde amota ei mitra per diaconum, faciat absolutionem, clara voce dicendo, cum nota Precibus et meritis, etc., Indulgentiam, etc. Ultimo det Benedictionem dicendo Et benedictio Dei omnipotentis, etc., signando populum circumcirca. His peractis, reassumpta mitra redeat ad sedem suam, et incipiat Credo, etc., vel Dominus vobiscum, ut superius dictum est. Quod si pontifice celebrante alius inferior eo praedicare debuerit, post Evangelium accedat is qui praedicare debet ad pontificem, et flexis genibus Benedictionem petat, dicens Jube, domne, benedicere; et pontifex faciat super cum signum crucis, dicens: Dominus sit in corde tuo et in labiis tuis ad annuntiandum digne et fructuose verba sancta, in nomine Patris, et Filii et Spiritus sancti. Amen. Tunc is qui praedicaturus est pergat ad locum, in quo praedicare debet, et praedicationem prosequatur; qua finita, diaconus stans juxta pontificem faciat confessionem; qua finita per diaconum, is qui praedicaverit, stans in loco in quo praedicavit, annuntiet indulgentiam, si annuntianda est; postea pontifex faciat absolutionem, deinde incipiat Credo, vel Dominus vobiscum, ut dictum est. Is autem qui praedicavit, postquam annuntiaverit indulgentiam, redire potest ad locum suum. Cumque pontifex incoeperit Credo, vel dixerit Dominus vobiscum et Orationem, quando non dicitur Credo, acolythi extendant pallam 301 super altare, et ponant librum Missalem super cussinum in sinistra parte ejus; unus autem de acolythis, postquam pontifex dixerit Dominus vobiscum et Oremus, deferens tobaleam, expandit super gremium ejus, ac detrahat ei chirothecas, amoto prius annulo pontificali per capellanum. Tunc diaconus a dextris, et subdiaconus a sinistris, flexis genibus obvolvant manicas tunicellae pontificis juxta manus cum dicta tobalea, et eamdem elevent ante pectus pontificis; et capellanus accipiens pelves, flexis genibus ante eum fundat aquam super manus ejus eo modo qui superius ponitur. Quod si eo tempore diaconus occupetur circa praeparationem calicis, loco ejus serviat is qui mitram servat. Quod si pontifex manus abluerit, diaconus ablutis digitis ad altare accedens extendat corporale super pallam.
Pontifex autem extersis cum tobalea manibus, ac resumpto annulo pontificali, immittendo digito ejus per capellanum, surgat, et, aptatis vestibus ejus per eumdem capellanum, pergat ad altare, deducentibus eum capellano et subdiacono, vel illo qui servit mitram; et cum venerit ad altare, diaconus stans in dextra parte amoveat mitram ejus, quae tunc reponi super altare vel in alio loco apto potest. Tunc subdiaconus accipiens dextra manu, mediante mappula, calicem cum patena et hostia superpositis, et cum sinistra manu vasculum cum aqua, quae admiscenda est cum vino, stans in dextra parte altaris praesentet calicem et patenam diacono, et ipse diaconus cum quatuor digitis utriusque manus accipiat patenam cum hostia, ita quod manipulum suum ponat inter extremitatem patenae et superiores digitos, quibus ipsum tenet; sicque patenam cum Hostia offerre debet pontifici osculando manum ejus; qui eamdem patenam elevet cum Hostia, dicens Orationem illam, Suscipe, sancte Pater, etc., capellano providente quod pontifex Orationem illam et sequentem legere possit in libro Missali; et circa finem praedictae Orationis pontifex collocet Hostiam super corporale, non directe contra faciem suam, sed paululum ad sinistram partem; et patenam deponat in dextra parte extra corporale. Qua deposita, subdiaconus tenens calicem, vasculum cum aqua offerat eidem, et pontifex convertens se ponat aquam in calicem, dicendo illam Orationem, Deus qui humanae substantiae, etc. Deinde diaconus accipiat de manu subdiaconi ipsum calicem, et tenens dextra manu faciat cum eo super 302 corporale signum crucis, et collocet eum super idem corporale, non recte in medio contra faciem pontificis, sed paulisper ad dextram partem; et cum digitis utriusque manus accipiens corporale illud, quod non explicatur [ Al., explicatum], cooperiat cum ipso calicem. Dum etiam diaconus sic ponit super altare, pontifex dicet Orationem illam, Offerimus tibi, Domine, etc., et subsequenter illam, In spiritu humilitatis. Deinde faciens signum crucis unum super calicem et Hostiam, similiter dicat Orationem illam, Veni, sanctificator, etc.
Diaconus vero postquam calicem collocaverit, accipiens patenam tradat eam subdiacono, qui eam recipiat cum dextra manu, mediante mappula, cujus extremitas defluere debet post dextrum humerum ejus; ipsamque patenam teneat tectam et elevatam, stans retro post pontificem usque post Pater noster. Data patena a subdiacono, thuriferarius deferat thuribulum cum navicula ad diaconum in dextra parte altaris, et diaconus ponat thus in thuribulo, petita prius benedictione a pontifice. Pontifex vero postquam dixerit, Veni, sanctificator, etc., convertens se signum crucis faciat contra ipsum thuribulum, dicendo illam Orationem, Per intercessionem, etc. Et diaconus accipiens ipsum thuribulum tradat pontifici osculando manus ejus; et pontifex, accepto thuribulo cum dextra manu, stans in medio altaris versa facie ad ipsum altare, elevet paulisper in altum ipsum thuribulum, dicendo illam Orationem, Incensum istud, etc.; deinde cum ipso thuribulo faciat ter crucem super calicem et Hostiam simul, dicendo ter illum versiculum, Dirigatur, Domine, etc., subsequenter prosequendo illos versiculos, Elevatio manuum, usque ad finem illius versus, Ut non declines cor meum, etc., et circumferat ter ipsum thuribulum in gyro circa calicem et Hostiam. Deinde thurificet totum altare, incipiens in medio contra faciem suam, et procedens ad dextram partem; postea rediens ad medium, inde procedat ad sinistram partem; deinde a sinistro latere altaris procedat thuriferando anteriorem partem usque ad dextrum latus.
Facta thuriferatione praedicto modo, tradit thuribulum diacono, dicendo illam Orationem, Accendat Dominus, etc. Et diaconus osculando manum pontificis, accipiens ipsum thuribulum thurificet ipsum pontificem; et tradens thuribulum servandum thuriferario, 303 aptet vestes pontificis, prout fuerit opportunum. Quibus aptatis, recipiat thuribulum de manu thuriferarii, et thurificet altare per circuitum, primo a parte dextra, deinde a sinistra; postea thurificet capellanum qui servit pontifici. Potest etiam thurificare praelatos et digniores personas, si quae interfuerint Missae. Deinde reddat thuribulum thuriferario, qui thurificet ipsum diaconum et alios ministros, et reliquos astantes, prout videbitur faciendum.
Pontifex vero postquam thuribulum diacono reddiderit, potest ad majorem munditiam abluere digitos suos in dextra parte altaris, capellano fundente aquam cum pelvibus, quamvis hoc non servetur communiter in Ecclesia Romana. Et attendat quod tunc, cum duobus digitis, videlicet pollice et indice utriusque manus, cum quibus tractare debet sacram Hostiam, nihil aliud tangat usque post communionem, sed calicem et patenam et alia quae tangere oportuerit, tangat cum reliquis digitis. Ablutis vero et abstersis digitis, inclinet se ante medium altaris, dicendo illam Orationem, Suscipe, sancta Trinitas, etc.; et ea dicta, osculetur altare super corporale circa sinistram partem Hostiae. Postea se erigens versa facie ad populum, dicat, Orate, fratres, etc. Et notandum quod quandocunque dispositio altaris requiret ut pontifex stans super altare se vertat ad populum, debet se vertere ex dextra parte, et ex eadem convertere ad altare, excepto quod cum dixerit, Orate, fratres, etc., debet se convertere ad altare ex parte sinistra; et stans in medio altaris versa facie ad librum, et manibus elevatis, ut superius dictum est, dicat secretas Orationes correspondentes illis, quas antea dixit, sive cum cantu, sive submisse. Diaconus vero postquam reddiderit thuribulum thuriferario, stet immediate post pontificem, videlicet inter ipsum et subdiaconum, paratus ad ministerium opportunum. Juxta ipsum diaconum stare potest in parte dextra is qui mitram servat; et, si tempus requirit, teneat flabellum, et nihilo minus capellanus, vel aliquis alius de ministris, aliud tenere potest ad abigendum muscas. Acolythi et alii clerici cottis induti stare possunt circa subdiaconum, parati ad ministerium, prout opus fuerit.
Pontifex autem postquam dixerit secretas Orationes, deponat manus super altare, et elevata voce dicat Per omnia saecula saeculorum; 304 et cum dixerit, Sursum corda, sursum elevet manus, et prosequatur praefationem. Qua completa, jungat manus ad pectus, et dicat Sanctus, Sanctus, etc., submissa voce, cum ministris sibi astantibus. Postea capellano praestante sibi librum Missalem, osculetur imagines quae debent esse depictae in eodem libro ante Canonem Missae. Subsequenter manibus junctis inclinatus ante altare incipiat submissa voce Te igitur, etc.; et cum dicet Uti accepta habeas, erigat se, et osculetur altare in parte sinistra prope Hostiam. Deinde prosequatur ipsum Canonem, sicut in libro habetur, faciendo signum crucis super calicem et Hostiam similiter, quando dicit Haec dona, et iterum quando dicit Haec munera, et iterum quando dicit Haec sancta sacrificia illibata. Cum autem dixerit Memento, Domine, famulorum famularumque tuarum, subsistat modicum a prolatione verborum, et mente habeat coram Deo memoriam vivorum, pro quibus orare intendit; et post paululum resumat illud, et omnium circumstantium, etc.
Cumque pervenerit ad illum locum, Quam oblationem, etc., faciat signum crucis super calicem et Hostiam; similiter dicendo Benedictam, et iterum dicendo Ascriptam, et tertio dicendo Ratam, etc.; et cum dicet Ut nobis corpus, faciat signum super Hostiam tantum. Similiter cum dicit Sanguis, faciat crucem super calicem tantum; dicendo autem Dilectissimi Filii, etc., junctis manibus ad pectus, suspiciat paulisper in altum. Deinde dicendo Qui pridie, etc., tergat paululum super corporale utriusque manus pollicem et indicem, et accipiat cum ipsis digitis Hostiam, nec multum elevet super ipsum altare; dicendo autem Elevatis oculis in coelum, elevet ipsos oculos; et dicendo Benedixit, faciat cum dextra manu signum crucis super Hostiam, quam teneat manu sinistra; quo facto, iterum teneat Hostiam cum digitis utriusque manus, et proferat distincte ac devote verba consecrationis; quibus dictis, ipse primo adoret inclinato capite sacrum divinum corpus; deinde reverenter et attente ipsum elevet in altum adorandum a populo, et adoratam sacram Hostiam deponet in loco suo. Et attendat quod ex tunc utriusque manus pollicem cum indice junctum teneat, nec disjungat ipsos digitos usque post communionem, nisi quando ipsum oportet contingere sacram Hostiam, vel signa facere.
305 Deposita Hostia, ut dictum est, dicendo Simili modo, etc., accipiat calicem ipsum discoopertum, ut prius teneat cum utraque manu paulisper elevatum super altare, et cum dicit Benedixit, deposito super altare calice, faciat super ipsum calicem crucem cum dextra manu, tenendo eum cum sinistra, quo facto, resumens cum utraque manu, et elevans paululum ad altare, prosequatur verba consecrationis usque ad illum locum, Remissionem peccatorum. Quibus finitis, inclinato paululum capite adoret sacrum Domini sanguinem, et elevet adorandum a populo, ut supra de corpore dictum est. Nec oportet quod vel corpus, vel sanguinem diu teneat elevatum; sed post brevem moram deponat, ita tamen quod elevationes et depositiones faciat eum debita reverentia et maturitate. Deponendo autem calicem dicat haec verba: Haec quotiescunque, etc. Deposito calice, et collocato in loco suo, elevatis manibus ut prius, prosequatur illud: Unde et memores, etc. Et cum dicet Hostiam puram, faciat signum crucis super calicem et Hostiam simul; et iterum faciat dicendo Hostiam sanctam, et iterum faciat dicendo Hostiam immaculatam; et cum dicet Panem sanctum vitae aeternae, faciat signum super Hostiam tantum. Similiter cum dicit Et calicem salutis perpetuae, faciat signum super calicem tantum. Cum autem dicet Supplices te rogamus, etc., manibus cancellatis ante pectus, ita quod dextrum brachium sit supra sinistrum, inclinet ante altare; et cum dicturus est: Ex hac altaris participatione, etc., erigit se, et osculetur altare in sinistra parte prope Hostiam. Subsequenter dicendo, sacrosanctum, etc., faciat signum crucis super Hostiam, et aliud faciat super calicem dicendo Et sanguinem. Cumque dicet Omni Benedictione, etc., signet faciem suam. Cum autem dixerit Memento, etc., faciat memoriam pro defunctis, sicut superius de vivis dictum est. Et cum pervenerit ad illud, Nobis quoque peccatoribus, etc., dicendo Nobis, elevet paululum vocem sine nota, et percutiat pectus suum cum digitis dextrae manus, non pollice et indice, sed aliis. Deinde prosequatur quae scripta sunt usque ad illum locum, Per quem omnia, etc.; et dicendo Sanctificas, faciat signum super calicem et Hostiam similiter, et iterum faciat dicendo Vivificas, et tertio dicendo Benedicis. Post haec diaconus detegat calicem, amovendo corporale quod ipsum tegit, et ipsum calicem per pedem teneat firmum cum digitis dextrae manus; 306 et tunc idem pontifex cum reverentia recipiat corpus Domini cum dextra manu, et faciat cum eo signum crucis super ora calicis a labio usque ad labium, dicendo Per ipsum; idem faciat signum paululum juxta calicem, dicendo Et in ipso. Cumque dicet Est tibi Deo, etc., faciat cum eadem Hostia signum crucis inter se et calicem contra labium calicis, et iterum faciat signum contra pedem ipsius calicis, dicendo In unitate Spiritus sancti, etc. Quo facto, deponat ipsam Hostiam in loco suo, et diaconus calicem tegat cum corporali, ac osculetur altare et dextrum humerum pontificis, et sic redeat ad locum suum post pontificem.
Ipse autem pontifex postea in loco suo, depositis manibus, elevata voce dicat Per omnia saecula saeculorum; et prosequatur, Oremus, Praeceptis salutaribus moniti, etc., et cum incipit Pater noster, elevet manus, ut supra. Cumque post Pater noster, dicet Orationem, Libera nos, etc., diaconus accipit patenam de manu subdiaconi, et tradet eam pontifici, osculando manus ejus; et pontifex ipsam accipiens cum dextra manu, quando dicit Intercedente beata Dei Genitrice Maria, etc., faciat sibi cum ipsa patena signum crucis; et quando dicit Da propitius pacem, osculetur ipsam patenam in superiori ejus parte. Quo facto, prosequendo ipsam Orationem, accipiat cum manu sinistra Hostiam, et patenam deponat juxta calicem in loco ubi fuerit Hostia; et Hostiam tenens super calicem cum digitis utriusque manus, dividat eam per medium, et mediam partem, quae remanet in dextra manu, ponat super patenam circa praedictam mediam partem Hostiae. Interim diaconus positis digitis dextrae manus super pedem calicis, teneat ipsum firmum.
Pontifex autem tenens in dextra manu partem Hostiae, quae remansit in ea, et duos digitos manus sinistrae junctos super calicem, incipiat elevata voce Per omnia saecula saeculorum; et dicendo Pax Domini sit semper nobiscum, faciat cum eadem parte Hostiae ter signum crucis intra calicem. Deinde ponat ipsam in calice, dicendo Fiat commistio, etc. Quo facto, diaconus tegat calicem, ut prius, et pontifex, junctis ante pectus manibus, dicit Agnus Dei, submissa voce cum ministris astantibus. Deinde dicat illam Orationem, Domine Jesu Christe, qui dixisti, etc.; qua dicta, osculetur altare in sinistra parte prope calicem et Hostiam. Capellanus vero, dum 307 pontifex dicit praedictam Orationem, dextram accedat ad partem altaris; et pontifex, osculato altari, convertat se ad ipsum, et det ei pacem, dicendo Pax tecum, quam ille recepturus prius inclinet reverenter ante pontificem absque genuflexione; deinde, recepta pace, respondet Et cum spiritu tuo; et osculetur pectus pontificis, et aptet ei vestes, prout viderit opportunum. Postea det pacem diacono, et diaconus subdiacono, et subdiaconus ei qui servat mitram, et ille uni de acolythis, et ille aliis; et sic pax diffundatur per circumstantes. Capellanus vero data pace diacono, si episcopi adsunt in Missa, vel alii praelati, seu principes, portet eis pacem, qui si similiter stent, sufficit quod det uni corum qui primum locum tenet, si vero stent in diversis locis, accedat ad eos, prout viderit expedire; et data eis pace, revertatur ad pontificem. Et est observandum quod si adsunt communicaturi in fine Missae, ipsi non debent pacem recipere quando aliis datur.
Pontifex autem, data pace, ut praedictum est, capellano, convertens se ad altare inclinet ante Hostiam et calicem, et junctis manibus dicat reverenter illas Orationes, Domine Jesu Christe, fili Dei vivi, etc., et alias Orationes, quae dicendae sunt ante sumptionem corporis, prout habentur in libro. Subsequenter accipiens cum digitis sinistrae manus illas duas partes Hostiae, quae sunt supra patenam, sumat easdem cum omni devotione et reverentia; et dum habet in ore sacrum Domini corpus, teneat manus ante pectus junctas in modum orantis. Postea detecto per diaconum calice, poterit super eum detergere paululum patenam cum pollice dextro, ut si quid in ea remansit de Hostia, cadat in calicem, et dicat illos versus, Quid retribuam, etc., Calicem, etc., et alia dicenda ante sumptionem sanguinis, prout in libro habentur. Demum sumat sanguinem cum parte Hostiae, quae in calice est, cum omni reverentia et cautela. Quo sumpto, recipiat modicum de vino in calice, infundente illud subdiacono; et illud sumat ad abluendum os suum. Postea dicendo illas Orationes, Quod ore sumpsimus, etc., et Corpus tuum, tenens super calicem digitos utriusque manus, quibus tetigit Hostiam, abluat ipsos modicum, subdiacono iterum infundente vinum; et antequam illud sumat, abluat iterum eos digitos 308 cum aqua, quam infundat capellanus cum pelvibus, et ipsa aqua proficiatur in loco mundo. Pontifex, ablutis digitis praedicto modo, cum aqua abstergat os cum panno tersorio, quem ei porrigat is qui mitram servat. Postea sumpto vino quod erat in calice, tergat os suum cum eodem panno. Interea diaconus, ablutis digitis, corporalia complicet, et reponat in loculo in quo servari debent.
Peracta communione, diaconus aptet vestes pontificis, prout opus fuerit; subdiaconus abluat calicem cum aqua munda, quae projicienda est in loco mundo; postea ipsum abstergat, et decenter obvolvat, ipsum simul cum patena, et tradat acolytho reponendum. Acolythi vero removeant de altari pallam, et complicatam reponant. Denique cantata communione a choro, pontifex dicat Orationes dicendas post communionem, ita quod si in principio Missae dixit submisse Orationes pro se et pro vivis ac pro defunctis, correspondentes illis dicat, antequam dicat principalem Orationem; et illis dictis submissa voce, osculetur altare circa medium ejus; et elevatis manibus dicat elevata voce Dominus vobiscum; et si dispositio altaris requirat quod se vertat ad populum, ipso se vertente vertant etiam se diaconus et subdiaconus. Diaconus vero, antequam pontifex convertat se ad altare, ipse convertat et trahat paululum planetam pontificis ab anteriori parte. Pontifex autem conversus ad altare, et stans circa dextrum cornu ejus, prosequatur Orationes quae dicendae sunt; et cum dicit, post ultimam Orationem, Per Dominum nostrum, etc., redeat ad medium altaris, et capellanus osculetur altare ac dextrum ejus humerum. Pontifex autem dicendo, post ultimam Orationem, Per omnia saecula saeculorum, jungat manus ante pectus; deinde osculato iterum altari, et manibus elevatis, dicat Dominus vobiscum; et si dispositio altaris requirat ut vertat se ad populum, diaconus et subdiaconus similiter vertant se similiter. Ipse autem pontifex, dicto Dominus vobiscum, revertat se ad altare, et diaconus dicat Ite, Missa est, vel Benedicamus Domino, pro tempore; ita quod si secundum dispositionem altaris pontifex vertit se ad populum, dicendo Dominus vobiscum, diaconus etiam vertat se dicendo, Ite Missa est; sed si Benedicamus Domino dicat, vertere se 309 non debet. Et postquam chorus responderit Deo gratias, pontifex dicat cum nota Sit nomen Domini benedictum, etc., et det Benedictionem signando populum, et vertendo se, dum signat, prout secundum qualitatem loci videtur expedire. Demum inclinatus ante altare dicat submisse illam Orationem, Placeat tibi, etc.
Qua dicta, deducentibus cum capellano et diacono, pergat ad locum ubi exui debet, dicendo cum ministris Antiphonam illam, Trium puerorum, et Benedicite, et Laudate Dominum in sanctis, cum repetitione dictae Antiphonae, et Oratione dominica cum Versiculis, et Orationibus dicendis post Missam. Et si pontifex exui debet juxta altare, non debet accipere mitram recedendo ab altari; si vero debeat ire ad sacrarium sive ad sacristiam exuendus, ibidem cum mitra vadat, praecedentibus cum duobus ceroferariis et subdiacono, ac deducentibus eum capello et diacono. Cumque pervenerit ad locum in quo exuendus est, stet ante faldistorium super scabellum; et si pallium habet, acolythi accipiant spinulas pallii, et diaconus deponat ei mitram, si detulit; et capellanus extrahat annulum pontificalem, quem tradat acolytho reponendum. Deinde diaconus et subdiaconus, amotis tantum manipulis suis, exuant eum omnibus aliis vestibus ordinate et modeste, acolythis recipientibus ipsas vestes; et si pontifex pallio utitur, quando ipsum pallium amovetur ab ipso, osculetur crucem ejus posteriorem. Similiter osculetur stolam et crucem pectoralem, quando amovetur ab eo. Demum, deposita alba, recipiat cappam suam communem, quam debet habere paratam unus de famulis ejus; et capellanus vel alius qui servat annulum ejus quotidianum, restituat sibi annulum. Cum autem finierit praedictas Orationes dicendas post Missam, incipiat Sextam vel aliam Horam quae post Missam dicenda sit pro tempore, et prosequendo eam cum ministris, resideat in faldistorio; et subdiaconus indutus, sicut in Missa fuit, absque manipulo cum uno de acolythis detrahat ei sandalia et caligas, quibus usus est in ministerio, assistente uno famulo, et calciante eum calciamenta communia; qui calciatus surgit, ut finiat Horam praedictam. Interea diaconus et alii ministri se exuant praeter acolythos, qui non debent deponere cottas, donec recollegerint et complicaverint sacras vestes. Pontifex autem, finita praedicta Hora, recedere potest, remanentibus 310 acolythis cum capella, donec ipsam faciant reportari.
LIV. De usu planetarum diaconi et subdiaconi rubrica. Circa praemissa sciendum est quod quando diaconus et subdiaconus utuntur planetis secundum exigentiam temporis, earum usus talis debet esse. Diaconus indutus alba et stola, subdiaconus alba, debent servire pontifici dum se induit, quo induto, accipiant manipulos et planetas, nec plicent eas a dextris, nec a sinistris, sicut faciunt sacerdotes, sed ab anteriori parte elevent eas super brachia, ut ministrare possint prout fuerit opportunum. Subdiaconus autem, quando pergere debet ad legendum epistolam, deponat planetam, et in alba cum manipulo epistolam legat, et rediens ad altare resumat planetam, et teneat usque post Missam finitam. Diaconus quoque, instante hora, quando pergere debet ad legendum Evangelium, deponat planetam, et acolythi decenter eam complicent, et imponant super sinistrum humerum ejus, ac sub dextro brachio ligent eam, ut melius poterunt, ita quod ab humero sinistro descendat ad latus dextrum, sicut diaconalis stola descendit; et hoc modo diaconus planetam teneat dum legit Evangelium, et usquequo dicatur ultima Oratio post communionem. Tunc adjuvante uno de acolythis, amoveat planetam desuper humerum, et induat eam, sicut fuerat in principio Missae. Qua finita, tam ipse quam subdiaconus venientes cum pontifice ad locum in quo exui debent, planetas deponunt, et serviant pontifici exuenti sacras vestes; caetera omnia faciant diaconus et subdiaconus, quando utuntur planetis, quae facere debent quando utuntur dalmatica et tunicella.
LV. De officio capellani, qui debet servire de mitra. Sciendum est etiam, quod in praecipuis festis ad praedictos ministros superaddi potest unus, qui de mitra serviat, indutus pluviali sicut capellanus; et tunc ipse debet a parte sinistra deducere pontificem cum capellano, quocunque pontifex procedat; et ipse debet eidem facienti confessionem assistere in parte sinistra. Debet semper pontifici deponere et amovere mitram, excepto quod, quando primo imponitur 311 mitra, diaconus ipsam imponere debet, et ipse diaconus debet amovere mitram, quando pontifex accesserit ad altare, tam in principio Missae, quam post Evangelium; et quando pontifex redit cum mitra ad secretarium. Quando autem ipse, qui de mitra servit, praedicto modo deducit pontificem, tunc diaconus debet praecedere pontificem immediate; et quando idem qui de mitra servit, stat juxta pontificem facientem confessionem, ut dictum est, vel residentem in sede sua, tunc diaconus debet stare in dextra parte post capellanum. Ipse quoque de mitra serviens, quando sic est indutus pluviali, debet pontifici sede sua surgenti porrigere manus, et ipsum juvare ad surgendum; et dum pontifex stat super altare, ipse debet stare post eum in dextra parte diaconi, et, si tempus requirat, flabellum teneat ad abigendum muscas. Ipse etiam teneat ac pontifici porrigat pannum tersorium post communionem. Intelligendum vero est quod quando ipse de mitra serviens utitur pluviali, nihilo minus debet alius esse indutus cotta, qui mitram amotam servet, et imponendam tradat.
In praedictis ergo diebus, in quibus diaconus et subdiaconus utuntur planetis, et quando is qui servit de mitra utitur pluviali, provideant clerici capellae qui deferant praedictas vestes pro ipsis. Circa haec attendere debent omnes ministri, ut ea quae facere debent singuli secundum suum ministerium faciant prompte, ordinate, ac reverenter, non tarde, ac praepostere, aut impetuose; et si aliqui eorum minus experti fuerint in ministerio, quod ad eos pertinet, aliqui qui magis experti sunt debent eos docere quomodo agere debeant, vel etiam supplere vicem eorum. Verbi gratia, si diaconus nesciat mitram imponere, aut aptare vestes pontificis, capellanus qui doctus est, faciat haec vice ipsius. Similiter si subdiaconus non sit doctus qualiter et quando calicem praeparare debeat, capellanus vel diaconus, si doctus fuerit, suppleat vicem ejus, aut si idem subdiaconus non sit doctus calceare pontificem, unus de acolythis vice ipsius hoc faciat; et sic de aliis. Ea vero quae ab acolythis facienda sunt, facere possunt quicunque clerici induti cottis.
LVI. De communione eorum qui ordinantur. Praeter praetermissa notandum est quod si pontifex celebres 312 ordines, ii qui promoventur ad sacros communicare debent ex honestate; et praedicendum est eis ut digne se praeparent; et acolythi inquirere debent qui ex eis sint communicaturi, ut annuntient hoc subdiacono, quando calicem praeparare debet, ut praeparet Hostias quae necessariae fuerint. Cumque pontifex circa finem Missae sanguinem sumpserit, post primam ejus ablutionem, antequam digitos abluat, accedant ad eum qui communicari debent, primo sacerdotes, secundo diaconi, tertio subdiaconi. Duo autem ex ministris extendant mappulam qua tegitur calix, vel aliam decentem, et teneant extensam inter pontificem et communicantes. Pontifex vero accipiens cum sinistra manu patenam, et supponens Hostias consecratas non multas, similiter convertat se ad eos qui communicaturi sunt, et porrigat singulis cum dextra manu sacram communionem, dicendo: Corpus Domini nostri Jesu Christi custodiat animam tuam in vitam aeternam. Amen. Is autem qui communicatur, flexis genibus, osculetur prius manum pontificis, postea Hostiam sumat; et, si presbyter est, vel diaconus, pontifex, data Hostia, immediate accipiat eum ad osculum pacis; subdiaconus vero ponat vinum in calice, et porrigat iis qui communicaverunt, ut ex eo sumant, et os abluant. Quod si multi sunt communicantes, poterit diaconus vel alius de ministris alium tenere calicem cum vino, et communicantibus porrigere.
LVII. De communione episcoporum qui consecrantur, et abbatum qui benedicuntur. Praeterea si pontifex aliquando vel aliquos episcopos consecrare debuerit, subdiaconus opportuno tempore praeparet Hostiam, vel Hostias pro consecrando, vel consecrandis, consecrandam, vel consecrandas; et provideat quod tantum de vino in calice ponat ad conficiendum sanguinem Domini, quantum sufficere potest ipsi pontifici et consecrando, seu consecrandis, qui de sanguine communicare debent. Pontifex autem, quando communicat de sanguine, non totum sumat, sed partem ejus cum parte Hostiae quae in calice dimissa fuit; reliquum vero dimittet in calice. Det sacram Hostiam 313 consecrato seu consecratis qui communicare debent, sicut supra de sacerdotibus ordinatis dictum est, excepto quod genua flectere non debent; et si sint unus vel duo consecrati tantum, ac dispositio loci permittat quod stantes circa cornua altaris, sicut steterunt concelebrando Missam, communicare possint, ibidem stando communicent, alioquin accedentes ad ipsum pontificem sacram communionem recipiant. Subsequenter, diacono eis porrigente calicem, communicent de eodem sanguine; qui poterunt eum sumere cum calamo, si habeatur paratus; alioquin sumant cum ipso calice. Postea pontifex abluat digitos cum vino super calicem, et de ipso vino iterum abluat os, de quo etiam ad abluendum os consecratus vel consecrati sumere debent cum praedicto calamo, ita tamen quod si is qui ultimo sumit, sive sanguinem, sive vinum, postquam sumpsit cum calamo quantum sumere potest, residuum sine calamo hauriat, ut nihil in calice remaneat, nihilo minus sugat ex utraque parte calami, si quid forte in ipso remanserit; et tandem eumdem calamum subdiaconus tergat cum panno quo tergitur calix.
Quando pontifex abbatem vel abbates benedixerit, praeparandae sunt hostiae pro ipsis, et ipsi tempore opportuno accedentes ad pontificem, communicare debent modo praedicto, non tamen sumere de sanguine.
LIX. De Missis defunctorum. Caeterum, quando pontifex solemniter celebrat pro defunctis, haec observanda sunt, videlicet, quod postquam diaconus post Offertorium thuriferaverit pontificem, nullum alium thuriferare debet. Item Epistola et Evangelium non debent legi in ambone seu altiori pulpito, sed in ipso presbyterio prope altare. Lecto autem Evangelio, non est deferendus liber Evangeliorum ad pontificem ab eo osculandus, sicut fit in aliis Missis. Item postquam pontifex dixerit Agnus Dei, non debet dicere illam Orationem, Domine Jesu Christe, etc., nec osculari tunc altare, quia pax non datur. Item non debet dici Sit nomen Domini benedictum, post Missam. Caetera fiant sicut in aliis Missis.
314 LX. Si episcopus cardinalis celebret in praesentia papae. Praeterea si episcopus cardinalis celebret in praesentia papae, hoc principaliter convenit observari. In primis pontifex sacris vestibus indutus, postquam cum suis ministris pervenerit ad altare, spectet dominum papam, qui veniens stare debet in medio contra altare; et pontifex celebraturus stans ad sinistram papae incipiat Introitum, etc., et prosequatur more solito Psalmum Judica me. Quo dicto, dominus papa dicit Adjutorium, etc., et ipse facit confessionem, et dat absolutionem; qua data, vadit ad sedem suam, et pontifex dicens Deus tu conversus, etc., ascendit ad altare; ipse autem dominus papa ponit thus in thuribulo, quotiescunque ponendum est, videlicet post confessionem, et ante Evangelium, et post Offertorium, thuriferario deferente ad ipsum dominum papam thuribulum cum navicula, quam tradere debet presbytero cardinali assistenti domino papae; et thure per ipsum dominum papam posito, eamdem naviculam reddat thuriferario. Item post confessionem thuriferato altari per pontificem, ac demum ipso pontifice et altari thuriferatis per diaconum, thuriferarius, recipiens thuribulum de manu ipsius, debet illud portare cardinali praedicto, et ipse incensare debet dominum papam, deinde reddere thuribulum thuriferario; nec debent incensari alii in principio Missae. Item subdiaconus, lecta Epistola, non debet reverentiam facere pontifici celebranti, sed ire debet ad osculum pedis domini papae. Item diaconus lecturus Evangelium ire debet ad pedem ejusdem, et, accepto libro de altari, ab ipso Benedictionem debet petere. Item, lecto Evangelio, thuriferarius ferens thuribulum debet illud tradere cardinali supradicto, qui thurificare debet dominum papam; et consequenter veniens subdiaconus cum libro Evangeliorum, apertum praesentare debet ipsi domino papae osculandum, nisi Missa fuerit pro defunctis. Item quando dominus papa ponit thus in thuribulo post Offertorium, pontifex celebrans debet omittere illam Orationem, Per intercessionem, etc. Item postquam pontifex thurificaverit oblata post Offertorium, diaconus, accepto thuribulo, thurificare debet ipsum pontificem celebrantem, postea altare, deinde ipsum thuribulum tradere acolytho, qui portet ipsum cardinali assistenti domino papae, ut ipse thurificet 315 dominum papam, qui solus thurificandus erit, si Missa sit pro defunctis; in aliis vero Missis, thurificato domino papa, thurificentur et alii hoc modo. Postquam cardinalis thurificaverit dominum papam, tradat thuribulum thuriferario, qui thurificare debet primo eumdem cardinalem, deinde diaconum cardinalem assistentem domino papae a dextris, et subsequenter diaconum assistentem a sinistris; postea cardinales alios qui sunt a dextris domini papae, demum cardinales qui sunt a sinistris, deinde alios praelatos et reliquos astantes, prout viderit expedire. Item postquam cardinalis praedictus assistens domino papae dixerit cum ipso domino papa Agnus Dei, pergat ad altare; et cum pontifex celebrans convertit se ad dandam pacem, recipiat ipsam ab eo, et portet domino papae, qui dat eam primo diacono assistenti a dextris, et postea diacono assistenti a sinistris; et ipsi duo dant eam duobus de cardinalibus aliis assistentibus hinc et inde, et illi dant eam aliis; et sic pax diffunditur per circumstantes. Item post Missam, quae non fit pro defunctis, ipse dominus papa dicit, Sit nomen Domini benedictum. Item si praedicatur per ipsum celebrantem, finita praedicatione, et dicto Confiteor per diaconum, et data Indulgentia per celebrantem, dominus papa dicit Precibus et meritis, etc., Indulgentiam, etc., Benedictio, etc.
LXI. De Missis quae celebrantur coram cardinale in capella ejus per capellanum ipsius. Haec sunt quae specialiter observari consueverunt in Missa, quando in praesentia cardinalis celebratur in capella ejus. Sacerdote siquidem induto sacris vestibus, cardinalis accedat ante medium altaris; et stans sacerdos ad sinistram ejus, incipit Introitum, et caetera, et prosequatur more solito Psalmum Judica me. Quo finito, cardinalis dicat Adjutorium, etc., et faciat confessionem; et data absolutione, pergat ad locum suum, et sacerdos ascendat ad altare. Acolythus serviens in Missa thuribulum, et unus de capellanis astantibus naviculam cum thure coram cardinale deferant, et ipse cardinalis thus in thuribulo ponat. Is autem qui naviculam tenet osculari debet manum cardinalis, quando cochlear accipit, et quando ipsum reponit. Acolythus vero qui tenet thuribulum, postquam in eo thus positum fuerit, deferat ipsum ad sacerdotem 316 qui incensare debet altare; quo incensato, reddat thuribulum acolytho, qui incenset ipsum sacerdotem; et stans juxta ipsum, dicat cum eo Introitum et Kyrie, eleison; quibus dictis, incenset altare per circuitum, incipiens circa medium ejus ab anteriori parte, et procedens ad dextram ac rediens ad sinistram, alios non oportet incensare hac vice. Cardinalis autem, postquam facta confessione ad locum suum venerit, stans cum astantibus sibi Introitum et Kyrie eleison sine cantu dicit; quibus dictis, residere potest. Similiter faciat, quando dicitur Gloria, etc., et Credo. Cumque sacerdos dicet Dominus vobiscum, surget; et si sit Missa de feria vel pro defunctis extra tempus paschale, vel extra Octavas festorum quae habent Octavas, stet genibus flexis, dum dicuntur omnes Orationes; aliis vero diebus stet rectus, nisi ex speciali devotione ad aliquam Orationem genu flectere vellet. Dictis Orationibus sedeat usque ad Evangelium.
Lecta Epistola, is qui legit accedat ad cardinalem cum libro Epistolarum, et osculetur manum ejus, et ipse benedicat cum signo crucis. Quando autem legendum est Evangelium, cardinalis ponat thus in thuribulo juxta modum superius descriptum. Advertant autem illi qui thuribulum et naviculam cum thure ad ipsum deferunt, ut si cardinalis sedeat, flectant coram ipso genua, dum thus in thuribulo ponit. Similiter faciat acolythus dum incensat ipsum. Si vero cardinalis stet, genu flectere non debet. Sacerdos autem lecturus Evangelium, stans juxta altare versus ad cardinalem, inclinato capite, petat Benedictionem, dicendo submissa voce Jube, domne, benedicere, quam ille det, faciens contra sacerdotem signum crucis, et dicens Dominus sit, etc.; et sacerdos prosequatur Evangelium, acolytho stante cum thuribulo circa sinistram partem altaris, ubi Evangelium legitur. Quo lecto, incenset sacerdotem et librum Evangeliorum simul, amovendo ipsum thuribulum contra utrumque; deinde accedens acolythus ad cardinalem incenset eum solum; et capellanus praedictus, qui detulit naviculam cum thure, portet librum Evangeliorum apertum ad cardinalem; qui stans detecto capite osculetur ipsum librum, nisi sit in Missa pro defunctis. Cum autem sacerdos dicit ante Offertorium Dominus vobiscum, et Oremus, cardinalis stet; quibus dictis, sedere potest usque ad praefationem. Et dum cantatur Offertorium, cardinalis iterum ponat incensum praedicto modo; 317 quo posito, acolythus deferat thuribulum ad sacerdotem; qui postquam thurificaverit oblata et altare, reddat acolytho, et acolythus primo incensat ipsum sacerdotem, postea altare, deinde cardinalem, ultimo alios astantes, nisi forte Missa sit pro defunctis. Tunc enim nullus incensari debet nisi sacerdos celebrans.
Quando sacerdos dicit Per omnia saecula saeculorum, ante Praefationem, cardinalis surgat; et dicta praefatione, dicat sine nota Sanctus, etc., cum astantibus sibi; et, si non sit Missa de feria vel pro defunctis, stet usque ad elevationem dominici corporis. Instante autem ipsa elevatione, flectat genua et stet flexis genibus usque post consecrationem sanguinis, vel, si ei placet usque ad Per omnia saecula saeculorum, ante Pater noster. Si vero sit Missa de feria vel pro defunctis extra tempus paschale, postquam chorus cantaverit Sanctus, stet flexis genibus usque ad Per omnia saecula saeculorum, quod dicitur ante Agnus Dei; ita tamen quod detecto capite faciem erigat in elevatione dominici corporis, et erecta facie flexis genibus stet usque post consecrationem sanguinis, et tam corpus quam sanguinem reverenter adoret. Cumque sacerdos dicet Pax Domini, etc., tunc cardinalis surgens dicat Agnus Dei, sine cantu cum astantibus sibi; et, si non sit Missa pro defunctis, capellanus ille qui detulit cardinali Evangelium osculandum, postquam sacerdos dixerit submisse Agnus Dei, accedat ad altare, et recipiens pacem a sacerdote trahat ab anteriori parte planetam ejus; deinde accedens ad cardinalem, inclinet se ante ipsum, et det ei pacem. Ipse autem cardinalis det pacem astanti sibi propinquo, et capellanus det acolytho, et ille det alteri acolytho, si sint duo; et per eum qui recipit pacem a cardinale, ac demum per capellanum et acolythos seu acolythum diffundatur pax per circumstantes. Cardinalis vero postquam dederit pacem astanti sibi, ut dictum est, si sit Missa de feria, iterum prosternat se, usquequo sacerdos dominicum sanguinem sumpserit. Idem faciat postquam dixerit Agnus Dei, si sit Missa pro defunctis; alioquin stet erectus. Et sumpto sanguine a sacerdote, residere potest, usquequo sacerdos dicat Dominus vobiscum. Tunc surgat; at in Missis ferialibus vel pro defunctis flectat genua, dum dicuntur omnes Orationes post communionem; in aliis vero stet rectus usque ad finem Missae. Qua finita, si non sit Missa pro defunctis, dicat 318 cardinalis Sit nomen Domini benedictum, et det Benedictionem; qua data, si non dicatur Missa de beata Virgine, sacerdos qui celebravit, revertens ad cardinalem indutus sacris, osculatur manum ejus, et cardinalis benedicat eum. Si vero dicatur praedictum officium, sacerdos exuere se potest; et postquam exutus fuerit, venire ad osculum manus, et Benedictionem recipere.
Sciendum tamen est quod si aliquis praelatus intersit Missae, cui cardinalis deferre velit, tunc ipse innuente cardinale, confessionem facit; et omnes praedictae reverentiae, quae fieri solent cardinali, faciendae sunt praedicto praelato; et ipse Benedictionem debet dare. De praemissis observantiis nonnulla omitti possunt, prout cardinali placuerit, praesertim in Missis quae minus solemniter sive cum festinatione dicuntur.
LXII. De ministerio presbyteri cardinalis assistentis summo pontifici, cum coram eo celebratur Missa in capella vel in aula. In primis assistens ei a dextro latere praedictus presbyter ad celebrandum, ducat summum pontificem de camera sua, vel de sede ad altare; et si essent ibi duo diaconi cardinales praesentes, ipsi tantum ducant eum, assistente semper a dextris in principio presbytero cardinali. Cum autem summus pontifex est ante altare, ipse presbyter cardinalis, si non esset ibi diaconus cardinalis, accipiat mitram de capite, ipse reverenter et cum manu dextra teneat eam; et tunc sacerdos celebraturus incipit Introibo, et Psalmum Judica me, etc. His dictis, summus pontifex dicit Adjutorium, etc., et facit confessionem suam. Postmodum cardinales ibi praesentes, et celebraturus, et astantes faciunt confessionem suam; et ea facta, summus pontifex dat absolutionem, Misereatur, etc. Presbyter cardinalis assistens ex parte dextra, tenens mitram cum manu dextra, debet cum manu sinistra, accipere mantum seu pluviale circa medium, et porrigere assistenti papae ex parte sinistra, ut cooperiatur pars anterior papae. Quibus sic peractis, dum celebraturus incipit dicere Deus tu, etc., cardinalis reddit papae mitram; et tunc summus pontifex modo praedicto reducitur ad sedem suam; et ibidem, antequam dicatur Introitus a papa, ipse presbyter cardinalis oblatam sibi naviculam offert summo pontifici. Et diligenter attendatur quod semper cochlear 319 sit ex illa parte naviculae quae est versus ipsum presbyterum cardinalem; et cum papa recipit de ipsa navicula cochlear ad ponendum incensum in thuribulo existenti in manu acolythi, ipse presbyter cardinalis osculetur manum ejus; et similiter osculetur manum, cum ipse reponit cochlear in navicula. Et a presbytero cardinali reddita navicula ipsi acolytho, acolythus ipse cum thuribulo vadit ad altare; et presbyter celebraturus recipiens thuribulum sibi oblatum de manu acolythi incensat altare modo dicto; et reddito thuribulo ipsi acolytho, acolythus ipse incensat altare de circumcirca; et tunc vadit ad summum pontificem, et presbyter cardinalis recipiens thuribulum de manu acolythi incensat summum pontificem, ducendo thuribulum ter ante pectus ejus, stando si papa stet, et genu flexo si papa sedeat. Quo taliter incensato, reddit ipsum thuribulum acolytho, et acolythus cum thuribulo revertitur ad altare; et tunc, vel etiam parum ante, coram summo pontifice dicitur Introitus Missae. Et ipse presbyter cardinalis cum ipso domino papa et astantibus prosequitur Introitum et Kyrie, eleison, etc.
Dicta autem Epistola, dum dicitur Graduale, et caetera quae sunt dicenda, praecipue quando inchoatur Alleluia ante Evangelium; item ab acolytho offeratur ipsi presbytero cardinali navicula cum thure et cochleari; et ipse recipiens eam, offert eam summo pontifici, et pontifex ponit incensum in thuribulo modo praedicto; et tunc acolythus cum navicula et thuribulo sine aliqua incensatione revertitur ad altare. Et cum presbyter celebraturus dicturus fuerit Evangelium, presbyter cardinalis, si non sit ibi diaconus cardinalis, accipiat mitram de capite papae; et cum ipse presbyter dixerit Sequentia sancti Evangelii secundum, etc. Interim dum respondetur Gloria tibi, Domine, acolythus ipse incensat ipsum presbyterum, et presbyter incensatus prosequitur Evangelium. Dicto vero Evangelio, reddit papae mitram modo praedicto. Et tunc acolythus ipse cum thuribulo de altari redit ad summum pontificem; et presbyter cardinalis iterum oblatum sibi thuribulum de acolytho recipiens, papam incensat ducendo thuribulum ter ante pectus ejus, stando si papa stet; si vero sedeat, flectat genua coram eo; et eo taliter incensato, surgens presbyter cardinalis reddit thuribulum acolytho, et acolythus cum thuribulo redit ad altare; et tunc presbyter celebraturus recipiens thuribulum 320 de manu acolythi incensat altare; et reddito thuribulo ipsi acolytho, acolythus ipse iterum incensat altare circumcirca. Et taliter incensato altari, iterum ipse acolythus cum thuribulo redit ad summum pontificem, et ipse presbyter cardinalis iterum sibi oblatam naviculam cum thure et cochleari recipiens de manu acolythi, offert ipsam naviculam summo pontifici modo praedicto; et papa iterum ponit incensum in thuribulo; et incenso posito, presbyter cardinalis recipiens thuribulum sibi oblatum ab acolytho, iterum praedicto modo incensat summum pontificem, et eo incensato, reddit thuribulum acolytho, et redit ad locum suum; et tunc acolythus incensat ipsum presbyterum cardinalem et caeteros cardinales ibidem praesentes, et alios astantes ordinate. Et taliter incensatione facta, acolythus revertens ad altare, reddit thuribulum clerico, seu custodi capellae; et ab ipso clerico recipiens bacilia cum aqua, affert aquam presbytero celebranti ad abluendum manus; et ablutis manibus, subdiaconus offert tobaleam ipsi presbytero ad abstergendum manus.
Cum autem debet fieri elevatio corporis Christi, summus pontifex descendit de sede ad faldistorium, et presbyter cardinalis, si non sit ibi diaconus cardinalis, accipit mitram de capite ejus modo praedicto; et assistens ad dextram, flectit genua in elevatione corporis Christi; et stat flexis genibus, quousque facta est elevatio sanguinis. Qua elevatione facta, cum papa surrexerit, presbyter cardinalis reddit sibi mitram, et pontifex redit ad sedem. Cum autem presbyter celebrans finierit Orationem Libera nos, quaesumus, Domine, etc., et fecerit fractionem antequam incipiat dicere, vel saltem tunc cum incipit Per omnia saecula saeculorum, etc., ipse presbyter cardinalis accipit mitram de capite papae, et assistens cum eo dicat ter Agnus Dei. Quo dicto, tradit mitram assistenti papae a latere sinistro, et vadit ad altare, et osculatur illud in parte dextra; et facta inclinatione aliqua ad presbyterum celebrantem, pacem recipit ab ipso, et planetam trahit aliquantulum inferius a parte anteriori, et postmodum redit ad summum pontificem, et inclinatione facta coram eo profunde, non tamen flexis genibus, ipsi pontifici dat precem; et recipiens mitram de manu ejus cui tradiderit, redit ad locum suum; et ibidem subdiacono, qui dixit Epistolam, dat pacem, et ipse subdiaconus dat pacem caeteris. Summus autem pontifex 321 dat pacem omnibus cardinalibus ibidem astantibus, et data pace, ipse presbyter cardinalis reddit mitram papae.
Dictis autem communione et postcommunionibus seu Orationibus a presbytero celebrante, et Ite, Missa est, vel Benedicamus Domino, presbyter cardinalis accipiat mitram de capite papae; et tunc cum papa incipit dicere Sit nomen Domini benedictum, etc., cubicularius flexis genibus coram papa stante recipit mantum ex parte dextra, cooperiens anteriorem partem papae usque ad partem manti a parte sinistra; et data Benedictione a papa, et dicto ab eo Pater noster secreto, et dicto ab eo Benedicite, et Dominus nos benedicat, etc., presbyter cardinalis reddit mitram, osculando manum modo praedicto.
Et sciendum, quod quotiescunque est ibidem diaconus cardinalis, ipse semper accipit mitram de capite papae, et reddit. Item est sciendum quod quotiescunque episcopus cardinalis est ibi praesens in officio praedicto, ipse episcopus facit officium praedictum seu ministerium ipsi presbytero cardinali incumbens. Item est sciendum quod quotiescunque ipse presbyter cardinalis reddit mitram papae, osculatur manum ejus. Item est sciendum, quod quandocunque in tali Missa papa utitur pluviali, seu manto habente aurifrigia cum perlis, cardinalis serviens manibus propriis imponit semper papae mitram in capite. Cum vero non habuerit hujusmodi aurifrigia cum perlis, tunc ipse cardinalis serviens tradit mitram in manibus papae modo praedicto.
LXII. Quoties et quando accipitur mitra de capite papae, dum celebrat. Ex praemissis patet, quod presbyter cardinalis quinquies accipit mitram de capite papae. Primo, cum ductus fuerit ad altare, ut fiat confessio; redditur autem ei mitra, dum facta confessione reducitur ad sedem. Secundo, accipitur, cum dicendum fuerit Evangelium; redditur autem eo dicto, et papa incensato, et libro Evangeliorum osculato. Tertio, accipitur in elevatione corporis Christi; redditur autem cum facta elevatione sanguinis reducitur ad sedem. Quarto, accipitur, cum dicendum fuerit Agnus Dei; redditur ei data pace summo pontifici. Quinto, accipitur cum finito officio debet dicere 322 Sit nomen Domini benedictum, etc.; redditur autem, cum data Benedictione papa dixerit Benedicat, etc.
LXIII. De incensatione papae in Missa. Item patet ex praemissis, quod presbyter cardinalis offert ter papae naviculam cum thure et cochleari sibi datam ab acolytho, et ter incensat papam. Primo, autem cum facta confessione reductus fuerit papa ad sedem, tunc incensato altari primo, modo debito ipse presbyter cardinalis incensat papam. Secundo, effert naviculam ante Evangelium; et tunc non incensatur papa, sed demum dicto Evangelio. Tertio, offert naviculam, cum presbyter celebrans incensaverit altare; similiter post illam Orationem, Veni, sanctificator, etc., et tunc presbyter cardinalis incensat ipsum papam modo praedicto; et postmodum incensatur presbyter cardinalis, et alii astantes.
LXIV. De usu mitrae. Mitra aurifrigiata non utitur ecclesia Romana ab Adventu Domini usque ad festum Nativitatis Domini, excepto quod dominus papa utitur in Dominica de Gaudete; nec a Septuagesima usque ad feriam quintam majoris hebdomadae, excepto quod dominus papa utitur in Dominica quarta Quadragesimae, qua cantatur Laetare, Jerusalem; nec in omnibus vigiliis, de quibus jejunium celebratur, nec in omnibus quatuor temporibus, nec in Rogationibus, nec in litaniis, nec in officiis defunctorum.
LXV. Quibus diebus dicatur Gloria in excelsis Deo, et Credo. A Dominica de Adventu usque ad Nativitatem Domini non cantatur Gloria in excelsis Deo, nisi in festo novem lectionum. A Septuagesima usque ad Pascha similiter non cantatur, nisi in festis novem lectionum, praeterquam in feria quinta ante Pascha. In reliquis autem diebus Dominicis et festivis generaliter cantatur. Item nota, quod si infra hebdomadam cantetur Missa de Dominica, vel de Cruce, vel de beata Virgine, non dicitur Gloria in excelsis Deo. Item nota, 323 quod a Pascha usque ad Octavam Pentecosten, dicitur Gloria in excelsis Deo. Item si festum novem lectionum venerit in die Dominico, et fiat de festo, dicimus Credo in unum Deum, non propter festum, sed propter Dominicam diem. Nota quod Gloria dicitur semper in Missa, quando Te Deum laudamus dicitur ad Matutinum, ut dicitur Ite, Missa est, secundum morem Romanae Ecclesiae.
Item his subscriptis diebus Credo in unum Deum cantatur, videlicet omnibus diebus Dominicis totius anni. In Epiphania et per octo dies, in Conversione sancti Pauli, in Purificatione beatae Mariae, in Annuntiatione ejusdem, in Cathedra sancti Petri, feria quinta in Coena Domini, in festo Resurrectionis, et per octo dies; in octava beati Joannis, quae est infra octavam apostolorum; in Pentecosten, et per octo dies; in festo sancti Joannis ante portam Latinam, in festo apostolorum Petri et Pauli, et per octo dies; in festo sancti Petri ad Vincula, in Assumptione beatae Virginis, et per octo dies; in octava sancti Laurentii, eo quod venit infra Octavam beatae Virginis; in Nativitate beatae Virginis, et per octo dies; in festis Angelorum, in festo sanctae Crucis, in festo omnium Sanctorum, in festo apostolorum et evangelistarum, et sancti Barnabae; in omnibus consecrationibus, ecclesiarum et altarium, et pontificum.
LXVI. De officio vigiliae Nativitatis Domini in officio presbyteri. In vigilia Nativitatis Domini statio ad sanctam Mariam Majorem. Consueverunt Romani pontifices hactenus pergere ad sanctam Mariam Majorem, et cantare ibi Missam de vigilia, et coenare ibi, et post coenam Vesperas decantare. Peractis autem Vesperis, datur potus in aula; et dominus papa remanebat ibi et pernoctabat, et ibi stabat, toto ibidem apparatu curiae existente. Primo episcopus vel presbyter cardinalis, qui assistit domino papae in nocte Natalis Domini, debet associare dominum papam, ut moris est, indutus pluviali albo. Deinde videlicet debet tenere mitram, dum incipit, Domine, labia, etc., et Deus in adjutorium, et stare ibi officio, ut moris est. Cum vero cantatur ultimo tertia Antiphona, accipit capsulam cum incenso de manu acolythi, et incensat domino papae, ut moris est; deinde vadit ad altare, et incensat ipsum, 324 deinde dominum papam, et reddit acolytho; et idem facit in secundo et tertio nocturno, et debet legere lectionem quartam unus presbyter cardinalis.
Si autem debeat Missam cantare in galli cantu, vel in mane, primo induit se omnibus indumentis albis, et vadit ad altare; et stans a sinistris domini papae, incipit dicens Introibo, et Psalmum Judica; deinde repetitur Introibo, et responso a circumstantibus Ad Deum, etc., dominus papa dicit Versiculum Adjutorium, etc., et facit confessionem et absolutionem. Deinde sacerdos dicit Versiculum Deus tu conversus, etc., et antequam incipiatur Introitus, incensat altare; et postea redit ad sedem, et dicit Introitum, Kyrie, eleison, et prosequitur Missa in ordine suo. Item in primo nocturno legunt tres lectiones clerici ejusdem ecclesiae, et cantores pro ipsa ecclesia cantant tria Responsoria. Lectionem quartam legit unus ex cardinalibus presbyteris; lectionem quintam aliquis judex, vel septimanarius; lectionem sextam aliquis diaconus Romanae curiae; lectionem septimam homiliam aliquis diaconus cardinalis qui servit papae a parte sinistra, et aliam homiliam alter diaconus cardinalis; nonam vero lectionem legit dominus papa, in qua dicit Jube, domne, benedicere; et nullus benedicat ei, nisi tantummodo quod omnes respondent alta voce Amen. Finita lectione, dicatur Te Deum laudamus, et eo finito, dominus papa dicit Orationem, scilicet, Concede, quaesumus.
Ex Caeremoniali antiquo domini Rothomagensis de Stoutavilla.
In istis Matutinis papa venit indutus cappa lanea de scarleto rubeo, clausa usque ad medium pectoris, cum bireto connodato subtus barbam propter frigus, et sine mitra sedet in dictis Matutinis, quas ipse incipit more solito. Nec stant ante altare cardinales diaconi, sed sedent in cappis juxta ordinem suum. Duas primas lectiones legunt acolythi, vel clerici capellae; tertiam legit minor clericus camerae thesaurariae; quartam minor presbyter cardinalis; quintam nobilior in genere, qui tunc sit in curia; sextam prior subdiaconorum; 325 septimam minor diaconus cardinalis, qui stat a sinistris papae; Octavam prior diaconorum cardinalium, qui stat a dextris papae; nonam papa, in qua dicit solum Jube, domne, benedicere, et cantores respondent Amen. Et nota quod cardinales, qui legunt lectiones hac nocte, non veniunt ad osculandum pedem papae. Et nota quod Matutinae non mandantur, sed omnes tres Missae per Papam dicuntur, sive debent dici: neque est, etc.
LXVII. De Missa noctis Natalis Domini. Omnibus iis finitis, dominus papa praeparat se ad Missam cantandam ad Praesepe, ubi quidquid offertur, quandiu dominus papa celebraverit, sive ad manus, sive ad pedes ipsius domini, vel super altare, capellanorum est, excepto pane, qui est acolythorum, si recipere voluerint. In qua Missa utitur dominus papa mitra frigiata. Mitra frigiata non utitur ecclesia Romana ab Adventu usque ad festum Nativitatis Domini, excepto quod dominus papa utitur in Dominica de Gaudete; nec a Septuagesima usque ad secundam feriam majoris hebdomadae, excepto quod dominus papa utitur in Dominica quarta Quadragesimae, qua cantatur Laetare, Jerusalem; nec in omnibus vigiliis, de quibus jejunium celebratur, nec in quatuor temporibus, nec in Rogationibus, nec in litaniis, nec in officiis defunctorum. Item dicitur in Missa noctis Gloria in excelsis Deo, et Credo, et Praefatio Quia per incarnati, etc., et Communicantes.
In Caeremoniali domini Rothomagensis de Stoutavilla habetur ut legitur.
Item in praesenti Missa solus pontifex communicat, et super altare; et sine calamo bibit sanguinem, et nihil aliud, quia habet celebrare illam de tertiis, sed cum digitis bene tergat calicem; et cum aqua infra lavet digitos, prout moris est in Missis parvis; et communicantur qui volunt. In nocte autem Nativitatis Domini statio ad Praesepe. Peracto officio Missae cantantur laudes, deinde vadit quiescere.
Si imperator vel rex sit in curia hac nocte, sacrista et clerici praesentant sibi librum legendarum, in quo debet legere 326 quintam lectionem, et eum honeste instruunt de caeremoniis observandis in petendo Benedictionem, in levando ensem cum vagina, et extrahendo, ipsum vibrando, et de pluviali, pileo, et aliis.
Item notabiliter paretur per sacristam et clericos camerae ensis cum vagina, corrigia et pileo secundum nobilitatem principis; et dum cantatur quartum responsorium, si sit imperator, vel rex, camerarius, sacrista, et clerici capellae parant unum pulchrum pluviale album, et ante pulpitum deponunt sibi capucium, et ipsum induunt ad modum chlamydis illud pluviale, ita quod scissura sit ad manum ejus dextram, et cingunt ei ensem; et ipsemet extrahit, et facit vibrare, et ponunt sibi super caput pileum, et ipse inclinat caput ad papam, et petit Benedictionem, et legit lectionem sibi praedictis astantibus; qua lecta, ducunt sic indutum cum pileo super caput ense extracto in manu ad osculum pedis papae, et quilibet revertitur ad locum suum.
Notandum etiam quod si papa sit Romae, hanc Missam debet celebrare ad Praesepe Domini, et de sero ibidem cantare Vesperas, et cum clericis et nobilibus Urbis facere potum in aula.
LXVIII. Qualiter agitur in Matutinis et Missa in nocte Natalis Domini coram papa, rubrica. Primo episcopus vel presbyter cardinalis, qui assistit domino papae in nocte Natalis Domini, debet associare dominum papam ad altare, ut moris est, indutus pluviali albo; deinde debet tenere mitram, dum incipit Domine, labia mea aperies, et Deus, in adjutorium, et stare sibi in officio, ut moris est. Cum vero cantatur ultimo tertia Antiphona, accipit capsulam cum incenso de manu acolythi, qui ministrat domino papae, ut moris est; deinde vadit ad altare, et incensat altare, et deinde dominum papam, et reddit acolytho; et idem facit in secundo et tertio nocturno; et debet legere quartam lectionem unus presbyter cardinalis. Si autem deberet Missam cantare in galli cantu vel in mane, primo induit se omnibus vestimentis albis, et venit ad altare; et stans a sinistris domini papae, incipit Introibo, et Psalmum Judica me, etc.; et deinde repetit Introibo, et responso a circumstantibus 327 Ad Deum, etc., dominus papa dicit Adjutorium, etc., et facit confessionem et absolutionem. Deinde sacerdos dicit Deus, tu conversus, etc.; et antequam incipiat Introitum, incensat altare, et postea redit ad sedem, et dicit Introitum, et Kyrie, eleison, et prosequitur Missam ordine suo.
LXIX. De Missa in mane Natalis Domini. Summo igitur mane, indutus missalibus vestimentis vadit ad sanctam Anastasiam, ut celebret ibi Missam secundam cum Gloria et Credo, et utitur mitra frigiata. Statio ad sanctam Anastasiam. Postea, finita Missa, revertitur ad sanctam Mariam Majorem, et intrat sacrarium cum episcopis cardinalibus, diaconibus et subdiaconibus, et reliquis ordinibus, et dicunt Tertiam; qua dicta, induunt se solemniter vestimentis albis, et processionaliter vadunt ad altare, sicut moris est.
Nota quod semper, quando papa celebrat solemniter, debent poni super altare faculae septem, nisi aliquibus paucis diebus, et curia debet dare. Deinde dominus papa incipit Missam, et post primam Orationem fiunt laudes ejus, sicut habentur in Polyptycho. Finitis laudibus, legitur primo Latina Epistola, et postmodum Graeca; sicut etiam legitur Evangelium Latinum, et Graecum. Diaconus vero cardinalis, dicto Evangelio, revertitur ad altare, nec exspectat diaconum Graecum, licet simul iverint cum cardinali, sequens ipsum, et prosequitur papa Missam suo ordine.
LXX. De Missa ultima in die Natalis Domini. In die Nativitatis Domini statio ad sanctam Mariam Majorem. Expleta vero Missa, ad portam ipsius ecclesiae recipit regnum de manu prioris diaconorum vel marescalli majoris, et gestat illud in capite usque ad gradus palatii. Tunc judices et advocati veniunt ei obviam sub gradibus in porticu, et faciunt ei laudes, prout in libro Polyptycho scriptum est; et ibi dominus papa descendit, et deposito regno accipit mitram; demum judices ducunt eum usque ad locum, in quo datur presbyterium. Tunc vero exuunt eum planeta; et apposito manto super scapulas, sedet in consistorio vel cathedra, et manibus propriis dat presbyterium.
328 Sciendum est quod capellani recipiunt pro presbyterio illa die unum malachinum, et in omni coronatione sua tantum. Dato presbyterio, sic indutus vadit ad mensam; et eodem die consuevit legere ad mensam aliquis diaconus cardinalis indutus pluviale. Circa vero finem Missae schola cantorum debet cantare sequentiam.
Ex Caeremoniali antiquo domini cardinalis Rothomagensis de Stoutavilla.
Missam de aurora Romanus pontifex, si sit in Urbe, consuevit celebrare; et egrediens de sancta Maria Majori summo mane, indutus missalibus vestimentis vadit ad sanctam Anastasiam, et ibi celebrat. In hac Missa dicitur Credo in Deum, et Gloria in excelsis Deo, non dicitur Laetatus sum. Oblationes ut in alia Missa de nocte media. Etiam solus papa communicat ut in prima. Qua finita, sic indutus revertitur ad sanctam Mariam Majorem, et depositis paramentis quiescit modicum in camera sua. Et hora competenti intrat sacrarium seu vestiarium cum episcopis, presbyteris, diaconibus cardinalibus, capellanis, subdiaconibus, et reliquis ordinibus; et cantant Tertiam; qua dicta, induunt eum solemniter sacris albis vestibus, et quilibet in ordine suo sic processionaliter accedunt ad altare cum cruce et septem faculis, et curia debet dare, etc.
Quod si papa non sit in Urbe, cardinalis qui habet titulum sanctae Anastasiae, consuevit hanc Missam celebrare; et in absentia ejus, si papa non celebraret, prior presbyterorum cardinalium, etc.
Notandum est quod si papa vellet has duas Missas celebrare, si vellet, posset ambas celebrare absque eo quod deponeret sacras vestes; sed propter honestatem et nocturnam fatigationem rationale est quod fiat aliqualis interpausatio secundum temporis congruentiam, et prout expedit brevitati temporis et diei.
Nota quod si papa stet in Laudibus sacris vestibus indutus, cardinalis qui sibi servit debet incensare altare.
In hac secunda Missa communicat omnes diaconos cardinales, 329 protonotarios, commensales, et auditores, et omnes famulantes, qui in dignitate episcopali non sunt constituti, quoniam tales per se celebrare tenentur. Et in ista communione, et in illa diei Paschatis, parantur tres calices magni: unus pro consecratione, alius cum quo papa bibit vinum, alius pro communicantibus. Post sumptionem Eucharistiae vinum sumunt de manu alicujus acolythorum; oblationes vero dividunt, ut notatur in alio loco, fol. 49.
In secundis Vesperis papa venit cum pluviali rubeo de . . . . . . et mitra aurifrigiata; subdiaconus dat capitulum, cantores Hymnum, papa Orationem.
LXXI De iis quae observanda sunt circa Introitum Missae, dum papa celebrat, et de secunda Missa Natalis Domini, rubrica. Indutus dominus papa omnibus pontificalibus, dicit ante altare versic. Introibo ad altare Dei; respondetur Ad Deum qui laetificat juventutem meam. Deinde papa incipit Psalm. Judica me, Deus, et completur tam per eum quam per astantes; demum repetit Introibo ad altare Dei; respondetur Ad Deum, etc. Postea papa dicit Adjutorium nostrum, etc.; respondetur Qui fecit, etc.; demum papa dicit: Confiteor Deo omnipotenti, beatae Mariae semper virgini, beato Michaeli archangelo, beato Joanni Baptistae, sanctis apostolis Petro et Paulo, omnibus sanctis, et tibi, frater, quia peccavi nimis cogitatione, delectatione, consensu, verbo, et opere, mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa. Ideo precor beatam Mariam semper virginem, beatum Michaelem archangelum, beatum Joannem Baptistam, sanctos apostolos Petrum et Paulum, omnes sanctos, et te, frater, orare pro me ad Dominum Deum nostrum. Postea astantes dicant: Misereatur vestri omnipotens Deus, et, dimissis peccatis vestris, perducat vos ad vitam aeternam; respondetur Amen. Subsequenter dicant Confiteor, ut supra; demum dicat papa: Precibus et meritis beatae Mariae semper virginis, beati Michaelis archangeli, beati Joannis Baptistae, beatorum apostolorum Petri et Pauli, et omnium sanctorum, misereatur vestri omnipotens Deus, et, dimissis peccatis vestris, perducat vos ad vitam aeternam; respondetur Amen. Subsequenter dicat papa: Indulgentiam, absolutionem et remissionem peccatorum vestrorum tribuat vobis omnipotens et misericors Deus; respondetur Amen. Postea papa ponat thus in thuribulo; demum dicit infra 330 scriptos Versus: Deus tu conversus, etc., Et plebs tua, etc.; Ostende nobis, etc., Et salutare tuum, etc.; Domine, exaudi, etc., Et clamor, etc.; Dominus vobiscum, respondetur Et cum spiritu tuo. Subsequenter papa dicit Oremus, et dicit Orationem: Aufer a nobis, quaesumus, Domine, cunctas iniquitates nostras, ut ad sancta sanctorum puris mereamur mentibus introire, per Christum Dominum nostrum; respondetur Amen. Et inclinatus dicit sub silentio hanc Orationem. Oratio. Oramus te, Domine, per merita sanctorum tuorum quorum reliquiae hic sunt, et omnium sanctorum, ut indulgere digneris omnia peccata mea. Demum osculatur altare in medio, et subsequenter Evangelium, quod debet cantare illa die offerendum sibi per subdiaconum in sinistra parte altaris. Hoc facto, vertat se ad diaconum cardinalem qui sibi servit, recipiens thuribulum de manu ipsius cardinalis, et incensat altare; quo incensato, reddat thuribulum diacono cardinali; demum recipiet omnes diaconos cardinales ad pacis osculum.
Postea vadit ad sedem suam, et sedendo incipit Introitum Lux fulgebit hodie super nos, quia natus est nobis, etc. Psalmus, Dominus regnavit, decorem, etc. Vers. Gloria Patri, complendo ipsum, et Kyrie, eleison, cum cardinalibus sibi astantibus. Deinde sedeat in sede sua, et decantatis Introitu et Kyrie, eleison per chorum, dicat Gloria in excelsis Deo, quo cantato per chorum, stando dicat Pax vobis, versus populum; deinde dicat Orationem: Da, quaesumus, omnipotens Deus, ut qui nova incarnati Verbi tui luce perfundimur, hoc in nostro resplendeat opere, quod per fidem fulget in mente, per eumdem. Alia Oratio pro sancta Anastasia: Da, quaesumus, omnipotens Deus, ut qui beatae Anastasiae martyris tuae solemnia colimus, ejus apud te patrocinia sentiamus, per. Postea pauset in sede sua. Lectio Epistolae beati Pauli apostoli ad Titum. Charissime, apparuit benignitas et humanitas salvatoris nostri Dei, etc. Dicta Epistola, et osculato pede papae per subdiaconum, papa signat ipsum Graduale, Benedictus qui venit in nomine Domini, Deus Dominus, et illuxit nobis. A Domino factum est, et est mirabile, etc. Dominus regnavit, decorem, etc. Et decantato Graduali et primo Alleluia a choro, dat Benedictionem diacono cardinali qui debet legere Evangelium eunti ad pedem, signando ipsum, ac dicendo: Dominus sit in corde tuo et in labiis tuis, ut digne et competenter annunties Evangelium suum. Deinde ponat thus in thuribulo, signando, postquam posuerit, semel signo crucis; et iterum cum idem diaconus petit 331 ad altare Benedictionem a papa, papa signet eum sedendo. Sed cum incipitur Evangelium, papa stet detecto capite. Evangelium secundum Marcum. In illo tempore, pastores loquebantur ad invicem, etc. Quo dicto, osculetur dictum Evangelium, quod sibi subdiaconus offerat.
Deinde dicat Credo in unum Deum, etc. Quo dicto per chorum, dicat Dominus vobiscum; resp. Et cum spiritu tuo. Postea dicat Oremus, deinde pauset in sede sua. Offertorium, Deus firmavit orbem terrae, etc.; et dum cantatur Offertorium per chorum, sedendo lavat sibi manus. Lotis vero manibus et Offertorio cantato, vadat ad altare, et ibi recipiat patenam cum Hostia, quam sibi offert diaconus cardinalis; et eam aliquantulum elevans dicat hanc Orationem: Suscipe, sancte Pater, omnipotens, aeternae Deus, hanc immaculatam Hostiam, quam ego indignus famulus tuus offero tibi Deo meo, etc. Deinde ponat Hostiam super corporale cum patena ad partem sinistram, et patenam ponat ad manum dextram juxta corporale. Et postea recipiat ampullam cum aqua de manu subdiaconi, et ponat de aqua in calicem, dicens Deus, qui humanae substantiae dignitatem mirabiliter condidisti, etc., et reddat ampullam subdiacono. Deinde signet supra calicem semel; et dum ponitur calix supra corporale in loco suo per diaconum cardinalem, papa dicat: Offerimus tibi, Domine, calicem salutarem, etc., cum odore suavitatis ascendat donum. Et cum per dictum cardinalem calix cooperitur, papa dicat Antiphonam In spiritu humilitatis, etc. Subsequenter dicat Veni, sanctificator, etc., signando super Hostiam et calicem; et postea vertat se ad diaconum cardinalem, et benedicat incensum signando dicens: Ab ipso sanctificeris, in cujus honore cremaberis. Deinde recipiat thuribulum de manibus dicti cardinalis, et incenset super calicem et Hostiam in modum crucis dicendo: Incensum istud a te +benedictum ascendat ad te, + Domine, et descendat + super nos misericordia tua. Dirigatur Oratio mea, etc. Elevatio manuum mearum, etc. Pone, Domine, custodiam ori meo, etc. Et non declinet cor meum, etc. Et continuando incenset cruces et imagines stantes super altare, et ipsum altare desuper; postea incenset iterum supra Hostiam et calicem. Deinde reddat thuribulum dicto cardinali, dicendo: Accendat Dominus in nobis 332 ignem sui amoris, et flammam aeternae charitatis, amen. Deinde inclinatus ante altare dicat hanc Orationem, Suscipe, sancta Trinitas, hanc oblationem, etc. Subsequenter erigat se, et osculetur altare in medio; deinde dicat versus populum, Orate, fratres, etc. Circumstantes vero respondeant Suscipiat Dominus sacrificium, etc. Subsequenter dicat Secretam Munera nostra, quaesumus, Domine, etc. Alia Secreta, Accipe, quaesumus, Domine, munera, etc.
Ex Caeremoniali Rothomagensis cardinalis.
Item quidquid offertur, sive ad pedes, vel super altare, capellanis camerae solvendum est, excepto pane et vino, quod acolythorum est; et sic de omnibus, quae veniunt per totam Missam super altare. Et iste modus semper debet observari in omnibus Missis papalibus, prout continetur in libro Polyptycho sanctorum, quod dicitur Jacobi Gaietani. Et presbyteri, cum capellanis recipiunt duodecim denarios a papa, et vocatur presbyterium, de quibus medietas est sacristae juxta ordinationem Urbani. In hac die, nec in sequenti cardinales non consueverunt venire ad reverentiam papae, quoniam bis in die non tenentur. Sed quod observatum sit alibi invenies, nisi tantummodo illi tres juniores cardinales presbyteri, etc., illi nunquam fallunt. Contrarium ordinavit dominus Urbanus VI, sed in secunda Missa de aurora non veniunt, sed in prima et tertia Benedictione.
Per omnia saecula saeculorum; respondetur Amen. Dominus vobiscum. Et cum spiritu tuo. Sursum corda; resp. Habemus ad Dominum. Gratias agamus Domino Deo nostro; resp. Dignum et justum est. Vere dignum et justum est, aequum et salutare, nos tibi semper et ubique gratias agere, Domine sancte Pater omnipotens, aeterne Deus, quia per incarnati Verbi mysterium, etc.
Te igitur, clementissime Pater, per Jesum Christum Filium tuum Dominum nostrum supplices rogamus ac petimus; hic erigens se osculetur altare, et erectis manibus dicat Uti accepta habeas et benedicas; hic ter signat tam super Hostiam, quam super calicem: Haec + dona, haec + munera, haec + sancta sacrificia illibata, in primis, quae tibi offerimus pro Ecclesia tua sancta catholica, quam pacificare, custodire, adunare et regere digneris toto orbe terrarum, una cum famulo tuo papa N. et antistite nostro N. et omnibus orthodoxis, 333 atque catholicae et apostolicae fidei cultoribus.
Commemoratio pro vivis.
Memento, Domine, famulorum famularumque tuarum N. et omnium circumstantium, quorum tibi fides cognita est, et nota devotio, pro quibus tibi offerimus, vel qui tibi offerunt hoc sacrificium laudis pro se, suisque omnibus, pro redemptione animarum suarum, pro spe salutis et incolumitatis suae, tibique reddunt vota sua aeterno Deo vivo et vero.
Infra Actionem.
Communicantes et diem sacratissimum celebrantes, quo beatae Mariae intemerata virginitas huic mundo edidit Salvatorem, sed et memoriam venerantes in primis ejusdem gloriosae semper virginis Mariae Genitricis ejusdem Dei et Domini nostri Jesu-Christi, sed et beatorum apostolorum et martyrum tuorum Petri et Pauli, Andreae, Jacobi, Joannis, Thomae, Jacobi, Philippi, Bartholomaei, Matthaei, Simonis, Thadaei, Lini, Cleti, Clementis, Sixti, Cornelii, Cypriani, Laurentii, Chrysogoni, Joannis et Pauli, Cosmae et Damiani, et omnium sanctorum tuorum, quorum meritis precibusque concedas, ut in omnibus protectionis tuae muniamur auxilio. Per eumdem Christum Dominum nostrum, amen.
Alia infra Actionem.
Hanc igitur oblationem servitutis nostrae, sed et cunctae familiae tuae, quaesumus, Domine, ut placatus accipias, diesque nostros in tua pace disponas, atque ab aeterna damnatione nos eripi, et in electorum tuorum jubeas grege numerari. Per Christum Dominum nostrum, amen. Subsequenter dicat: Quam oblationem tu, Deus, in omnibus, quaesumus, hic communiter signet ter tam super Hostiam quam super calicem: +Benedictam, +ascriptam, +ratam, rationabilem acceptabilemque facere digneris, ut nobis. Hic semel separatim signet super Hostiam, et postea super calicem dicens: +Corpus et +sanguis fiat dilectissimi Filii tui Domini nostri Jesu-Christi. Hic accipiens Hostiam reverenter, junctis manibus, levet eam, non movendo manus de altari, dicens: Qui pridie quam pateretur, accepit panem in sanctas ac venerabiles manus suas, et, elevatis oculis in coelum ad te Deum Patrem suum omnipotentem, tibi gratias agens; hic tenens Hostiam manu sinistra, dextra semel signet supra eam dicens +Benedixit, fregit, deditque discipulis suis dicens: Accipite et manducate ex hoc omnes, hoc est enim corpus meum. Hic elevet Hostiam reverenter adorandam a populo, et reverenter deponat eam unde elevavit. Subsequenter 334 discooperiat calicem, et teneat eum cum ambabus manibus, dicens:
Simili modo postquam coenatum est, accipiens et hunc praeclarum calicem in sanctas ac venerabiles manus suas, item tibi gratias agens; hic teneat calicem manu sinistra, et cum dextra signando sanguinem benedicat dicendo: +Benedixit, dedit discipulis suis, dicens: Accipite et bibite ex eo omnes. Hic est enim calix sanguinis mei, novi et aeterni Testamenti, mysterium fidei, qui pro vobis et pro multis effundetur in remissionem peccatorum. Hic elevet calicem adorandum a populo, et reverenter reponat in loco suo solito, dicendo: Haec quotiescunque feceritis, in mei memoriam facietis. Hic ampliet manus et brachia.
Unde et memores, Domine, nos servi tui, sed et plebs tua sancta ejusdem Christi Filii tui Domini nostri tam beatae passionis, nec non ab inferis resurrectionis, sed et in coelos gloriosae ascensionis, offerimus praeclarae Majestati tuae de tuis donis ac datis. Et ibi reducens ad se manus et brachia, signet ter super Hostiam et calicem, quarto super Hostiam tantum, et quinto super calicem, dicendo: Hostiam + puram, Hostiam + sanctam, Hostiam + immaculatam, panem + sanctum vitae aeternae, et calicem + salutis perpetuae. Subsequenter dicat:
Supra quae propitio ac sereno vultu respicere digneris, et accepta habere, sicut accepta habere dignatus es munera pueri tui justi Abel, et sacrificium patriarchae nostri Abrahae, et quod tibi obtulit summus sacerdos tuus Melchisedech, sanctum sacrificium, immaculatam hostiam. Demum inclinet se, et ponat brachia in modum crucis.
Supplices te rogamus, omnipotens Deus, jube haec perferri per manus sancti angeli tui in sublime altare tuum, in conspectu divinae Majestatis tuae. Hic erigens se osculetur altare, dicendo: Ut quotquot ex hac altaris participatione sacrosanctum Filii tui; hic primo super Hostiam, demum super calicem signet, dicendo: Corpus + et sanguinem + sumpserimus, hic signet se ipsum dicens: Omni benedictione coelesti et gratia repleamur, per eumdem Christum Dominum nostrum. Postea dicat commemorationem defunctorum: Memento etiam, Domine, famulorum famularumque tuarum N., qui nos praecesserunt cum signo fidei, et dormiunt in somno pacis. Ipsis, Domine, et omnibus in Christo quiescentibus locum refrigerii, lucis et pacis, ut indulgeas deprecamur. Per eumdem Christum Dominum nostrum. Amen.
Hic percutiens pectus suum, aliquantulum dicens altius: Nobis 335 quoque peccatoribus famulis tuis de multitudine miserationum tuarum sperantibus partem aliquam, et societatem donare digneris cum tuis sanctis apostolis et martyribus, cum Joanne, Stephano, Matthia, Barbana, Ignatio, Alexandro, Marcellino, Petro, Felecitate, Perpetua, Agatha, Lucia, Agnete, Caecilia, Anastasia et omnibus sanctis tuis, intra quorum nos consortium non aestimator meriti, sed veniae, quaesumus, largitor admitte. Per Christum Dominum nostrum. Per quem haec omnia, Domine, semper bona creas, hic ter semel signet super Hostiam et calicem, dicendo +Sanctificas, +vivificas, +benedicis et praestas nobis. Hic, discooperto calice per diaconum cardinalem, accipiat Hostiam manu dextra, et cum ea ter signet super calicem et sanguine, dicens: Per ipsum + et cum + ipso et in +ipso. Hic cum ipsa Hostia bis inter se et calicem signet, dicens: Tibi Patri omnipotenti in unitate Spiritus sancti omnis honor et gloria. Hic reponat Hostiam in loco solito, et cooperto calice per diaconum cardinalem, ac depositis manibus papa super altare dicat:
Per omnia saecula saeculorum. Amen. Oremus. Praeceptis salutaribus moniti, et divina institutione formati, audemus dicere: Pater noster, qui es in coelis, sanctificetur nomen tuum. Adveniat regnum tuum. Fiat voluntas tua sicut in coelo et in terra. Panem nostrum quotidianum da nobis hodie, et dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris. Et ne nos inducas in tentationem; respondetur: Sed libera nos a malo. Amen. Deinde dicat Orationem.
Libera nos, quaesumus, Domine, ab omnibus malis praeteritis, praesentibus et futuris, et intercedente beata et gloriosa semper virgine Dei Genitrice Maria, et beatis apostolis tuis Petro et Paulo, atque Andrea cum omnibus sanctis, da propitius pacem in diebus nostris, ut ope misericordiae tuae adjuti, et a peccato simus semper liberi, et ab omni perturbatione securi.
Hic accipiat patenam, et signet se cum ipsa, et submittens eamdem Hostiae, ponat Hostiam in patena; et, discooperto calice per diaconum cardinalem, accipiat Hostiam, et cum reverentia frangat eam per medium super calicem et sanguinem, et mediam de sinistra manu ponat in patena; et de illa, quae est in dextra accipiat particulam; et quae remanet in sinistra adjungat particulae quae est in patena, dicendo; Per eumdem Dominum nostrum Jesum-Christum Filium tuum, qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus sancti Deus. Hic illam partem, quae remanet in dextra, teneat super sanguinem et calicem, et dicat: Per omnia 336 saecula saeculorum; respondetur Amen. Hic cum ipsa particula ter signet super calicem dicendo: Pax + Domini, sit + semper +vobiscum; respondetur Et cum spiritu tuo. Hic adjungat particulam illam aliis particulis quae sunt in patena. Demum dicat junctis manibus duabus vicibus: Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere nobis. Et tertia, dona nobis pacem. Et in fine cujuslibet percutiat pectus suum, postea inclinatus dicat hanc Orationem: Domine Jesu Christe, qui dixisti apostolis tuis: Pacem meam do vobis, pacem meam relinquo vobis, ne respicias peccata mea, sed fidem ecclesiae tuae, eamque secundum voluntatem tuam pacificare et coadunare digneris, qui vivis. Hic elevat se, et osculetur altare, dans pacem episcopo vel presbytero cardinali, qui servit ei, dicendo Pax tecum; respondetur Et cum spiritu tuo. Hic papa dimittat totum sacramentum in altari, et vadit ad sedem suam; et stando detecto capite exspectet subdiaconum cum patena et Hostia, et diaconum cardinalem cum calice et sanguine; et istis stantibus sicut decet cum praedictis coram eo, dicat hanc Orationem: Domine Jesu Christe Fili Dei vivi, qui ex voluntate Patris cooperante Spiritu sancto per mortem tuam mundum vivificasti, libera me per hoc sacrum corpus et sanguinem tuum ab omnibus iniquitatibus meis et universis malis, et fac me tuis semper obedire mandatis, et a te nunquam separari permittas, qui vivis et regnas cum eodem Deo Patre in unitate Spiritus sancti Deus, per omnia saecula saeculorum. Amen. Alia Oratio: Perceptio corporis tui, Domine Jesu Christe, quam indignus sumere praesumo, non mihi proveniat in judicium, et condemnationem, sed pro tua pietate prosit mihi ad tutamentum mentis et corporis, et ad medelam percipiendam, qui vivis et regnas cum eodem Deo Patre in unitate ejusdem Spiritus sancti Deus, per omnia saecula saeculorum, amen. Hic cum reverentia accipiat de patena majorem partem Hostiae, et dicat: Panem coelestem accipiam, et nomen Domini invocabo. Hic tenens partem praedictam Hostiae cum quatuor digitis super sanguinem, et calicem, dicit reverenter tribus vicibus: Domine, non sum dignus ut intres sub tectum meum, sed tantum dic verbo, et sanabitur anima mea. Postea signet se cum ipso corpore, et reverenter sumat totum illud quod est extra digitos praedictos; et quod infra digitos remanet ponat in calice cum sanguine dicens, Fiat commistio et consecratio corporis et sanguinis Domini nostri Jesu Christi accipientibus in vitam aeternam, amen. 337 Subsequenter dicat: Corpus Domini nostri Jesu Christi custodiat animam meam in vitam aeternam, amen. Demum accipiat calamum de manu episcopi cardinalis, et tenens ipsum cum ambabus manibus ponat eum in calice, dicendo: Quid retribuam Domino pro omnibus quae retribuit mihi? Calicem salutaris accipiam, et nomen Domini invocabo. Laudans invocabo Dominum, et in inimicis meis salvus ero. Hic sumat de sanguine Christi sugendo cum dicto calamo; deinde dicat: Sanguis Domini nostri Jesu Christi custodiat animam meam in vitam aeternam, amen. Postea det dictum calamum supradicto diacono cardinali, non removendo ipsum de calice; et tersis digitis cum perfusorio, quod ibi offert episcopus cardinalis, postquam communicaverit, dicat Orationem. Quod ore sumpsimus, Domine, pura mente capiamus, et de munere temporali fiat nobis remedium sempiternum. Subsequenter aliam Orationem: Corpus tuum, Domine, quod sumpsi, et sanguis quem potavi, adhaereat visceribus meis, et praesta ut in me non remaneat sceleris macula, quem pura et sancta refecerunt sacramenta. Qui vivis et regnas cum eodem Deo Patre in unitate ejusdem Spiritus sancti Deus, per omnia saecula saeculorum, amen. Deinde recipiat partem unam Hostiae, quae est in patena, et ponat in ore diaconi cardinalis supradicti, dicendo: Corpus Domini Jesu Christi custodiat animam tuam in vitam aeternam, amen. Subsequenter recipiat ipsum ad osculum pacis; postea recipiat aliam particulam Hostiae, quae in patena remansit, et ponat in ore subdiaconi, dicendo: Corpus Domini nostri Jesu Christi, ut supra. Demum sedeat in sede sua, et perfundat supra scyphum aureum. Subsequenter lavet sibi manus, et sedendo exspectet subdiaconum, qui sibi apportat calicem cum vino, quem calicem papa recipiat cum duabus manibus, et de vino cum calice sumat ad lavandum sibi os, quantum placet.
Communio Exsulta satis, filia Sion, etc. Et cantata per chorum Communione, surgat, et vadit ad altare, et subsequenter dicat Dominus vobiscum. Resp. Et cum spiritu tuo. Deinde post Communionem hanc Orationem: Hujus nos, Domine, sacramenti, etc. Alia Postcommunio: Satiasti, Domine, familiam tuam, etc. Et cantato Ite, Missa est, per diaconum cardinalem praedictum, non recedendo de altari, benedicat populum: Sit nomen Domini benedictum. Resp. Ex hoc nunc, etc. Adjutorium nostrum in nomine Domini. Resp. Qui fecit coelum et 338 terram. Benedicat vos omnipotens Deus Pater + et Filius + et Spiritus + sanctus. Respondetur Amen. Postea secrete dicat hanc Orationem: Placeat tibi, sancta Trinitas, etc. Post Missam exuens se papa vestibus pontificalibus dicat hanc Antiphonam: Trium puerorum cantemus Hymnum, quem cantabant in camino ignis benedicentes Dominum. Psal. Benedicite omnia opera Domini Domino, totum. Laudate Dominum in sanctis ejus. Deinde repetat Antiphonam. Trium puerorum, Kyrie, eleison, Christe, eleison, Pater noster. Et ne nos inducas, etc. Resp. Sed libera nos a malo. Vers. Confiteantur tibi, Domine, opera tua. Resp. Et sancti tui benedicant tibi. Vers. Exsultabunt sancti in gloria. Resp. Laetabuntur in cubilibus suis. Vers. Non nobis, Domine, non nobis. Resp. Sed nomini tuo da gloriam. Vers. Domine, exaudi Orationem meam. Resp. Et clamor meus ad te veniat. Vers. Dominus vobiscum. Resp. Et cum spiritu tuo. Deus, qui tribus pueris, etc. Actiones nostras, etc.
LXXII. In festo sancti Stephani Introitus. Sederunt principes, et adversum me loquebantur. Psalmus Beati immaculati in via. Gloria Patri. Complendo ipsum, et Kyrie, eleison, cum cardinalibus sibi astantibus, deinde sedeat in sede sua; et decantato Introitu, dicat Gloria in excelsis. Quo cantato per chorum, stando dicat Pax vobis, versus populum. Oratio. Da nobis, quaesumus, Domine, imitari quod colimus, etc. Commemoratio de Nativitate, Concede, quaesumus, etc. Lectio Actuum apostolorum, Stephanus autem, etc. Et dicta Epistola, et osculato pede papae per subdiaconum, papa signet ipsum. Grad. Sederunt principes, etc. Alleluia. Vers. Video coelos apertos, etc. Et decantato Graduali et primo Alleluia a choro, dat Benedictionem diacono cardinali legenti Evangelium, eunti ad pedem, signando ipsum, ac dicendo: Sit Dominus in corde tuo, et in labiis tuis, etc. Deinde ponat thus in thuribulo, signando, postquam posuerit, semel signo crucis; et iterum cum idem diaconus petit Benedictionem a papa, papa signet ipsum sedendo. Sed cum incipitur Evangelium, papa stet detecto capite. Secundum Matthaeum. In illo tempore, dicebat Jesus turbis Judaeorum et principibus sacerdotum: Ecce ego mitto ad vos prophetas, etc. Et osculato libro Evangeliorum per papam, fiat sermo aut per eum, aut 339 per aliquem cardinalem, cui ipse papa commiserit faciendum. Et facto sermone, subsecuta confessione per diaconum cardinalem, si papa sermonem fecerit, ipse papa pronuntiet indulgentiam prout ei placet: Auctoritate Dei omnipotentis, Patris, et Filii, et Spiritus sancti, beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus, et nostra, omnibus qui venerunt hodie, qui sunt in statu verae poenitentiae, concedimus indulgentiam unius anni, et quadraginta dierum, vel plurium, ad voluntatem suam. Postmodum dicat: Precibus et meritis beatae Mariae semper virginis, beati Michaelis archangeli, beati Joannis Baptistae, sanctorum apostolorum Petri et Pauli, et omnium sanctorum, misereatur vestri omnipotens Deus, et dimissis peccatis vestris perducat vos ad vitam aeternam, amen. Deinde dicit: Indulgentiam, absolutionem et remissionem peccatorum vestrorum tribuat vobis omnipotens et misericors Dominus, amen. Subsequenter dicit signando populum et in modum crucis: Et Benedictio Dei omnipotentis, Patris, et Filii, et Spiritus sancti, descendat super vos, et maneat semper. Si autem cardinalis sermonem fecerit, cum vadit ad pedem papae, osculando petat Benedictionem a papa flexis genibus, dicens: Jube, domne, benedicere. Papa sedendo dat Benedictionem, et signando et dicendo: Sit Dominus in corde tuo et in labiis tuis, ut digne et competenter annunties verbum sanctum suum. Deinde dictus cardinalis reverenter quaerat a papa quantam indulgentiam placeat sibi concedere; qua pronuntiata, papa dat absolutionem, ut supra, et papa concedit sicut placet sibi, quam indulgentiam ipse cardinalis pronuntiat. Tum papa stando in sede sua super scabellum, incipiat Credo in unum Deum. Quo dicto, et per chorum cantato, dicat Dominus vobiscum. Resp. Et cum spiritu tuo. Oremus. Deinde sedeat in sede sua. Offerenda Elegerunt apostoli Stephanum levitam, etc. Et dum cantatur per chorum, sedendo lavet sibi manus. Lotis vero manibus, et Offertorio cantato, vadat ad altare, et ibi recipiat patenam cum Hostia, quam sibi offert diaconus cardinalis, et eam aliquantulum elevans, dicat Suscipe, sancte Pater, etc. Demum ponat Hostiam super corporale cum patena ad partem sinistram, et patenam ponat ad manum dextram juxta corporale, et postea recipiat ampullam cum aqua de manu subdianoni, et ponat de aqua in calice, dicens Deus qui humanae substantiae, etc., et reddat ampullam subdiacono. Demum signat super calicem semel, et dum ponitur calix super 340 corporale in loco suo per dictum papam, dicit Offerimus tibi, Domine, etc. Et cum per dictum cardinalem calix cooperitur, dicat Antiphonam, In spiritu humilitatis, etc. Subsequenter dicat, Veni, sanctificator, etc., signando super Hostiam et calicem; et postea vertat se ad diaconum cardinalem, et benedicat incensum, dicendo, Ab ipso sanctificeris, in cujus honore cremaberis. Demum recipiat thuribulum de manibus dicti cardinalis, et incenset super calicem et Hostiam in modum crucis decenter, dicendo: Incensum istud a te benedictum + ascendat ad te, Domine +, et descendat + super nos misericordia tua. Dirigatur Oratio mea, etc. Et continuando incensat cruces et imagines stantes super altare, et ipsum altare desuper; postea incenset iterum super Hostiam et calicem; demum reddat thuribulum dicto cardinali, dicendo Accendat in nobis Dominus ignem, etc. Demum inclinatus ante altare, dicat Suscipe, sancta Trinitas, etc. Subsequenter erigat se, et osculetur altare in medio; deinde dicat, versus populum, Orate pro me, fratres, etc. Circumstantes vero respondeant Suscipiat Dominus sacrificium de manibus tuis, etc. Subsequenter dicat secrete Orationem Suscipe, Domine, munera, etc. Alia Oratio, Oblata, Domine, munera, etc. Praefatio et alia dicuntur ut supra.
Ex Caeremoniali Cardinalis Rothomagensis.
Completa Missa, si papa sit in Urbe, recipit regnum de manu marescalli majoris, et gestat illud usque ad gradus palatii. Tunc judices et advocati veniunt ei obviam sub gradibus in porticu, et faciunt iterum ei laudes, prout in libro Polyptycho scriptum est; et ibi dominus papa descendit, et deposito regno accipit mitram. Deinde judices ducunt eum usque ad locum in quo datur presbyterium. Tunc deposita planeta, et apposito mantello super scapulas, sedens in cathedra manibus propriis dat presbyterium capellanis, prout in coronatione. Dato presbyterio, sic indutus vadit ad mensam, etc., et diaconus cardinalis legat in mensa cum pluviali; et in fine cantores cantant sequentiam Laetabundus. Quod si papa non celebraret, presbyter cardinalis tit. sancti Stephani praedicti consuevit coram papa celebrare illa die
Illa die capellani commensales, acolythi et auditores et 341 poenitentiarii comedunt cum papa splendide, et in collatione datur presbyterium.
In secundis Vesperis papa venit cum pluviali et mitra.
LXXIII. De officio sancti Stephani. Statio ad sanctum Stephanum in Caelio monte. Missa et sermo mandantur.
In die sancti Stephani summo mane conveniunt omnes ordines, tam clerici, quam laici, induti pannis sericis, in basilica, diaconis cardinalibus et subdiaconis exceptis, qui induti dominum papam ducunt ad basilicam ipsam, ubi cardinales et praelati omnes exibunt ei ad reverentiam; ibique induit se planeta alba, et descendens de palatio usque ad porticellum, ibique invenit equum phaleratum, sed non ipsius collum, nacta scarleti; et ascendens equum, et de manu diaconi, qui a dextris ejus stat, regnum recipiens, induit ipsum; sicque vadit ad ecclesiam beati Stephani in Caelio monte coronatus cum ordinibus processionaliter, sicut scribitur in Polyptycho. Cumque sic ad praedictam ecclesiam sancti Stephani, in qua ipso die est statio, devenerit, deposito regno, intrat ecclesiam, factaque Oratione vadit ad sacrarium; et deposita planeta alba, induit rubeam, et celebrat Missam, sicut hesterna die in omnibus ad Missam. Missa vero finita, resumit planetam albam, et induit regnum, et revertitur ad palatium. Caetera vero omnia fiunt, prout in Polyptycho scriptum est.
LXXIV. In die sancti Joannis. Missa et sermo mandantur, quam consuevit dicere aliquis cardinalis. Ad quam papa venit cum pluviali rubeo de scarleto, et mitra aurifrisiata cum presbyteris, prout in consistorio. Et ita in secundis Vesperis, in quibus omnes acolythi debent esse cum superpelliciis, primo commensales, auditores, et subdiaconi; deinde acolythi et capellani horum.
342 LXXV. De officio festi Innocentium. In hoc festo consuevit esse Missa et sermo; sed modo non observatur, nec papa venit ad secundas Vesperas ad capellam.
In Natali sanctorum Innocentium statio ad sanctum Paulum, in Missa non dicitur Gloria in excelsis, nec Alleluia, sed Tractus cantatur. Credo vero cantatur propter Octavam Nativitatis Domini; et paramenta debent esse violacea, et praefatio de Nativitate. Nec Ite Missa est dicitur, nam Ite Missa est semper sequitur Gloria in excelsis. Dicuntur tamen ista in Octava eorum. Si festivitas ista in Dominica venerit, ad Matutinas Te Deum laudamus cantatur, et paramenta debent esse rubea. Ad Missam Gloria in excelsis Deo cantatur, et Alleluia, cum Credo, et Praefatione de Nativitate.
LXXVI. In Circumcisione Domini. Missa et sermo mandantur tantummodo. Licet antiquitus Romani pontifices consueverunt in primis Vesperis hujus diei solemniter venire induti pluviali pretioso albo et mitra solemni, et servatur nunc, et bene. Verumtamen modernis temporibus non observatur, sed solum venit cum pluviali de samito, et mitra aurifrisata. Totum hoc stat ex voluntate papae.
Item si papa sit in Urbe hac die Circumcisionis, et non celebret, sed faciat per aliquem cardinalem celebrari in ecclesia sancti Petri; antequam cardinalis induatur, praesentetur bulla, quomodo papa dispensat cum eo, quatenus possit celebrare super aram beati Petri; et per totam diem pendeat ante regias, et ita in omnibus aliis Missis quae super illud celebrantur.
LXXVII. In Epiphania. Missa et sermo mandantur, et Vesperae consueverunt mandari, sermo non. In utrisque Vesperis papa interest cum pluviali de scarleto rubeo, et mitra aurifrisiata. Hanc etiam Missam antistes Urbis celebrare consuevit, et semper faciunt de communi cursu, nisi infirmitate aut nimio frigore detenti.
343 Item anno Domini 1389 pontificatus domini Urbani VI anno 10, festum sancti Antonii venit in prima Dominica post Epiphaniam, et nihil fecimus de festo sancti Antonii, sed totum officium fuit de Dominica; et eramus in Urbe.
Ad Octavas Epiphaniae quotidie ad Missam dicitur Oratio prima, sive festiva, sive sit ferialis; secunda fit commemoratio de sancta Maria, videlicet, Deus qui salutis aeternae; tertia de sancto Petro, Deus cujus dextera, etc.; quarta, Ecclesiae tuae; quinta Deus omnium fidelium pastor. Et hoc observatur usque ad Purificationem beatae Mariae. A Purificatione vero usque ad quartam feriam, quae est caput jejunii, prima Oratio dicitur de die; secunda, A cunctis; tertia, Deus omnium. Incipiat hebdomadarius. Quod si tempus breve est a Dominica post Octavas Epiphaniae usque ad Septuagesimam, quod nequeant diebus suis dici officia Dominicalia, videlicet Introitus et Orationes, Epistolae et Evangelia, ita distribuat, quod non potest habere Dominicas per dies feriales infra hebdomadam, facit decantare utiliter, si coaptentur; ita quod compleantur in ultima hebdomada. Illud idem observatur de Dominicis post Octavam Pentecosten usque ad Adventum.
LXXVIII. De Benedictione cereorum, quae fit in die Purificationis beatae Mariae. Tantummodo Missa mandatur. Non habet Vesperas praecedentes mandatas; tamen cardinales in primis Vesperis veniunt, et incipiunt Antiphonas. Et si festum hoc cadit in Septuagesima, vel Sexagesima, transfertur in diem Lunae. In primis Vesperis papa venit cum pluviali simplici de samito et mitra aurifrisiata.
In festo Purificationis beatae Mariae cerei benedicuntur per juniorem presbyterum cardinalem, qui esse debet indutus rocheto albo, amictu, stola, et pluviali albi coloris, et mitra simplici de garnello, cum aqua benedicta et incenso, et sociis indutis cum superpelliciis, et duobus ceroferariis cum faculis accensis; et sic benedicat candelas, ut in Missali et pontificali Romano continetur. Et Benedictione completa, aspergantur cerei aqua benedicta, et thure adolentur per eumdem presbyterum cardinalem. Deinde distribuantur cerei ut infra 344 sequitur. Nam papa indutus manto rubeo, tenens mitram de vernello in capite, venit ad locum praeparatum ad hoc more consueto, cum duobus diaconibus. Tunc facta reverentia consueta per cardinales presbyteros, et post reverentiam paratis omnibus, tam cardinalibus quam aliis, violaceis, diaconibus scilicet cotta, amictu et planeta, et presbyteris cardinalibus similiter et cum planeta, episcopis similiter, et cum pluviali, et caeteris etiam praelatis similiter, et cum pluvialibus violaceis, se habent; tunc scilicet prior episcoporum cardinalium, deposita mitra sua, stans papae sedenti in faldistorio et cum mitra, faculam non accensam, quae aliis major est, nihil dicendo dat, osculando manum papae. Deinde ipse prior episcoporum, vel subprior, genuflexus, recipit faculam de manu papae non accensam, et osculetur genu dextrum domini papae. Et sic deinde omnes cardinales faciunt, primo episcopi, secundo presbyteri, tertio diaconi, et praelati omnes, qui sunt parati, mitris suis depositis osculando genu, et modo quo episcopus vel presbyter cardinalis celebrat coram papa; et sic paratus antequam veniat ad recipiendum cereum, non exuit planetam. Camerarius vero, notarii, auditor contradictarum, et corrector, etiamsi aliqui ipsorum essent episcopi, quia non sunt parati; et etiam capellani, tam commensales, qui debent esse in cottis, quam alii capellani et similes, necnon poenitentiarii, et breviter omnes alii familiares papae, etiam laici, et quicunque alii non familiares, qui possunt illuc venire, recipiunt faculam de manu papae, et osculantur non genu, sed pedem. Et sciendum est quod faculae tam papae, quam aliis dantur non accensae, sed receptae statim accenduntur.
Sciendum tamen quod quando rex est praesens, immediate post cardinales ante omnes alios praelatos etiam paratos modo praedicto, recipit cereum modo praedicto de manu papae; et post receptionem cerei osculatur pedem, et non genu. Tamen modernis temporibus consuevit recipere rex, sicut sedet, post priorem episcoporum cardinalium; et ita in ramis Palmarum, et in die Cinerum.
Si imperator esset praesens, post priorem recipit cereum, et osculatur pedem, et non genu.
345 Item notandum quod post priorem episcoporum cardinalium, si aliquis intersit patriarcha, candelam recipit de manu papae. Quod si rex sit praesens, post regem candelam recipit subprior episcoporum cardinalium, et in ejus absentia prior presbyterorum; et tunc patriarcha, etiamsi plures sint patriarchae, quilibet recipit post cardinales qui eum antecedunt; et semper inter duos cardinales, etiam in processionibus et in Missis, stare debent patriarchae. Processio ordinatur per priorem diaconorum cardinalium, qui dicit alta voce, facie versa ad Processionem, Procedamus in pace, et respondet chorus In nomine Christi, amen. Deinde movetur Processio, et dominus noster papa indutus pluviali rubeo cum perlis et aurifrisiis, deposito alio post distributionem cereorum vel palmarum in die suo, cum mitra aurifrisiata, quam in Processione portat, et tenet faculam accensam, vel palmam die suo in manu sinistra, et manu dextra signat. Et papa incedit aliquantulum per capellam processionaliter sub pallio, quatuor militibus deferentibus cum mappulariis, si sint in Urbe, aut quatuor de nobilioribus Urbis, vel clientibus armorum in illorum absentia; sicque pergit ad regias. Et primo ad partem dextram, secundo ad sinistram veniendo projicit candelas populo, postea regreditur ad sedem suam, in qua sedens, extenditur super genua sua una tobalea per duos capellanos, ipsam tenentes flexis genibus, unum a dextris, alium a sinistris, et sic lavat manus suas aquam infundente nobiliori.
Aliqui dicunt quod papa nunquam mutat pluviale in Processionibus istis, sed solum mitram aurifricatam et sine perlis, quoniam pluviale debet semper portare in Processionibus et diebus ferialibus, quod certe credo, ubicunque sit sine perlis. Ideo sunt duo pluvialia et tres mitrae, alba aurificata cum perlis, et alia sine perlis, aurifrisiata, quam defert diebus feriatis.
Quibus sic peractis, deponitur ei mitra aurifrisiata, et recipit simplicem de garnello albam et planam. Cantatis Antiphonis et Psalmo Nunc dimittis, papa assurgit in sede sua; et deposita sibi mitra per diaconum cardinalem a dextris sibi astantem, papa cantando dicit Oremus, et immediate diaconus a dextris dicit cantando Flectamus genua. Cardinalis vero a sinistris assistens dicit cantando Levate. Subsequenter papa dicit cantando Orationem, Exaudi, quaesumus, Domine, etc., 346 deinde, si papa celebrat, vadit ad revestiarium, si sit; si non sit, ad cathedram suam longe ab altare paratam ad partem sinistram altaris; et deposita mitra alba et plana cum pluviali et stola, induitur sacris et pretiosis albis vestibus, servato ordine alibi signato.
Notandum etiam quod in hoc festo purificationis, et in receptione cinerum, et in receptione palmarum, cardinales et praelati, ut supra dictum est, sive papa celebraturus sit, sive non, parati esse debent, cum recipiunt faculas cinerem vel palmam. Sed dicto Introitu cum papa, si non celebrat, cardinales deponunt paramenta, et resumunt cappas laneas; praelati vero statim receptis cineribus paramenta deponunt. Cum vero dicitur Evangelium, omnes tenent faculas accensas vel palmam in manibus, stantes recti in cappis, non parati. In die Palmarum, in passione, papa etiam tenet faculam accensam vel palmam in Evangelio et passione; sed dicto Evangelio vel Passione, faculas et palmas commendat servitoribus. Si vero papa celebrat his tribus diebus, Purificationis, Cinerum, et in die Palmarum, cardinales et praelati non deponunt paramenta violacea, quousque facta sit Processio, si fiat; et in Processione, si fiat, dominus papa, indutus manto rubeo, ut dictum est, habens mitram de garnello, tenet faculam accensam vel palmam in die Palmarum in manu sinistra, quia vadens cum dextra signat. Omnes etiam alii tenent faculas accensas vel palmas in Processione ornamentis violaceis parati cum mitris in capite de garnello. Ordinatur autem Processio per priorem diaconorum; qua ordinata, ultimus diaconorum cardinalium dicit alta voce cum nota Procedamus in pace, versa facie ad processionem, et respondetur cum nota alta In nomine Christi, amen. Facta Processione, commendant faculas servitoribus, vel palmas; et tunc hac die Purificationis in albis omnes, tam dominus papa quam alii more consueto parantur. Sed in die Cinerum et Palmarum tenent paramenta violacea, usquequo Missa sit completa. In Evangelio vero dominus papa et omnes resumunt faculas, vel in Passione palmas; et dicto Evangelio vel Passione, eas servitoribus recommendant.
Idem observatur suo modo in die Palmarum in palmis recipiendis, osculatione genu, vel pedis, Processione et aliis, ut infra dicetur. Advertendum quod si Processiones hujusmodi 347 fierent Romae per papam et solemniter in locis, ubi papa his tribus diebus esset celebraturus, papa paratus esset solemniter etiam in Processione paramentis pontificalibus et cum pallio, et iret discalciatus ipse et omnes cardinales et praelati in Processione, saltem in hac die Purificationis, ab ecclesia sancti Adriani usque ad sanctam Mariam Majorem; et in die Cinerum ab ecclesia sanctae Susannae usque ad sanctam Sabinam, ubi est statio.
In Cathedra sancti Petri, nec Missa, nec sermo consueverunt mandari, quia non sunt secundum modernos, sed antiquitus consueverunt esse. Et dominus Urbanus papa VI, in primo anno, et in secundo anno mandavit fieri. In primo fecit sermonem cardinalis Gradensis, in secundo fecit cardinalis Bonaventura de Padua Augustinensis in ecclesia sancti Petri in Urbe, Urbano Missam celebrante in dicta ecclesia.
Memorandum quod cantetur Lumen ad revelationem gentium.
LXXIX. De officio Cinerum quarta feria caput jejunii. Feria quarta caput jejunii, non est praetermittendum de officio Cineris. Illa die, si papa fuerit in Urbe, conveniunt omnes ad sanctam Anastasiam; sed antequam veniat dominus papa, fiunt cineres ibi de palmis praeteriti anni, et benedicuntur a juniori presbytero cardinali, cum ministris paratis in albis tantum. Tunc dominus papa vadit ad dictam ecclesiam, comitante eum tota curia, et dicit ibi Sextam, quia antequam descendat de palatio, debet dicere Tertiam. Postmodum imponitur ei cinis benedictus a priore episcoporum, si praesens est; sin autem, a subpriore presbyterorum. Demum dominus papa ipse imponit cineres super capita eorum, dicens Memento, homo, etc. Postea per priorem diaconorum ordinatur Processio. Si dominus papa vult pergere pedes, debet se induere vestimentis missalibus usque ad dalmaticam; post impositionem cinerum debet se discalciare, et indui nigra casula, et pergere processionaliter usque ad sanctam Mariam Scholae Graecorum, et usque ad sanctam Sabinam, ubi statio est, pedibus discalceatis. Interim scholenses cantent per viam Antiphonam; demum sequuntur litaniae. His finitis, dominus papa, ablutis pedibus, ad sanctam Sabinam in sacristia, et recalceatus, dicit Nonam; 348 deinde procedit ad altare ad divina peragenda. Solet dominus papa hac die ad Missam unam tantum Orationem cantare et in omnibus dominicis diebus; sed in ferialibus, quando celebrat in capella, dicit tres Orationes, videlicet Orationem diei, et Orationem A cunctis, et Orationem Omnipotens sempiterne Deus, qui vivorum, etc. Et quando venit ad Orationem super populum dicit Per omnia saecula saeculorum, amen. Postea dicit Oremus, Humiliate capita vestra Deo; postea Oratio super populum. In hac Missa dicitur praefatio Quadragesimae, Qui corporali jejunio, et deinceps usque ad Dominicam Palmarum, tam in feria, quam in dominicis diebus festivis, dicitur Praefatio quae competit. Peracto Missae officio, non dicit Vesperas quia in tota illa hebdomada non dicit Vesperas post Missam, sed in sero, sicut in aliis transactis diebus retro.
Notandum quod ab initio quartae feriae caput jejunii quisque dies proprias habet Orationes, et prophetias et Evangelium, et Antiphonas ad Benedictus, et ad Magnificat. Orationes vero quae fiunt in Missa super populum dicuntur in Vesperis, praeter diem Sabbati; in die vero Sabbati ad Vesperum dicitur Oratio de Dominica. Sciendum est quod ab hac die usque Coenam Domini, secundum Romanam consuetudinem, non dicimus Flectamus genua, nisi quando plures prophetias ad Missam legimus. Quando vero legimus unam prophetiam, dicitur in modum epistolae, et dicitur Dominus vobiscum. Notandum quod quando duae prophetiae ad Missam leguntur, prima legitur in modum lectionis, et dicitur Flectamus genua; secunda in modum epistolae, et dicitur Dominus vobiscum. Ex consuetudine hactenus observata, quando aliquod festum trium lectionum in diebus Quadragesimae veniebat, videlicet a quarta feria caput jejunii usque ad feriam quartam majoris hebdomadae, nihil de festo faciebamus praeter commemorationem, sed nunc non observatur. Unde si festum sanctae Scholasticae venerit in Quadragesima, Missam dicimus de feria, cum commemoratione de festo; etiam Tertia, Sexta et Nona de festo, si aliquod festum non sequatur, de feria dicuntur. Notandum quod camerarius papae exit regias, et dat cineres 349 stando pedes illis qui sunt extra, et in ejus absentia alius praelatus, cui papa mandat.
Ante Orationem non dicit Pax vobis, sed tantum Dominus vobiscum, et sic in omnibus feriis dominicis tam Quadragesimae, quam et Adventus, exceptis Dominica Gaudete et Laetare.
Et notandum quod in Tractu qui hac die cantatur, quando pervenitur ad Versum Adjuva nos, dictus dominus papa, deposita mitra, stat genuflexus in sede sua, quandiu cantatur ille Versus. Si papa non celebraret, sed alius coram eo, debet ire ad cathedram cum scabello coram altare paratam, et ibi stat quandiu versus ille cantatur, deposita mitra; et ipso finito, debet redire ad sedem suam reposita mitra; et etiam dicto Sanctus, si non celebret, statim debet accedere ad eamdem cathedram, et ibi stare usque ad Agnus Dei cum mitra. Et dum incipit Per omnia, redit ad sedem suam. Hoc idem facit papa non celebrans, quandocunque dicuntur primae et ultimae Orationes in Missis de feria, vigilia, aut diebus quatuor temporum, sive solemniter celebretur, aut ferialiter. Quandiu enim Orationes dicuntur, semper stat flexis genibus, ut supra, cum mitra in capite, nisi illam ex devotione speciali deponere vellet; et Orationibus finitis, dum dicitur Per Dominum, vel quando vult, surgit et revertit ad cathedram suam.
Notandum quod anno Domini 1395 Bonifacius IX Perusii dedit cineres; quibus datis, deposito pluviali, recepit chlamydem; et sic absque mitra stetit in Missa propter frigus; neque cardinales diaconi sederunt ante eum, sed in locis suis. Dominus cardinalis Bononiensis dixit Missam, et dedit cinerem papae, et immediate papa dedit sibi cineres ante omnes cardinales. Verum quod non fuit aliquis episcopus cardinalis tunc, et praedictus dominus noster papa ordinavit, quod iste modus debet semper observari, quod ille qui celebrat imponat papae cineres, anno quinto pontificatus sui in die sancti Matthiae; et tunc fecerunt de feria, et non de sancto, sed die Jovis immediate sequentis factum fuit de festo.
Notandum quod quandocunque aliquis cardinalis facit officium coram pontifice, omnes cardinales exspectare debent illum, quousque ille deposuerit sacra vestimenta, et reassumpserit quotidiana; et cum eo vadunt ad cameram papae cum dictis illis duobus diaconibus qui papam antecedunt; vel si omnes 350 exspectare noluerint, saltem duo exspectare debent.
Si vero dominus papa non est in Urbe, conveniunt omnes ad ecclesiam sanctae Sabinae, et dicta Tertia benedicuntur cineres a pontifice, vel a sacerdote, qui debet cantare Missam more solito, ut supra. Finita Benedictione, pontifici vel sacerdoti celebraturo Missam imponitur cinis a pontifice alio vel sacerdote, si adest. Sin autem, idem pontifex, vel sacerdos imponit sibi ipsi cineres, deinde clero et populo, dicendo Memento, homo, etc. Interim cantantur Immutemur habitu, et Juxta vestibulum, etc. Finita impositione cinerum, dicitur Oratio Concede, quaesumus, ut supra. Postmodum procedit ad altare ad divina peragenda. Hoc idem servatur in capella domini papae, quando papa non celebrat, excepto quod sibi et omnibus astantibus imponit cineres.
LXXX. Dominica prima Quadragesimae. Dominica prima Quadragesimae sermo et Missa mandantur; et in hac Dominica et deinceps in diebus dominicis usque ad Dominicam de Palmis, cum coram papa celebratur praesentibus cardinalibus, papa induitur manto rubeo cum aurifristis sine perlis, portans mitram albam et planam de garnello sine perlis, excepta quarta Dominica, de qua infra.
Secundum Jacobum Gaietani in ista Dominica, nec in aliis Quadragesimae, non debet dici nisi una Oratio tantum. Verumtamen modernis temporibus presbyteri consueverunt dicere unam pro dicta die, secundam Ecclesiae tuae, tertiam Deus omnium fidelium, quartam Omnipotens sempiterne Deus, qui vivorum.
Ille qui debet facere sermonem osculatur pedem dextrum papae, et petit Benedictionem a papa; qua recepta, papa sibi committit, quatenus ex parte sui denuntiet vere poenitentibus et confessis, qui sunt vel erunt in statu gratiae, infra octo dies, tres annos et tot quadragenas de indulgentiis. Notandum tamen quod in Dominicis istis consueverunt V anni et V quadragenae, et in quarta Dominica de Laetare VII, qui VII anni nunquam solent dari, nisi pontifex celebret in dicta Dominica de Laetare et in Dominica Gaudete. Et isto praedicto, Missa et sermo in aliis tribus Dominicis Quadragesimae, etc., fuerunt ut supra.
351 LXXXI. De officio quartae Dominicae Quadragesimae, quae vocatur Dominica de Rosa, et de Annuntiatione. Dominica quarta Quadragesimae, statio ad sanctam Crucem. In hac Dominica dominus papa portat nobilem mitram frigiatam, cum vadit Missam celebrare ad ecclesiam sanctae Crucis, quae dicitur Jerusalem. Illo etiam die portat rosam auream cum balsamo et musco sibi in camera a camerario praesentatam; bajulatque eam in eundo ab eadem camera usque ad sanctam Crucem, et cum praedicat, in manu tenet eam, reducetque eam in redeundo usque ad Lateranum. Ad ascensionem et descensionem equi praefectus Urbis indutus scarleto vel purpura, habens unam caligam rubeam et aliam deauratam, tenet ei stapham, et dominus papa dat ei rosam auream, cum descendit.
In hac Dominica, Missa finita, dominus papa rosam portat usque ad cameram suam; vel, si sit in Urbe, usque ad Lateranense palatium; et dum revertitur, sequuntur eum omnes nobiles in curia praesentes; et dum ad cameram suam redierit, si sit extra Urbem, dat rosam nobiliori, vel illi cui sibi placet magis; et ille incontinenti flectit genua, et osculatur pedem papae, dato etiam quod esset rex. Deinde papa recipit eum ad osculum oris; deinde ille recedit comitantibus eum duobus diaconibus antiquioribus cardinalibus, et cum illo equitant aliquantulum, quantum sibi placebit.
Anno Bonifacii IX pontificatus IV, Perusii hac die rosa fuit missa in magna capella, et sermoni omnes cardinales interfuerunt, sed non papa, quia erat infirmus. Rosam ad Missam portavit super altare, et reportavit junior clericus camerae, et papa dedit rosam in camera sua.
Notandum quod antequam papa det rosam, debet dicere aliqua verba brevia de conditionibus et proprietatibus rosae, quae habet colorem gaudiosum, odorem confortativum, aspectum laetificum, prout est in libro rationali divinorum officiorum.
In die Annuntiationis beatae virginis Mariae Missa et sermo mandantur; quod festum si venerit in Quadragesima, papa non venit ad primas Vesperas cum pluviali et mitra, nec cardinales consueverunt venire, quia cantantur ante prandium, 352 nisi venerit die Lunae, quia tunc Dominica de sero sunt Vesperae papales, et Antiphonas incipiunt cardinales.
Et notandum quod hoc festum, in quocunque tempore veniat, in Missa non dicitur nisi Oratio de beata Maria virgine, et nihil de feria. Dicta Missa, immediate data Benedictione, pontifex stans in sede sua sine mitra incipit Vesperas, quae sunt solemnes; et incoepta prima Antiphona, deponit paramenta, et resumit pluviale rubeum, et omnes cardinales et praelati deponunt paramenta, et recipiunt cappas laneas. Nec cardinales incipiunt antiphonam in iis Vesperis. Episcopus vero cardinalis qui servivit papae in Missa, non deponit paramenta, quoniam habet portare papae naviculum cum incenso hora debita, et incensare altare et cophinum, in quo reservatur Corpus Domini, et similiter papam; et habet etiam tenere librum coram papa, cum dicit Orationem; et debent dici duae Orationes, una de festo, altera de feria, si veniat in tempore; quibus finitis, papa dat Benedictionem.
Consueverunt antiquitus in secundis Vesperis cujusque festi cardinales dicere Antiphonas, et nunquam alius in secundis Vesperis, licet temporibus domini Joannis XXII, Benedicti XII et Clementis VII, nunquam fuerit observatum.
In Dominica de Passione, quae est quinta Quadragesimae, sermo et Missa mandantur, omnia alia ut supra in aliis Dominicis Quadragesimae est fieri consuetum.
LXXXII. De ordine seu officio in die Palmarum, etc. Dominica in Palmis, secunda hora diei mediante, junior cardinalis sacerdos et omnis clerus conveniant in ecclesiam sancti Silvestri in palatio Lateranensi, missalibus vestimentis induti; expositisque in medio palmarum vel olivae, seu aliarum arborum ramis, benedicit cardinalis vel sacerdos salem et aquam; deinde sequitur Antiphona Hosanna Filio David. Deinde pro Graduali cantatur Resp. Collegerunt. Vers. Unus autem; vel Resp. In monte Oliveti. Vers. Vigilate. Dicta Oratione, expandantur palmae, et canente clero et populo, hoc modo deferuntur palmae benedictae in palatio Lateranensi ante capellam, si ibi est curia. Dominus exiens dat unicuique episcopo et cardinali spatulam palmarum 353 et aliis, si supersint palmae; deinde projicit folia palmarum seu olivarum super populum, et aliquibus aliis dat manu; et cantor incipit Antiphonam.
« In hac die non consuevit esse sermo, nec Romani pontifices officiare consueverunt, sed bono mane in capella secreta celebrant Missam suam; eunt tamen et distribuunt palmas, licet aliquando modernis temporibus celebrent.
« Et notandum quod si pontifex non facit officium, quicunque alius dicit Missam, dum tamen sit cardinalis, benedicit ramos, et non junior presbyter; et ita de candelis et cineribus est observandum. Et in omnibus spectantibus ad hanc solemnitatem palmarum recede ad ea quae sunt notata in die Candelarum et Cinerum
« Si papa hac die Palmarum celebraret, portare debet paramenta violacea, vel viridis coloris sine perlis, et sandalia sine perlis; mitram simplicem de garnello, et chirothecas sine perlis, et palmam. Verum est quod modernis temporibus consueverunt portare mitram solemnem et pretiosam, et chirothecas pretiosas, omnia alia simplicia.
« Notandum quod anno Domini 1388 dominus Urbanus VI hac die ramis Palmarum non fecit officium quia nondum erat coronatus; sed bene dedit palmas et ramos, et interfuit Missae indutus pluviali rubeo et mitra alba: quam Missam dixit cardinalis Florentinus in magna capella; et sic per dominos cardinales etiam illae Missae de hebdomada sancta fuerunt celebratae ipso praesente, ut supra.
« In die Lunae non est Missa papalis. Item in die Martis Dominus noster audivit Missam magnam in sua capella parva, quam celebravit unus de cantoribus, et legit Passionem.
« Item in die Mercurii sancta idem observatur. Sed notandum, quod si sint peregrini, de gratia speciali papa post Missam consuevit dare indulgentiam populo, in qua est indutus. . . . .
« Item notandum quod die Mercurii sancta de sero hora competenti papa venit ad audiendum officium in capella simpliciter cum chlamyde rubea et capucio super caput, non tamen replicato, sicut in aliis diebus consuevit, sed solum extenso 354 super oculos. Et his tribus diebus post officium papa debet dare Benedictionem; et cardinales consueverunt venire de sero ad audiendum officium in capella papae istis tribus diebus, non tamen mandati, sed libere devotionis causa.
« Notandum etiam quod Romani pontifices his tribus diebus non consueverunt dicere officium cum episcopis et commensalibus suis, cum dicuntur Matutinae, sed devote audire officium, et postea in camera sua cum cubiculariis suis dicere. »
LXXXIII. De officio feriae quintae in Coena Domini. Feria quinta in Coena Domini, statio ad sanctum Joannem ad Lateranum. Hac die sacrificium sacri corporis et sanguinis ab ipso Domino nostro Jesu Christo celebrationis sumpsit initium. Hac die in toto orbe sanctum chrisma conficitur; hac die etiam poenitentibus per indulgentiam subvenitur. Mane hujus diei primo mansionarii praeparent omnia quae necessaria sunt ad consecrationem chrismatis: tres ampullas oleo mundissimo plenas, maximam vero ampullam, quae ad chrisma debet fieri, de panno serico albo, alias autem de alio serico coopertas. Sit autem pannus adeo subtilis, quod ampullae possint videri per eum. Hora vero tertia sonetur signum, et veniant omnes ad ecclesiam, in qua chrisma consecrari debet. Tunc egrediantur poenitentes de loco, in quo poenitentiam fecerunt, ut gremio ecclesiae praesententur a pontifice, qui sedere debet prae foribus ecclesiae, et reconciliare eos cum Antiphonis et Orationibus; quibus finitis, pulsentur campanae, sicut mos est in solemnibus diebus, et extunc sileant campanae usque ad diem Sabbati. Antequam dominus papa exeat de camera, dicit Tertiam et Sextam. Hora vero sexta exit dominus papa de palatio cum episcopis et cardinalibus et toto apparatu curiae, veniens ad palatium majus, ubi solet esse hospitium: Episcopus Albanensis stans ibi in loco eminenti sermocinatur ad populum, et facit Processiones, si fuerint faciendae, ut moris est. Peractis his omnibus descendit ad ecclesiam Lateranensem; et intrat ecclesiam, veniens ante sacrarium ad ecclesiam sancti Georgii, et dicit ibi Nonam.
Deinde tam pontifex quam presbyteri, et diaconi, et alii clerici, et quisque induatur ornatu sui ordinis. Pontifex induit 355 vestimenta alba, episcopi pluvialia, presbyteri planetas, diaconi dalmaticas pro reverentia chrismatis. Pontifex vero jam indutus dalmatica sedeat in sede sua; cui praesentetur ampulla, quae melior est, cum oleo ab acolythis, et balsamum cum oleo commisceat nihil dicens, et conficiat. Omnes vero ampullae remaneant ibi, et diligenter custodiantur, quousque ad altare portentur. Postmodum autem pontifex lotis manibus, indutus planeta, procedit cum presbyteris, diaconibus, et acolythis et omnibus ordinibus, et habent in processione crucem, Evangelium, septem candelabra, thuribulum cum incenso; et sic processionaliter pergant ad altare cum mappula; et facta confessione et reverentia, ascendit ad sedem suam. Interim autem decantetur a cantoribus Introitus sine Gloria Patri; et finito Versu repetatur Introitus; postea a cantoribus decantatur Kyrie eleison. Quibus finitis, dominus papa dicit excelsa voce Gloria in excelsis Deo. Dicta vero Oratione Deus a quo, etc., lectis Epistola et Evangelio, factoque sermone ad populum, si voluerit, et Credo in unum Deum decantando, prosequatur Missam ordine suo. Tamen sciendum est, quod non fit sermo, nisi quando fuit processio.
« Notandum quod in hac Missa non consuevit esse sermo, nisi papa vellet facere Processionem. Tunc si papa illum sermonem facere non vellet, sacrista committit de ejus mandato sermonem alicui de dominis cardinalibus episcopis, vel presbyteris, quoniam diaconi nunquam coram papa praedicant, aut alicui praelato, vel magistro in theologia.
« Notandum quod abbates nunquam consueverunt praedicare, nec doctores decretorum, nec legum nisi duntaxat praelati et magistri in theologia, sed modo abbates praedicant. »
Postquam dominus papa intrat ad sacrificandum, et confecit duas Hostias, tunc acolythus conducit juniorem diaconum cardinalem, et cum eo plures subdiaconos. Unus autem ex iis subdiaconibus portat crucem, acolytho antecedente cum thuribulo et thure; et sic processionaliter vadunt ad ecclesiam sancti Joannis, vel sancti Georgii, ubi ampullae cum chrismate et oleo conservantur. Cardinalis diaconus accipit illam ampullam, quae est chrismatis; duo alii subdiaconi accipiant illas duas alias ampullas olei exorcizati et olei infirmorum, et eo modo quo iverunt revertantur. Venientes autem ad altare, antequam dominus papa dicat Per quem haec omnia, 356 subdiaconus qui bajulat ampullam olei infirmorum, repraesentat eam summo pontifici ad benedicendum. Pontifex dicat plana voce Exorcizo te, immundissime. Iis Benedictionibus peractis, vertitur ad altare et dicit Per quem haec omnia, etc. Scire nos convenit, quod si fuerit pontifex Laterani, decantato Credo in unum Deum, et antequam intret ad sacrificandum, a diaconibus levatur mensa de altari palliis desuper complicatis, et cum reverentia et omni devotione ab eisdem reportetur in capellam sancti Pancratii juxta claustrum canonicorum, quod ibi est locus conservationis; et cum omni cautela usque in die Sabbati custoditur.
Deinde pontifex venit ad altare, accipiens ampullam vitream, quae intus se continet quoddam vasculum aureum, et in illo vasculo est lapis pretiosus concavus, et in illa concavitate lapidis est diligenter pretiosus Christi sanguis inclusus, qui annualiter extrahitur, et reponitur ibi in concavitate arcae, et tunc levatur a pontifice; et ostenditur, ut tota turba populi valeat cum timore et reverentia, et omni devotione eum videre. Postea traditur custodienda priori et canonicis ejusdem ecclesiae usque in diem Sabbati. Tunc pontifex ad sacrificandum intrat solus, et intrat arcam, ut significetur quod in Veteri Testamento scriptum est, quia summus pontifex intrabit semel in anno in sancta sanctorum; tamen et cruce et linteamine superpositis, episcopo vel cardinali cum capellano sacerdote ministrante sibi.
Confecto itaque sacrificio, pontifex solus communicat super attare sine ministris, et non cum calamo, sed cum calice tantum se confirmat illa die et sexta feria, et ponit illam quartam partem in calice. Postquam autem communicaverit, ponit calicem super altare, et patenam juxta eum cum corpore Domini reservato, quia sexta feria de ipso resumit, et cooperitur utrumque sindone munda. Receptis corpore et sanguine Domini, pontifex ascendit ligneam sedem; et continuo duo acolythi deferunt ampullas involutas cum sindone alba serica in sinistro brachio, ita ut videri possint a medio; et diaconus, qui assistit domino papae, accipit ampullam unam mistam cum balsamo, et repraesentat eam pontifici, 357 tenens eam in sinistro brachio involutam. Tunc pontifex halet ter in ipsam; et post eum halent etiam in ipsam omnes episcopi, qui assistunt ibi, et presbyteri cardinales; et dicit sine cantu: Dominus vobiscum, Exorcizo te, creatura olei, etc. Post Benedictionem vero istam omnes episcopi et cardinales salutent per ordinem sanctum chrisma, et in salutando inclinent capita dicentes Ave, sanctum chrisma, et deosculentur ampullam. Facta salutatione chrismatis ab episcopis et presbyteris, statim debet fieri salutatio olei ab eisdem, hoc videlicet modo.
Dominus papa salutat chrisma, et statim postea oleum, dicens Ave, sanctum oleum; ita et singuli facere debent. Postea reportentur ampullae processionaliter, sicut fuerunt adductae ad sacrarium, vel ad locum ubi sedere debent. Deinde distribuatur unicuique, sicut debetur et fuerit opportunum. Pontifex vero in sede communicat illos qui communicari volunt. Reverenter tamen oblatae integrae de corpore Domini in diem Parasceve reservantur; sanguis vero Domini penitus assumatur. Pacis osculum non datur, Agnus Dei dicatur, et communio, Dominus Jesus Christus, etc. Tunc pontifex revertitur ad altare, et dicit hanc Orationem, Refecti, etc.; qua expleta, diaconus dicit Ite Missa est.
LXXXIV. De Mandato fiendo in die Jovis sancto rubrica. Missa igitur solemniter peracta, indutus pontifex, sicut cantavit, ascendit ad palatium, comitantibus eum tam episcopis quam presbyteris et diaconibus, omnibus peractis secundum ordinem suum. Pontifex vero ingreditur basilicam sancti Laurentii de Palatio, vel capellam sancti Martini, si est ad sanctum Petrum; et exuit planetam, et assumi sibi mantum in scapulis; imposito super caput suum fanone cum mitra facit Mandatum, duodecim subdiaconibus rochetum cum superpelliceo portantibus. Cubicularii ponunt concham ante eum; ipse vero praecinctus linteo, habens ante se linteum mundum, quo unus diaconus qui ei servit, secundum dominum Jacobum Gaietanum, ipsum papam praecingit, bracheolam 358 ad hoc portatam habens in brachiis, et linteum mundum ante se tenens; quae omnia debent parari per thesaurarium, vel fratres de Prognota [ Al. Pignotta], et duodecim subdiaconi manent foris basilicam discalciati; duo vero ostiarii accipiunt priorem in ulnis, et portant eum ante pontificem. Pontifex vero cum aqua calida, quam infundere debent cubicularii, lavat pedes ejus, et tergit linteo, et deosculatur pedem ejus dextrum, et dat ei duos solidos; et sic facit unicuique subdiaconorum, et dat ei duodecim denarios. Interim cantores cantant Vesperum, ante eum stantes, cum Antiphona ad Vesperum, Calicem salutaris, etc. His dictis, lectio non dicitur, nec Versus, sed Antiphona cantatur, Coenantibus autem, etc. Omnibus completis, dicit pontifex Orationem legendo, Respice, quaesumus, Domine, super hanc familiam tuam, etc., ut moris est, prout in Vesperorum officiis hujus diei plenius continetur.
LXXXV. De largitione presbyterii. Dictis Vesperis, et Mandato facto per papam, ut supra dictum est, summus pontifex presbyterium largitur cardinalibus et legatis. Nam indutus paramentis usque ad dalmaticam inclusive, habens mantum rubeum ad scapulas, fanonem super caput, et super ipsum mitram aurifrigiatam, ducitur ad capellam sancti Silvestri per duos diaconos cardinales, in quam intrat; et sic paratus sedet in faldistorio suo, et dat cuilibet cardinali singulariter et praelato presbyterium solitum, primo videlicet episcopis cardinalibus, secundo presbyteris, tertio diaconibus secundum ordinem antiquitatis singulorum in statu, in quo tunc est cardinalatus; consequenter omnibus aliis praelatis singulis singulariter. Nam quilibet cardinalis et praelatus, extracta sibimet mitra, deferens eam in manibus, vadit coram eo flexis genibus; tenet mitram apertam ante papam, qui ponit in illam pecuniam, quam dat ei in uno scypho argenteo camerarius, et quam dicit liber camerae qui vocatur Polyptychus; et ille qui recipit pecuniam in mitra osculatur genu domini papae. Idem vero camerarius habet ante se magnam mensam coopertam tobalea, ubi sunt hujusmodi monetae, et assistunt ipsi camerario clerici camerae 359 et duo mercatores. Ipsi vero camerarius et clerici tantum sunt in superpelliciis sive cottis.
LXXXVI. De comestione in Coena Domini. Dato presbyterio, dominus papa sic paratus, ut diximus, a duobus diaconibus cardinalibus ducitur ad mensam solemniter paratam, et ibi sedet, episcopo cardinale sibi dante aquam, et duobus diaconibus cardinalibus, uno a dextris, alio a sinistris tobaleam tenentibus, ipsoque, qui a dextris, etiam annulum tenente, dum lavatur.
Notandum quod praedicti tres cardinales in prima et secunda manuum lotione, et mensae Benedictione ministrant papae sine mantellis, mitra sibimet deposita dum ministrant; sed in gratiarum actione resumunt mantellos suos et mitram loco suo. Eo loto prima manuum lotione, factaque Benedictione mensae, de qua infra seriosius dicetur, vadunt omnes sedere; et tunc omnes cardinales lavant, cum sederint, manus suas, et sibi mutuo serviunt, ut infra in alia lotione dicetur.
LXXXVII. De ordine sedendi in mensa. Sedet autem papa in una mensa eminenti solus, diversis et magnis vasis aureis et argenteis super mensam positis. In alia vero mensa, quae est ad dextram papae, in longum aulae sedent episcopi cardinales; inter quos etiam sedent, si sint, patriarchae quatuor ecclesiarum patriarchalium principalium secundum ordinem prioritatis et posterioritatis ecclesiarum suarum; ita tamen quod quilibet patriarcha sedeat inter duos episcopos cardinales, et post eos in alia mensa presbyteri cardinales.
In parte autem sinistra, quae etiam est in longum aulae, sedent diaconi cardinales, omnes secundum ordinem prioratis singulorum in statu in quo sunt cardinalatus. Nam priores primo in mensa sedent; et post mensas cardinalium erunt mensae omnium aliorum praelatorum et nobilium. Et attende quod papa stabit dum comedit, sic paratus, ut dictum est, scilicet usque ad dalmaticam inclusive, habens mantum rubeum 360 ad scapulas, fanonem in capite, et mitram aurifrigiatam super fanonem, et annulum pretiosum non pontificalem in digito, et sandalia in pedibus. Cardinales vero omnes, tam saeculares quam religiosi, habebunt cottas cum . . . . . sine camisiis albis et mitris simplicibus de garnello in capite, et mantellis ad scapulas; sed saeculares habebunt mantellum de brunetto rosaceo; religiosi autem habebunt mantellum coloris suae religionis; et ita parati comedent, et alii omnes praelati similiter, facta tamen inter eos distinctione de saecularibus et religiosis quoad mantellos in colore, sicut dictum est in cardinalibus.
LXXXVIII. De servitoribus mensae papae. Coram papa serviunt laici majores natu et nobiliores, qui praesentes erunt, secundum officia illis distributa per magistrum hospitii. Notandum tamen quod in mensa primum ferculum ponit coram papa aliquis de principalibus nobilibus, etiamsi esset rex; quo posito, si rex foret, vadit ad sedendum in mensa a sinistris inter primos duos diaconos cardinales; et sic faciebat dominus Carolus primus rex Siciliae, et descendentes ab eo reges, maxime quia imperator Constantinopolitanus, qui tunc temporis erat in curia, et sedebat a dextris inter duos primos episcopos cardinales, qui primum fortassis ferculum posucrat papae, secundum vero rex Siciliae. Alii etiam nobiles majores, etiamsi essent filii imperatorum vel regum, serviunt papae in mensa, unus videlicet de cupa, alius de cultello ad incidendum. Alii astant comedenti; alii sequuntur fercula, portantes et ipsi incisoria papae, et cardinales, prout ordinatum erit.
LXXXIX. De secunda lotione manuum in Coena Domini. Comestione sumpta, papa lavat manus, ministrantibus sibi episcopo et duobus diaconibus cardinalibus ut prius: qui tres cardinales, resumptis mantellis et mitris suis redeunt sedere cum aliis cardinalibus in suis mensis. Tunc tam singuli ipsorum, et quilibet cardinalis, et unusquisque similiter sedendo lavabit manus suas, serviente fundente aquam cardinali lavanti. Cardinales autem qui assistunt, teneant tobaleam, 361 unus ex una parte lavantis; alius ex altera; et sic sibi invicem mutuo serviant. Quibus omnibus lotis, dantur species et vinum. In fine remotis mensis, surgit dominus papa, et omnes; et ipso stante super scabellum suum, ministrantibus sibi duobus diaconibus et episcopo, cardinalibus redduntur gratiae, ut infra sequitur. Illis autem redditis, papa reducitur a duobus diaconibus praedictis ad cameram vel anticameram suam, ibique sedet in faldistorio cum cardinalibus tantum fratribus suis, ipso et eis paratis ut fuerant in mensa. Consequenter sacris exutus vestibus, discalciatis sandaliis, requiescit. Cardinales vero et alii praelati redeunt ad hospitia sua parati cum mitris. . . . . sicut in comestione steterunt. Memorandum quod omnes capellani domini papae commensales et non commensales debent eo die comedere cum domino camerario splendide.
Item notandum quod nunquam aliqua mulier comedit in praesentia Romani pontificis, etiamsi esset imperatrix, vel regina. Ita exstitit observatum tempore domini Clementis V, domini Joannis XXII, domini Benedicti XII, domini Clementis VI, et domini Innocentis VI, nec fuit auditum quod aliquo tempore fuerit factum contrarium, et tempore domini Urbani V, domini Gregorii XII, aut Urbani VI.
Notandum quod si papa non conficiat sanctum chrisma, non habent locum praedictae caeremoniae.
Item si cardinales non comedant cum ipso papa, non habent locum praedictae solemnitates.
XC. Benedictio mensae in Coena Domini. In Coena Domini ad benedicendum mensam dicitur absolute sine nota vers. Christus factus est pro nobis obediens usque ad mortem. Deinde immediate dicitur Pater noster secreto: quo completo, sine pronuntiatione aliqua dominus papa signat mensam tam suam quam alias. Nec Jube, domne, dicitur, nec Tu autem, Domine. In fine prandii repetitur Versus Christus factus est, etc., ut supra. Postea immediate dicitur hinc inde Psalmus Miserere mei, Deus, sine Gloria Patri; postea secreto dicitur Pater noster; quo finito, dicit papa absolute Orationem Respice, quaesumus, Domine, super hanc familiam, etc., et non pronuntiatur. 362 Qui tecum, nec Fidelium animae, sed solum sine aliqua permutatione dominus papa signat se et omnes devote. Tunc resumpto fanone et mitra super caput cum manto ad scapulas, reducitur, ut dictum est, a duobus diaconibus cardinalibus ad cameram vel anticameram suam.
XCI. Item de mandato et aliis supradictis, papa non existente in Urbe. Dicta ultima Oratione per dominum papam, et Ite Missa est per diaconum, et Sit nomen Domini benedictum, ut moris est, dominus papa, indutus omnibus paramentis, sicut celebravit, vadit cum omnibus cardinalibus, episcopis, presbyteris et diaconibus secundum ordinem suum ad aliquem locum praeparatum, ut faciat ibi Mandatum. Residens itaque in faldistorio, deposita planeta et pallio, et assumpto manto in scapulis, tenens fanonem in capite et super ipsum mitram, praecinctus linteo, quo unus diaconus, qui ei servit, papam praecingit, braceola ad hoc parata habens in brachiis, posita concha per cubicularios ante eum, lavat pedes duodecim diaconibus vel capellanis in defectum ipsorum in suis . . . et cottis, qui parati tunicellis et discalciati debent in aliquo loco separato exspectare. Tunc duo ostiarii vel servientes accipiunt priorem illorum subdiaconorum, et portant ante pontificem, et sic de singulis. Summus pontifex cum aqua calida lavat pedes eorum singulariter portatorum, et tergit linteo, et deosculatur pedes eorum, et dat singulis duos solidos denariorum. Interim cantores cantant Vesperas, et capella coram papa cum nota. Pontifex vero dicit Orationem Respice, quaesumus, Domine, sine nota. His peractis, summus pontifex presbyterium largitur, et vadit ad mensam, ut supra seriosius dictum est.
De Benedictione olei infirmorum, et olei exorcitati, et consecratione chrismatis dictum est supra in officio praefatae feriae quintae Coenae Domini.
XCII. Qualiter et quibus diebus fiant Processus generales. Processus namque generales, secundum consuetudinem approbatam fiunt tribus diebus in anno, videlicet feria quinta in Coena Domini, item in Ascensione Domini, item in Dedicatione basilicarum 363 apostolorum Petri et Pauli; et praedictis tribus diebus fiunt etiam aliqui Processus speciales, prout expedit, sive contra aliquas communitates, vel personas notabiles, etiamsi reges, vel imperatores essent, contra quos eorum . . . . . ad monitionem, citationem, suspensionem, excommunicationem, interdictum, et privationem, vel ad alias spirituales et temporales poenas et sententias procederetur; et in Processibus sunt omnes cardinales et praefati curiae parati in albis. Dominus tamen papa habet pluviale rubeum, et alia observantur ut infra proxime sequuntur.
Feria quinta in Coena Domini ordo qui sequitur observatur. Nam dicta per dominum papam in camera Tertia et Sexta sine nota, habens ipse dominus papa stolam ad collum more consueto, et indutus pluviali rubeo, habente aurifrigium solemne cum perlis, et gestans mitram cum perlis, ministrantibus sibi duobus diaconibus indutis cappis suis de lana, ut solitum est; hora tertia, vel sexta, praecedentibus ipsum cum cruce diaconibus cardinalibus et capellanis et aliis, progreditur ad locum solemnem et eminentem paratum ad praedicandum, et ut fiant Processus qui fuerint faciendi.
Ad locum perveniens, sedens in faldistorio recipit ad reverentiam cardinales et praelatos nondum paratos, licet quandoque parati ad reverentiam veniant, de Processura timentes. Qua reverentia facta, dominus papa sermocinatur ad populum in vulgari, assumpta tamen auctoritate in Latino, et breviter, quia multa ea die sunt peragenda; vel committit sermonem alteri, scilicet alicui episcopo, vel presbytero cardinali. In sermone potest fieri mentio, si placet, de solemnitate diei et aliquid etiam tangi de Processibus faciendis.
Si ipse dominus papa sermocinetur, ipso praedicante, omnes sunt parati, tam cardinales, quam praelati, in albis, singuli in suo habitu; diaconi in dalmaticis et tunicellis, presbyteri in planetis, episcopi in pluvialibus, capellani in scutis et cotta seu superpelliceo. Subdiaconi domini papae possunt esse in tunicellis, qui ea die deberent esse duodecim.
Si vero aliquis episcopus, vel presbyter cardinalis sermocinaretur, ipse praedicans debet esse paratus; sed alii cardinales et praelati possunt differre recipere paramenta, quousque incipiantur Processus, vel quousque diaconus cardinalis ipsos incipiat vulgarizare.
364 Sed in omnem eventum duo diaconi, qui ministrant domino papae, et ille diaconus qui debet vulgarizare Processus, et unus episcoporum, saltem qui praedicat, possunt recipere paramenta, statim facta reverentia, ut sint magis parati ad suum ministerium exsequendum.
Sic igitur iste consuevit esse ordo, ut dominus papa veniens ad locum Processuum, in faldistorio sedeat, eatur ad reverentiam; fiat brevis sermo ad populum per papam, vel per aliquem cardinalem; revertatur dominus papa ad sedendum. Si praedicavit aliquis capellanus, vel plures, si sint plures Processus, in cotta et scuta stans versus populum, cito et intelligibiliter legant Processus in vero, ad modum quo leguntur lectiones in ecclesia. Unus diaconorum in paramentis albis tenens mitram in capite versus populum, lectum Processum per capellanum saltem in substantia vulgarizet. Et deinceps secundo Processu lecto, idem diaconus vulgarizet. Idem faciat et eodem ordine, si fuerint plures Processus.
Et sciendum quod Processus communes, qui fiunt contra haereticos, et contra piratas maris, et contra imponentes nova pedagia, et contra falsarios bullae, et portantes prohibita Sarracenis, et impedientes euntes et redeuntes ad curiam, non consueverunt omitti.
Quibus peractis, dominus papa ascendit pulpitum versus ad populum, duobus diaconibus assistentibus, uno a dextris, altero a sinistris, et uno episcopo a dextris; caeteri vero episcopi et presbyteri cardinales, prout locus patitur, stent a dextris, et diaconi a sinistris, et alii praelati, sive a dextris, sive a sinistris, ut poterunt; omnes tamen inspiciant populum cum mitris in capite.
Tunc dominus papa stans versus populum, aliquid potest dicere de Processibus lectis et expositis, prout sibi placet, scilicet quod ipsos approbat, ratificat, et facit, prout lecti sunt, et sicut diaconus exposuit; et circa ultimum verborum habens aliquos torticios accensos in manu, projicit ipsos dominus papa versus populum ad terram. Hoc idem faciunt singuli cardinales et praelati, tenentes tantummodo singuli unum torticium in manu, nihil dicendo; et cum candelae projiciuntur, debent campanae ecclesiae inordinate pulsari.
Completis Processibus, diaconus ministrans summo pontifici 365 a sinistris, deposita sibimet mitra, et digitis utriusque manus ante pectus invicem in oppositum cancellatis, dicit alta voce Confiteor Deo, cum nota more solito; quo finito, dominus papa resumit valde breviter ad populum, maxime si ipse praedicavit, quod sicut inobedientes et mali debent poenas et graves Processus de sua malitia reportare, sic boni et obedientes debent gratias et praemia obtinere; et dat indulgentiam omnibus qui interfuerint praedicationi et Processibus, vel alteri ipsorum, qui talis consuevit esse; indigenis datur annus et quadraginta dies; extraneis duo anni et duae quadragenae; ultramontanis tres anni et quatuor quadragenae; iis qui transierunt mare quatuor anni et quatuor quadragenae.
Tunc diaconus ministrans a dextris deponat mitram domino papae; qui, manibus elevatis, sicut cum dicit Orationem in Missa, facit absolutionem, dicendo clara voce, sicut consuetum est, Sit nomen Domini benedictum, videlicet, Precibus et meritis, etc.; et, responso Amen, dicit similiter, Absolutionem, Indulgentiam, etc.; et, responso Amen, ultimo dat Benedictionem dicendo, et signando populum: Et benedictio Dei omnipotentis, Patris, et Filii, et Spiritus sancti, descendat super vos, et maneat semper. Post haec, reposita sibi mitra per diaconum, vadit ad ecclesiam, cruce, caeteris cardinalibus et praelatis, subdiaconibus et capellanis paratis, ut post ipsum, praecedentibus; et ibi facto, vel omisso, Sit nomen Domini, ut sibi placet, omnia peragat, ut in Ordinario continetur et dictum est supra.
XCIII. De officio feriae sextae in Parasceve. Feria sexta omnia dicantur per ordinem. Prima hora hujus diei capellani omnes vocantur ad dicendum Psalterium, domino papa sedente ante lectum suum. Omnes capellani sedent etiam juxta pedes ejus, et vicissim totum Psalterium complent: quo finito, sacerdos cum aliis dicit Antiphonam Ne reminiscaris, postea litaniam Pater noster private, Miserere mei, Deus sine capitulo, et Dominus vobiscum; Oratio Deus, cui proprium est misereri, et caeterae omnes quae consueverunt dici omnibus diebus Quadragesimae et in fine Oratio sicut in aliis officiis. Die ipso sancto Parasceve, dicta Prima cum Oratione sua, Respice, quaesumus, Domine, et Psalmo lecto, in hora qua convenit, dicitur Tertia. Hora vero sexta conveniant omnes ad Lateranensem basilicam, 366 vel ad aliam ecclesiam, et dicant Sextam. Tunc dominus pontifex induat se omni ornatu quadragesimali tantum, episcopi vero pluvialibus, presbyteri, diaconi, et subdiaconi planetis.
« Ista die cardinales non veniunt ad reverentiam papae, sed immediate in ipsa cathedra deponunt cappam de scarleto.
Et est sciendum quod ista die dominus papa, antequam vadit ad ecclesiam seu capellam pro officio faciendo, bis venit ad fenestram pro indulgentia more solito populo danda, videlicet de mane semel, secundo cum ad capellam vult ire pro officio faciendo; et qualibet vice portat pluviale rubeum et mitram planam de garnello sine aurificiis; qua indulgentia secundo data, vadit ad cameram, et ibi deponit pluviale, et recipit cappam de scarleto rubeo, apertam a medio pectoris usque ad pedes, et eamdem mitram albam et planam de garnello absque aurificiis et perlis in capite portans, cum cardinalibus intrans capellam pro officio faciendo. »
Tunc junior presbyterorum cardinalium ferat adornatam capsidem cum dominico corpore hesterno die reservato; et sic subdiaconus cum populi cruce processionem praecedente, omnes discalceati sine cantu psallendo ad ecclesiam sanctae Crucis, quae est in Jerusalem, ubi statio fieri debet, ordinate procedant, quando dominus papa est Laterani; quando autem illuc pervenerint, ingrediantur ecclesiam sine cantu, et prostrati in medio ecclesiae diutius orent. Presbyter, qui portat corpus Domini, ponat illud in secretario, dum dominus papa praeparat se. Illo praeparato, reportet illud ante papam in processione ad altare. Surgentes ab Oratione dominus papa cum clero intret secretarium, et abstracta planeta cum pallio sedet in sede sua, et lotis pedibus ministri calcient eum, non sandalia, sed quotidiana calciamenta. Veniens ad faldistorium dicit Nonam, et post paululum reindutus planeta et pallio praeeunte [Al., praecedente] eum cum cruce et Evangelio sine luminaribus, cum incenso, ordinate cum silentio ad altare procedunt. Et tunc omnes prostrati super tapetia strata diutius orant. Interim cum ministri . . . . . capellam unam tantum tobaleam sindonem, non aurifigiatam, extendunt super altare nudatum. Completa vero 367 Oratione nihil aliud dicat, nec etiam confessionem faciat; sed pontifex, deosculato altari, ascendit sedem medium more solito; et subdiaconus statim procedit ad legendum, et sine titulo et sine reverentia et osculo pedum in modum lectionis sic incipit: Haec dicit Dominus: In tribulatione, etc. Omnes lectiones, tam hodie quam in die Sabbati, leguntur in modum lectionis. Qua finita, cantatur Tractus Domine, audivi; et finito tractu, dicit pontifex Oremus, et diaconus, scilicet prior diaconorum, Flectamus genua, postea alter diaconus qui assistit papae, Levate, et dicat Orationem Deus a quo, etc.; qua finita, diaconus similiter sine titulo legat aliam Epistolam: In diebus illis, dixit Dominus ad Moysen, etc. Lectione completa, cantatur tractus, Eripe me, etc. Antequam finiatur Tractus, diaconus Passionem dicturus debet exuere planetam, et eam planetam ad modum stolae recipere debet super humerum sinistrum, ita quod capita ejus firmentur ad latus dextrum quasi retro.
Notandum quod in principio Passionis papa surgit de cathedra, et deposita sibi mitra, stat pedes contra altare circa medium; qui, sustentans se super illud retro in scapulis, respiciens ad illum qui legit Passionem, junctis ante pectus manibus: et sic semper stat quousque perveniat ad locum Passionis ubi dicitur Et inclinato capite, etc. Et tunc papa genua flectit ibidem versa facie ad altare, statque genuflexus per tantum spatium, quod semel possit dici Pater noster. Postea surgit, et stat sicut prius. Similiter et omnes alii faciunt. Quo finito, diaconus, facta reverentia coram altari, sine Benedictione et pedis osculo procedat cum Evangelio sine faculis et sine incenso; et ascendens nudum pulpitum, non dicat Dominus vobiscum, sed simpliciter dicit Passio Domini nostri Jesu Christi, etc.; et, nullo respondente, legat In illo tempore egressus est, etc. Cum autem ventum fuerit ad eum locum ubi dicitur Tradidit spiritum, statim diaconus genuflectit ad Deum, et omnes similiter, et stant genibus flexis quantum dici posset Pater noster. Tunc surgens diaconus et alii, et prosequitur ut inchoaverat Passionem. Cum autem ventum fuerit ad eum locum ubi dicitur Post haec autem rogavit Pilatum, acolythi repraesentent ex more thuribulum, et pontifex imponat incensum, quod acolythi portant ad Evangelium, et portant etiam faculas accensas. Finito vero Evangelio, reportatur liber cum incenso deosculandus pontifici.
368 Post haec secundum modernos consuevit fieri sermo per aliquem magistrum in theologia, vel praelatum; et ille qui facit sermonem, genibus flexis ante papam petit Benedictionem, sed non deosculatur pedem; sed habita Benedictione, et recepta indulgentia pronuntianda per sermonem, vadit ad locum solitum pro sermone faciendo. Cum autem fit sermo, papa sedet in cathedra nuda ante altare, tenens mitram in capite. Quo sermone finito, non dicitur Confiteor, sed statim ille qui fecit pronuntiat indulgentiam de mandato et auctoritate papae, verbi gratia de septem annis et septem quadragenis.
Notandum quod prior diaconus cardinalis, qui assistit papae a dextris, in istis Orationibus dicit Flectamus genua, et secundus dicit Levate; quod postea dicit secundus Flectamus genua, et tertius diaconus dicit Levate; quod tertius diaconus postea dicit Flectamus genua, et quartus respondet Levate, et sic usque ad ultimum; et, si oportet repetere, ad primum diaconum.
Tunc pontifex surgens dicit has solemnes Orationes, Oremus, dilectissimi nobis, etc. In hac igitur Oratione pro Judaeis dicitur Oremus, sed non dicitur Flectamus genua, quia ipsi hac die Domino irridendo genua flectebant. Ideo Ecclesia illorum exhorrescens facinus, pro ipsis non flectit genua in Oratione Omnipotens, etc. Finitis Orationibus, procedit pontifex ad altare; et stans ad dextrum cornu altaris accipit crucem a ministris sibi praeparatam sindone munda coopertam; et discooperiens eam a summitate, elevatis manibus, solus incipit Antiphonam, Ecce lignum crucis, adjuvantibus eum in cantu qui assistunt ei. Cum autem Venite adoremus cantaverint, omnes prostrati reverenter adorent, et usque ad terram se inclinent; et repetitur Antiphona, Ecce lignum, etc., a cantoribus in choro. Iterum pontifex paululum procedens, et crucem ad medietatem discooperiens, amplius elevatis manibus, exaltando vocem, eamdem Antiphonam solus incipit, in cantando juvantibus eum qui circa ipsum sunt; et secundo a cantoribus Antiphona repetitur. Et tertio procedit pontifex ante altare, discooperiens crucem totam, erectis sursum manibus, alitus incipit Ecce lignum crucis; et tertio a cantoribus repetitur Antiphona; et tertio dum cantatur Venite adoremus, adoratur ab omnibus. Tunc pontifex cum chirothecis nondum extractis deponit manibus suis crucem super stratum pallium et mundissima linteamina 369 ad radicem altaris, et discalceatus tertio prostratus solus crucem adorat. Quo facto, revertitur ad sedem suam, et ibi recipit deposita calciamenta.
« Notandum quod dominus Gregorius XI, necnon dominus Urbanus VI, Romani pontifices, nunquam voluerunt se discalceare in cathedra prope altare, creditur quod propter reverentiam altaris, quia ambo devoti erant; sed in alia magna cathedra etiam nuda longe ab altare, ubi consueverunt se induere in solemnitatibus. Postea omnes cardinales discalceati in locis suis per eorum familiares, nudis pedibus vadunt bini ad adorandum crucem secundum ordinem suum, et non flectunt genua. Similiter et omnes alii ibidem praesentes eo modo eamdem crucem adorant. »
Postmodum omnis chorus ordinate adorent. Interim autem cantores cantent vicissim Agios, repetentes Sanctus Deus, sanctus fortis, etc., Antiphona, Popule meus, quia eduxi te de terra. Quid ultra debui facere, cum toto improperio; et alias Antiphonas, Adoramus te, Christe, Crucem tuam, et Salva nos, Christe, salva; et Psalmus, Deus misereatur, et Hymnus, Pange, et Crux fidelis.
« Finita adoratione crucis, sacrista vel alius ad hoc deputatus deponit crucem in suo loco super altare, et accendit luminaria in altare, et pecuniam oblatam in crucis adoratione sacrista recipit sola hac die, quoniam sua est; in aliis vero est capellani. Ipsa ergo cruce ita collocata, dominus camerarius, vel alius ejus gerens vices, aliam crucem portat extra regias, comitantibus eum clericis camerae et capellae, ad adorandum aliis.
« Notandum quod temporibus Romanorum pontificum Joannis XXII, Benedicti XII, Clementis VI, Innocentii VI, Urbani V, Gregorii XI, et Urbani VI, fuit observatum quod papa reversus ad cathedram, ut hic dicitur, in ea stando resumpsit planetam nigram et pallium cum spinulis de manu diaconi cardinalis qui dixit Passionem; et sic progressus ad altare sine mitra et sine confessione consueta, assistentibus sibi duobus diaconibus cardinalibus, deinde ivit cum cruce et luminaribus, et incenso ad armariolum, seu cophinum, in quo hesterna die fuerat corpus Christi cum calice reservatum. Et ita fuit hactenus observatum, quod Romanus pontifexemet 370 ad armariolum seu cophinum vadit, et corpus Christi portat ad altare cum illa tobalea de serico coopertum cum uno capite, et cum alio quod sibi pendet super humerum sinistrum. »
« His finitis, pontifex chirothecis depositis, quas amplius non resumit, et lotis manibus, ac cruce locata inter faculas in altare, vel altare ingrediatur. Presbyter cardinalis portat corpus Christi, et ponit super altare, et dominus papa aperit capsulam, et cum manu accipit, et ponit corpus in patena: quam accipit diaconus a subdiacono, et tenet in manu; et diaconus offert ei in patena Corpus Domini, quod pridie fuerit reservatum. Quod accipiens collocet super corporale ab eodem diacono prius super sindonem expansum. Offerat ei calicem similiter cum puro vino, et subdiaconus offerat ampullam cum aqua, quam pontifex vino commisceat, ut repraesentet quod eo die emanaverunt sacramenta ecclesiae, videlicet sanguis et aqua de corpore.
« Notandum quod in Missa ista in officio capellani servit Papae unus presbyter cardinalis, vel ille cui Papa mandavit, vel cui prior diaconorum ex praecepto Papae hoc facere commiserit. »
In quibusdam vero ecclesiis purum vinum hodie sine aqua offertur, ut in puro et forti vino crudelitas Judaeorum repraesentetur, et asperitas passionis Christi. Collocato autem calice de consuetudine ad latus dominici corporis a diacono, offerat ei incensum; et pontifex, ut mos est, utrumque adoleat: deinde inclinat se ante altare orans, et dicens, In spiritu humilitatis; et erectus pontifex vertit se ad populum, dicens Orate, fratres. Deinde dicat plana voce, ut mos est, Per omnia saecula saeculorum. Oremus. Praeceptis salutaribus. Pater noster, etc. Oratione Dominica completa, dicat hanc Orationem in eadem nota, Libera nos, quaesumus, Domine, ab omnibus malis, etc. Responso autem Amen, frangit Hostiam secundum consuetudinem, ponens de ea in calice, nihil dicens. Sanctificatur enim vinum non consecratum per corpus Domini immissum. Pax Domini non datur. Agnus Dei non cantatur, nec pacis osculum datur, nec Postcommunio cantatur. Communicat autem 371 solus pontifex sine ministris, non ad sedem solemniter, sed ibi, tantum eo die ante altare, ob humilitatem reverentiae diei et passionis Christi; perfundit in calice, et ipse sumit, et postea cum aqua in bacilibus. Deinde rediens ad sedem, exuat se, et cum clericis suis dicat Vesperos praeteriti diei, non cantando, sed recitando. Antiphona, Calicem salutaris, usque in finem sine lectione, sine Hymno, et sine Versiculo; ad Magnificat, Antiphona, Cum accepisset acetum; alia Antiphona ad Magnificat, Ait latro ad latronem, et in aliis omnibus non dicitur Gloria Patri. Quibus expletis, dicatur Christus factus est pro nobis, etc., totum; postea sine Kyrie, eleison, sub silentio dicatur Pater noster; psalmus Miserere mei, Deus, et Oratio Respice, etc. His omnibus expletis, quisque cum pace et absque confabulatione ad invicem revertitur ad propria. Dominus papa eo die non coenat cum capellanis, nec cap ellani cum eo; sed qui velit coenare, coenat aliquis cum quo vult, et quando vult.
Item de sero ad officium Matutino rum papa venit ad capellam cum cappa clausa de scarleto rubeo, foderata de herminis, clausa a medio pectoris sursum, et aperta deorsum. Cocullam semper tenet super caput, et sine mitra in cathedra nuda sedet; nec diaconi cardinales sedent ante pedes ejus in iis tribus Matutinis, neque in fine dat Benedictionem in ipsis.
XCIV. Ordo officii de Sabbato sancto Sabbato sancto, hora sexta, a ministris ecclesiae ignis excutitur de crystallo sive lapide, et accenditur. Junior presbyterorum cardinalium, sacris inductus vestibus, cum cruce, aqua benedicta, et incenso, benedicit novum ignem. Oratio: Deus, qui per Filium tuum, angularem, etc. Domine Deus, Pater omnipotens, lumen indeficiens, etc. Domine sancte, Pater omnipotens, aeterne Deus, Benedictionibus nobis, etc. Veniat, quaesumus, omnipotens, etc.
Benedicto igne, aspergatur aqua benedicta, et adoleatur incenso de ipso igne in thuribulo posito. Deinde diaconus junior 372 diaconorum cardinalium, dalmatica indutus, venit, et de manu ministrorum accipit arundinem trium cubitorum et dimidii cubiti, triplicem candelam, quam de novo igne illuminatam imponit arundini, comitantibus eum subdiaconibus, cantoribus et reliquis de clero cum populo praecedentibus ministris cum cruce et incenso, stans in porta ecclesiae, elevatis paululum manibus, dicit magna voce Lumen Christi; respondent alii Deo gratias. Procedit usque ad ostium chori, et, elevatis manibus amplius, excelsius dicit Lumen Christi; respondentibus iterum Deo gratias. Procedit usque ad medium chori; et, plus elevatis manibus, tertio altius dicit Lumen Christi, respondentibus omnibus Deo gratias. Ascendit ad ornatum pulpitum, et illuminato magno cereo, et incensato libro, incipit absolute Benedictionem cerei: Exsultet jam angelica tuba coelorum, etc., sicut in libris habetur. Omnia luminaria debent esse exstincta, ut de novo igne accendantur. Interim autem dum cereus benedicitur, pontifex dicat Tertiam et Sextam in camera sua; Nonam vero dicat in ecclesia. Dictis ipsis, calceatus induitur omni ornatu suo quadragesimali, episcopi pluvialibus, presbyteri et diaconi planetis; subdiaconi vero non planetis, sed tunicis induuntur, ut compositi induti sint, ut magis expediti ad lectiones legendas. Tunc pontifex cum omnibus egressus a sacrario, praecedente eum subdiacono cum cruce, et alio subdiacono cum Evangelio, processionaliter, cum silentio tamen, procedit ad altare; et facta reverentia ad ornatum, ascendit sedem, circumsedentibus hinc inde juxta ordinem suum omnibus. Finita benedictione cerei, subdiaconus ascendens ambonem incipit legere lectionem sine titulo; In principio creavit Deus coelum et terram. Eo vero complente, si dominus papa velit, Graecus subdiaconus eamdem Graece relegit. Qua completa, dicit pontifex Oremus; diaconus qui est a dextris Flectamus genua; et post paululum alter diaconus, qui est a sinistris, Levate. Deinde sequitur Oratio, et reliquae, prout in Ordinario continentur.
Et intelligendum est quod in Sabbato sancto in toto officio, quod agitur ante Missam, utendum est violaceo colore, hoc excepto, quod diaconus qui cantat Benedictionem cerei indutus est dalmatica; subdiaconus, vel subdiaconi, qui illa die erunt induti, tunicellis utuntur albis; sed Benedictione cerei 373 cantata, diaconus, amota dalmatica, assumit planetam violacei coloris, et tenet eam usque dum inchoatur officium Missae; subdiaconi vero non mutant vestes.
XCV. Officium in die sanctae Paschae resurrectionis Domini. Dominica sancta Paschae statio ad sanctum Joannem Lateranensem. Summo mane dominus papa, dicta Prima, vadit in basilicam sancti Laurentii, quae dicitur Sancta Sanctorum. Posita ibi capella in faldistorio prius orat; postea induitur a diacono et subdiacono usque ad dalmaticam. Tunc surgit et ingreditur ad Salvatorem, aperitque imaginem Salvatoris, et deosculatur pedes ipsius imaginis. Tunc venit ad altare sumens crucem . . . . . quae posita est ibi a capellanis; et tenendo eam in manu cantat voce convenienti Antiphonam Surrexit Dominus de sepulcro, qui pro nobis pependit in ligno, alleluia. Capellani, qui assistunt et juvant eum in cantando, duabus aliis vicibus ipsam Antiphonam reiterando, et semper altius imponendo, sicut primo incipiat. Deinde revertitur ad faldistorium. Omnes diaconi cardinales ibi esse debent, et prior subdiaconorum cum omnibus subdiaconis de capella, et omnes alii capellani; praedicti vero diaconi induuntur dalmaticis, subdiaconi vero tunicis, alii vero capellani albis togis. Tunc dominus papa sedens in faldistorio, prior diaconorum flectens genua sua coram ipso, dat osculum pacis; sed prius osculatur pedem. Tunc dominus papa dando pacem dicit Surrexit Dominus vere; respondet ille qui accipit Et apparuit Petro; et ipse diaconus revertitur ad filum juxta papam in locum suum. Post haec omnes diaconi et subdiaconi, et alii capellani et caeteri ordines curiae recipiunt pacem a summo pontifice, et vicissim dant et recipiunt pacem, a primo incipientes veniunt usque ad ultimum.
Deinde dominus papa induet se planeta alba; et redimitus mitra cum omnibus aliis ordinibus descendit de palatio, praeparatis equis cum mappulis albis super sellam, coronatus, equitatque cum Processione ad sanctam Mariam Majorem. Cum autem venerit ad Merolanam, quidam scriniarius, electus ab omnibus scriniariis Urbis, dicit alta voce Jube, domne, benedicere. Pontifex benedicit ei. Item scriniarius: In ecclesia sanctae Mariae dominae nostrae, dicit cantando hac voce Baptizati sunt tot masculi et tot feminae. Pontifex respondet 374 Deo gratias. Eodem modo fit secunda feria ad sanctum Petrum; tertia ad sanctum Paulum. Cum autem venerit dominus papa ad sanctam Mariam, ibi fit statio. Statim descendit de equo, deponit coronam de capite, quam dat dextratoribus, ut diligenter servent eam. Canonici ecclesiae cum thuribulo et incenso, et aqua benedicta, suscipiunt eum cum Processione cantando; sed pontifex ponit incensum in thuribulo, et aspergit aquam super populum; deinde intrat ecclesiam, et orat; et vadit ad locum praeparatum, ascendit ad sedem suam, et dicit Tertiam.
Finita Tertia, residente domino papa induto usque ad dalmaticam, prior episcoporum accedens ad eum recipit pacem ab eo, et redit ad locum suum. Deinde secundus episcopus, qui rediens dat pacem priori suo, et stat juxta eum in filo. Sic faciunt omnes episcopi cardinales presbyteri. Postea praefectus, senatores, et omnes ordines. His peractis, surgunt duo subdiaconi basilicarii, et accipiunt priorem subdiaconorum religiosorum sustentantes, ac dextrantes eum ab introitu secretarii usque ad medium secretarii ante pontificem, qui alta voce dicit Jube, domne, benedicere. Pontifex benedicit ei. Deinde parum producunt eum, et iterum dicit Jube, domne, benedicere; et iterum benedicit. Progreditur ante, et dicit Jube, domne, benedicere, et iterum benedicit. Tunc ille subdiaconus dicit tribus vicibus, Servi Domini nostri Jesu Christi, qualibet vice vocem exaltando. Deinde statim subjungit Dominus N. sancti Adriani diaconus cardinalis legat Evangelium. Dominus Joannes domini papae subdiaconus et capellanus legat Epistolam, J. primicerius et caeteri cantores cantent. Tunc surgens dominus pontifex a duobus diaconibus sustentatus in Processione progreditur, sicut mos est. Mappularii in introitu ecclesiae habent mappulam extensam, quam portant super caput ejus usque ante altare. Cum intrat presbyterium ecclesiae, mansionarius praeparat eidem arundinem cum cereo accenso, quem accipit et ponit in stupa super capita columnarum, quae ibi stant. Cum venit ad primicerium, primicerius deponit mitram, et osculatur scapulam dextram, qui benedicit ei, cum venerit ante altare. Mappularii auferunt mappulam super caput ejus; deinde celebrat officium, sicut consuetum est; et laudes proferuntur, sicut in Polyptycho habentur. In secreta vero descendent duo diaconi ante altare, 375 et duo subdiaconi ordinate stantes cum silentio. Cum pontifex dicit Per omnia saecula saeculorum, nullus ei respondet Amen, sed incipit Pater noster, et caetera quae sequuntur. Finita Missa, coronatur, et revertitur ad palatium.
Sciendum quod quando dominus papa tali die non vadit ad sanctam Mariam Majorem, oscula pacis recipiunt episcopi et presbyteri cardinales in porticu ante basilicam sancti Laurentii de palatio, ubi fiunt examinationes episcoporum electorum ad Missam.
XCVI. De Sabbato primo infra Pascha. Isto Sabbato statio ad sanctum Joannem Lateranensem. Hac die dominus papa debet ibi Missam cantare, ibique mutatur Graduale in Alleluia, in suis Versibus. Dum Agnus Dei a schola cantatur, dominus papa expendit agnos. Primo dat episcopis, secundo presbyteris, tertio diaconibus indutis paramentis propriis, et ponit agnos in mitra eorum; et osculantur genu; et idem alii praelati, si parati sint. Si vero non sint parati, et alii qui veniunt ad recipiendum agnos osculantur pedem, etiamsi esset rex, qui immediate post cardinales venit ad recipiendum candelas, tenens et palmam et agnos. Et dantur duo cuilibet praelato, et aliis unum. Notandum tamen quod antequam prior presbyterorum cardinalium recipit paramenta, recipit pacem a praelato, celebrante illo coram papa; et ipsa data, vadit ad parandum se, prout alii cardinales presbyteri. Nec fit sermo illa die; sed si ipse papa celebraret, fit eodem modo.
Finita Missa, dominus papa redit ad palatium: veniens ad domum in qua comedere debet, ascendit ad sedem suam, manibus ablutis, data Benedictione, mensa ante eum posita. Acolythus, cujus est hebdomada serviendi, accipit tobaleam; manibus vero suppositis accipit bacile plenum de illis agnis, et veniens ad ostium domus dicit alta voce, Domine, Domine, isti sunt agni novelli, qui annuntiaverunt alleluia, modo veniunt ad fontes, repleti sunt claritate, alleluia, et inclinat se. Tunc paululum progrediens plus alte dicit idem; tertio progrediens stans coram summo pontifice altius refert, Domine, Domine, isti sunt agni, etc. Post haec ponit bacile in mensa. Dominus papa expendit illos agnos per familiam suam; sed primo 376 dat sacerdotibus, capellanis et acolythis, et omnibus aliis.
XCVII. Quomodo fiunt agnus Dei cerei, etc. Discamus quomodo ipsi agni fiant. Acolythi recipiunt ceram mundam ab altari beatissimi Petri principis apostolorum, et conficiunt illam ceram cum chrismate quod remansit anno praeterito, et imponunt illa sigilla in formulis propter hoc adinventis.
Dominica Octava Paschae. Oratio, Praesta, quaesumus, omnipotens Deus, etc. In illis vero diebus, qui supersint post Octavam Ascensionis, videlicet sexta feria et Sabbato, si festivitas alicujus venerit, de festo facimus totum officium Missae cum commemoratione de Dominica. Si vero non est festum de Dominica, facimus totum officium Missae, et dicitur praefatio Qui ascendens super omnes coelos, et non dicitur Credo; sed si festum aliquod in isto Sabbato venerit, totum officium facimus de festo, Missa vero dicitur de vigilia, cum commeratione festi. Eodem die Sabbati omnes jejunare debent devote.
Hora vero nona conveniunt omnes in ecclesiam, et omne officium vel ordinem, sicut in Sabbato sancto vigiliarum Paschae facimus, eodem modo facere debemus, excepto quod nec cereus, nec ignis benedicitur. Omnibus igitur praeparatis, subdiaconus procedit ad legendum, et sine titulo incipit lectionem. Prima, Tentavit Deus, etc. Qua finita, dicit pontifex, vel sacerdos, Orationes, sine Flectamus genua. Deus qui Abrahae.
Finitis lectionibus, Tractibus, et Orationibus, et omnibus lampadibus ecclesiae tunc accensis, pontifex, vel sacerdos, descendit ad fontes, praecedentibus eum clericis litaniam decantando, et Tractum Sicut cervus. Quibus expletis, antequam intret ad Benedictionem, dicit hanc Orationem, Concede, quaesumus, omnipotens Deus, etc. Oratione completa, sequitur Benedictio fontis, prout in Sabbato sancto habetur. Et post celebrationem baptismi, pontifex et clerus ingreditur ad sacrarium. Indutus vero solemniter rubeis vestimentis cum omni apparatu et litania processionaliter procedit ad altare. Finita lectione, et Kyrie, eleison, post confessionem statim pontifex ascendit ad sedem suam, et dicit solemniter Gloria in excelsis Deo. Qua finita, dicit Pax vobis; deinde 377 sequitur Missam ordine suo. Credo non dicitur, Offertorium dicitur, et Agnus Dei similiter, et pacis osculum datur, et Postcommunio. Oratio, praesta, quaesumus, etc.
Urbanus quintus pro magno munere misit imperatori unum agnum cum his versibus. Balsamus et munda cera cum chrismatis unda Conficiunt agnum, quem do tibi munere magnum, Fonte velut natum, per mystica sanctificatum. Fulgura desursum depellit, et omne malignum. Praegnans servatur, sinevae partus liberatur. Portatus munde servat de fructibus undae; Peccatum frangit, ut Christi sanguis, et angit; Dona confert dignis, virtutes destruit ignis.
XCVIII. Quibus diebus et solemnitatibus consueverunt Romani pontifices Missarum solemnia in persona celebrare. In diebus et solemnitatibus infra positis consueverunt Romani pontifices Missarum solemnia celebrare in propria persona; sed praedicare consueverunt in eisdem diebus et solemnitatibus in propria persona, quando placeret, et facere praedicari coram se per aliquem cardinalem, prout sequitur; non tamen per alium praedicatur coram domino, quam per cardinales, quando dominus papa celebrat.
In prima Dominica de Adventu Domini, et praedicatur.
In secunda Dominica Adventus, et praedicatur.
In tertia Dominica Adventus, quae vocatur Dominica de Gaudete, et praedicatur, et habet Vesperos praecedentes papales solemnes cantandos in ecclesia; et datur potus post Vesperos in aula. Dicuntur autem Vesperi papales, quando dominus papa, cardinales et praelati omnes debent esse parati. In ecclesia autem parati non sunt cardinales et praelati in Vesperis, nisi dicantur Vesperi in ecclesia.
In Nativitate Domini in tribus Missis; et habet Vesperos praecedentes papales solemnes tantum, et habet Matutinum papale; et non praedicatur hodie licet antiquitus praedicaretur in Missa; sed communicant omnes diaconi cardinales et officiales curiae de manu summi pontificis.
In festo sancti Stephani protomartyris, et praedicatur.
In festo sancti Joannis evangelistae, et preadicatur.
378 In festo Innocentium, et praedicatur.
In Circumcisione Domini, et praedicatur.
In Epiphania, et praedicatur, et habet Vesperos praecedentes papales solemnes, etc.
In prima Dominica post Octavam Epiphaniae, quae dicitur Dominica de Nuptiae, cum est Romae; et praedicatur ante Missam.
In Conversione sancti Pauli, et praedicatur.
In festo Purificationis, et praedicatur ante Missam.
In Cathedra sancti Petri, et praedicatur.
In Septuagesima, et praedicatur.
In Quinquagesima, et praedicatur.
In die Cinerum, et praedicatur.
In prima Dominica Quadragesimae, et omnes Dominicae Quadragesimae sunt papales, specialiter Dominica qua cantatur Laetare, Jerusalem; est ipsa Dominica, in qua fit solemnitas rosae aureae; et praedicatur in eis, praeterquam in Dominica de Palmis, in qua, quatenus sit papalis, non praedicatur.
In Dominica de Passione, et praedicatur.
In Dominica in ramis Palmarum non praedicatur, sed ante Missam dantur palmae benedictae cardinalibus et praelatis paratis, et aliis tam clericis, quam laicis; et fit Processio.
In die Jovis sancto, et praedicatur ante Missam. Processus generales fiunt; et etiam aliqui speciales, prout expedit; et in Processibus sunt omnes cardinales et praelati curiae parati in albis.
In Parasceve non praedicatur.
In Sabbato sancto non praedicatur.
In Paschate non praedicatur hodie, licet antiquitus praedicaretur; sed omnes diaconi cardinales et officiales curiae communicant de manu summi pontificis, et ante Missam fiunt quaedam solemnitates tam de adoratione crucis, quam de osculo.
In die Lunae in crastino Paschae, et praedicatur.
In die Martis post Pascha, et praedicatur.
In Sabbato in Albis consuevit celebrare prior episcoporum cardinalium, vel alius cardinalis coram domino papa, licet antiquitus papa celebraret. Et dicto Agnus Dei, parantur cardinales secundum morem in suo ordine, et dantur agnus Dei per ipsum papam tam cardinalibus, caeterisque praelatis, quam 379 aliis; et postea Missa finitur. Postmodum papa comedit cum capellanis, et fiunt aliquae solemnitates, et dantur eis agnus Dei per dominum papam
In Annuntiatione beatae Virginis, et praedicatur.
In Dominica qua cantatur Ego sum Pastor bonus, et praedicatur
In festo sancti Marci, id est in litaniis majoribus, Romae non praedicatur. Sed hodie non servatur de Missa papali, sed celebrat unus cardinalis, papa praesente et cardinalibus.
In Ascensione Domini, et praedicatur ante Missam, et habet Vesperos papales praecedentes solemnes, etc. Et Processus generales fiunt, et etiam aliqui speciales, prout expedit; et in Processibus sunt omnes cardinales et praelati curiae parati in albis. Processus vero fiunt ante Missam.
In festo Pentecostes, et praedicatur, et habet Vesperos papales praecedentes solemnes cantandos in ecclesia, et datur potus post Vesperos in aula.
In die Lunae crastino Pentecostes, et praedicatur.
In die Martis sequenti, et praedicatur.
In Nativitate beati Joannis Baptistae, et praedicatur, et habet Vesperos papales solemnes praecedentes, etc.
In festo apostolorum Petri et Pauli, et praedicatur, et habet Vesperos papales praecedentes solemnes.
In Commemoratione sancti Pauli, et praedicatur, et habet Vesperos papales praecedentes solemnes Romae, etc.
In festo Nivis, quod est die quinta Augusti, et praedicatur.
In festo sancti Laurentii, et praedicatur, et habet Vesperos papales praecedentes Romae, et etiam alibi; si moraretur dominus papa juxta ecclesiam sancti Laurentii, Vesperos siquidem solemnes cantandos in ecclesia; et datur potus praelatis in aula.
In festo Assumptionis beatae Virginis, et praedicatur, et habet Vesperos papales praecedentes solemnes, etc.
In anniversario summorum pontificum et cardinalium, quod est quinta die Septembris, non praedicatur.
In festo Nativitatis beatae Virginis, et praedicatur.
In Dedicatione sancti Michaelis in Septembre, et praedicatur.
In festo omnium Sanctorum, et praedicatur, et habet Vesperos papales praecedentes solemnes.
380 In anniversario omnium animarum, quod est in crastino omnium Sanctorum, non praedicatur.
In Dedicatione basilicae Salvatoris, quae est V Idus Novembris, et praedicatur, et habet Vesperos papales praecedentes Romae solemnes.
In Dedicatione basilicarum apostolorum Petri et Pauli, quae est in Octava beati Martini, et praedicatur ante Missam, et habet Vesperos papales praecedentes solemnes, etc. Et Processus generales fiunt, et etiam aliqui speciales, prout expedit; et in Processibus sunt omnes cardinales et praelati parati in albis. Processus non fiunt ante Missam.
In anniversario Romani pontificis praedecessoris semel, id est primo anno tantum, non proceditur.
XCIX. Additio facta tempore Joannis papae XXII. In anniversario consecrationis seu coronationis Romani pontificis, idem Romanus pontifex toto tempore suo celebrat Missam papalem de illo festo, quod ea scilicet die anniversarii, occurrit, cardinalibus et caeteris praelatis paratis more solito; et praedicatur in praesentia domini papae non per ipsum, sed per aliquem cardinalem; et post Orationem festi dicit dominus papa quamdam Orationem pro se, quae debet esse scripta in libro papali. Et licet dictum anniversarium non habet Vesperos papales, dico quod non vocantur cardinales, ut parati sericis in Vesperis; tamen in capella sua dominus papa cantat Vesperos festi, et fiunt quaedam solemnitates postea. Nam dicta Oratione festi, repetitur Gloria Patri, Sicut erat, solemniter, et dicitur vers. Elegit te Dominus sacerdotem sibi, etc., et papa dicit postmodum Orationem pro se, quae debet esse scripta in libro.
Tamen advertendum quod si anniversarium domini nostri fiat die Lunae, quia eadem die Lunae est anniversarium summorum pontificum et cardinalium, quod etiam papale. Nam papa debet celebrare, et cardinales sunt parati, licet non praedicetur, induti violaceis vel nigris. Poterit enim dictum anniversarium paparum et cardinalium differri in sequentem diem, si domino placebit.
381 Ista consueverunt servari; domini tamen est facere quod sibi placebit.
In festo sancti Andreae, et praedicatur, et Romae habebat antiquitus Vesperos papales et Matutinum, licet hodie non sic servetur.
Item praeter solemnitates superius dictas erant aliquae solemnitates antiquae, in quibus Romani pontifices solemniter celebrabant; sed hodie non sic communiter observatur.
Item quandocunque Romanus pontifex facit ordines, vel consecrationes episcoporum, celebrat, sed non praedicatur in Missa.
Item in festis principalioribus civitatum, in quibus moratur, et in festis aliis, prout devotio ipsum movet, celebrat, et praedicatur.
Item quamvis consueverint Romani pontifices istas solemnitates superius dictas observare, si tamen sint impediti ex debilitate vel alia rationabili causa, possunt ipsas omittere, et consueverunt quandoque committere alicui episcopo, vel presbytero cardinali, quod celebret, et sermonem faciat in ecclesia cujus festum est; et etiam, si placet, committit quod celebret episcopus vel presbyter cardinalis in ecclesia cathedrali civitatis, vel alibi, sicut placet, et sermonem faciat.
C. Ordinatio Domini Alexandri papae quarti de suffragiis faciendis pro summis pontificibus et cardinalibus defunctis. Dum fideles animas defunctorum, sibi salutis procurare consilium nequeuntes, charitatis instinctu conveniat Orationum suffragiis adjuvari, sanctissimus dominus pater Alexander papa quartus, de fratrum suorum unanimi consilio et assensu, anniversarium sacrosanctae Romanae Ecclesiae pontificum et cardinalium obeuntium Nonas Septembris annis singulis, Vesperis et vigiliis pro defunctis, cum novem lectionibus, et cum nota solemniter decantatis, statuit celebrari. Ipse Romanus pontifex assistentibus sibi cardinalibus, ut moris est, Missam pro defunctis celebret solemniter, ipsa die ducentos pauperes refecturus, et viginti quinque reficiat cardinalis unusquisque, nec non dominus papa ducentas Missas faciet decantari.
Ordinavit etiam, de dictorum fratrum consilio et assensu, ut cum Romanum Antistitem e vita migrare contigerit, diem defunctionis ipsius 382 cardinales solemniter et cum nota celebrent pro defunctis, et esum quinquaginta pauperibus pro anima defuncti cardinalis quilibet administret, et Missas totidem pro defunctis facient postmodum decantari.
Ordinavit etiam ut cardinali obeunte, tam idem summus pontifex, quam cardinales in capellis suis cantent cum nota solemniter pro defunctis; idemque Romanus pontifex ducentos pauperes pro ejus anima pascat, et viginti quinque quilibet cardinalis, imo et ipse dominus papa Missas pro defunctis ducentas, et viginti quinque cardinalis quilibet postmodum faciat celebrari.
CI. In quibus diebus et solemnitatibus consueverunt Romani pontifices a consistoriis abstinere. Notandum quod in diebus et festivitatibus infra positis consueverunt Romani pontifices regulariter a consistoriis abstinere, prout haec partim experientia docuit, et partim majorum nostrorum relatio patefecit.
In primis sciendum quod nullo die dominico per totum annum fit consistorium.
Item nullo die Jovis per totum annum fit consistorium, etiamsi sit aliqua festa in septimana.
Item a vigilia Nativitatis Domini inclusive usque ad festum Epiphaniae inclusive nec fit consistorium. Quandoque tamen post Circumcisionem vocantur aliqua die cardinales ad consistorium, non ad negotiandum, sed ad revidendum, si placet domino papae.
Item prima die Quadragesimae, scilicet in die Cinerum, non est consistorium, nec etiam est consistorium duobus diebus praecedentibus, scilicet die Lunae, et die Martis in carnisprivio, si curia sit in Urbe, propter insolentias quae illis diebus fieri consueverunt; sed si alibi sit curia, signanter duobus diebus carnisprivii praecedentis, fit consistorium.
Item a Dominica Palmarum inclusive usque ad Dominicam proximam post Pascha inclusive non fit consistorium, hoc salvo, quod si fieri debent Processus in die Jovis sancto, tunc consuevit esse consistorium in die Mercurii sancto, vel aliquo die septimanae sanctae ad revidendum Processus qui fuerint faciendi, licet aliter pluries forte dominus papa consuluerit 383 cum fratribus suis super Processibus faciendis, salvo etiam quod si deberet fieri ordinatio cardinalium, bene tunc fieret consistorium pluribus diebus ipsa septimana sancta. Quandoque tamen die Veneris proxima post Pascha vocantu cardinales ad consistorium, non ad negotiandum, sed ad revidendum, si placebit domino papae, ut dictum est in Natali.
Item in die Ascensionis Domini et die praecedenti ipsa, et in Octava Ascensionis non fit consistorium, et sunt Vesperi papales solemnes in vigilia cantandi in ecclesia; et datur potus in aula. Sed bene quandoque ipsa die praecedenti Ascensionem ante Vesperos confert dominus papa cum cardinalibus, si sit necesse, de processibus, qui fieri debent in ipsa die Ascensionis; licet ante pluries forte dominus papa consuluerit cum fratribus suis super Processibus faciendis.
Item in vigilia Pentecostes inclusive, in qua vigilia sunt Vesperi papales solemnes, qui sunt cantandi in ecclesia, et datur potus, usque ad diem Martis proximi post festum inclusive non fit consistorium, sed in die Mercurii sequenti, vel die Veneris consueverunt cardinales vocari ad consistorium.
Item in quatuor festis beatae gloriosae virginis Mariae, videlicet Nativitatis, Annuntiationis, Purificationis et Assumptionis, non fit consistorium, nec in vigilia Assumptionis ejus, nec in Octava ejusdem festi; nec consuevit esse consistorium modernis temporibus die praecedenti Nativitatem beatae Virginis, nec in Octava ejusdem festi, nec in die praecedenti Purificationem.
Item in festo Nivis, quod est festum beatae Virginis, et est quinta die Augusti, non fit consistorium.
Item in vigilia et in festo Nativitatis beati Joannis Baptistae non fit consistorium, nec in Octava ejusdem.
In festis omnium apostolorum, et etiam in festis evangelistarum, tam principalibus, quam non principalibus, et praecipue apostolorum Petri et Pauli, non fit consistorium; nec etiam in vigilia apostolorum Petri et Pauli, nec in Octava eorumdem Petri et Pauli fit consistorium.
Item in festo beati Laurentii, et in Octava ejus non fit consistorium, nec etiam in vigilia festi Romae fit consistorium; nec etiam alibi fit consistorium in praesenti vigilia, dum tamen moretur dominus papa juxta ecclesiam sancti Laurentii.
384 Item in duobus festis beati Michaelis, videlicet Apparitionis, et Dedicationis, non fit consistorium.
Item in duobus festis sanctae Crucis, videlicet Inventionis, et Exaltationis, non fit consistorium.
Item in festo omnium Sanctorum non fit consistorium.
Item in anniversario omnium animarum, quod est in crastino omnium Sanctorum, non fit consistorium.
Item in anniversario consecrationis, seu coronationis Romani pontificis praesidentis, non fit consistorium.
Item in omnibus festis duplicibus non fit consistorium.
Item in quibusdam aliis festis non duplicibus non fit consistorium, ut infra ponitur.
Item in festis principalioribus civitatum, in quibus civitatibus dominus papa moratur, maxime quando celebrat, non fit consistorium, sed hoc est episcopi ordinare.
Item quandocunque sunt Vesperi papales solemnes, in reverentiam alicujus festi, non est consistorium. Vesperi autem papales dicuntur, quando dominus papa et praelati debent esse parati in ecclesia. Parati autem non sunt cardinales et praelati nisi dicantur Vesperi in ecclesia.
Et notandum quod quaedam de praedictis festis habent Vesperos papales, ut infra ponitur per singulos menses.
Ut autem praedicta generalia clarius elucescant, subjicientur per singulos menses singula festa in quibus a consistoriis regulariter consueverunt Romani pontifices cessare.
In Januario.
In die Circumcisionis Domini non fit consistorium.
In Octava sancti Stephani non fit consistorium.
Item in Octava sancti Joannis non fit consistorium.
Item in Octava sanctorum Innocentium non fit consistorium.
Item in vigilia Epiphaniae non fit consistorium.
Item in Epiphania Domini non fit consistorium.
Item in Octava Epiphaniae non fit consistorium.
Item in festo sanctorum Fabiani et Sebastiani non fit consistorium.
Item in festo sanctae Agnetis non fit consistorium.
Item in festo sanctorum Vincentii et Anastasii non fit consistorium.
Item in Conversione sancti Pauli non fit consistorium.
385 In Februario.
In vigilia, seu die proxima praecedente Purificationem, non fit consistorium.
Item in festo Purificationis non fit consistorium.
Item in festo sanctae Agathae non fit consistorium.
Item in Cathedra sancti Petri non fit consistorium.
Item in festo sancti Matthiae non fit consistorium.
In Martio.
In festo sancti Gregorii papae non fit consistorium.
Item in festo sancti Benedicti non fit consistorium.
Item in festo Annuntiationis beatae Mariae virginis non fit consistorium.
In Aprili.
In festo sancti Marci non fit consistorium.
In Maio.
In festo apostolorum Philippi et Jacobi non fit consistorium.
Item in festo Inventionis sanctae Crucis non fit consistorium.
Item in festo sancti Joannis ante Portam Latinam non fit consistorium.
Item in festo Apparitionis sancti Michaelis non fit consistorium.
In Junio.
In festo sancti Barnabae apostoli non fit consistorium.
Item in vigilia beati Joannis Baptistae non fit consistorium, et sunt Vesperi papales solemnes cantandi in ecclesia, et datur potus.
Item in festo Nativitatis ejusdem sancti non fit consistorium.
Item in vigilia apostolorum Petri et Pauli non fit consistorium; et sunt Vesperi papales cantandi in ecclesia, et datur potus.
Item in festo sanctorum apostolorum Petri et Pauli non fit consistorium; et si sit papa Romae, eodem die festi sunt Vesperi papales solemnes cantandi in ecclesia, et datur potus.
Item in Commemoratione sancti Pauli non fit consistorium, et consueverunt quandoque fieri vacationes ex tunc usque ad Octavam Nativitatis beatae Virginis, vel circa, secundum diversas formas, 386 prout dominus papa ordinat in consistorio cum fratribus suis.
In Julio.
In Octava sancti Joannis non fit consistorium.
Item in Octava apostolorum Petri et Pauli non fit consistorium.
Item in festo sanctae Mariae Magdalenae non fit consistorium.
Item in festo sancti Jacobi apostoli non fit consistorium.
In Augusto.
In festo sancti Petri ad Vincula non fit consistorium.
Item in festo Nivis, quod est quinta die Augusti, non fit consistorium.
Item in vigilia sancti Laurentii Romae, et etiam alibi, si moratur dominus papa juxta ecclesiam beati Laurentii, non fit consistorium; et sunt Vesperi papales solemnes cantandi in ecclesia; et datur potus Romae, et etiam in loco, ubi dominus papa esset juxta ecclesiam, ut dictum est.
Item in festo beati Laurentii non fit consistorium.
Item in vigilia Assumptionis beatae Virginis non fit consistorium, et sunt Vesperi papales cantandi in ecclesia, et datur potus.
In festo Assumptionis beatae Virginis non fit consistorium.
Item in Octava beati Laurentii non fit consistorum, ut puto.
Item in Octava Assumptionis non fit consistorium.
Item in festo sancti Bartholomaei non fit consistorium.
Item in festo sancti Augustini non fit consistorium.
Item in festo Decollationis beati Joannis non fit consistorium.
In Septembre.
In Anniversario sanctorum pontificum et cardinalium, quod est quinta die intrante Septembre, non fit consistorium.
Item in vigilia seu die proxima praecedente festum Nativitatis beatae Virginis non consuevit fieri consistorium.
Item in festo Nativitatis beatae Virginis non fit consistorium.
Item in festo Exaltationis sanctae Crucis non fit consistorium.
Item in octava Nativitatis beatae Virginis non fit consistorium.
387 Item in festo sancti Matthaei apostoli et evangelistae non fit consistorium.
Item in festo Dedicationis sancti Michaelis non fit consistorium.
Item in festo sancti Hieronymi non fit consistorium.
In Octobre.
In festo beati Franscisci non consuevit fieri consistorium: quod Romani pontifices concedunt ob reverentiam sancti.
Item in festo apostolorum Simonis et Judae non fit consistorium.
Item in vigilia omnium Sanctorum non fit consistorium, et sunt Vesperi papales solemnes cantandi in ecclesia, et datur potus.
In Novembre.
In festo omnium Sanctorum non fit consistorium.
Item in anniversario omnium animarum, quod est in crastino omnium Sanctorum, non fit consistorium.
Item in anniversario Romani pontificis praedecessoris semel, id est primo anno tantum, nam tunc dominus papa celebrat, non fit consistorium.
Item in Dedicatione basilicae Salvatoris, quae est quinta Idus Novembris, non fit consistorium; et sunt Vesperi papales die praecedenti Romae solemnes cantandi in ecclesia, et datur potus, et sic per consequens non est consistorium die praecedenti Dedicationem praedictam basilicae Salvatoris.
Item in festo sancti Martini episcopi et confessoris non fit consistorium.
Item in anniversario consecrationis seu coronationis Romani pontificis praesidentis non fit consistorium; et licet non habeat Vesperos papales praecedentes, tamen in capella sua papa audit Vesperos, et fiunt quaedam solemnitates.
Item in Dedicatione basilicarum apostolorum Petri et Pauli, quae est in Octava beati Martini, non fit consistorium, et sunt Vesperi papales solemnes cantandi in ecclesia, et datur potus in die praecedenti; et sic per consequens non est consistorium die praecedenti Dedicationem praedictam apostolorum, sed bene quandoque ante Vesperos, vel post Vesperos, confert dominus papa cum cardinalibus, si sit mentio de Processibus, qui fieri debent die sequenti.
Item in festo sanctae Caeciliae non fit consistorium.
388 Item in festo sancti Clementis non fit consistorium.
Item in festo sancti Andreae non fit consistorium.
In Decembre.
In festo sancti Nicoli non fit consistorium.
Item in festo sancti Ambrosii non fit consistorium.
Item in Sabbato proximo praecedente tertiam Dominicam de Adventu, quae vocatur Dominica de Gaudete, non fit consistorium, et sunt Vesperi papales cantandi in ecclesia, et datur potus.
Item in festo sanctae Luciae non fit consistorium.
Item in festo sancti Thomae apostoli non fit consistorium.
Item in vigilia Nativitatis Domini non fit consistorium, et sunt Vesperi papales solemnes cantandi in ecclesia, et datur potus.
In die Natalis Domini non fit consistorium.
Item in festo sancti Stephani protomartyris non fit consistorium.
Item in festo sancti Joannis evangelistae non fit consistorium.
Item in festo sanctorum Innocentium non fit consistorium.
Item in vigilia sancti Thomae archiepiscopi Cantuariensis non fit consistorium.
Item in festo sancti Thomae praedicti non fit consistorium.
Item in festo sancti Silvestri non fit consistorium.
Item, ut supra dictum est in principio, in festis principalioribus civitatum, maxime si papa celebret, et in die Cinerum, et in Paschate, et quibusdam diebus praecedentibus Pascha et sequentibus, et in Ascensione, et Pentecostes, et quibusdam diebus sequentibus, et vigiliis, et quibusdam aliis diebus, consueverunt Romani pontifices a consistoriis abstinere.
Item quandoque sunt vacationes in aestate a festo beati Petri usque ad Octavam Nativitatis beatae Virginis, vel circa, secundum diversas formas; et tunc non fit consistorium, nisi vocentur, vel nisi sint certi dies ad consistorium ordinati. Quandoque etiam sunt feriae repentinae, vel propter motum curiae, vel secundum quod alia negotia occurrunt, et placet domino papae; et tunc quandoque per plures dies vacatur a consistoriis; et ante recessum et post adventum ad locum plus et minus, secundum quod per dominum fuerit ordinatum; et consuevit in consistorio ordinari de vacationibus et forma ipsarum; et consuevit etiam significari curialibus, quando dimittatur, 389 et quando, et ubi sit audientia resumenda, ut bene sibi provideant, et ne possint per adversarios circumscribi.
Item cum cardinales legati, vel cardinales ministri, vel qui diutius abfuerunt, recedunt vel revertuntur ad curiam, vel imperatores, reges, vel eorum filii veniunt, vel recedunt, ad curiam cardinales consueverunt eos associare; et sic cum associant recedentes, non consuevit esse consistorium. Cum vero associant venientes, non est consistorium ordinarium ad negotiandum; sed receptis praedictis venientibus in publico, quia in publico recipi consueverunt per dominum papam ad pedem et osculum, et aliis ipsorum familiaribus ad pedem, et praelatis ad pedem et osculum, et aliis majoribus ad pedem et osculum, quos vellet dominus papa honorare, deinceps omnes alii a consistorio excluduntur, remanentibus solum cum summo pontifice cardinalibus et praedictis imperatoribus, regibus, et eorum filiis per modicam horam in aliquibus affabilibus et curialibus collocutionibus. Qui postmodum recedentes a praesentia domini associari debent a duobus diaconibus cardinalibus usque ad ostium, vel usquequo familiam suam habeant; et etiam quandoque in primo adventu usque ad domum suam associant venientem; et regulariter quandocunque stante domino papa in consistorio cum cardinalibus veniunt, vel redeunt praedicti imperatores, vel reges, associari debent a duobus diaconibus usque ad ostium camerae, vel usque ad suos. Quandoque etiam idem observatur, si non nimis saepe veniant filii imperatoris, vel regum. Et notandum quod quando diu cessatum est a consistorio, quamvis certum sit qua die regulariter debeat esse, nihilominus tamen cardinales consueverunt specialiter ad consistorium evocari.
Notandum etiam quod si quando dominus papa mandet quod cardinales non veniant ad consistorium die, qua alias regulariter venire debent cardinales; ex tunc non vadunt ad consistorium, nisi specialiter fuerint vocati, vel nisi dominus papa in consistorio, vel alibi eis dixerit, qua die ad consistorium venire deberent.
Attendendum etiam quod ante Natale, et, si sit necesse, quandoque ante carnisprivium, et ante Pascha, et ante longas vacationes, si fiant, et ante motum curiae, et cum consistoria resumuntur post longas moras seu intermissiones consistorii ex causis praedictis vel aliis, consuevit dominus papa 390 tenere aliqua consistoria publica, et audire advocatos et alios proponentes, et ordinare de negotiis, et ipsa ponere in statu, prout suae placuerit sanctitati.
CII. De pronuntiatione praelatorum. (Ista non servantur hodie, sed fiunt in creatione cardinalium, et plura quam hic contineantur.) Item regulariter quandocunque pronuntiat praelatos aliquarum ecclesiarum, maxime si plures pronuntiat, et etiam si unum tantum alicujus solemnis ecclesiae, consuevit exire extra in consistorio publico, et pronuntiare praelatos vel praelatum promovendos in absentia ipsorum; et facta aliqua commendatione per papam de praelatis in promovendorum absentia, postmodum ipsis promovendis venientibus ad praesentiam domini, brevibus et paucis dictis ipsis promovendis per papam vadunt promovendi ad pedem domini, et non ad osculum; et incoepto Te Deum laudamus per aliquem ex capellanis, summo pontifice nihilominus in sede sua residente, promoti ducuntur ad altare quod ibi paratum est, ante quod debent orare genuflexi et prostrati; et ducuntur secundum ordinem suae pronuntiationis singuli a duobus cardinalibus diaconibus secundum ordinem suae prioritatis. Et dicto Te Deum laudamus, et postmodum dictis duabus Orationibus cum nota per priorem ipsorum cardinalium, qui est ibi, et fusa magis submissa voce Benedictione per eum super ipsos, et ipsis electis surgentibus et deosculantibus altare, et consequenter ipsis receptis ab omnibus et singulis cardinalibus ad osculum, episcopis primo, presbyteris secundo, diaconibus tertio, reducuntur a diaconibus cardinalibus ordine, ut supra, ad pedes domini. Qui singuli primo ad pedem, deinde ad osculum a domino papa recipiuntur. Post haec dominus reingreditur cameram, si placet.
Attendendum etiam quod cum magna negotia, publica tamen, proponenda sunt, sive per ambasciatores imperatoris, vel regum, provinciarum, vel comitatuum [ Forte, communitatum] solemnium, vel etiam alia magna negotia, de quibus saepe curia renovatur, dominus papa audire consuevit in consistorio publico; et maxime primas propositiones electionum, quae ad sedem apostolicam 391 deferuntur, ne aliqui fraudulenter dicerent se in concordia electos, cum tamen electio esset in discordia celebrata; et etiam quando summus pontifex multum vult honorare ambasciatores, vel solemnes nuntios venientes, etiamsi tunc nihil magni proponant, in publico consistorio recipere consuevit.
Memorandum de festis quae transferuntur.
Item quod quando diu vocatur, debeat mitti pro cardinalibus.
CIII. De ordinatione diaconi cardinalis. Die Sabbati in quatuor temporibus dominus papa veniet ad ecclesiam. Fit reverentia more solito, quam faciet ordinandus cum aliis, si velit; et statim secedit ad partem, ubi suo tempore paramenta recipiet; et dicitur Tertia, Sexta et Nona.
Paratur dominus papa quadragesimalibus; progreditur versus altare; fit reverentia trium presbyterorum ad osculum et ad pectus. Dicitur Introibo; etc. Ingreditur ad altare; fit reverentia diaconorum ad osculum et ad pectus. Missa procedit suo ordine usque ad ultimum Versum Tractus; in qua Missa sunt quinque prophetiae, et in qualibet dicitur Flectamus genua, Levate.
Ante ultimum Versum tractus, ordinandus in diaconum cardinalem paratus more subdiaconi, videlicet cum scuta, cotta, parvo amictu ad scapulas, camiso seu alba, cinctorio, seu manipulo, dalmatica vero, et super eam stolam sex manus et brachia portans a priore diaconorum, et alter diaconus cardinalis ducitur sine mitra usque ad praesentiam papae, coram quo genuflectitur. Tunc prior diaconorum dicit: Postulat mater Ecclesia catholica ut hunc praesentem patrem reverendum dominum N. subdiaconum, et sanctae Romanae Ecclesiae cardinalem ad onus diaconi ordinetis. Papa cum mitra: Scitis illum dignum esse? Respondet offerens: Quantum humana fragilitas esse sinit et scio, testificor ipsum dignum esse ad hujus onus officii. Papa, sedendo cum mitra, dicit: Diaconum oportet 392 offerre. etc., ordinando genuflexo. Tunc papa, legendo et sedendo cum mitra, dicit Auxiliante Deo, etc. Fiat litania, papa recumbente cum mitra super faldistorio, et ordinando prostrato ante altare; dalmatica cum stola interim, si velit, assignata alicui. Qua completa, papa revertitur ad sedem. Ordinandus stet ante faciem ejus reverenter. Papa stans cum mitra dicit Commune votum, etc.; deinde papa, ordinando stante inclinato ante ipsum, dicat in modum Praefationis: Oremus, dilectissimi, etc. Papa dicit Oremus; diaconus dicit Flectamus genua; diaconus a sinistris, Levate; Papa dicit Adesto, quaesumus, etc., per modum Praefationis, licet aliqui dicant legendo. Qua completa, solus papa ponat manum suam super caput ordinandi, dicens cum mitra, Emitte, etc.
Ad consummandum diaconi officium dominus papa accipiens stolam, quam ordinandus super dalmaticam tenebat, dicat sine nota, Accipe stolam, etc., quam super humerum ordinandi ponit, et a sinistris sub latere dextro circumdata ligatur. Deinde dominus papa dat librum Evangeliorum in manibus ordinandi, dicens sine nota Accipe potestatem, etc. Deinde dat Benedictionem seu Orationem, dicens cum nota Exaudi, Domine, etc. Consequenter facta praefata Oratione, cardinalis tunc ordinatus induitur a ministris tunicella alba, et statim idem ordinandus dalmatica alba induatur, papa tangente ipsam dalmaticam super humerum, et dicente sibi sine nota Induat te Dominus vestimento, etc. Ultimo ordinatus osculetur pedem domini papae. Et papa recipit eum ad osculum: ordinatus vero statim post recipitur ad osculum ab omnibus diaconibus cardinalibus, et etiam ab omnibus episcopis et presbyteris cardinalibus.
Quibus factis, accipit manipulum in armilla sinistra super tunicellam et mitram in capite: vadit, deposita mitra, ad reverentiam domini papae more consueto. Genu flectit etiam coram altari, dicens basse Munda cor meum, etc., recipit librum Evangeliorum de altari; petit inclinato capite Benedictionem a domino papa, dicens basse Jube, domne, benedicere; et, recepta Benedictione, vadit cum libro ad pulpitum, et incipiens dicit Dominus vobiscum. Et cum spiritu tuo. Sequentia sancti Evangelii, etc., signando librum et se. Gloria tibi, Domine. In illo tempore, etc. 393 Dicto Evangelio, osculetur principium dicti Evangelii, in caetero vero ministret ut diaconus, et faciat quae incumbunt.
Dum dicitur Offertorium, offerat more consueto duos torticios magnos accensos, duos panes et duas amphoras vini; et offerendo singula manum papae osculetur. Papa vero oblata leviter tangit.
In Oratione super populum papa dicit Oremus. Diaconus ordinatus dicit Humiliate capita vestra Deo. In fine, completa Oratione Missae, diaconus ordinatus dicit Benedicamus Domino, versa facie ad altare. Papa dicit Sit nomen Domini benedictum, etc. Diaconus ordinatus stans in dextro cornu altaris sine mitra dicit ter Multos annos, qualibet vice altius, et qualibet vice genu flectendo coram papa stante cum mitra. In fine ordinatus osculetur pedem papae, et recipitur ad osculum a papa.
CIV. Ordo qui observatur in celebratione concilii generalis. Ante solis ortum ejiciantur omnes ab ecclesia, obseratisque foribus cunctis ad unam januam, per quam sacerdos ingredi oportet, ostiarii stabunt. Et convenientes omnes episcopi pariter introibunt, et secundum ordinationis suae tempus residebunt. Post ingressum omnium episcoporum atque consessum, vocentur deinde presbyteri, quos causa probaverit introire; nullusque se inter eos ingerat quos ordo poposcerat interesse. Et corona facta de sedibus episcoporum, presbyteri a tergo eorum resideant, quos tamen sessuros secum metropolitanus elegerit, qui utique et cum eo judicare aliquid, et definire possunt. Diacones in conspectu episcoporum stent.
Deinde ingrediantur laici qui electione concilii interesse meruerint.
Ingrediantur quoque notarii quos ad recitandum vel recipiendum ordo requirit.
Obseratisque januis, et sedentes in diuturno silentio sacerdotes, atque cor totum habentes ad Deum, dicturus est archidiaconus Orate; statimque omnes in terram prosternuntur, tam episcopi quam presbyteri; et orantes diutius tacite cum fletibus; 394 atque unus ex episcopis senioribus surgens, Orationem palam fundat ad Deum, cunctis adhuc in terram jacentibus, dicens hanc Orationem.
Oratio.--Adsumus, Domine sancte Spiritus, adsumus peccati quidem immanitate detenti, sed in nomine tuo specialiter aggregati. Veni ad nos, et esto nobiscum, et dignare illabi cordibus nostris. Doce nos quid agamus, quo gradiamur; et ostende quid efficere debeamus, ut te auxiliante tibi in omnibus placere valeamus. Esto salus, et suggestor, et effector judiciorum nostrorum, qui solus cum Deo Patre et ejus Filio nomen possides gloriosum. Non nos patiaris perturbatores esse justitiae, qui summam diligis aequitatem; ut in sinistrum nos ignorantia non trahat, non favor inflectat, non acceptio muneris, vel personae corrumpat; sed junge nos tibi efficaciter solius tuae gratiae dono, ut simus in te unum, et in nullo deviemus a vero; qualiter in nomine tuo collecti, sic in cunctis teneamus cum moderamine pietatis justitiam, ut hic a te nullo dissentiat sententia nostra, et in futuro pro bene gestis consequamur praemia sempiterna.
In qua Oratione Pater noster non dicatur. Finita autem Oratione, et responso ab omnibus Amen, rursus dicat archidiaconus Erigite vos. Confestim omnes surgant, et cum omni timore Dei et disciplina, tam episcopi quam presbyteri sedeant; sicque omnibus in suis locis in silentio consedentibus, diaconus alba indutus Codicem proferens, Capitula de conciliis agendis pronuntiet, id est:
Ex concilio Toletano tertio aera 18. Item ex concilio Toletano quarto aera 3. Item ex capitulis Orientalium Patrum, quae Martinus episcopus de Graeco in Latinum vertit aera 18. De synodo facienda. Item ex concilio Chalcedonensi aera 18. Item ex concilio Agathensi aera 25, vel aliud de canonibus, quod metropolitano aptius visum fuerit ut legatur. Finitisque titulis, metropolitanus episcopus concilium alloquatur exhortatione ita dicens: « Ecce, sanctissimi sacerdotes, praemissis Deo precibus fraternitatem vestram cum pia exhortatione convenio, et per divinum nomen obtestor, ut ea quae a nobis de Deo et sanctis ordinibus, vel sanctis moribus vobis fuerint dicta, cum omni pietate suscipiatis, et cum summa reverentia perficere intendatis. Quod si forsitan aliquis vestrum aliter quam dicta fuerint, senserit, sine aliquo scrupulo contentionis 395 in nostrorum copulatione ea ipsa de quibus dubitaverit conferenda reducat, qualiter, Deo auxiliante, aut doceri possit, aut doceat. Deinde simili vos obtestatione obsecro ut nullus vestrum in judicando, aut personam accipiat, aut quolibet favore vel munere pulsatus, a justo judicio scienter avertatur ut discedat; sed cum tota pietate quidquid coetui nostro se judicandum intulerit retractate, ut nec discordans contentio ad subversionem justitiae inter vos locum inveniat, nec item in perquirenda aequitate vigor nostri ordinis vel sollicitudo tepescat. »
Post hanc exhortationem introibunt omnes quique fuerint presbyteri, diaconi, vel religiosi universi, ad audiendam doctrinam. Sicque archidiaconus lecturus canonem Toletani concilii undecimi aera prima, Ne tumultu concilium agitetur. Quo canone perlecto, concilium Ephesinum ex ordine perlegatur. Deinde collatio pariter et instructio de mysterio sanctae Trinitatis habeatur; simulque et de ordinibus officiorum, si in omnibus sedibus ejusdem celebratis unitas teneatur. Pro iis quoque causis, prout spatium diei permiserit, et epistolae papae Leonis ad Flavianum episcopum de erroribus [Eutychetis] et mysterio Trinitatis legendae sunt, canones quoque de unitate officiorum, nec aliud aliquid antea transeatur, quam ista omnia explicentur; ita tamen ut totos tres dies litaniarum nihil aliud agatur nec retractetur nisi de mysterio sanctae Trinitatis, et de ordinibus sacris vel officiorum institutis; ita ut haec tota partiantur per totos illos tres dies, ut nihil aliud, sicut dictum est, nisi sola quaestio de iis quae praedicta sunt habeatur, ita ut lectio semper congruens ordini causae, et quae quaerenda est, antecedat.
Post haec in quarto die reliquae per ordinem admittendae sunt; sicque omnes qui de religiosis in retroactis diebus pro spirituali instructione interfuerant in concilio, foris egrediantur, residentibus aliquibus presbyteris in concilio, quos metropolitanus probaverit honorandos. Per singulos tamen illos tres dies rogationum litaniarum episcopi vel presbyteri cum admonitore primum Orationibus se prosternant; sicque collecta a metropolitano Oratione consurgant, et de divinis tantum, ut dictum est, rebus collationem habeant.
In reliquis autem diebus, cunctis astantibus, Oratio colligenda est; et sic consedentes causarum negotia juste et religiose colligant; 396 nullus tamen tumultus aut inter consedentes, aut inter astantes habeatur.
Eodem tamen modo, eodemque ordine ad concilium omnes per singulos dies ingrediantur, quo superius jam praemissum est.
Nam et si praesbyteri reliqui, aut diaconi, clerici, sive laici, de iis quae foris steterint concilium pro qualibet re crediderint appellandum, ecclesiae metropolitanae archidiacono causam suam intiment, et ille concilio denuntiet. Tunc illis et introeundi singillatim et proponendi licentia concedatur. Nullus autem ipsorum a coetu communi recedat, antequam hora generalis secessionis adveniat.
Concilium quoque nullus solvere habeat, nisi fuerint cuncta determinata; ita ut quaecunque deliberatione communi finiuntur, episcoporum singulorum manibus subscribantur; ita tamen ut ante duos vel tres dies quam solvatur concilium omnes constitutiones a se editas diligenti consideratione retractent, ne in aliquo offendissent.
Item in die quo concilium absolvendum est, canones qui in sancta synodo constituti sunt coram ecclesia in publico relegantur. Quibus explicitis, respondeatur in choro Amen. Deinde ad locum redeuntes, ubi in concilio resederint, canones ipsos subscribant. Admonendi quoque a metropolitano sunt de Pascha venturo, quo veniat die. Admonendi etiam sunt quo tempore supervenienti anno ad faciendum concilium veniant. Eligendi etiam de episcopis qui cum metropolitano dies festos Natalis Domini et sanctum Pascha debeant celebrare. Post haec, dicente archidiacono Orate, omnes simul pariter in terra se prosternent, ubi diutissime orantes hanc unus ex majoribus Orationem dicat.
Oratio.--Nulla est, Domine, humanae conscientiae virtus quae inoffense possit tuae voluntatis judicia expedire. Et ideo quod imperfectum nostrum viderunt oculi tui, perfectioni deputa, quaesumus, quae perfecto aequitatis fine concludere peroptamus. Te in nostris principiis occursorem poposcimus; te quoque in hoc fine judiciorum nostrorum excessibus adesse precamur, scilicet ut ignorantiae parcas, ut et errori indulgeas, et perfectis votis perfectam operis efficaciam largiaris. Et si . . . nos traxerit in errorem, aut praeceps forsitan voluntas impulerit justitiam declinare, ob hoc te poscimus, te rogamus, 397 ut si quid offensionis in hac concilii celebritate contraximus, condonare aut remissibile facere digneris, ut in eo quod soluturi sumus, aggregatum concilium, a cunctis primum absolvamur nostrorum noxibus delictorum, qualiter et transgressores venia, et confitentes tibi subsequatur remuneratio sempiterna.
Huic Orationi Oratio Pater noster adjungatur; et cunctis adhuc jacentibus haec Benedictio explicetur: Christus Dei Filius, qui est initium et finis, complementum vobis tribuat charitatis. Amen. Ut qui vos ad expletionem hujus fecit pervenire concilii, absolutos vos efficiat ab omni congregatione delicti. Amen. Ut ab omni reatu liberiores effecti, absoluti etiam per donum Spiritus sancti, felici reditu vestrarum sedium cubilia repetatis illaesi. Amen. Quod ipse praestare dignetur, cujus regnum et imperium permanet in saecula saeculorum. Amen.
In nomine Domini Jesu Christi eamus cum pace omnes.
Illico surgentes pariter residente metropolitano, ab ipso primum incipiente officium, osculum sibi invicem pariter dabunt. Sicque data sibi invicem pace conventus concilii dissolvatur.
Oratio secundi diei.--Nostrorum tibi, Domine, curvantes genua cordium, quaesumus ut bonum quod a nobis a te requiritur exsequamur, scilicet, ut, prompta tecum sollicitudine gradientes, discretionis arduae subtile judicium faciamus, ac misericordiam diligentes valeamus studiis tibi placere.
Oratio tertii diei.--Ad te, Domine, interni clamoris vocibus proclamantes unanimiter postulamus, ut, respectu gratiae tuae solidati, praecones virtutis efficiamur intrepidi, tuumque valeamus verbum cum omni fiducia loqui. Amen.
CV. Incipit ordo ad benedicendum imperatorem, quando coronatur. Cum rex in imperatorem electus pervenerit ad portam Collinam, quae est juxta castellum Crescentii, recipiatur honorifice a clero Urbis cum crucibus et thuribulis, et processionaliter deducatur usque ad gradus basilicae sancti Petri, cantantibus universis: Ecce mitto angelum meum, camerariis ejus missilia 398 spargentibus ante ipsum, et praefecto Urbis gladium praeferente. Cum autem pervenerit ante basilicam in platea quae Cortina vocatur, dextrandus est a senatoribus usque ad gradus praedictos, ubi eo descendente, tradendus est equus cui rex insederat illis. Interim summus pontifex cum omnibus ordinibus suis praeparet se in secretario, tanquam celebraturus divina, et processionaliter exiens usque ad suggestum arcae, quae est in capite graduum, super faldistorium ibi sedeat consedentibus super gradus a parte dextra episcopis et presbyteris; a sinistra diaconibus cardinalibus, et in proximiori gradu subdiaconis, et acolythis, primicerio et cantoribus astantibus circa illos cum magnatibus et officialibus, et nobilibus, et ministralibus aulae papalis
Tunc rex cum archiepiscopis et episcopis principalibus et magnatibus suis ascendens ad summum pontificem, reverenter osculetur pedes ipsius; et offerens ei aurum, quantum sibi placuerit, benigne accipiatur ab eo ad osculum et ad amplexum. Quo demum surgente, ipse rex a parte dextra, et prior diaconorum a parte sinistra, deducant eum usque ad ecclesiam sanctae Mariae in Turribus, ubi ante altare subdiacono evangelicum textum tenente, rex super eum corporaliter praestet hujusmodi juramentum.
« Ego N. rex Romanorum, annuente Domino futurus imperator, promitto, spondeo, et polliceor atque juro Deo et beato Petro, me de caetero protectorem ac defensorem fore summi pontificis et sanctae Romanae ecclesiae in omnibus necessitatibus et utilitatibus suis, custodiendo et conservando possessiones et honores et jura ejus, quantum divino fultus fuero adjutorio, secundum scire et posse meum, recta et pura fide; sic me Deus adjuvet et haec sancta Dei Evangelia. »
Deinde summus pontifex cum omnibus ordinibus suis ad altare procedit; et facta ibi Oratione, ad sedem ascendit, rege cum suis et tribus episcopis, videlicet Ostiensi, et Portuensi, et Albanensi, in ecclesia sanctae Mariae in Turribus remanente, ubi, a canonicis sancti Petri receptus in fratrem, imperialibus induatur insignibus, dato ipsius pallio camerario domini papae. Qui, praecedentibus illis canonicis, cantantibus Petre, amas me, cum ad ostium basilicae principis apostolorum pervenerit, quae porta Argentea nuncupatur, deducentibus eum hinc inde comite Lateranensis palatii et primicerio judicum canonicorum, 399 Albanensis episcopus ante ipsam portam Argenteam hanc super eum Benedictionem infundat.
Oratio.--Deus, in cujus manu sunt corda regum, inclina ad preces humilitatis nostrae aures misericordiae tuae, et imperatori nostro famulo N. regimen tuae appone sapientiae, ut, haustis de tuo fonte consiliis, et tibi placeat, et super omnia [regna] praecellat. Per.
Cum autem intra ecclesiam in medio rotae pervenerit, Portuensis episcopus hanc Orationem super ipsum decantet.
Oratio.--Deus inenarrabilis auctor mundi, conditor generis humani, gubernator imperii, confirmator regni, qui ex utero fidelis amici tui patriarchae nostri Abrahae praeelegisti regem saeculis profuturum, tu praesentem regem hunc cum exercitu suo per intercessionem omnium sanctorum uberi +Benedictione locupleta, et in solium regni firma stabilitate connecte. Visita eum, sicut visitasti Moysen in mari Rubro, Jesum Nave in praelio, Gedeon in agro, Samuelem in templo; et illa eum +Benedictione siderea, ac sapientiae tuae rore perfunde, quam beatus David in Psalterio, Salomon filius ejus te remunerante percepit de coelo. Sis ei contra inimicorum acies lorica, in adversis galea, in prosperis patientia, in protectione clypeus sempiternus; et praesta ut gentes illi teneant fidem, proceres sui habeant pacem, diligant charitatem, abstineant se a cupiditate, loquantur justitiam, custodiant veritatem; et ita populus iste pullulet coalitus +benedictione aeternitatis, ut semper maneant tripudiantes in pace victores. Per.
Qui cum ad confessionem beati Petri pervenerit, prosternat se pronus in terram, et prior diaconorum super eum faciat litaniam. Qua finita, episcopus Ostiensis annuntiet; priorque presbyterorum dicat Pater noster. Vers. Et ne nos. Vers. Salvum fac regem tuum. Resp. Deus meus sperantem in te. Vers. Esto ei, Domine, turris fortitudinis. Resp. A facie inimici. Vers. Nihil proficiat inimicus in eo. Resp. Et filius iniquitatis. Vers. Domine, exaudi Orationem meam. Resp. Et clamor meus ad te veniat. Vers. Dominus vobiscum. Resp. Et cum spiritu tuo.
Oremus.--Praetende, quaesumus, Domine, famulo tuo dexteram coelestis auxilii, ut te toto corde perquirat, et quae digne postulat assequi mereatur. Per.
Actiones nostras, quaesumus, Domine, aspirando praeveni, et adjuvando prosequere, ut omnis nostra Oratio et operatio a te semper incipiat, et per te coepta finiatur. Per.
400 Post haec procedant ad altare sancti Mauritii, ubi Ostiensis episcopus sibi ungat de oleo exorcizato brachium dextrum, et inter scapulas, hanc Orationem dicendo:
Alia Oratio.--Domine Deus omnipotens, cujus est omnis potestas et dignitas, te supplici devotione atque humillima prece deposcimus, ut huic famulo tuo N. prosperum imperatoriae majestatis concedas effectum: ut in tua dispositione constituto, ad regendam ecclesiam tuam sanctam nihil ei praesentia officiant, futura nihil obsistant; sed, inspirante sancti Spiritus dono, populum sibi subditum aequo justitiae . . . . regere valeat, et in omnibus operibus suis te semper timeat, tibique jugiter placere contendat. Per . . . in unitate ejusdem.
Sequitur Oratio.--Deus Dei Filius Jesus Christus Dominus noster, qui a Patre oleo exsultationis unctus est prae participibus suis, ipse per praesentem sacri ungiminis infusionem Spiritus Paracleti super caput tuum infundat +Benedictionem, eademque usque ad inteteriora cordis tui penetrare faciat, quatenus hoc visibili ac tractabili dono invisibilia percipere, et temporali regno justis moderationibus exsecuto aeternaliter conregnare ei merearis, qui solus sine peccato rex regum vivit cum Deo Patre in unitate Spiritus sancti. Per.
His itaque peractis, ascendit rex ad altare beati Petri, ubi summus pontifex recipiat eum ad osculum, sicut unum ex diaconibus; ipseque procedat ad pulpitum vel ambonem, ubi thalamus constructus de lignis, et ornatus de palliis, debet ei esse paratus, cum suis archiepiscopis et episcopis, principibus et magistratibus secundum capacitatem loci consistat. Primicerius autem et schola cantorum in choro ante altare decantet Introitum; et post Kyrie, eleison, et Hymnum Angelicum decantatum, summus pontifex dicit Orationem quae competit illi diei, et hanc Orationem pro ipso imperatore.
Oratio.--Deus regnorum omnium et christiani maxime protector imperii, da servo tuo N. imperatori nostro triumphum virtutis tuae scienter excolere, ut qui tua constitutione est princeps, tuo semper munere sit potens. Per.
Secreta.--Suscipe, Domine, preces et Hostias ecclesiae tuae pro salute famuli tui N. supplicantis, et protectione fidelium populorum antiquae brachii tui operare miracula, ut, superatis pacis inimicis, secura tibi serviat christiana libertas. Per.
401 Post cummunionem.--Deus, qui ad praedicandum aeterni regni Evangelium Romanum imperium praeparasti, praetende famulo tuo imperatori nostro N. arma coelestia, ut pax ecclesiae nulla turbetur tempestate bellorum. Per.
Cumque lecta fuerit Epistola, et Graduale cantatum, imperator procedit processionaliter ad altare, ubi summus pontifex imponit ei mitram clericalem in capite, ac super mitram imperatorium diadema, dicens ut sequitur: Accipe signum gloriae, diadema regni, coronam imperii, in nomine Patris +, et Filii +, et Spiritus + sancti, ut, spreto antiquo hoste, spretisque contagiis vitiorum omnium, sic justitiam, misericordiam et judicium diligas, et ita juste, misericorditer et pie vivas, ut ab ipso Domino nostro Jesu Christo in consortio sanctorum aeterni regni coronam percipias, qui cum Patre, etc.
Deinde sceptrum et pomum aureum tradat ei.
Sciendum est quod peracta communione cum ipso, in impositione diadematis dicere, si forte velit apostolicus, valet Orationes hujusmodi: Dominus vobiscum. Et cum spiritu tuo.
Oratio.--Prospice, quaesumus, Domine omnipotens Deus, serenis obtutibus, hunc gloriosum famulum tuum N., ut sicut benedixisti Abraham, Isaac et Jacob, sic illi largiaris Benedictiones spirituales gratiae, eumque plenitudine tuae potentiae irrigare atque perfundere digneris, ut tribuas ei de rore coeli, et de pinguedine terrae abundantiam frumenti, vini et olei, et omnium frugum opulentiam, et ex largitate divini muneris longaeva tempora, ut illo regnante sit sanitas corporis in patria, pax inviolata sit in regno, et dignitas gloriosa regalis palatii maximo splendore regiae potestatis oculis omnium fulgeat, luce clarissima coruscare atque splendescere, quasi splendidissimi fulgoris maximo perfusa lumine, videatur. Tribue ei, omnipotens Deus, ut sit fortissimus protector patriae et consolator Ecclesiarum, atque coenobiorum sanctorum, maxima pietate regalis munificentiae; atque ut sit fortissimus regum, triumphator hostium, ad opprimendos rebelles et paganas nationes; sitque suis inimicis satis terribilis maxima fortitudine regalis potentiae; optimatibus quoque atque praecelsis proceribus, ac fidelibus sui regni sit magnificus et amabilis et pius, et ab omnibus timeatur atque diligatur; et post gloriosa tempora atque felicia vitae praesentis gaudia, in perpetua beatitudine 402 habitare mereatur. Per.
Benedic, + Domine, quaesumus, hunc principem nostrum N., quem ad salutem populi nobis a te credimus esse concessum. Fac annis esse multiplicem, salubri corporis robore vigentem post senectutem ad optatam pervenire salutem. Sit nobis fiducia obtinere gratiam populo, quam Aaron in tabernaculo, Eliseus in fluvio, Ezechias in lecto, Zacharias vetulus impetravit in templo; sit nobis regendi auctoritas, qualem Josue suscepit in castris, Gedeon sumpsit in praeliis, Petrus accepit in calice, Paulus est usus in dogmate. Et ita pastorum circa tuum proficiat in ovile, sicut Isaac profecit in fruge, et Jacob est dilatatus in grege; quod ipse praestare dignetur.
Alia Oratio.--Deus Pater aeternae gloriae sit adjutor tuus, tuus protector, et omnipotens +benedicat tibi, preces tuas in cunctis exaudiat, et vitam tuam in longitudine dierum adimpleat; thronum regni tui jugiter firmet, et gentem populumque tuum in aeternum conservet, et inimicos tuos confusione induat, et super te sanctificatio Christi floreat, ut qui tribuit in terris imperium, ipse in coelis conferat praemium. Qui vivit.
Interpolata ergo cantilena, coram altari beati Petri praesentatur domino papae in supereminenti specula residenti. Is itaque tunc ad ipsum altare ascendit, et gladium evaginatum de altari sumit, et ei tradit curam intelligens imperii totius in gladio, sic dicens:
Accipe gladium desuper beati Petri corpore sumptum, per nostras manus, licet indignas, vice tamen et auctoritate beatorum apostolorum consecratas imperialiter tibi concessum, nostraeque Benedictionis officio in defensionem sanctae Dei eclesiae divinitus ordinatum ad vindictam malefactorum, laudem vero bonorum; et memor esto de quo Psalmista prophetavit, dicens: « Accingere gladio tuo super femur tuum, potentissime, » ut in hoc vim aequitatis per eumdem exerceas, molem iniquitatis potenter destruas, et sanctam Dei ecclesiam ejusque fideles propugnes ac protegas; nec minus sub fide falsos, quam Christiani nominis hostes exsecres ac dispergas; viduas ac pupillos clementer adjuves ac defendas; desolata restaures, restaurata conserves; ulciscaris injusta, confirmes bene disposita, quatenus in hoc agendo, virtutum triumpho gloriosus, justitiae cultor egregius, cum mundi Salvatore, cujus lypum geris in nomine, sine fine regnare merearis. Qui cum Deo.
403 His verbis expletis, accingit illi ensem iterans ita dictum: Accingere gladio tuo super femur tuum, potentissime, et attende quia sancti non in gladio, sed per fidem vicerunt regna.
Sed sciendum est quod in aliquibus libris primo datur gladius, postea diadema; sed dato gladio ponitur ista rubrica: « Mox autem ut coronandus accinctus ense fuerit, eximit eum de vagina, et viriliter ter eum vibrat, et vaginae continuo recommendat. »
Eo igitur sic accincto, et beati Petri milite mirabiliter facto, subsequenter apostolicus de altari diadema sumit, et ponit in capite coronandi, et dicit: Accipe signum gloriae, diadema regni, coronam imperii in nomine Patris +, et Filii +, et Spiritus + sancti, u spreto antiquo hoste, spretisque contagiis vitiorum omnium, sic justitiam, misericordiam et judicium diligas, et ita juste misericorditer et pie vivas, ut ab ipso Domino nostro Jesu Christo in consortio sanctorum aeterni regni coronam percipias. Qui cum Patre.
Illico procedens nuper coronatus osculatur apostolico pedes; quibus gloriosissime gestis; apostolicus ad eminentiam redeat speculae tribunalis, et imperator ad faldistorium scandit, ei in amplo gradu sub apostolici dextera praeparatum. Qui coronatus incedens, pomum in dextera manu portat, in sinistra sceptrum; et sic ad thalamum redeat, ipsoque ibi cum suis principibus consistente, prior subdiaconorum cum subdiaconis Romanae curiae, et capellanis aulae imperialis ad pectorale dextrum ante crucifixum argenteum laudem imperatori alta voce dicant hoc modo: Exaudi, Christe. Scriniarii vero Urbis, sericis cappis induti, ante pectorale consistentes in choro respondeant: Domino N. invictissimo Romanorum imperatori semper augusto salus et victoria. Qua laude tertio repetita, prior subdiaconorum cum suis, tribus vicibus dicat Salvator mundi, et scriniarii vicissim respondeant Tu illum adjuva; deinde iste cum suis duabus vicibus dicat Sancta Maria; et illi vicissim respondeant Tu illum adjuva; et sic deinceps, Sancte Michael, etc., ut supra.
Quibus finitis, isti bis cantant Kyrie, eleison, ac deinde simul omnes dicant Kyrie, eleison. Post haec, Evangelio decantato, imperator corona et manto depositis, accedat ad summum pontificem, 404 et offerat ad pedes ejus aurum, quantum sibi placuerit; ipsoque pontifice descendente pro perficiendis Missarum mysteriis ad altare, imperator more subdiaconi offerat calicem et ampullam, et stet ibi, donec pontifex ad sedem reversus communicet; factaque communione, de manu ejus suscipiat cum osculo pacis. Et sic ad thalamum rediens in ambonem, resumat mantum pariter et coronam.
Missa finita, pontificalem Benedictionem reverenter accipiat, et statim praecedat ad locum ubi debet summus pontifex equitare; et cum ipse pontifex equum ascenderit, teneat stapedium sellae ejus, et arrepto freno aliquantulum ipsum adextret; moxque suum equum ascendens, procedat juxta summum pontificem usque ad ecclesiam sanctae Mariae in Transpadina; ubi dato sibi osculo adinvicem, non corde, sed corpore separentur.
CVI. De coronatione reginae. Si vero regina fuerit coronanda, debet super lectorium ex opposito thalamus praeparari, ubi cum duabus ad minus puellis, et aliquibus ex principibus imperii, tam ecclesiasticis quam mundanis, resideat.
Item Benedictio reginae vel imperatricis. Ad ingressum ecclesiae sic oratur:
Omnipotens sempiterne Deus, fons et origo totius bonitatis, qui feminei sexus fragilitatem nequaquam reprobando avertis, sed dignanter comprobando potius eligis; et quod infirma mundi eligendo fortia quaeque confundere decrevisti, quique etiam gloriae virtutisque tuae triumphum in manu feminae olim Judaicae plebi de hoste saevissimo resignare voluisti; respice, quaesumus, ad preces humilitatis nostrae, et super hanc famulam tuam N., quam supplici devotione in reginam, vel in imperatricem, eligimus, +Benedictionum tuarum dona multiplica, eamque dexteru potentiae tuae semper et ubique circumda; ut et dono tui muneris undique firmiter protecta, visibilis seu invisibilis hostis nequitias triumphaliter expugnare valeat; et una cum Sara et Rebecca, Lia atque Rachele, beatis reverendisque feminis, fructu uteri sui fecundari seu gratulari mereatur ad decorem totius regni vel imperii, statumque sanctae Dei ecclesiae regendum, nec non et protegendum. Per Christum Dominum nostrum, qui ex 405 beatae et intemeratae. Mariae virginis alvo nasci, visitare ac renovare hunc dignatus est mundum. Qui tecum vivit et gloriatur Deus in unitate Spiritus sancti, per immortalia saecula saeculorum.
Et post coronationem imperatricis deducatur ad altare ante summum pontificem amicta regalibus in dumentis; et summus pontifex det super eam hanc Benedictionem, dicens:
Deus, qui solus habes immortalitatem, lucemque habitas inaccessibilem, cujus providentia in sua dispositione non fallitur, qui fecisti ea quae futura sunt, et vocas ea quae non sunt tanquam ea quae sunt; qui superbos aequo moderamine de principatu dejicis, atque humiles dignanter in sublime provehis; ineffabilem misericordiam tuam supplices exoramus, ut sicut Esther, Israeliticae causa salutis, de captivitatis suae compede solutam ad regis Assueri thalamum regnique sui consortium transire fecisti, hanc famulam tuam N. humilitatis nostrae +Benedictione, christianae plebis salutis gratia, ad dignam sublimemque regis, vel imperatoris, nostri copulam, et regni, vel imperii, sui principium misericorditer transire concedas; et ut imperialis, vel regalis, foedere conjugii semper permanens pudica, proximam virginitati palmam continere queat, tibique Deo vivo et vero in omnibus, et super omnia jugiter placere desideret, et, te inspirante, quae tibi placita sunt, toto corde perficiat. Per.
In sacri olei unctione.--Spiritus sancti gratia nostrae humilitatis officio vitae copiosa descendat, ut sicut manibus nostris, licet indignis, oleo materiali oblita pinguescis exterius, ita ejus invisibili ungimine delibuta impinguari merearis interius; ejusque spirituali unctione perfectissime semper imbuta, et illicita declinare tota mente et spernere discas et valeas, et utilia animae tuae cogitare jugiter, optare, atque operari queas et optes, auxiliante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre et Spiritu sancto.
Deinde summus pontifex ei mitram imponat, ita quod cornua mitrae sint a dextris et a sinistris, et super mitram coronam imponat, dicendo:
Officio nostrae indignitatis in reginam, vel imperatricem solemniter benedicta, accipe coronam regalis, vel imperialis excellentiae, quae, licet ab indignis, episcopalibus tamen manibus capiti tuo imponitur; unde sicut exterius auro et gemmis redimita enites, ita et interius auro sapientiae, virtutum gemmis decorari contendas; 406 hujus saeculi cum prudentibus virginibus sponso perenni Domino Jesu Christo digne et laudabiliter occurrens regina, coelestis aulae merearis ingredi januam, auxiliante eodem Domino nostro Jesu Christo, qui cum Deo Patre et Spiritu vivit et regnat per infinita saecula saeculorum.
Coronata vero regina reducatur ad thalamum, et post Evangelium ducatur ad oblationem summo pontifici exhibendam, stetque in gradibus juxta absidam versus altare sancti Leonis, donec de manu summi pontificis post imperatorem sacram coronationem accipiat; et tunc ad thalamum reducta permaneat usque ad finem Missae.
Consuevit autem imperator larga presbyteria omnibus ordinibus exhibere, quibus ea, cum coronatur, summus pontifex elargitur, videlicet episcopis, presbyteris et diaconibus cardinalibus, primicerio et cantoribus, subdiaconis, basilicariis, et regionariis, et universitati cleri Romani, capellanis et caeteris officialibus, et ministerialibus curiae, praefecto Urbis, senatoribus, judicibus, advocatis, et scriniariis, ac praefectis navalium.
Consuevit autem rex, quando descendit de Monte Gaudii, et venit ad Ponticellum, praestare hoc juramentum Romanis: « Ego enim N. rex futurus imperator juro me servaturum Romanis bonas consuetudines suas; sic me Deus adjuvet, et haec sancta Dei Evangelia. »
Rubrica quae inferius ponitur fuit ordinata de mandato domini Clementis papae V per aliquos cardinales, quibus hoc in consistorio commissum fuit, cum Robertus rex Siciliae cum sua conjuge peteret unctionem et coronationem apud Avenionem, ubi tunc Romana curia residebat. Nam nihil inveniebatur litteris traditum, qualiter reges et reginae debent inungi et coronari, eo quod in Pontificali Romano non habetur, nisi de unctione et coronatione imperatoris et imperatricis. Propter quod de praedicto Pontificali haec rubrica extracta est, additis, detractis, et mutatis quibusdam, quae ad eadem non competunt aliis regibus quae observari oportet in unctione et coronatione imperatoris.
407 CVII. De unctione et coronatione regis rubrica. In unctione et coronatione regis potest decenter modus qui sequitur observari. Nam illa quidem videntur servanda, quae in imperatore servantur, exceptis quibusdam quae soli imperatori pertinere dinoscuntur.
In primis itaque dominus noster summus pontifex ingressus ecclesiam, ibique paratus vestibus sacris coloris convenientis tempori, nunc scilicet viridibus, ut est moris, cum ordinibus suis ad altare ascendat, et sedeat; et antequam incipiatur Introitus Missae, rex ingressus ecclesiam, cum ad confessionem beati Petri pervenerit, seu cum pervenerit ante altare, prosternat se pronus in terram, et aliquis subdiaconus domini papae super eum faciat litaniam, caeteris subdiaconibus et capellanis in ipsa litania respondentibus, ut alias fieri consuevit.
Qua finita, prior presbyterorum cardinalium dicat Pater noster, cum aliis Versiculis et Responsoriis, et duabus Orationibus, scilicet, Praetende, quaesumus, et Actiones nostras, usque Per Dominum nostrum secundae Orationis, prout supra de imperatore. Quibus finitis, rex surgat. Posset etiam quod dictum est de litania Versiculis et Orationibus, fieri per episcopum cardinalem, qui eum inunget juxta aliquod altare ad partem, et ibi prosequatur postmodum officium unctionis, et alia quae incumbunt; tamen Ordinarium dicit de imperatore quod Pater noster, Versiculi et Orationes praedictae dicuntur per priorem presbyterorum cardinalium.
Post haec juxta aliquod altare, aliud tamen, si possibile est, ab altari domini papae, Ostiensis episcopus ungat eum de oleo exorcizato super brachium dextrum, et inter scapulas, et eas, si velit, inungat sibi manus et pectus, et scapulas ambasque compages brachiorum ejus, hanc Orationem dicendo, prout sequitur, Deus omnipotens, etc., mutato ubi dicitur Imperatoriae dignitatis, dicatur Regiae dignitatis; et ubi dicatur Ad regendam Ecclesiam tuam sanctam, etc., ut sequitur. Item alia Oratio, dicendo Deus Dei Filius, usque in finem. Et hinc immediate post regem debet regina inungi.
His itaque peractis, rex pretiosis et regalibus indumentis indutus ascendat ad altare, ubi summus pontifex recipiat eum ad osculum oris et pectoris, sicut unum ex diaconibus cardinalibus, 408 scilicet post primum diaconum cardinalem; ipseque rex procedat ad pulpitum seu ambonem, ubi thalamus constructus est, ut supra in rubrica imperatoris continetur. Omnia praedicta fiant ante Introitum. Cantato Introitu, post Kyrie, eleison et Hymnum Angelicum decantatum, summus pontifex dicit Orationem cum cantu, quae competit ipsi diei, et hanc Orationem in eodem throno pro rege. Deus omnium regnorum protector, da servo tuo N. regi nostro, etc., ut sequitur. Removetur enim de Oratione Et christiani imperii, et verbum Imperatori; et ubi dicit Est princeps, dicatur Est rex, in Secreta. Oratio Suscipe, Domine, sicut jacet, ut supra; post communionem vero loco Orationis Deus, qui ad praedicandum, ut supra, dicatur Oratio quae sequitur: Omnipotens sempiterne Deus, praetende famulo tuo N. regi nostro arma coelestia, ut pax ecclesiae nulla turbetur tempestate bellorum. Per Dominum, etc.
Cumque lecta fuerit Epistola et Graduale cantatum, rex procedat processionaliter ad altare, super quo debet summus pontifex Missarum solemnia celebrare; ipseque rex praesentatur coram altari domino papae in supereminenti specula residente. Iis gestis, ad altare accedat dominus papa, et gladium evaginatum de vagina sumit, et regi tradit, dicens Accipe gladium, etc., usque ad finem; hoc salvo, quod ubi dicitur Desuper corpore beati Petri sumptum, vel omittatur, vel dicatur De sacro altari sumptum; et etiam ubi dicitur Imperialiter, dicatur Regaliter. His verbis completis, accingit illi ensem, iterans jam dictum, Accingere, etc., usque in finem. Mox autem ut coronandus accinctus ense fuerit, rex extrahit eum de vagina, viriliterque illum vibrat ter, et vaginae continuo recommendat. Eo igitur sic accincto, et beati Petri milite mirabiliter facto, subsequenter apostolicus de altari diadema sumit, et ponit in capite regis coronandi, et ait Accipe signum, etc., usque in finem, ut supra; sed ubi dicit Coronam imperii, potest omitti. Rex autem debet esse genuflexus, cum sibi imponitur diadema, vel in impositione diadematis genuflectat.
Deinde sceptrum et pomum tradit ei aureum. Qui rex debet esse genuflexus, vel in receptione ipsorum genuflectat.
Sciendum est quod in impositione diadematis dicere, si velit apostolicus, valet hujusmodi Orationes: Dominus vobiscum, Et cum spiritu tuo. Oratio Prospice, quaesumus, Domine, etc., ut supra; 409 sed ubi dicitur Sit fortissimus regum, dicatur Fortissimus rex; et ubi dicitur Ad opprimendum rebelles et paganas nationes, omittatur.
Benedictio regis, quam facit apostolicus.
Benedic, Domine, etc., usque in finem, ut supra; sed ubi dicitur Hunc principem nostrum, dicatur Hunc regem nostrum. Alia Oratio Deus pater, etc., ut supra; sed ubi dicitur Ut qui tribuit in terris imperium, dicatur Ut qui tribuit in terris regnum. Illico his peractis, procedens rex osculetur apostolico pedes, qui ipsum ad osculum recipiat; etiam ab omnibus diaconibus ad osculum recipiatur, et postmodum ab episcopis cardinalibus, et consequenter a presbyteris cardinalibus.
Quibus gloriosissime gestis, apostolicus ad eminentiam redeat speculae tribunalis, et rex ad faldistorium scandit, ei sub apostolica dextra praeparatum, ibique moram trahit aliquantulum.
Et est attendendum quod rex coronatus pomum in dextera portat, et in sinistra sceptrum. Demum ante inchoatum Alleluia et Versum, rex ad thalamum suum redeat, qui est in pulpito vel ambone constitutus; ipsoque rege cum suis magnatibus et nobilibus consistente, regina ad altare per manus summi pontificis coronetur, ut infra ponitur. Deinde cantatur Alleluia, et repetitur Alleluia; et Evangelium per diaconum cardinalem.
Post haec dicto Credo in unum Deum, dum dicitur Offertorium, et dominus papa more solito manus lavat, rex de thalamo suo venit ad altare; ipsoque pontifice descendente pro perficiendis Missarum mysteriis ad altare, rex, deposita corona, sceptro, et pomo aureo, ponat se in ordine diaconorum cardinalium, ita quod diaconus qui cantavit Evangelium, sit medius recte post papam, rex vero a dextris ipsius diaconi. Et ne ordo diaconorum solitus confundatur, antiquior diaconorum aliorum sit ad dextram regis, rex secundus; post eum antiquior sit ad sinistram diaconi qui cantavit Evangelium; et sic deinceps secundum antiquitatem sint ad dextram vel ad sinistram 410 more solito, donec diaconorum numerus sit completus; ibique stet rex inter diaconos, donec pontifex ad sedem reversus communicet, et diaconus qui cantavit Evangelium, et subdiaconus qui cantavit Epistolam, communicaverint de manu domini papae, ac pretiosum sanguinem Domini nostri Jesu Christi sumpserint in altari, ut est moris. Et tunc sacram communionem rex genuflexus de manu papae sedentis, et mitram tenentis in capite, suscipiat cum osculo pacis: ante tamen osculetur pontificis manum, et tunc reverenter Hostiam sumat; reversusque ad altare idem rex sacratissimum sanguinem Domini nostri Jesu Christi sumat de calice per ministerium diaconi cum calamo. Quibus expletis, ad thalamum rediens, resumat coronam, sceptrum et pomum.
Missa vero finita, pontificalem Benedictionem reverenter accipiat, communiter in Missis papalibus consuetam; statimque praecedat ad locum, ubi debet summus pontifex equitare, ut cum ipse pontifex equum ascendit, teneat stapedum sellae ejus, habens coronam in capite; et arrepto freno aliquantulum ipsum adextret. Moxque, suum equum ascendens, praecedat usque ad locum ubi summus pontifex in palatio suo de equo descendet; ibique similiter aliquantulum de equo descendat, et, ut prius, arrepto freno aliquantulum ipsum adextret, teneat, stapedum sellae ejus, cum dominus papa de equo descendit. Rex autem ascendens equum suum regalibus indumentis indutus, coronam gestans in capite, pomum aureum in manu dextra, et sceptrum regium in sinistra (nisi forte ratione consuetudinis aliud debet observari, scilicet quod pomum in sinistra, et sceptrum in dextra portaretur), ad domum suam revertatur, si sit insignis, vel ad locum, ubi debet convivium exhibere. Equus autem regis debet esse faleratus.
CVIII. De inunctione reginae. Rege itaque inuncto et ad suum thalamum reverso, ut superius est expressum, inungatur etiam regina ante Introitum e vestigio oleo exorcizato, per episcopum Ostiensem juxta idem altare juxta quod rex fuit inunctus, vel in pectore, vel secundum quod alias in regina Maria matre regis Roberti exstitit observatum, dicta prius, non ad ingressum ecclesiae, sed juxta altare, ubi unctio ista fiet, per episcopum Ostiensem, vel 411 omissa, ut volet, illa Oratione: Omnipotens sempiterne Deus, etc., ut supra; et si dicatur, omisso verbo, Vel imperatrice; et omisso Vel imperii; et ubi dicitur, Statumque Romanae Ecclesiae regendum, nec non et protegendum, dicatur solummodo Statumque sanctae Ecclesiae defendendum. In ipsa vero sacri olei unctione reginae dicatur Oratio Spiritus sancti gratia, ut supra, usque in finem. Qua unctione finita, ipsa regina procedat ad pulpitum, ubi pro ipsa est thalamus praeparatus, cum duabus dominabus vel puellis ad minus sui regni, tam ecclesiasticis quam mundanis.
CIX. De coronatione reginae. Rege itaque coronato et ad thalamum suum reverso, ut est superius expressum, immediate regina juxta altare per summum pontificem coronatur, amicta regalibus indumentis, nihil velaminis tenens in capite, sed expansis crinibus et solutis, et dicta vel omissa per summum pontificem illa Oratione, Deus, qui solus, etc., ut supra, et si dicatur, dicatur omisso illo verbo, Vel imperatoris, et omisso Vel imperii, et omisso Imperalis; idem summus pontifex capiti reginae coronam imponat, dicendo Officio nostrae indignitatis, etc., usque in finem, ut supra, omisso verbo Vel imperatoriae, vel imperialis. Quibus dictis, regina pedes domini papae osculatur. Regina autem debet esse genuflexa, cum corona capiti suo imponitur, vel cum imponitur corona, genu flectat. Coronata vero regina reducatur ad thalamum suum.
CX. De communione Eucharistiae, quam regina recipit de manu Papae. Coronatis itaque rege et regina, Alleluia, vers. et repetito Alleluia per chorum; Evangelium vero per cardinalem diaconum decantetur. Dicto Evangelio, Credo in unum Deum, offertorium; post communionem papae, et postquam rex communicaverit, et sacrum sanguinem Domini nostri Jesu Christi susceperit, regina genuflexa de manu Romani pontificis sedentis, et mitram tenentis in capite, consecratam Hostiam reverenter sumat, et ad suum thalamum revertitur; et post finem Missae, recepta Benedictione a papa communiter in Missis papalibus fieri consueta, regalibus indumentis amicta, 412 nihil, ut supra dictum est, velaminis tenens in capite, sed expansis crinibus et solutis, coronam gestans in capite, sedens in equo cum sua comitiva, regem praecedat, et rex sequatur ornatus regalibus, ut superius est expressum.
CXI. De canonizatione unius sancti. Ipsa die canonizationis mane, descendente papa ad ecclesiam, occurrat processio; post quam recipit dominus papa cardinales et praelatos, ut moris est, ad reverentiam in medio ecclesiae, et facit Sit nomen Domini benedictum. Accipit pulpitum cum cardinalibus tantum, et ibi parantur cardinales albis, praelati pariter; et stant inferius in navi ecclesiae a lateribus. Dominus papa habens mitram, et manto indutus stans vel sedens praedicat. Finita praedicatione, praedicit se oraturum; hortatur ut orent. Incipit Veni Creator cum nota, et genu flectit, et post statim surgit; caeteri prosequuntur, si placebit. Diaconus a dextris dicet Flectamus genua, et dominus papa et caeteri basse et secrete orabunt; et post morulam diaconus, qui est a sinistris, dicet Levate; et dominus papa et omnes surgent. Dominus papa stans cum mitra definit sanctorum catalogo ascribendum, et tanquam sanctum ob omnibus venerandum; ipsumque sanctorum catalogo ascribit, statuens ut ab universali Ecclesia in die obitus sui festum ejus, sicut pro uno confessore pontifice, devote et solemniter celebretur. Insuper accedentibus annis singulis ad sepulcrum ipsius in die obitus sui unum annum seu quadraginta dies de injuncta poenitentia misericorditer relaxat. Incipit sine mitra Te Deum laudamus, cantando, quod caeteri prosequuntur. Diaconus a sinistris dicit Ora pro nobis, etc., alleluia; caeteri respondent Ut digni, etc., alleluia. Dominus papa dicit Dominus vobiscum, respondetur Et cum spiritu tuo. Oremus, et dicit Orationem, finiendo ipsam, Per Christum Dominum nostrum, amen. Tunc diaconus qui est a sinistris dicit Confiteor, etc., ut moris est, et faciat mentionem de beato N. confessore in suis locis. Finita confessione, dat dominus papa indulgentiam gratiosam more consueto. Data indulgentia, dominus papa, mitra deposita, facit absolutionem more consueto, Precibus et meritis, etc., faciendo mentionem suo loco de beato N. confessore, Indulgentiam, etc. Ultimo annuntiat se celebraturum de more consueto; 413 in loco ordinato recipiet paramenta, et, Deo dante Missam solemniter celebrabit. Forma pronuntiandi seriose erit talis.
« Ad honorem Dei omnipotentis Patris et Filii et Spiritus sancti, et exaltationem fidei et christianae religionis augmentum, auctoritate ipsius omnipotentis Patris et Filii et Spiritus sancti, beatorum Petri et Pauli et nostra, de fratrum nostrorum consilio decernimus et definimus bonae memoriae N. quondam episcopum . . . . . . sanctorum catalogo ascribendum, et tanquam sanctum esse ab omnibus venerandum; ipsumque dictorum sanctorum catalogo ascribimus, statuentes ut ab universali Ecclesia in die obitus sui, videlicet . . . . festum ipsius et officium sicut pro uno confessore pontifice devote et solemniter celebretur. Insuper eadem auctoritate omnibus vere poenitentibus et confessis, qui annis singulis ad sepulcrum ejusdem in die obitus sui devote accesserint, unum annum et quadraginta dies; accedentibus vero annis singulis infra Octavas dicti festi ad sepulcrum ipsius quadraginta dies de injuncta sibi poenitentia misericorditer relaxamus. »
CXII. Quando papa audit Missam in diebus festivis. Veniens vadit ante altare, deponit mitram, sacerdos a sinistris, et sacerdos incipit Introibo; et papae post Confiteor, facta confessione, diaconus reponit mitram. Stans in loco sedis papa dicit Introitum cum omnibus cardinalibus, et Kyrie, eleison; et interim reponit incensum, episcopo vel presbytero ministrante. Post sedet, et recipit sacerdos incensum ab acolytho, et cum incensaverit altare, defert acolythus thuribulum, et episcopus vel sacerdos cardinalis, qui ministrat, incensat tantum papam genuflexus, si papa sedet; et nullus alius incensatur. Tunc mitra non deponitur papae in diebus festivis, nisi in Confiteor ante altare, et cum dicitur Evangelium, usquequo dictum fuerit Credo, et librum fuerit osculatum; et postquam descendit in elevatione corporis Christi, et tunc reponit, cum redit ad sedem, et tenens mitram; cum sacerdos dicit alta voce secundum Per omnia saecula saeculorum, et stat capite detecto, usquequo sacerdos incipit recipere vinum perfusionis; et post in fine Missae, cum deberet dicere Sit nomen Domini benedictum, deponit mitram; et tunc dicto Sit nomen, et Bened., reponitur mitra.
414 Dicta Epistola, subdiaconus osculatur pedem papae, et non ante. Dicente subdiacono Epistolam, associat eum acolythus, stans a sinistris subdiaconi. Cum dicitur Vers. Alleluia, papa ponit in thuribulo incensum, ministrante episcopo ut prius, nec inincensatur papa, sed Evangelium tantum. Dicto Evangelio, subdiaconus portat Evangelium, et offert papae; et papa osculatur Evangelium dictum, demum incensatur papa tantum ab episcopo et presbytero cardinali, ut prius in principio Missae. Post haec cum dicitur Offertorium, interim portat acolythus naviculam a sinistris, thuribulum a dextris, et episcopus vel sacerdos, ut prius, offert naviculam cum cochleari; et papa ponit incensum in thuribulo; nec incensatur, sed sacerdos incensat altare, et acolythus incensat presbyterum; deinde, ut prius, papa incensatur ab episcopo vel presbytero cardinalibus. Acolythus deinde incensat omnes hoc ordine: primo episcopum vel sacerdotem ministrantem, deinde duos diaconos, demum episcopos et presbyteros cardinales, deinde diaconos, demum cancellarios, deinde archiepiscopos et alios praelatos, deinde capellanos, deinde thuribularios, demum ostiarios, deinde alios qui sunt in Missa. Et sic papa ter ponit incensum, et ter incensatur; post Introitum, post Evangelium, et cum dicitur Offertorium incensatur; et ter ponit incensum in thuribulo, in Introitu, ad Evangelium, et cum dicitur Offertorium; sed in Introitu primo altare et sacerdos, in Offertorio papa, sed post Evangelium tantum papa
CXIII. De Missis quae dicuntur coram papa tempore feriato. In Quadragesima in ferialibus papa ad primas Orationes Missae, et statim dicto cum cardinalibus Sanctus usque ad postcommunionem, et in ultimis Orationibus, descendat de sede, et incumbit super faldistorium cum mitra, quam deponit, cum sacerdos incipit facere crucem super oblata; et resumit post sanctam elevationem sanguinis; et tunc incumbit faldistorio, et in secundo Per omnia diaconus sibi deponit usque ad vinum perfusionis; et recepta pace, stando juxta faldistorium, a presbytero, et data diaconis servientibus, incumbit faldistorio. Diaconus eam dat primis aliorum cardinalium, et episcoporum et diaconorum; et in ultimis Orationibus cum mitra incumbit faldistorio, nec surgit, licet aliqui dicant quod sic, 415 sed primum est honestius; et cum dicit, Humiliate, etc., deponit mitram, incumbit faldistorio sine mitra, et in fine revertitur ad sedem cum mitra. Et mitra est alba sine fregio. Et sic semper in Adventu, etiam diebus Dominicis, et in Quadragesima, tamen nisi sit festum, praeter Dominicam de Gaudete et Laetare, Jerusalem. Dominicis vero diebus in Quadragesima servat modum consuetum alias, nec incumbit super faldistorium.
Si dicitur Flectamus genua in feriali officio, papa cum mitra flectit, in Levate surgit, et iterum incoepta Oratione incumbit super faldistorium cum mitra. Et iste modus servatur quandocunque hoc fit eum Missam audit.
Si sit festum in Quadragesima, in Missa festi [habet mitram] cum aurifrigio, in Missa vero feriae eadem die alba mitra. Post Missam resumit mitram cum aurifrigio, et in Vesperis festi cum mitra frigiata.
Si non sit aliquis cardinalis episcopus vel sacerdos, diaconus assistens in Missa papae facit de incenso et aliis, sicut episcopus vel sacerdos faceret, si interesset.
Si dicatur Missa vigiliae, servat eumdem modum et in genuflectendo, et mitra, et aliis, sicut in feria.
In Quadragesima, ad Tractum, cum dicitur Adjuva nos Deus salutaris, cum papa audit Missam, descendit ad faldistorium, et diaconus deponit sibi mitram, et ipse faldistorio incumbit; et statim dicto usque ad partem illam, Salutaris noster, inclusive, resumit mitram diacono ministrante, et ad sedem revertitur, etiam cum celebrat in Quadragesima, et idem Tractus fuerit dicendus.
In feriali officio idem omni tempore observatur quod supra dictum est in Quadragesima et in vigiliis; idem etiam omni tempore, quoad genuflexionem et alia.
Cum dicitur Ite, Missa est, diaconus vertit se ad populum, quousque totum dixerit, alias inspicientibus diaconus altare in sancto Paulo, et in locis similibus. Ad Benedicamus Domino semper diaconus inspicit altare; et ibi, et alibi. Papa in sancto Paulo et similibus cum incipit Gloria, vertit se ad tribunam; cum dicit Dominus vobiscum, vel Pax vobis, inspicit populum, stans in sede versus altare; sed cum dicit Oremus, et Orationes, et cum incipit Credo, inspicit tribunam, sed prosequitur Credo, 416 legendo versus altare cum aliis. Cum dicit Sit nomen, semper incipit a medio altaris versus altare.
Diaconi vero sic se habent in inspiciendo populum vel altare, sicut papa celebrans in sancto Paulo et consimilibus. In ultimis Orationibus post Missam, cum dicit papa stans ad altare, Dominus vobiscum, vertit se ad populum, et diaconi; sed diaconus qui cantavit Evangelium, facie versa ad papam, parat sibi paramenta in primo dicere. Cum dicitur Confiteor, diaconus a sinistris, et diaconus a dextris, interim parat fanonem et alia papae. Si sit aliquod festum speciale, de quo Missa celebretur, fit memoria in Confiteor, hoc modo: Sanctis apostolis Petro et Paulo, et beato Georgio martyri. Item sic: Sanctis apostolis Petro et Paulo, et Jacobo. Item sic: Sanctis apostolis Petro et Paulo, Joanni evangelistae, licet aliqui dixerint Beato Joanni baptistae et evangelistae, vel sic: Sanctis apostolis Petro et Paulo et Joanni evangelistae. Sed primus modus magis placet, et est magis rationabilis. In ecclesia sancti Laurentii extra muros, si sit ibi festum, item: Sanctis apostolis Petro et Paulo, et beatis martyribus Stephano et Laurentio, licet aliquis sic denominaverit Stephanum, sed male . . . . nobiscum, non alio, Dominus vobiscum, quod dicitur in ultima Oratione. Nam tunc debet diaconus esse paratus dicere vel Ite, Missa est, vel Benedicamus Domino, prout tempus requirit.
De vacante sede.
Vacante sede apostolica, sedent episcopi a dextris, post ipsos presbyteri; a sinistris vero diaconi cardinales, omnes suo ordine, gradu et loco, sicut faciebant papa praesente; hoc tamen salvo, quod interdum non dimittitur locus medius inter episcopos et diaconos; et tunc etiam episcopi sedent a dextris, ut dictum est, et presbyteri post eos; a sinistris vero, juxta tamen episcopos, immediate sedet prior diaconorum, et alii post priorem.
Est tamen differentia in hoc, quod, papa vivente, in conciliis relatio et orde votorum praedictus [servatur] quantum ad episcopos, vel presbyteros; ad diaconos vero mutatur. Nam prima vox est post presbyteros primi diaconi, et sic descendendo venitur ad juniorem diaconum, cujus vox est ultima sede vacante.
Item ordo et modus servatur inter diaconum esse, papa vivente, cum dicat diaconus concilia auxiliaria, ubi agitur de 417 ordinatione cardinalis, vel de aliquo legato cardinali mittendo, vel si aliquod aliud concilium auxiliare papa peteret.
Si quis cardinalis tarde veniat, aliis cardinalibus sedentibus, vel in consistorio, vel alibi, papa praesente, omnes qui sedent in eadem banca, ubi sessurus est, veniens, facta papae per venientem reverentia, surgunt, et cum ipso post sedent; post, si quis cardinalis surgat missus vel alias, ac revertatur, tantum sibi assurgunt duo in ordine venientis proximi.
Idem servatur sede vacante. Dum sedent in consistorio cardinales, tenent bireta; in collationibus bireta deponunt, et sunt sine bireto dum conferunt, sive cum papa, sive inter se; et uterque conferentium, si ad invicem conferunt vel disputent, est sine bireto. Sede tamen vacante, incipiens conferre biretum deponit, sed statim alii non patiuntur, et tunc conferens biretum reponit.
Nullus debet consulentem interrumpere, nisi papa, si vult; et statim consulens suum biretum deponit; sed cum resumit suum consilium conferens, reponit sibi biretum.
Papa vero conferens et definiens mitram tenet; sed ipso definiente primo, dum praeambula dicit cardinales tenent bireta. Cum vero definit in consistorio deponunt bireta; cum confert cum aliquo, tunc ille est sine bireto.
CXIV. De Missis defunctorum, quae celebrantur coram papa rubrica. Notandum quod papa non consuevit celebrare solemniter Missam pro defuncto, quantumcunque rege magno; sed facere celebrari solemniter, et praedicari coram eo per unum episcopum, vel presbyterum cardinalem, vocatis omnibus cardinalibus; et tunc cum cardinalis celebrat pro defuncto, papa, assistentibus sibi duobus antiquioribus diaconibus cardinalibus tunc, et etiam in tota Missa, cum illo qui celebrat, more solito facit confessionem ante Introitum Missae. Qua confessione facta, cardinales et praelati illa die non veniunt ad reverentiam papae, pro eo quod non portat pluviale ibi indutum, sed cappam de scarleto, vel mitram albam planam sine perlis et aurifrigis, secundum quod magis ei placebit. Notandum quod ad omnes Orationes Missae, 418 si celebretur extra tempus paschale, vel extra Octavas festorum quae habent Octavas, papa debet genuflectere ante altare, ubi est cathedra cum scabello parata, mitram tenendo in capite. Epistola et Evangelium non debent legi in ambone seu in pulpito, sed in ipso presbyterio prope altare; dictoque Evangelio, non portatur liber papae ad osculandum. Postquam vero post Offertorium ille qui celebrat thurificaverit altare, papa solus per priorem presbyterorum cardinalium in Missa ei assistentem thurificatur, et nullus alius.
Notandum est etiam quod immediate papa, postquam dixerit Sanctus, Sanctus, Sanctus, etc., descendit de sede sua, et vadit ad cathedram coram altari, ubi genuflexus moratur, quousque celebrans incipit Per omnia saecula saeculorum, ante Agnus Dei; et tunc papa ingreditur ad sedem suam, et stat ibi pedes, quousque celebrans dicit Pax Domini, etc. Et tunc deponitur sibi mitra, et stat capite discooperto, donec ipse celebrans corpus et sanguinem Domini sumpserit. Post Pater noster non dicitur Psalmus Laetatu, sum, nec Orationes pro pace fiunt. Item ille qui celebrat, postquam dixerit Agnus Dei, non debet dicere illam Orationem, Domine Jesu Christe, qui dixisti, etc., nec osculari tunc altare, quia pax non datur. Item non debet dici Sit nomen Domini benedictum, post Missam, nec dari indulgentia.
Sermo qui fit pro defuncto coram papa, immediate fit post Missam. Et sciendum quod ille qui facit sermonem genuflectendo coram papa inclinatus petit Benedictionem. Finita vero Missa, et finito sermone immediate sine Benedicamus, quod non dicit Sit nomen, etc., papa recedit intus cameram suam. Orationes et absolutiones, et cantus soliti pro defuncto fieri, post Missam non fiunt; caetera sicut in aliis Missis fiunt per illum qui celebrat coram papa, et per papam et papae.
CXV. Modus qui servari consuevit circa canonizationem alicujus sancti, rubrica. Audita per dominum nostrum papam fama alicujus sancti, et ab aliquibus honestis et authenticis personis eidem domino nostro papae negotio denunciato, ac supplicato eidem continuatis vicibus ac pluries instanter pro canonizatione hujusmodi sancti facienda dominus noster papa consuevit hoc 419 proponere inter fratres, scilicet cardinales, et de ipsorum consilio committit aliquibus episcopis patriae illius qui dicitur sanctus, vel aliis personis authenticis, honestis, discretis, et incorruptibilibus, ut inquirant de fama et devotione populi, quam habent ad illum qui dicitur sanctus, et de miraculis et aliis quae eidem domino nostro papae sunt nuntiata, et illi quibus commissum fuerit debent inquirere et referre de fama et devotione populi, et aliis quae super miraculis illius qui dicitur sanctus invenerint in genere, et non in specie, et quoad famam, non quoad veritatem; et an videatur eis quod super veritate et specie sit inquisitio committenda. Et si rescribant talia propter quae inquisitio veritatis committi debeat, dominus noster papa requirit iterum consilia cardinalium, et de ipsorum consilio definit in consistorio, utrum secundum relata sit inquisitio praedicta super veritate committenda, vel non; et si committenda videatur, iterum scribit dominus papa eisdem, vel aliis de quibus sibi videbitur, quod veritatem de praedictis inquirant, videlicet de fide et excellentia vitae et miraculis ac operatione miraculorum illius qui petit canonizari, exacte, diligenter, fideliter et prudenter secundum articulos et interrogatoria quae sub bulla sua transmittit eisdem et aliis; et illi quibus committitur, facta hujusmodi inquisitione, eam remittere debent dicto domino papae sub sigillis suis fideliter interclusam.
Qua inquisitione sic remissa, dominus papa consuevit ipsius inquisitionis examinationem committere in curia aliquibus capellanis suis, vel aliis personis authenticis et discretis, et in talibus expertis, quae ordinent et forment rubricas super inquisitione praedicta; et ipsis rubricis cum exacta diligentia ordinatis et formatis, committitur per dominum papam examinatio ipsarum rubricarum et totius inquisitionis tribus dominis cardinalibus, videlicet uni episcopo, alii presbytero, et alteri diacono.
Qui domini cardinales, visis per eos et diligenter examinatis contentis in commissionibus, rubricis et inquisitione praedictis, debent referre in consistorio domino papae plene in genere omnia supradicta, et quae invenerint in eisdem, hoc excepto, quod super vita et miraculis et depositionibus testium super ipsis productorum nihil tunc in speciem referunt; sed postea in consistorio in praesentia domini papae, et 420 aliorum dominorum cardinalium singulariter et singillatim leguntur depositiones testium super vita et miraculis productorum. Primo enim leguntur depositiones testium super vita productorum. Lectis et diligenter auditis per dominum papam et cardinales, antequam ad aliud procedatur, dominus papa de consilio cardinalium determinat, utrum vitae excellentia illius de quo agitur sit plene probata, vel non; et ipsa determinatione facta, proceditur modo praedicto ad lecturam miraculorum, et depositionum testium super ipsis miraculis productorum.
Notandum tamen quod lecta in consistorio depositione cujuslibet testis super quolibet articulo, vel saltem testium melius probantium, dominus papa de consilio cardinalium definit utrum illi testes plene probent articulum de quo agitur, vel non vel utrum . . . et haec scribi debent ibidem per unum de dominis cardinalibus, de quo domino papae placuerit.
Quibus omnibus factis, et diligenter per dominum papam et cardinales examinatis, dominus papa debet inquirere consilia ipsorum cardinalium, et petere ab eis an videantur probata talia, propter quae sit canonizatio merito facienda, et si facienda videatur, dominus papa ibidem in consistorio secrete inter cardinales definit ipsam canonizationem esse faciendam. Postea vero definitione hujusmodi facta per dominum papam, debent vocari omnes praelati, qui tunc in curia sunt praesentes; et dominus papa narrat eis publice in consistorio ea quae facta sunt, et probata secreta definitione praedicta jam facta suppressa; et requirit consilia eorumdem praelatorum
Deinde assignatur per Dominum papam certa dies ad aliquem locum aptum ad hoc, ubi convenire habeant idem dominus noster papa, et cardinales, et alii praelati de curia, ac clerus et populus; et interim extra consistorium deputantur per dominum papam octo vel septem praelati ad minus, de quibus eidem domino nostro papae videbitur faciendum, qui dicta die assignata habeant publice praedicare. Habet etiam idem dominus noster papa ordinare gradus inter ipsos praelatos, qui praedicare habebunt, ut videlicet, talis primo praedicet, et talis secundo, et sic de aliis. Consuevit enim dicta dies assignari per unum mensem ante, vel per tres septimanas ad minus, ad finem quod praedicti praelati diligenter collationes suas 421 potuerint studuisse, quas ipsa die assignata succincte et breviter in publico facere habebunt. Conclusiones vero dictarum collationum debent esse tales videlicet quod ostendant per rationes quod dicta canonizatio est merito facienda, et supplicent dicto domino nostro papae ut facere dignetur eamdem.
Facta autem praedicta definitione secreta per dominum papam, et praelatis vocatis, ac die certa ad faciendum collationes ipsis praelatis, ut praemittitur, assignata, dominus papa interim in consistorio consuevit secrete committere duobus dominis cardinalibus, potissime religiosis, qui noverint in sacra pagina, ut unus ipsorum legendam seu lectiones ordinet super vitam illius sancti, et aliqua de miraculis probatis in ipsis lectionibus recitando; alius vero ordinet Responsoria et Antiphonas, ac Orationem, ut ipsi ordinati dicti duo domini cardinales omnia legere debeant in consistorio temporibus opportunis.
Pervento itaque ad dictam diem assignatam, mane hora consistorii conveniant ad locum ordinatum, dominus papa more consistoriali, videlicet cum manto seu pluviali rubeo et mitra aurifrigiata cum perlis, et omnes cardinales et praelati cum omnibus vestimentis, videlicet cum cuppis laneis; et etiam clerus et populus ibi conveniant. Dictus vero dominus noster papa veniendo ad dictum locum, associatur per cardinales tunc praesentes, duobus diaconibus cardinalibus sibi a dextris et a sinistris, ut est moris, assistentibus; et in dicto loco debet esse faldistorium seu cathedra cum scabello parata, in qua dictus dominus papa sedere possit. Residente vero ipso in dicta cathedra, fit ei reverentia solita per solos dominos cardinales. Qua reverentia facta, sedeat suo ordine more consistoriali. Domini cardinales et duo diaconi cardinales papae assistant, ut superius est jam dictum; praelati vero alii stent ex opposito domini papae a dextris et a sinistris, prout locus patietur.
Quibus residentibus, surgere habet procurator hujusmodi negotii existens ex opposito dicti domini papae; et assumpta sibi aliquali auctoritate, narrare debet aliqua de hujusmodi negotio, et supplicare ipsi domino nostro, ut sanctitas sua audire dignetur aliquos praelatos qui super praedictis praedicare intendunt; et nihilominus quod placeat sanctitati suae definire illum 422 de quo agitur esse sanctum, et sanctorum catalogo ascribendum, et tanquam sanctum esse a fidelibus venerandum; ac festum ejus anno quolibet perpetuo certa die, de qua ipsi domino nostro papae videbitur, celebrandum. Et hujusmodi supplicatione per dictum procuratorem facta, surgat ille praelatus qui primo praedicare seu collationem suam facere debet juxta ordinationem jam dictam; et incipiat collationem suam, et eam prosequatur succincte et breviter. Qua finita, surgat secundus, et faciat similiter, et sic de aliis.
Finitis vero omnibus collationibus supradictis, dominus noster papa surgit, et diaconus cardinalis qui assistit ei a sinistris, dicit more solito Confiteor. Quo dicto, datur indulgentia per dominum nostrum papam de uno vel duobus annis, et totidem quadragenis, vel plus, prout domino papae placuerit. Qua indulgentia data, dominus papa, deposita sibi mitra, facit absolutionem, et dat Benedictionem; deinde pronuntiatur dicta indulgentia per unum de dominis cardinalibus; et ipsis expletis, revertitur ad cameram suam.
Post haec vero in consistorio ordinatur certa dies ad aliquam certam ecclesiam, in qua convenire habeant dominus papa, cardinales, et praelati, alii de curia, ac clerus et populus pro solemnitate canonizationis hujusmodi facienda. Qua quidem die adveniente, sternatur tapetis ecclesia, et paretur, et illuminentur in ea cerei multi; et mane descendente dicto domino nostro papa ad eamdem ecclesiam, occurrit ei Processio cleri illius ecclesiae. Cum autem est in ecclesia, orat aliquantulum ante altare; deinde ascendit sedem suam in medio ecclesiae paratam, et ibi recipit cardinales et alios praelatos more solito ad reverentiam; et ipsa reverentia facta, cardinales et praelati alii parantur paramentis albis. Quibus paratis, papa, prout de camera venit, scilicet cum pluviali rubeo et mitra aurifrigiata cum perlis, vadit ad cathedram eminentem ante altare cum scabello paratam; et ibi sedendo facit sermonem, mitram tenendo in capite, ut est moris, Processum recitando et probata, ac inducendo populum ad orandum pro eo quod Deus non permittat eum errare in hoc negotio.
Finito vero sermone hujusmodi, dominus papa praedicet se oraturum, et hortatur alios ut orent, ut supra, scilicet quod Deus non permittat eum errare in hoc negotio. Deinde flexis genibus fit devota Oratio, et papamet debet incipere cantando 423 Hymnum Veni, creator Spiritus. Quo incoepto, genuflectit, et in fine primi Versus surgere debet, et continuatur totus Hymnus ab omnibus aliis cantando. Quo Hymno cantato, si domino papae placet, diaconus cardinalis a dextris papae assistens dicit Flectamus genua; et dominus papa et caeteri alii basse et secrete genibus flexis orent; et devota oratione facta, post morulam diaconus cardinalis, qui est a sinistris, dicet Levate; et tunc omnes surgent. Quibus levatis, dominus papa tenendo mitram in capite definit publice illum de quo agitur esse sanctum, et sanctorum catalogo esse ascribendum, et tanquam sanctum esse ab omnibus venerandum, ipsique sanctorum catalogo ascribit, satuens ut ab universali Ecclesia in die tali festum ejus et officium devote et solemniter celebretur. Quam definitionem facere poterit ipse dominus noster papa, ut sequitur.
« Ad honorem Dei omnipotentis Patris et Filii et Spiritus sancti, et exaltationem fidei catholicae ac christianae religionis augmentum, auctoritate ipsius Dei omnipotentis Patris et Filii et Spiritus sancti, beatorum apostolorum Petri et Pauli, et nostra, de fratrum nostrorum consilio, decernimus, ac definimus, bonae memoriae N. sanctum esse, et sanctorum catalogo ascribendum; ipsumque dictorum sanctorum catalogo ascribimus, statuentes ut ab universali Ecclesia, anno quolibet, in die tali, festum ipsius et officium, sicut pro uno confessore, si sit confessor, vel sicut pro uno martyre, si sit martyr, devote et solemniter celebretur. » Et, si domino papae placuerit, poterit addere ista verba: « Insuper eadem auctoritate omnibus vere poenitentibus et confessis, qui annis singulis ad sepulcrum ejusdem in die tali devote accesserint, unum annum et quadraginta dies; accedentibus vero annis singulis infra octavas dicti festi ad sepulcrum ipsius quadraginta dies de injunctis sibi poenitentiis misericorditer relaxamus. »
Quibus verbis per dictum papam prolatis, ipse dominus papa, mitra deposita, incipit cantando Psalmum Te Deum laudamus, quem caeteri cantando prosequuntur. Quo finito, diaconus cardinalis a sinistris papae assistens dicat Versiculum Ora pro nobis, beate N., alleluia; et caeteri respondent: Ut digni efficiamur gratia Dei, alleluia. Si vero hujusmodi solemnitas fuerit a Septuagesima usque ad Pascha, in praedicto Versiculo omittitur Alleluia. Deinde dominus papa cantando 424 dicat Dominus vobiscum, et responso Et cum spiritu tuo, dicat Oremus, et postea Orationem quae competat illi sancto, finiendo ipsam Orationem, Per Christum Dominum nostrum, et respondeatur Amen.
Sed ipsa Oratione finita, dictus diaconus cardinalis a sinistris papae assistens dicat Confiteor, etc., ut moris est; et locis debitis, scilicet immediate post apostolos, faciat mentionem de dicto sancto. Qua confessione finita, dominus papa dat indulgentiam gratiosam septem annorum et septem quadragenarum. Et data indulgentia per dominum nostrum papam, ac, mitra eidem deposita, facit absolutionem, et dat Benedictionem more consueto, dicendo Precibus et meritis, etc., faciendo mentionem loco suo de sancto canonizato.
Quibus factis, accedat dominus noster papa ad locum consuetum, ubi recipiat pontificalia paramenta, scilicet alba; et postea more solito Missam celebret solemniter in honore dicti sancti canonizati. Qua Missa finita, et data iterum indulgentia in fine Missae de septem annis et septem quadragenis, et depositis paramentis, ad cameram suam, sive ad palatium revertatur cum pluviali et mitra, prout primitus ad ecclesiam venerat.
CXVI. Caeremoniae et solemnitates solitae servari in creatione novorum cardinalium. Sequuntur caeremoniae et solemnitates solitae servari in creatione novorum cardinalium, et in datione annuli, et assignatione tituli eis facienda, et quando presbytero cardinali non noviter creato providetur de titulo episcopali cardinalari, et de adventu ad curiam novorum cardinalium, si suae creationis tempore a curia sint absentes.
Et primo de iis, qui interveniunt in creatione novorum cardinalium.
Sciendum quod in creatione novorum cardinalium modus qui sequitur consuevit servari.
Die Mercurii quatuor temporum dominus papa in consistorio consuevit quaerere a cardinalibus an expediat fieri creationem novorum cardinalium, faciendo ibi primitus aliqualem brevissimam collationem, quod expediat creare novos cardinales. Cardinales vero postea omnes quilibet secundum ordinem suum 425 consueverunt respondere et consulere an expediat fieri, vel non. Quo facto, dominus papa consuevit dicere: Nos sequimur consilium dicentium, quod fiant, vel non fiant, secundum quod melius videbitur ei faciendum. Et ubi eligit viam quod fiant immediate, interrogat cardinales de quanto numero videtur eis faciendum. Quo responso per eos ut supra, dominus papa dicit: Nos sequimur consilium dicentium quod fiant usque ad talem numerum. Deinde ibidem dicit: Cogitabimus, et cogitetis de personis nominandis, et die Veneris proxima agemus super iis Deo dante.
Ista sunt vera, quando cardinales sunt omnes in consistorio praesentes. Si autem sint aliqui in domibus suis infirmitate detenti, est consuetum in consistorio per dominum papam mandari duobus cardinalibus, quod vadant ad cardinales absentes, et requirant et habeant eorum consilium super praedictis duabus quaestionibus. Et relatione facta postea domino papae in consistorio, audientibus omnibus cardinalibus per illos cardinales deputatos, dominus papa postmodum eligit in consistorio, an velit sequi consilium cardinalium dicentium, quod fiat nova creatio cardinalium, et de quoto numero.
Die Veneris vero sequenti mandatur etiam in consistorio per dominum papam duobus cardinalibus, quod vadant ad requirendum et habendum consilium cardinalium absentium super personis in cardinales de novo creandis. Quo consilio habito, veniunt ad consistorium, dum dominus papa audit consilia auricularia cardinalium, et ei referunt ad partem, dum est in cathedra sua consilia cardinalium absentium.
Qua die Veneris, facta primitus reverentia papae per cardinales, papa mandat quod portetur cathedra nuda. Quo dicto, omnes cardinales exeunt consistorium, et ponent se in fine illius aulae vel camerae, ubi tenetur consistorium; excepto priore episcopo cardinali, qui remanet ibi, et ponit se ad sedendum supra cathedram nudam, quae debet esse ad latus papae dextrum parata.
Dominus vero papa consuevit dicere illi cardinali, et aliis post eum venientibus secundum ordinem suum: Nos cogitamus de talibus personis, quas ibi nominat, dicatis quid vobis de istis, vel de aliis videtur esse fiendum. Tunc cardinalis ille et alii successive postea per ordinem suum venientes respondent quod eis videtur, secundum quod Deus eis ministravit; et cum omnes cardinales 426 successive secundum ordinem suum responderint, omnes redeunt ad sedendum in consistorio secundum ordinem suum.
Quo facto, dominus papa consuevit eis dicere: Deo gratias, nos habemus de personis concordiam omnium fratrum, vel qui minimum, vel majoris partis secundum quod fuerint, nihil tamen aliud supra ipsa concordia specifice exprimendo; et immediate ipse ibi creat cardinales tam praesentes in curia quam absentes, dicendo: « Auctoritate Dei omnipotentis, sanctorum apostolorum Petri et Pauli, et nostra, talem, si sit praelatus, absolvimus a vinculo quo tenebatur ecclesiae suae; et ipsum assumimus in presbyterum sanctae Romanae Ecclesiae cardinalem. Ubi vero ille non esset praelatus, dicit: Talem assumimus in presbyterum, vel diaconum sanctae Romanae Ecclesiae cardinalem; secundum quod eidem domino papae magis placebit super hoc ordinare. »
Quibus cardinalibus creatis, dominus papa vadit ad cameram suam, et cardinales ibidem publicant provisionem novorum cardinalium, quibus eis placet. Dominus vero papa interdum ibidem, cum ad cameram suam redierit, consuevit novis cardinalibus creationem de eis mandare per domicellum suum, interdum non.
Die Sabbato sequente dominus papa, facta ei reverentia in consistorio per cardinales, mandat quod aperiantur portae aulae, ubi tenetur consistorium, omnibus intrare volentibus; et ibidem debet venire ad consistorium, et infra consistorium infra sedere camerarius, et notarii, et capellani domini papae, et auditores palatii, et clerici camerae domini papae; alii vero debent stare pedes extra consistorium.
Omnes vero cardinales novi debent tunc temporis esse extra consistorium in aula vel camera ibi satis prope, quousque dominus papa mandet eos vocari.
Dominus vero papa facit ibi in praesentia omnium unum brevem sermonem; in fine vero sermonis descendit per ordinem ad nominationem cardinalium, tam praesentium in curia, quam absentium quos creavit, quemlibet eorum commendando de scientia, fidelitate, prudentia, et alia, prout merita cujuslibet requirent; et in fine commendationis dicit cuilibet novorum cardinalium sic: Talem absolvimus a vinculo, quo ecclesiae suae tenebatur, et eum assumpsimus et assumimus in presbyterum 427 sanctae Romanae Ecclesiae cardinalem. Si vero non sint praelati, non fit mentio de absolvimus, sed dicit: Assumpsimus et assumimus in presbyterum, vel diaconum, sanctae Romanae Ecclesiae cardinalem.
Quo facto, dominus papa facit vocari cardinales novos, qui debent venire ad eum secundum ordinem quem dominus papa dederat in eos nominando, et stare pedes retro consistorium, et firmare se retro bancam quae est ab opposito sedis cathedrae domini papae, ubi sedent alii antiqui domini cardinales; et tunc dominus papa debet dicere novis cardinalibus aliqua ad instructionem eorum, quales debent esse in consiliis, et aliis agendis. Quibus dictis, vocat eos quod veniant ad eum; et in introitu consistorii duo diaconi cardinales antiquiores recipiunt novum cardinalem primo nominatum per dominum papam, alii vero duo diaconi cardinales antiquiores post primum recipiunt illum cardinalem secundo nominatum; et sic deinceps faciunt alii cardinales diaconi per ordinem suum, si sint plures cardinales de novo creati, et ad eos adducunt ad osculum pedis domini papae.
Quibus per papam ad osculum pedis receptis, immediate omnes cardinales antiqui et caeteri supra nominati surgunt, et in capellam papae venientes Te Deum laudamus incipiunt alta voce, et cardinales antiqui secundum ordinem suum bini et bini primo vadunt ad altare quod debet in aula, ubi dominus papa tenet consistorium, tunc temporis esse paratum, sine cruce tamen, et post eos duo diaconi cardinales antiquiores ducunt novum cardinalem ad altare primo nominatum per dominum papam; alii vero duo diaconi cardinales alium; et sic deinceps faciunt alii duo diaconi cardinales, si sunt plures cardinales de novo creati secundum ordinem supradictum; et cum pervenerint ad altare, cardinales novi debent stare flexis genibus ante altare prostrati, quandiu cantatur Te Deum laudamus, etc.
Quo completo, prior episcoporum cardinalium debet dicere submissa voce Pater noster; postea cantando versiculum Et ne nos inducas in tentationem, respondetur Sed libera nos a malo. Vers. Salvos fac servos tuos; respondetur Deus meus sperantes in te. Vers. Mitte eis auxilium de sancto; respondetur Et de Sion tuere eos. Vers. Domine, exaudi Orationem meam; respondetur Et clamor meus ad te veniat. Vers. Dominus vobiscum; respondetur Et cum spiritu tuo.
428 Oremus.--Omnipotens sempiterne Deus, miserere famulis tuis, et dirige eos secundum clementiam tuam in viam salutis aeternae, ut te donante tibi placita cupiant, et tota virtute perficiant.
Alia Oratio.--Actiones nostras, quaesumus, Domine, aspirando praeveni, et adjuvando prosequere, ut cuncta nostra operatio et oratio a te semper incipiat, et per te coepta finiatur. Per Christum Dominum nostrum. Respondetur Amen.
Praedicta tamen debent dici per episcopum praedictum in libro qui supra altare debet esse paratus. Quibus finitis, capellani domini papae, bini et bini, recipiunt novos cardinales, et eos faciunt osculari altare; deinde ipsos adducunt secundum ordinem suum ad osculum oris cardinalium antiquorum. Et primo veniunt ad episcopos, secundo ad presbyteros, subsequenter ad diaconos cardinales, quemlibet eorum secundum ordinem suum osculando.
Quo facto, antiqui cardinales bini et bini redeunt ad consistorium ad sedendum secundum ordinem suum; diaconi vero cardinales antiquiores ducunt iterum bini et bini novos cardinales secundum ordinem supradictum ad osculum pedis et oris domini papae; et postea eos ducunt usque ad sedem in qua debent sedere in consistorio, secundum ordinem per dominum papam in nominatione eorum eis datum.
Postea omnes alii non cardinales recedunt; post quorum recessum dominus papa imponit silentium dominis cardinalibus novis, quousque ipse dominus papa de consilio antiquorum cardinalium os duxerit eis aperire. Et tunc dicit eis « qualiter debent cum reverentia loqui in consistorio, cum loquentur aliis cardinalibus, etc.; cum loquentur, tam in viam consilii, quam in viam collationis, non contradicendo seu impugnando dicta aliorum cardinalium, sed alia dicendo prudenter et cum reverentia, quod eis Dominus ministrabit; et qualiter etiam alios cardinales debeant honorare; qualiter etiam in consiliis dandis debeant Deum prae oculis habere, et in mente et in ore tunc temporis sanctitatem et puritatem habere, remota omnium partialitate amoris, odii, vel favoris. »
Aliquando consuevit tamen eis silentium imponere illo tunc, et reliqua proxime praecedentia eis dicere, dum eis decreverit os aperire.
429 Quibus dictis, papa surgit et vadit ad cameram suam, et cardinales omnes remanere consueverunt in domo papae, quousque mensae pro prandio sint paratae; et illa die omnes cardinales comedunt in aula cum papa. Et cum dominus papa exit de camera, et venit ad prandium, associant ipsum duo diaconi cardinales antiquiores usque ad mensam ipsum praecedendo; et post prandium simili modo associant eum usque ad cameram. Et sedent cardinales in mensa primo secundum ordinem suum, a parte dextra papae episcopi et presbyteri cardinales, tam antiqui, quam novi; a parte vero sinistra sedent secundum ordinem suum tam antiqui quam novi diaconi cardinales juxta modum consistorii.
Post prandium vero eumdem ordinem servant in sedendo, tam antiqui, quam novi cardinales; et cum fuerit tempus recedendi, dominus papa sedendo in cathedra sua dat capellum rubeum novis cardinalibus, secundum ordinem per eum in nominando eos eis datum; et ipsum capellum cujuslibet ipsorum capiti imponit ipsis cardinalibus novis stantibus coram eo genuflexis; et immediate familiaris domini papae, qui debet esse paratus, capellum de capite ipsius cardinalis recipit; et tunc quilibet eorum post praedictam impositionem capelli immediate secundum ordinem suum pedem domini papae osculatur, et postea dominus papa quemlibet eorum ad osculum oris recipit secundum ordinem praedictum; et quilibet novorum cardinalium, osculo per eum a domino papa recepto, ad sedem suam ibi redit.
Quo facto, dominus papa surgit, et etiam omnes cardinales; et postea, si ecclesia cathedralis sit ibi prope, novi cardinales aliquoties ad orandum consueverunt immediate ire, deinde ad domos suas redire.
Sequenti autem die novi cardinales debent simul incipere visitationem omnium cardinalium antiquorum, quemlibet ipsorum in domibus quas inhabitant, visitando, non attendendo in visitatione cardinalium antiquorum, qui fuerint, vel sint antiquiores cardinales, sed secundum quod cardinalibus novis magis placebit; et ipsi cardinales antiqui debent novos cardinales tunc, dum visitantur, in camera sua secrete instruere quomodo dominum papam et cardinales antiquos debeant verbo et facto honorare, ac etiam revereri; et quem modum, quando loquentur in consistorio et alibi, cum domino papa 430 vel cardinalibus, in viam consilii, vel in collationes, seu alia loquendo, vel in sedendo, debeant observare. Postquam vero cardinales novi cardinales antiquos visitaverint in suis domibus, cardinales antiqui debent cardinales novos singulariter et singuli in eorum domibus visitare, et interdum ex specialitate aliquos novos cardinales et in domibus propriis immediate, cum sint creati per papam.
Dominus papa in consistorio secundo quod tenuerit vel ad tardius in tertio, consuevit os cardinalibus novis, de consilio cardinalium antiquorum aperire, et tunc eos hortari quomodo debeant in consistorio loqui reverenter, et alia bona verba, prout supra dictum est, tunc temporis eis dicendo.
Advertendum tamen est quod dum praedictum consilium petitur, cardinales novi debent exire consistorium, et stare in aliqua camera ibi prope, donec, datis praedictis consiliis per cardinales antiquos, postea per juniorem antiquum cardinalem, de mandato papae vocentur quod redeant ad consistorium. Quibus reversis, papa consuevit eis os aperire.
Papa vero singulis novis cardinalibus in consistorio, die qua eis os aperuit, dare consuevit titulos et annulos in fine consistorii; et quilibet novus cardinalis consuevit tunc temporis, dum papa imponit annulum digito ipsius, genua flectere, et immediate post dationem annuli manum et pedem dicti domini papae osculari; et osculo per eum a domino papa recepto postea redire ad sedem suam.
Novi vero cardinales annulos portare non debent, etiamsi antequam cardinales fuerint, praelati existerent, quousque dominus papa in consistorio det eis titulos et annulos, ut est dictum; nec debent in capellis, vel domibus propriis dare benedictionem, quousque titulum et annulum receperint, ut dictum est.
Norma vero quae antiquitus consuevit servari in apertione oris novorum cardinalium, et assignatione titulorum, ac datione annulorum, est infra scripta, videlicet quod postquam sederint cardinales tam antiqui, quam novi, in ordine suo in consistorio, tunc quando domino papae placebit, dicitur per eum novis cardinalibus quod sedeant ad partem; et ipsis absentibus dantur consilia circularia per cardinales antiquos, an ora ipsorum novorum cardinalium sint aperienda; et si consulant quod sint, revocantur ad consistorium iidem cardinales absentes, 431 et sedent in locis suis. Et tunc dominus papa, proposita aliqua auctoritate, si placet, cum brevi vel modica, absque ulla ipsius prosecutione ora ipsorum aperit, dicendo: Nos aperimus tibi os, vel vobis, si sint plures, tam in collationibus, quam consiliis, et in electione Romani pontificis, et in omnibus actis, tam in consistorio, quam extra, quae ad cardinales spectant, et quos sunt soliti exercere. Ipsi vero ad proposita non respondent.
Post haec in fine consistorii, vel ibidem post apertionem praedictam, secundum quod domino papae videbitur, singuli cardinales novi, singulariter unus post alium, genu flectit coram domino papa; et tunc dominus papa recipit unum ex annulis praeparatis ad hoc, et immittit digito cardinalis novi, dicendo tunc haec vel similia verba quae sequuntur.
Ad honorem Dei omnipotentis, sanctorum apostolorum Petri et Pauli, et sanctae Priscae, vel alterius sanctae, vel sancti, ad cujus honorem est fundata ecclesia quam cardinali novo committit, committimus tibi Ecclesiam sanctae Priscae cum clero et populo et capellanis suis, si est in presbyterum cardinalem assumptus; et sic in similibus, et interdum additur: Secundum formam, qua committi cardinalibus consuevit, qui eamdem ecclesiam in titulatam pro tempore habuerunt.
Si vero esset in diaconum cardinalem assumptus, dicitur: Ad honorem, etc., ut supra, committimus Ecclesiam sanctae N. cum clero et populo suis, et omittitur Capellanis.
Cardinalis vero qui recipit annulum, osculatur manum et pedem domini papae, et dominus papa ipsum post ad osculum oris recipit, et sic consequenter de aliis novis cardinalibus observatur. Quibus completis, vadunt praedicti domini cardinales novi sedere in locis suis, nec tunc etiam cardinales novi aliquid praedictis verbis et factis respondent.
Attendendum etiam quod dominus papa tunc praesentibus omnibus cardinalibus ordinat quos titulos habere debeant novi cardinales absentes, ut inde sollicitudo tollatur.
Attendendum est etiam quod praemissa, quantum ad apertionem oris, et donationis annuli et tituli, interdum consueverunt fieri extra consistorium, quando dominus papa vocat omnes cardinales ad cameram suam pro consilio super negotiis habendo; et tunc omnes praemissae solemnitates per omnia servantur secundum modum ante dictum, prout factum fuit 432 anno a nativitate Domini 1339, 16 mensis Januarii, Avinione, per dominum papam Benedictum XII, in personas dominorum cardinalium Ebredunensis, cui tunc fuit commissus titulus sancti Marci; et Albi, cui tunc etiam commissus fuit titulus quatuor Coronatorum; et montis Olivi, cui commissus fuit tunc etiam titulus sancti Stephani in Coelio monte in camera praedicti domini papae Benedicti.
Sciendum quod quando creatur cardinalis novus aliquis, qui est extra curiam, et fuit creatus cum aliis in curia Romana praesentibus, die qua intrare debet curiam, omnes cardinales et camerarius papae, cum clericis camerae et servientibus armorum ejusdem domini papae, exeunt sibi obviam extra villam; et in obviatione cardinalis alii, amotis capellis et biretis, recipiunt ipsum ad osculum. Quo facto, retrocedentes vadunt ad consistorium, duobus tantum diaconibus cardinalibus junioribus cum ipso cardinali novo remanentibus, et eum associantibus usque ad aulam, ubi papa tenet consistorium. Et cum illuc pervenerit, et postea dominus papa de camera sua ad consistorium venerit, antiqui cardinales praeter duos diaconos cardinales juniores cum novo cardinali extra consistorium in fine aulae, ubi tenetur consistorium, remanentes, faciunt reverentiam more solito domino papae. Qua facta, duo antiquiores diaconi cardinales occurrentes novum cardinalem in introitu consistorii recipiunt; et praedicti duo diaconi cardinales juniores, qui eum associaverant, eum dimittunt, et accedunt ad reverentiam solitam faciendam; et ea facta, redeunt ad sedendum in consistorio in locis consuetis. Postea eum dicti duo antiquiores diaconi cardinales deducunt ad dominum papam, qui eum ad osculum pedis, et postmodum oris, recipit. Deinde iidem duo diaconi cardinales antiquiores eum ducunt ad sedem debitam, per dominum papam sibi secundum suae creationis gradum et ordinem assignatam.
Postquam omnibus cardinalibus sedentibus, caeteris repulsis aliis, dominus papa allocutione et collatione aliqualibet, ut est moris, 433 factis ad instructionem ipsius, ut supra de cardinalibus praesentibus in curia Romana noviter creatis recitatum est, silentium novo cardinali imponit, quousque de consilio aliorum cardinalium os ei duxerit aperiri. Subsequenter dominus papa cum omnibus cardinalibus, cum fuerit tempus recedendi, dat in camera sedendo novo cardinali capellum rubeum, vel ante prandium, si non esset in statu illa die solemne prandium faciendi. Reliqua vero debent per dominum papam in apertione oris et datione tituli et annuli dici, fieri et servari isti novo cardinali, et per eumdem cardinalem in visitatione et aliis praemissis per eum faciendis, prout in cardinalibus novis creatis in curia praesentibus eis per dominum papam, et per eos dici, fieri et servari est superius recitatum.
Item sciendum est quod si vacaret sedes apostolica tempore quo rediret ad curiam cardinalis antiquus, sive noviter creatus, qui fuisset legatus aut nuntius, tunc cardinales alii, etiamsi non essent in conclavi pro electione futuri summi pontificis, non vadunt cardinali obviam venienti, pro eo, quia sede vacante personam papae quodammodo repraesentant.
Sciendum quod si die qua cardinalis novus tempore suae creationis absens intrat curiam, dominus papa discretiatus non teneat consistorium, in camera dat capellum rubeum ipsi novo cardinali, praesentibus cardinalibus; et ipsa die os non clauditur,. sed in primo venienti consistorio consuevit.
Regulariter autem cardinali novo absenti capellus rubeus per dominum papam non mittitur. Interdum tamen de gratia speciali mitti ei per dominum papam consuevit, quando antea missus legatus, vel nuntius, per eum fuerat pro pace inter reges, vel regem et principes, tractanda, ac etiam consummanda, ad finem quod ipse cardinalis per ipsos in majori reverentia habeatur, et ex hoc ad pacem melius et facilius inducatur.
Item notandum quod cardinalis noviter creatus, antequam receperit titulum, si papa solemniter celebret, vel audiat Vesperas solemnes, venit ad reverentiam papae secundum gradum suum; et postea recipit et portat paramenta sua, sicut caeteri cardinales gradus sui, si receperit ordinem ad quem est electus; aliter non.
434 Notandum quod quando cardinalis qui creatur per papam in presbyterum, vel diaconum cardinalem, non est presbyter, vel diaconus, si sit in presbyterum electus, non portat in Vesperis vel Missa, quas papa solemniter facit et dicit praesentibus aliis cardinalibus antiquis, paramenta, quae alii cardinales antiqui portant tunc temporis, quousque de manibus papae receperit ordinem presbyteri; et si sit in diaconum electus, ita non portat paramenta diaconi, quousque de manibus papae receperit ordinem diaconatus; sed stat ultimus inter cardinales gradus sui indutus cappa de scarleto.
Minores ordines consueverunt dari praedictis cardinalibus novis per episcopum cardinalem ex commissione papae extra quatuor tempora. Minores vero ordines per papam regulariter in quatuor temporibus, et interdum extra quatuor tempora et secreto, praesentibus tantum tribus antiquis cardinalibus, et paratis suis paramentis uno episcopo vel presbytero et duobus diaconibus. Consueverunt etiam dari per papam simul omnes ordines majores cardinalibus supradictis.
CXVII. Caeremoniae solitae servari in creatione presbyterorum cardinalium, quando eis committitur titulus episcopalis, rubrica. Quando vero titulus cardinalis episcopi vacat tempore quo novi cardinales per dominum papam creantur, consuevit interdum dominus papa alicui de antiquis presbyteris cardinalibus in curia Romana praesentibus, de illo per modum qui sequitur providere, et in die Veneris, quando cardinales de novo creandos nominat, antiquis cardinalibus per ordinem suum venientibus pro consilio ad cathedram, juxta cathedram domini papae pro ipsis cardinalibus antiquis paratam, eos singulariter interrogat, de quo antiquo presbytero cardinali eis videretur ecclesiae, ut praemittitur, vacanti fore providendum, neminem tamen de cardinalibus eis nominando; et responso per ordinem per eos, dum postea omnes cardinales ad consistorium ad sedendum secundum ordinem suum redierint, dominus papa antiquo cardinali presbytero ibidem praesenti vel absenti providet de ecclesia episcopali, ut praemittitur, vacante, antequam creet alios novos cardinales.
435 Praeferuntur tamen aliqui ratione legationis novissimi presbyteri cardinales in provisione tituli episcopalis antiquioribus presbyteris cardinalibus, prout factum fuit tempore domini Joannis papae XXII, quo tempore erat legatus dominus Bertrandus de Poeto, qui stando in sua legatione fuit factus episcopus Ostiensis, licet dominus Santelmus [ Al., Santelinus] Joannes, qui postea lapsu temporis fuit episcopus Albanensis, et P. de Roblayo, qui fuerat cancellarius Franciae, presbyteri cardinales praecederent eum.
Praeferuntur etiam novissimi presbyteri cardinales in provisione dicti tituli episcopalis illi qui ante promotionem ad cardinalatum fuerint archiepiscopi, vel episcopi consecrati, aliis antiquorum cardinalium, qui non fuerunt episcopi consecrati ante promotionem cardinalatus, ut tempore praefati domini Joannis papae, quo tempore dominus Petrus de Pratis, tunc presbyter cardinalis, qui fuerat archiepiscopus consecratus Aquensis, fuit factus episcopus Praenestinensis, licet praedicti domini Santelmus Joannes et P. de Roblayo presbyteri cardinales praecederent eum, et essent antiquiores in cardinalatu; et tempore domini Clementis papae VI, quando dominus Dalbia, qui fuerat episcopus Ruthenensis, fuit factus episcopus Portuensis; et dominus cardinalis Bononiensis, qui fuerat consecratus archiepiscopus Lugdunensis, factus fuit episcopus Portuensis; et dominus cardinalis Claromontensis, qui postea fuit papa Innocentius VI, fuit habitus episcopus Ostiensis, licet dominus cardinalis montis Olivi praecederet eos, et esset antiquior ipsis in cardinalatu. At tempore domini Innocentii papae VI, quo dominus Atrabatensis presbyter cardinalis fuit factus episcopus Ostiensis, et dominus Ispanus etiam presbyter cardinalis, qui tunc erat legatus in Lombardia, fuit episcopus Sabinensis, quamvis dominus montis Olivi, qui fuerat abbas montis Olivi Benedictinus; et cardinalis Sucellensis creatus dicti domini Clementis papae VI, qui fuerat electus Sucellensis, et non fuerat consecratus, praecederent omnes; et subsequenter creavit alios novos cardinales per modum supradictum.
436 Die vero Sabbati sequenti dictus cardinalis antiquus, cui die Veneris praecedenti provisum est de titulo cardinalari episcopali, debet esse extra consistorium cum aliis novis cardinalibus die Veneris praecedenti creatis, quousque ex parte domini papae vocetur quod veniat ad eum cum aliis cardinalibus de novo creatis; et tunc primitus debet venire cum eis, et stare primus pedes cum novis cardinalibus, et omnia alia facere cum eis quae novi cardinales facere debent juxta modum superius recitatum, hoc excepto, quod cum omnes solemnitates praemissae sint completae, quod per duos diaconos cardinales antiquiores primus ducitur ad sedendum in consistorio immediate juxta ultimum antiquum episcopum cardinalem. Silentium etiam ei non imponitur, quod novis cardinalibus est imponi consuetum; nec per papam annulus ei postea datur, nec exhortatur per papam, quomodo debeat se habere in consistorio et extra; nec capellus rubeus ei per papam datur. Visitat tamen omnes cardinales, ut de novis cardinalibus superius est jam dictum. Si vero est absens a curia, quando dominus papa ei providet, debet cum redierit omnes cardinales in eorum domibus singulariter visitare.
Sciendum est autem quod titulus episcopalis cardinalatus non consuevit committi alicui cardinali, nisi primo fuerit episcopus consecratus, posito quod tempore quo talis titulus episcopalis vacat, sit prior presbyterorum cardinalium primus, qui non fuit episcopus consecratus ante promotionem suam ad cardinalatum. Et ita factum fuit, quando dominus cardinalis de Bolonia fuit factus episcopus Portuensis, qui erat subprior presbyterorum cardinalium, quod fuerat ante cardinalatum archiepiscopus Lugdunensis consecratus; et dominus cardinalis montis Olivi erat prior presbyterorum cardinalium; sed ipse dominus montis Olivi non fuerat episcopus consecratus ante promotionem suam ad cardinalatum, ideo non fuit sibi commissus titulus episcopatus praedictus.
Notandum tamen est quod tempore praedicti domini Joannis papae, dominus Santelmus Joannes presbyter cardinalis, licet non fuisset electus neque consecratus in episcopum vel archiepiscopum, fuit factus episcopus Albanensis.
Tempore vero Benedicti XII et domini Clementis VI, post receptionem ad osculum oris, dominus papa consuevit dare annulos nobiles episcopis noviter creatis, quando sunt in curia 437 praesentes; absentibus autem etiam, cum ad ipsam curiam redierint, dare non est consuetum. Ita fuit observatum per dominum Clementem papam VI, quando dominus Petragoricensis cardinalis fuit creatus episcopus Albanensis, et dominus cardinalis Ruthenensis factus episcopus Portuensis; quibus dati fuerunt annuli per dominum papam praedictum, ut dictum est, quia erant in curia praesentes. Domino cardinali Ebredunensi vero, qui erat absens a curia, quando fuit creatus episcopus Sabinensis, in regressu suo per papam annulus non fuit ei datus. Domino cardinali Albo, cum factus fuit episcopus Tusculanensis, datus fuit annulus, quia erat tunc in curia praesens per dictum Clementem papam praedictum, modo et tempore praedictis; et idem fecit domino cardinali de Bolonia, quando ei providit de episcopatu Portuensi.
Interdum tamen dominus papa consuevit antiquo presbytero cardinali in curia Romana praesenti sine quatuor temporibus, et sine creatione novorum cardinalium de episcopali titulo per modum supra plene recitatum providere; et illa die omnes cardinales consueverunt cum papa prandium facere; et cardinalis ille in crastinum habet omnes cardinales singulariter in eorum domibus, ut supra praemissum est, visitare.
Si vero cardinalis ille sit absens a curia Romana, omittuntur solemnitates praedictae, hoc excepto, quod auricularia consilia per dominum papam cardinalibus in curia Romana praesentibus per modum praedictum petuntur. Quibus per eos datis, et postea ad consistorium reversis, dominus papa facit tunc provisionem praedictam cardinali absenti per modum antedictum.
Et notandum quod licet regulariter omnes dicti cardinales veniant ad reverentiam domini papae, quando idem dominus papa venit ad consistorium, tamen si ipse dominus papa, sive in loco suo, sive in camera sua, seu alibi cum mantello et bireto, vel cum cappa, non portando paramenta solita, ut fit aliquando propter frigus, vel ex causa alia, teneat consistorium; tunc quando non portat paramenta solita, non veniunt domini cardinales ad reverentiam consuetam.
Sciendum est quod quando dominus noster papa creat cardinales, sive diaconos, sive presbyteros, post creationem et commissionem ecclesiarum, ad quas intitulantur per dictum 438 dominum nostrum papam eis factam, idem dominus noster consuevit dispensare ad partem, ut dicti cardinales possint obtinere omnia beneficia, quae ante dictam creationem obtinebant, cum ecclesiis eisdem commissis.
Sciendum etiam, quod quando dominus noster papa providit alicui presbytero cardinali de aliquo episcopatu cardinalari, tunc dominus noster non dicit committimus, sed providemus de tali episcopatu, etc. Et hujusmodi provisione facta, dictus dominus noster papa non in publico, sed ad partem dispensat cum ipso episcopo cardinali, ut beneficia, quae obtinebat ante dictam provisionem, una cum dicto episcopatu possit obtinere.
Notandum est etiam quod dicti cardinales, qui mittuntur nuntii vel legati, die qua debent arripere iter legationis suae, ambo simul vadunt cum famulis suis, tamen primo ad ecclesiam majorem civitatis vel villae, ubi curia est; demum debent arripere et continuare iter suae legationis. Omnes vero alii cardinales, qui habent remanere in curia, habent praecedere legatos, et exspectare quasi per mediam leucam extra civitatem, et ibi recipiunt licentiam ab ipsis. Qua licentia ab omnibus recepta, continuant ad usque prosecutionem iter suum.
Sciendum est etiam quod cardinales nuntii vel legati in excessu eorum de curia et regressu habent visitare omnes cardinales in curia remanentes; ipsi vero in dictis recessu et regressu non visitantur, nisi hoc fieret ex affectione speciali, licet secundum usum modernorum, quasi per omnes visitentur.
Item sciendum est quod cardinalis legatus vel nuntius non consuevit redire ad curiam Romanam, nisi praehabita super hoc licentia speciali domini papae.
CXVIII. De creatione cardinalium legatorum, vel nuntiorum. Sciendum est quod quando dominus papa vult ordinare de cardinali, vel de cardinalibus, legato, vel legatis, nuntio, vel nuntiis, mittendo, vel mittendis ad aliquas partes, seu regiones, dominus papa primo petit publice in consistorio a cardinalibus utrum sit expediens mittere, vel non, dicendo aliqua 439 propter quae mittendum videatur; et si expediens videatur mittere, ordinat etiam publice in consistorio utrum sint mittendi unus, duo vel plures; et ordinato de mittendo, fiunt auricularia consilia de personis mittendis, ut in cardinalibus creandis est fieri consuetum, et dominus papa petit tunc auriculariter a quolibet, de quo, vel quibus, videtur bonum ordinare mittendis.
Et consiliis completis, postmodum per papam interdum sumpta aliqua auctoritate, sed ipsam parum prosequendo, regulariter tamen sine assumptione auctoritatis, ibidem vel in crastinum, secundum quod papae placuerit, dicitur per dictum papam: Omnes vel major pars fratrum nostrorum concordant, vel concordat in unam personam, vel duas personas, vel plures, si duae vel plures sint mittendae; et nos de consilio ipsorum fratrum nostrorum ordinamus quod vos talis, vel tales, si sint duo vel plures, vadatis ad tales partes, et paretis vos ad eundum, etc. Interdum vero papa consuevit addere post verbum Ordinamus, Et injungimus. Quo dicto per papam, cardinalis mittendus ibidem consuevit sumere aliquam auctoritatem, et aliqualiter se excusare, quod ipse non est sufficiens ad id quod dominus papa eum ordinavit mittendum; sed ejus excusatione non admissa per papam, cardinalis ipse venit ad osculum pedis et oris papae, cardinali antiquiori diacono primitus pedes papae discooperiendo. Quibus factis, papa surgit, et vadit ad cameram. Aliae solemnitates non fiunt, nec dicuntur, nisi quod si cardinalis aliquis est absens propter infirmitatem, mittuntur duo cardinales ad eumdem pro consilio ejus habendo, juxta modum servatum in creationibus novorum cardinalium. Illa vero die qua sic ordinantur legatus, vel legati, nuntius, vel nuntii cardinales, mittendus, vel mittendi, non consueverunt omnes cardinales cum papa commedere; sed tantum ille, vel illi, quis, vel qui, legatus, vel legati, nuntius, vel nuntii ordinatur, vel ordinantur.
Attendendum est etiam quod si forte sint duo legati, vel nuntii creati, et unus illorum processu temporis forsitan se excuset, vel papa eum excuset, utrum illi qui remanet, sit alius legatus, vel nuntius adjungendus, vel non adjungendus, et de persona adjungenda super hoc sit auriculare consilium, sicut prius; et hoc propter illum primo creatum, se non excusantem, qui remanet nuntius, vel legatus, qui in 440 hoc tantum cardinalium vota scire non debet. Et ita fuit observatum tempore domini Clementis papae VI, pontificatus sui anno 4, quando dictus dominus papa excusavit dominum cardinalem de Bolonia, qui fuerat electus legatus una cum domino cardinali Ebredunensi per eumdem ad partes Italiae et regni Siciliae.
Notandum est etiam quod dominus papa debet ordinare et facere, ut supra dictum est, hujusmodi legatos, vel nuntios in consistorio. Interdum tamen consuevit ipsos ordinare et facere in camera sua, vocatis omnibus cardinalibus; et si forte papa in dicta ordinatione non portat pluviale et mitram; tamen in pronuntiatione ipsorum legatorum, vel nuntiorum ipse debet portare pluviale aurifrigiatum, et mitram consistorialem nuncupatam. Si tempus sit nimis frigidum, papa in eadem pronuntiatione potest recipere pluviale de samito fulrato de pellibus, et caputium de eodem. Quo pluviali recepto, ante dictam legatorum vel nuntiorum pronuntiationem omnes cardinales debent venire ad reverentiam papae, prout est consuetum.
Item notandum quod cardinalis vel nuntius, ante recessum suum de curia, debet omnes et singulos cardinales in eorum domibus visitare; et illud idem debet facere in regressu. Ipse vero legatus, vel nuntius, non consuevit ab eis visitari, nisi per aliquos sibi speciales; sed in die recessus ipsius omnes cardinales debent extra villam in convenienti campo exspectare ipsum, ab eo facto primitus osculo, depositis capellis et bireto per eosdem. Si vero sint duo, vel plures legati, vel nuntii, debent ipsi convenire bene mane in ecclesia majori civitatis, vel loci, ubi resident papa et cardinales, et idem recipere simul viam suam, et venire ad cardinales extra villam, ut supra dictum est, exspectantes pro commeatu recipiendo.
Cum autem hujusmodi legati, vel nuntii redeunt de legatione sua, et volunt intrare curiam, omnes cardinales de curia debent exire eis obviam extra villam, et eosdem legatos, vel nuntios exspectare in convenienti campo, ut superius in recessu est dictum; et deinde omnes cardinales cum dictis legatis vel nuntiis debent ascendere palatium, ubi recipiuntur praedicti legati, vel nuntii in consistorio per dictum papam ad osculum pedis et oris; et si non sit unus legatus, vel nuntius, 441 ille associatur a loco ubi fuit per cardinales receptus extra villam usque ad palatium papae per duos juniores diaconos cardinales.
Si vero sint duo legati vel nuntii, ipsorum legatorum vel nuntiorum prior in ordine cardinalatus associatur a loco praedicto per duos juniores diaconos, et legatorum vel nuntiorum alter associatur modo praedicto per alios duos penultimos juniores diaconos cardinales, secundum suae prioritatis ordinem incedendo. Quibus legatis vel nuntiis receptis per papam ad osculum pedis et oris, vadunt ipsi legati vel nuntii ad sedendum in sede sua secundum ordinem suum; ipsi vero diaconi cardinales, qui eosdem legatos vel nuntios associaverint, post eos veniunt ad reverentiam papae, prout est fieri consuetum; et demum vadunt ad sedendum in loco suo.
Quibus residentibus, papa recipit aliquod thema, et facit quamdam collationem ad commendationem et laudem ipsorum legatorum vel nuntiorum, prout videtur papae; in qua collatione ipsi legati vel nuntii sedent in locis suis, capitibus omnino discoopertis, etiam absque biretis; et sic est quandiu laus et commendatio illius collationis ipsis diriguntur per papam; et ipsa collatione finita, remanent illa die omnes cardinales ad comedendum cum papa. Dicta namque collatio, quae fit per papam in adventu nuntiorum, vel legatorum, fuit introducta per dominum Benedictum papam XII, et observata per dominum Clementem VI. Tamen temporibus domini Clementis V et domini Joannis XXII non observabatur.
In primo vero consistorio secuto dicti nuntii vel legati referunt, seu relationem faciunt de gestis per eos in legationibus suis; et hoc per modum collationis, recipiendo thema aliquale. Et istud servatur, etiamsi sint duo legati vel nuntii, sive plures, pro quibus facit suam relationem per modum collationis. Si autem ipsi legati vel nuntii non erunt parati referre in proximo consistorio post eorum adventum, consuevit eis designari per papam certa dies ad referendum.
Est etiam notandum, quod cardinalis legatus vadens ad legationem suam, cum exit territorium civitatis vel loci in quo papa cum cardinalibus residet, statim deponit cappam communem, et recipit cappam rubeam de scarleto et biretum rubeum, quibus in tota legatione sua utitur; et cum intrat territorium supradictum, statim dimittit signare, et deponit cappam rubeam et 442 biretum rubeum, et assumit cappam communem, et biretum tale, sicut alii cardinales portant, et deinde intrat curiam per modum supra proxime descriptum.
Ista vero quoad assumptionem, necnon depositionem cappae rubei coloris et bireti et crucis signationem, non habent locum quoad nuntios, sed tantum quoad legatos.
Attende tamen quod crux non portatur ante legatum, nec ante nuntium.
Sciendum est autem quod cardinalis legatus, postquam recesserit de curia, quousque redierit de legatione sua ad curiam, nihil recipit de censibus ecclesiae, nec de servitiis praelatorum per dominum papam medio tempore factorum, nec de aliis camerae domini papae medio tempore debitis, in quibus cardinales praesentes partem dimidiam habere et percipere consueverunt, exceptis annul. card. medio tempore decedentium, in quibus annul. card. legati absentes a curia tantum recipiunt, ac si essent praesentes. Nuntius vero missus tantum recipit in absentia de praedictis, quantum reciperet, si in curia esset praesens.
Notandum etiam quod cardinalibus, qui debent ire legati, vel nuntii, consuetum est ad parandum se et iter arripiendum unius mensis terminus communiter assignari, licet propter periculum grande, quod imminebat et timebatur . . . . . . fortius in regno Majoricarum, quod rex Aragonum cum armis intraverat, et civitatem Majoricam jam receperat, et ad locum Perpignani accedens capere nitebatur eumdem, dominus B. cardinalis Ruthenensis, ad ipsa regna ordinatus legatus, die duodecima post diem suae publicatae legationis iter suum arripuit versus illa.
Item notandum quod cardinales legati vel nuntii in regressu de legatione sua consueverunt cardinalibus in curia remanentibus aliqua, prout placet, dare jocalia.
Item notandum quod quando domini cardinales sunt coram domino papa, et habent ibidem loqui vel respondere de aliqua materia, primo loquitur primus episcopus cardinalis, et subsequenter alii episcopi cardinales; et post eos presbyteri cardinales; et demum junior diaconus cardinalis, et per ordinem omnes diaconi cardinales usque ad antiquiorem diaconum cardinalem, qui loquitur seu respondet ultimus Cum autem vacat sedes apostolica, et domini cardinales simul congregantur, 443 et loquuntur, tunc non servatur iste modus, quod antiquior diaconus cardinalis loquitur immediate post ultimum presbyterum cardinalem, et demum singuli diaconi cardinales usque ad juniorem diaconum cardinalem, qui tunc sede vacante loquitur ultimus omnium.