Migne Patrologia Latina Tomus 78
PetAme.OrRoXv 78 Petrus Amelius Parisiis J. P. Migne 1849 early modern edition, no apparatus this file was encoded in TEI xml for the University of Zurich's Corpus Corporum project (www.mlat.uzh.ch) by Ph. Roelli in 2013 Classical Latin orthography latin 448 I. De Dominica prima Adventus Domini, rubrica.
In prima Dominica Adventus Domini sermo et Missa mandantur. Hac die camerarius papae consuevit celebrare magnam Missam, nisi aliquis cardinalis vel praelatus faceret sermonem, quia tunc talis debet celebrare totum officium. In hac Missa summus pontifex indutus alba, stola, et pluviali rubeo simplici et sine perlis, et cum mitra alba, venit ad Missam; et sic in Dominicis Adventus et Quadragesimae; et antequam exeat cameram, occurrunt ei ad osculum manus cum aurifrisio pluvialis supra manum dexteram duo diaconi minores cardinales, qui ibidem sint; vel presbyteri, si non sint diaconi; et cum antecedunt usque ad capellam. In ista Missa descendit de cathedra sua, et vadit ad aliam ante altare, dum dicitur Hanc igitur, et ad Laetatus sum tantummodo.
CAP. II. De Dominica secunda. In secunda Dominica Adventus sermo et Missa mandantur, ut alia supra. Item sciendum quod curia Romana in Dominicis Adventus, necnon in Quadragesima, quantumcunque sit festum duplex, et in ipsis cadat, nunquam consuevit de festo illa die facere, sed transfertur in sequentem feriam; nec commemorationem, quoniam istae Dominicae habent historias proprias.
CAP. III et IV. De tertia Dominica et quarta. In tertia Dominica Adventus et Missa et sermo mandantur. Si camerarius non dicit Missam in prima Dominica, istam debet celebrare, nisi cardinalis aut aliquis praelatus faceret sermonem, quoniam tunc talis faciet officium totum. In hac die praelatus utitur mitra cum perlis et paramentis pretiosis violaceis. Portat dominus papa etiam pluviale de 449 sindone seu samito cum aurifrigiis de perlis, et mitra aurifrigiata cum perlis utitur; in prima Oratione dicitur Pax vobis, et non Dominus vobiscum.
In quarta Dominica Adventus sermo et Missa mandantur. Omnia et singula ut supra in prima.
CAP. V. De vigilia Nativitatis Domini. In vigilia Nativitatis Domini non est sermo nec Missa. Vesperae mandantur. Potus fit in aula post Vesperas.
In primis Vesperis sacrista papae bona hora facit parare pluviale album pretiosum cum imaginibus et perlis, aquilam et mitram pretiosam cum magnis sapphiris, vel aliam juxta voluntatem papae: quibus indutus pontifex ad Vesperas venit; et duo diaconi, antequam exeat cameram, faciant sibi reverentiam osculando manum cooperto aurifrisio pluvialis papae. Et isto modo semper observatur quandocunque papa indutus exit cameram. Et facta reverentia flexis genibus ante altare, supra cathedra mitra deposita per antiquiorem diaconum primo; sed duo minores diaconi in cappis laneis remanent cum papa; et alii omnes cardinales cappis depositis sacra recipiunt paramenta, scilicet amictum, latum superpliceum et pluviale; et sic revertuntur duo antiquiores cardinales. Et surgens ab Oratione, duo diaconi cardinales antiquiores a dextris, et alii a sinistris recipiunt oram pluvialis, et alia manu fimbriam retro; et sic ducunt eum ad cathedram solemnem longe ab altari paratam; et ipso sedente, antiquior stet a dextris ipsius, junior a sinistris, capitibus discoopertis. Et tunc veniunt omnes cardinales ordine suo ad reverentiam papae more solito. Primo prior episcoporum cardinalium; post eum patriarcha, si est ibi; secundo loco subprior episcoporum cardinalium; et post eum alius patriarcha, si est ibi; et sic deinceps secundum ordinem suum.
CAP. VI. Ordo Antiphonarum annuntiandarum. Quo facto, papa surgit; stando ibidem, et deposita mitra per illum qui stat a dextris, versa facie ad altare, signando se incipit Deus, in adjutorium meum intende, et dicto Gloria Patri, subdiaconus papae stando capite inclinato submissa voce incipit Rex pacificus, et postea flectit genua ante eum, et iterum papa reincipit Antiphonam; qua dicta, sedet. Statim chorus reincipit; et ponitur sibi mitra per unum diaconum cardinalem, qui sibi astat a dextris, et per alium, retro caudas aptantes. Secundam Antiphonam incipit diaconus qui stat a dextris; tertiam incipit episcopus cardinalis, qui servit in officio presbyteri; quartam incipit prior presbyterorum cardinalium; quintam diaconus cardinalis qui stat a sinistris; et iste ordo observatur quandocunque sunt Vesperae papales.
450 Nota quod subdiaconus cum uno acolythorum denuntiat Antiphonam papae et cardinalibus. Capitulum dicit subdiaconus; Hymnum incipit aliquis de senioribus auditoribus vel acolythis; et statim papa eumdem Hymnum reincipit. Deponitur semper sibi mitra quando cantat. Subdiaconus vero incipit Antiphonam de Magnificat; et statim papa eam reincipit. Postquam cantores incipiunt Magnificat, papa descendit de sede, et vadit thurificandum altare. Hoc facto, revertitur ad sedem, et thurificatur per episcopum cardinalem in dicta sede; et postea ipse episcopus, dicti duo diaconi a dextris et a sinistris, et postea subsequenter omnes cardinales induti pluvialibus per unum acolythorum; et postea dicit Orationem.
Nota quod Matutinae non mandantur, sed omnes tres Missae, neque est sermo.
VII. De Matutinis. In Matutinis vero papa venit indutus cappa lanea. Modernis temporibus est de veluto cremosino, foderata de ermelinis. Hoc adinvenit Bonifacius IX. Cappa lanea de scarleto rubeo, clausa usque ad medium pectoris, cum bireta connodata subtus barbam propter frigus; et sine mitra sedet in dictis Matutinis, quas ipse incipit more solito. Nec stant ante ipsum, nec ad latera cardinales diaconi, sed sedent in scamnis suis juxta ordinem suum.
CAP. VIII. De lectionibus legendis. Duas primas lectiones legunt acolythi vel clerici capellae; tertiam legit junior thesaurariae clericus; quartam minor presbyter cardinalis; quintam nobilior in genere, qui tunc sit in curia; sextam prior subdiaconorum; septimam junior diaconus cardinalis, qui stat a sinistris papae; octavam prior diaconorum cardinalium, qui stant a dextris papae; nonam papa, in qua dicit solummodo Jube, domine, benedicere, et cantores respondent Amen.
Nota quod cardinales qui legunt lectiones ista nocte, post lectionem non veniunt ad osculandum pedem papae; sed alii dicentes lectiones vadunt ad osculandum pedem papae, sed non cardinales; et quando dicunt lectiones, omnes habent superplicia, praeterquam cardinales, qui stant cum cappis, dicentes lectiones; et lectione lecta per papam, subdiaconus incipit ante papam, Te Deum laudamus, et papa iterum resumit Te Deum; et cantores perficiunt totum. Dum cantatur Te Deum, sacrista facit parari paramenta super altare albi coloris, primo casulam, secundo dalmaticam; super parte sinistra tunicellam; super parte dextra stolam pectoralem, chirothecas, annulos, pallium, tres acus sive spinolas, sandalia super eadem parte; manipulum infra librum Evangeliorum; in sinistra parte mitram, in medio altaris albam simplicem, et ab una parte cinctorium cum succinctorio versus mitram, et fanum a parte dextra; et sic idem sacrista successive et ordinate cum honestate 451 tradit et distribuit capellanis, commensalibus, auditoribus, et acolythis juxta ordinem suum summo pontifici deferendis.
Completo vero Te Deum, portantur duo candelabra cum faculis per acolythos ante papam, et Missale per aliquem episcopum de sibi astantibus; et ponit super caput primi presbyterorum qui sibi servire debet in hac Missa, et papa dicit Collectam. Qua finita, non datur Benedictio, sed acolythi cantant Benedicamus Domino. Et interim papa stando duo diaconi cardinales deponunt sibi illa vestimenta praecise usque ad camisiam seu albam Romanam, et induunt ipsum sacris vestibus, prout scripta sunt et notata superius, ordine contrario, quia primo traditur ei alba per illum qui habet legere Evangelium, qui etiam debet esse in habitu diaconi a parte dextra papae; et per subdiaconum ex parte sinistra. Ambo simul induunt papam. Secundo cinctorium cum succinctorio; et caveat quod illud pendeat ad latus sinistrum. Tertio crucem pectoralem, quarto fanum, et sic deinceps.
CAP. IX. De prima Missa Nativitatis Domini. In hac Missa veniunt papae obviam, eo descendente de cathedra, tres juniores presbyteri cardinales, induti rochetto, amictu, superplicio, et planeta seu casula; et eodem modo in omnibus missis solemnibus papalibus, prout notatur in ordine ipsorum, et in fine continetur libri. Post thurificationem altaris, papa stante vel sedente in sede sua, omnes cardinales faciunt reverentiam papae, et non in Matutinis. Dicta Missa, et data Benedictione papali, et denuntiata indulgentia, per cardinalem qui ei servit in officio capellani, de VII annis et septem quadragenis, papa revertitur ad magnam cathedram; et mitra deposita per cardinalem qui sibi astat a dextris, incipit laudes Deus, in adjutorium meum intende, et revertitur ad revestiarium, ubi debet semper indui. Si papa velit celebrare secundam Missam sine intervallo, non exuit se, sed dicta per eum Oratione, et data Benedictione, vadat ad altare. Si autem per alium celebratur, et immediate, non cappam, sed pluviale deponit, cum aurifrisiatam mitram recipit. Si est infra capellam, et ibi exspoliat se sacris vestibus legendo Laudes cum capellanis suis; et ibidem tantummodo dicit Collectam, et dat iterum Benedictionem, cantato per cantores Benedicamus Domino. Quod si non sit revestiarium, ista fiunt in cathedra sua. Resumit cappam clausam quam prius deposuerat, et revertitur ad cameram, si sibi placet, usque sit tempus incipiendi Missam de aurora.
Nota quod in hac Missa nec in secunda non dicitur Laetatus sum. Item in praesenti Missa solus pontifex communicat, et super altare; et sine calamo bibit sanguinem, et nihil aliud, quia habet celebrare illam de tertiis; sed cum digitis bene tergat calicem, et cum aqua infra 452 lavet digitos, prout moris est in parvis Missis.
Notandum etiam quod imperator vel rex, si sit in curia hac nocte de sero, clericus capellae portat sibi librum legendarum, in quo debet legere quintam lectionem; et eum honeste instruit de caeremoniis observandis in petendo Benedictionem, in cingendo ensem cum vagina, extrahendo, et ipsum vibrando, pileo et aliis. Item notandum, paretur per camerarium et clericos ensis cum vagina, corrigia, et pileo secundum nobilitatem principis. Item dum cantatur quartum Responsorium, si sit imperator vel rex, camerarius, sacrista et clerici capellae parant unum pulchrum pluviale album, et ante pulpitum sibi deponunt caputium, et ipsum induunt ad medium chlamydis illud pluviale, ita quod fissura sit ad manum ejus dexteram; et cingunt ei ensem, et ipsemet extrahit et facit vibrare; et ponunt sibi super caput pileum, et ipse inclinat caput ad papam, et petit Benedictionem, et legit lectionem sibi praedictis astantibus. Qua lecta, ducunt eum sic indutum cum pileo super caput, ense extracto ad manum, ad osculum pedis papae; et quilibet revertitur ad locum suum.
Notandum etiam quod si papa sit Romae, hanc Missam debet celebrare ad praesepe Domini, et de sero ibidem cantare Vesperas, et potum cum clericis et nobilibus Urbis facere in aula.
Item quidquid offertur sive ad manus papae vel pedes, vel super altare, capellanorum commensalium est, excepto pane et vino, quod acolythorum est, et quidquid venit per totam Missam super altare. Et iste modus debet semper observari in omnibus Missis papalibus, prout continetur in libro Politico, secundum quod dicit Jacobus Gaietani; et presbyteri cum capellanis recipiunt XII denarios a papa, qui vocatur presbyterium, de quibus medietas est sacristae juxta ordinem Urbani.
In hac Missa nec in sequenti cardinales non consueverunt venire ad reverentiam papae, quoniam bis in die non tenentur (sed quod observatum sit alibi invenies) nisi tantummodo illi tres juniores presbyteri, illi nunquam fallunt. Contrarium ordinavit dominus Urbanus sextus. Sed in secunda Missa de aurora non veniunt, sed in prima et tertia. Bene.
X. De secunda Missa. Missa de aurora mandatur, quam Romanus pontifex, si sit in Urbe, consuevit celebrare. Et egrediens de sancta Maria Majori summo mane indutus missalibus vestimentis, vadit ad sanctam Anastasiam, et ibi celebrat. In hac Missa dicitur Credo in unum Deum, et Gloria in excelsis. Non dicitur Laetatus sum; et oblationes ut in alia Missa de media nocte. Etiam papa solus communicat super altare ut in prima, etc.
Qua finita, sic revertitur indutus ad sanctam Mariam Majorem; et 453 depositis paramentis quiescit modicum in camera sua, et hora competente intrat sacrarium seu vestiarium cum episcopis, presbyteris, diaconis cardinalibus, capellanis, subdiaconis et reliquis ordinibus; et cantant Tertiam. Qua dicta, induunt eum solemniter sacris vestibus albis, et quilibet in ordine suo; et sic processionaliter procedunt ad altare cum cruce et septem faculis; et curia debet dare presbyterium, etc.
Quod si papa non sit in Urbe, cardinalis qui habet titulum sanctae Anastasiae consuevit hanc Missam celebrare, et in ejus absentia, si papa non celebret, prior presbyterorum cardinalium.
Notandum quod si papa vellet has duas Missas celebrare, si vellet, posset ambas dicere, absque quod deponeret vestes sacras; sed propter honestatem et nocturnam fatigationem rationabile est quod fiat aliqualis interpolatio secundum temporis congruentiam, et prout expedit propter brevitatem temporis et dierum, quod etiam notandum est. Quo dicto Te Deum laudamus, duo ceroferarii accedunt ante papam cum candelabris et candelis accensis, et papa dicit Orationem, et illi Benedicamus Domino, cantando. Nec papa dat Benedictionem consuetam, sed post Laudes. Sciendum quod si dictam secundam Missam celebrare velit, dicta prima, sacras vestes non deponit, sed cum illis dicit Laudes; quibus dictis, dat Benedictionem, et iterum reincipit secundam Missam.
Hora ergo competente indutus solemniter summus pontifex cum capellanis, subdiaconis, acolythis processionaliter cum septem faculis, cruce et incenso incipit Missam. Ei occurrunt tres juniores cardinales presbyteri ad osculum oris et pectoris. Sciendum quod lecta Oratione consueverunt laudes ejus fieri, sicut habetur in Politico, et notatur in ejus coronatione. Finitis illis laudibus, cantatur Epistola Latina, postmodum Graeca. Subdiaconus Latinus exspectat subdiaconum Graecum; et postea ambo vadunt ad osculandum pedem papae, ducti per clericum caeremoniarum. Sic etiam legitur Evangelium Graecum et Latinum. Diaconus vero cardinalis dicto Evangelio revertitur ad altare, nec exspectat diaconum Graecum, licet iverunt simul, sed Graecus sequens illum. Ad Evangelium Latinum portantur septem candelabra, et immediate dicitur Evangelium Graecum cum duobus candelabris accensis, et alia quinque portantur in altari. In hac die papa in Missa consuevit facere aliquas novitates. Quaere in additionibus.
Nota quod si papa stet in laudibus sacris vestibus indutus, cardinalis qui sibi servit debet incensare altare.
XI. De tertia Missa. In hac Missa communicant omnes diaconi cardinales, protonotarii, commensales, et auditores, et omnes in Christo vere famulantes, qui in dignitate episcopali non sunt constituti, quoniam tales per se celebrare populo tenentur.
454 Nota quod in ista communione et in die Paschae parantur tres calices magni: unus pro consecratione, alius cum quo papa vinum bibit, alius pro communicantibus post sumptionem Eucharistiae. Vinum sumunt de manu alicujus acolythorum, oblationes vero dividantur ut in prima.
XII. De secundis Vesperis. In secundis Vesperis papa venit cum pluviali rubeo de samito et mitra aurifrisata. Subdiaconus dicit capitulum, cantores Hymnum, papa Orationes.
Completa Missa, si sit in Urbe, recipit regnum de manu marescalchi majoris, et gestat illud usque ad gradus palatii. Tunc judices et advocati veniunt ei obviam sub gradibus in porticu, et faciunt iterum laudes, prout in libro Politico scriptum est; et ibi dominus papa descendit, et deposito regno accipit mitram. Quae hic continentur non servantur modernis temporibus. Deinde judices ducunt cum usque ad locum in quo datur presbyterium. Tunc deposita planeta, et apposito manto super scapulas, sedens in cathedra, manibus propriis dat presbyterium capellanis, commensalibus, et aliis, prout in coronatione. Dato presbyterio, sic indutus vadit ad mensam, et diaconus cardinalis legit in mensa cum pluviali, et in fine cantores cantant Sequentiam Laetabundus.
XIII. De sancto Stephano. In die sancti Stephani Missa et sermo mandantur. Interdum Romani pontifices consueverunt ista die celebrare. Ideo nota si papa sit in Urbe.
Summo ergo mane conveniunt omnes ordines, tam clerici, quam laici, induti pannis sericis in basilica, diaconi cardinales et subdiaconi, exceptis illis qui induti vestibus consimilibus in camera papae, et de quo ducunt ipsum ad basilicam, ubi cardinales et omnes praelati exeunt et veniunt ad reverentiam papae; ibique induit se planeta alba; et descendens de palatio usque ad porticellam, ibique inveniet equum faleratum, sed non collum ipsius, sed nates de scarleto; et ascendens equum, et de manu diaconi qui stat a dextris, regnum recipiens, induit ipsum; sicque vadit ad ecclesiam sancti Stephani in Coelio Monte coronatus cum ordinibus processionaliter, ut scriptum est in Politico. Cum ad praedictam ecclesiam pervenerit, deposito regno intrat ecclesiam, et facta Oratione vadit ad sacrarium; et deposita planeta alba induit rubeam, et celebrat Missam, sicut hesterna die in omnibus ad Missam. Qua finita resumit planetam, et induit regnum, et revertitur ad palatium; caetera sumit prout in Politico continetur.
Quod si papa non celebret, presbyter cardinalis tit. sancti Clementis Missam sancti Stephani praedicti consuevit coram papa celebrare illa die.
455 Ista die commensales capellani, acolythi, auditores, et poenitentiarii comedunt cum papa splendide, et in collatione datur piper. Sed de istis duobus diebus sanctorum Stephani et Joannis non consueverunt celebrare Vesperas, et male.
XIV. De secundis Vesperis. In secundis Vesperis papa venit cum pluviali rubeo et mitra.
XV. De sancto Joanne. In die sancti Joannis Missa et sermo mandantur, quam consuevit dicere aliquis cardinalis: ad quam papa venit cum pluviali rubeo de samito, et mitra aurifrisata cum perlis, prout in consistorio. Et ita in secundis Vesperis, in quibus omnes acolythi debent esse cum superpliciis, primo commensales, auditores, et subdiaconi, deinde acolythi et capellani honoris.
XVI. De Innocentibus. In die sanctorum Innocentium consuevit esse Missa et sermo; sed modo non observatur, nec papa venit in secundis Vesperis ad capellam.
Nota quod si veniat Dominica, in Matutinis dicitur Te Deum laudamus, et in Missa Gloria in excelsis et Credo in unum, et paramenta rubea. Quod si non veniat in Dominica, nec Te Deum, nec Gloria, nec Credo dicitur; et paramenta debent esse violacea.
XVII. De Circumcisione Domini. In Circumcisione Domini Missa et sermo mandantur tantummodo. Licet antiquitus Romani pontifices consueverunt in primis Vesperis hujus diei venire solemniter induti cum pluviali pretioso albo et mitra solemni; modernis temporibus venit solemniter cum pluviali pretioso, et bene.
Hanc Missam Romani pontifices semper consueverunt celebrare; nec fit commemoratio de sanctis propter rubricam Clementis sexti.
Item nota, si papa sit in Urbe hac die, et non celebret, sed facit dici Missam per aliquem cardinalem in ecclesia sancti Petri, antequam cardinalis induat, praesentetur bulla quomodo papa dispensat cum eo quatenus possit celebrare super aram sancti Petri, et per totam diem pendet ante regias, et ita in omnibus aliis Missis quae super illud celebrabuntur.
456 XVIII. De Epiphania Domini rubrica. In Epiphania Domini Missa et sermo mandantur, et Vesperae non consueverunt mandari. Tamen modo mandantur Vesperae, et papa portat pluviale pretiosum album, et inchoantur Antiphonae per papam et cardinales. In utrisque Vesperis papa interest cum pluviali de samito rubeo et mitra aurifrisata.
Hanc etiam Missam antistites Urbis celebrare consueverunt, et de communi cursu semper faciunt, nisi infirmitate aut nimio frigore detenti. In hac die aliquando pronuntiaverunt novos cardinales, sicut in Missa tertia Nativitatis Christi.
Item anno Domini 1389, pontificatus Domini Urbani VI anno 10, festum beati Antonii venit in prima Dominica post Epiphaniam Domini; nihil fecimus de sancto Antonio, sed totum de Dominica retinuimus in Urbe.
XIX. De Purificatione beatae Mariae virginis rubricae. In die Purificationis beatae Mariae virginis tantummodo missa mandatur. Non habet Vesperas praecedentes mandantes; sed tamen cardinales in Vesperis sint, et incipiant Antiphonas, et habent paramenta alba.
Sciendum quod si istud festum cadat in Septuagesima aut Sexagesima, transfertur usque in diem Lunae.
In primis Vesperis papa venit cum simplici pluviali de samito, et mitra aurifrisata.
XX. De Benedictione candelarum. Sciendum quod in die Purificationis beatae Mariae virginis cerei benedicantur summo mane per juniorem presbyterum cardinalem, qui esse debet indutus rochetto, alba, amictu, stola et pluviali albi coloris, et mitra simplici de garnello, cum aqua benedicta, incenso, et sociis indutis cum superpliciis, et duobus ceroferariis cum faculis accensis benedicit candelas, prout in Missali et Pontificali Romano continetur.
Completa ergo Benedictione, dominus noster papa in camera paramenti induit se albam sive Romanam camisiam, stolam et pluviale rubeum de samito cum aurifrisiis sive perlis et mitra alba de garnello; et cum pervenerit ad capellam, orat ante altare, aliquantulum accumbens super cathedram et scabellum paratum ad illud. Quod si non sit ibidem 457 capella, accedet ad cathedram suam, et ibi sedet. Postea veniunt cardinales et praelati non parati ad reverentiam papae, ut alias est consuetum fieri. Qua facta reverentia, vadunt cardinales et caeteri praelati ad recipiendum paramenta sua violacea vel Indii coloris; presbyteri et diaconi cardinales induunt superplicium, amictum latum, et planetam; episcopi vero pluviale, necnon et caeteri praelati similiter pluvialia recipiunt coloris violacei. Quibus paratis, paratur una tobalea per sacristam de lino super genua papae, quam tenent duo capellani ab utroque latere, aut duo acolythi flexis genibus, unus a dextris, alius a sinistris. Tunc prior episcoporum cardinalium, vel, si absit, subprior, sic descendendo, mitra deposita, stans ante papam, sedente eo in sede sua, cereum recipit de manu camerarii vel alicujus episcopi papae assistentis; et stans dictum cereum de cera alba grossiori aliis et majori, non accensum, nihil dicendo, dat papae, osculando manum papae; et iterum alium eodem modo dat papae; et ibidem ipse qui porrigit papae non accensos, et osculatur dextrum genu Domini papae; et sic inde omnes cardinales faciunt, primo episcopi, secundo presbyteri, tertio diaconi et praelati assistentes, et consequenter omnes praelati induti genu osculantur: camerarius vero, notarii, auditor contradictarum et corrector, etiamsi aliqui ipsorum essent archiepiscopi vel episcopi, quia non consueverunt venire induti, sed cum cappis laneis, et etiam capellani, tam commensales, qui debent esse cum superpliciis, quam alii capellani, necnon poenitentiarii, et breviter omnes familiares papae, et laici, et quicunque alii non familiares, etsi esset rex, flexis genibus recipiunt cereum de manu papae, et ipso recepto osculantur pedem, et non genu.
Sciendum etiam quod modernis temporibus consuevit recipere rex sicut sedet post priorem episcoporum cardinalium, et ita in ramis Palmarum, et Cinerum.
Sciendum quod si imperator esset praesens, post priorem recipit cereum, et osculatur pedem, et non genu.
Item notandum quod post priorem episcoporum cardinalium, si aliquis intersit patriarcha, candelam recipit de manu domini Papae. Quod si rex est praesens, post regem candelam recipit subprior episcoporum, et in ejus absentia prior presbyterorum, et tunc patriarcha. Et sic si plures sint ibidem patriarchae, quilibet recipit post cardinalem qui eum antecedit. Semper debent stare patriarchae inter duos cardinales, et sic in Processionibus et in Missis stare debent patriarchae.
Notandum quod omnes cerei, tam papae, quam alii, non accensi dantur; sed recepti statim accendantur. Interim vero ordinatur Processio per priorem diaconorum cardinalium, qui dicit alta voce, versa facie ad Processionem, Procedamus in pace; et respondet chorus In nomine Christi amen.
XXI. De Processione. Nota quod immediate ante distributionem candelarum et cinerum, 458 antequam recipiat aliud pluviale et mitram aurifrisatam, lavat manus.
Deinde movetur Processio, et dominus papa indutus pluviali rubeo cum perlis aurifrisiis, deposito alio post distributionem cereorum vel palmarum in die sua cum mitra aurifrisata, quam in Processione candelarum seu palmarum deponit, et tenet faculam accensam vel palmam suo die in manu sinistra, atque vadens cum dextra signat. Omnes etiam alii tenent faculas accensas vel palmas in Processione, paramentis violaceis parati, cum mitris in capite gradiuntur; et papa incedit aliquantulum post capellam processionaliter sub pallio, quatuor militibus pallium deferentibus cum manipulariis [ Forte, mappulariis], si sit in Urbe; aut quatuor de nobilioribus viris vel clientibus armorum in illorum absentia, sicque pergit ad regias. Et primo ad dexteram partem, secundo ad sinistram veniendo projicit candelas populo, et postea regreditur ad sedem suam; et ibi sedens, extenditur super genua sua tobalea per duos capellanos ipsam tenentes flexis genibus, uno a dextris, alio a sinistris; et sic lavat manus suas aquam effundendo nobiliore, etc.
Notandum quod aliqui dicunt, quod nunquam papa mutat pluviale in Processionibus istis, sed solum mitram aurifrisiatam et sine perlis, quam debet semper portare in Processionibus et diebus. Quod certe credo quod ubicunque sit sine perlis. Ideo sunt duo pluvialia et tres mitrae, alba aurifrisata cum perlis, et alia aurifrisata sine perlis, quas deferunt diebus feriatis. Quibus sic peractis, deponitur ei mitra aurifrisiata, et recipit simplicem de garnello albam et planam. Cantatis Antiphona et Psalmo Nunc dimittis, papa assurgit in sede sua, et deposita ei mitra per diaconum cardinalem a dextris ei assistentem, papa cantando dicit Orationem, et immediate diaconus a dextris dicit cantando Flectamus genua; cardinalis vero a sinistris assistens dicit cantando Levate. Subsequenter papa dicit cantando Orationem, Exaudi, quaesumus, Domine, plebem tuam. Deinde, si papa celebrat, dicta Oratione vadit ad revestiarium, si sit; si non, ad cathedram suam longe ab altari paratam a parte sinistra altaris, et deponit mitram albam et planam, similiter et pluviale cum stola, et remanet cum alba prout prius, lectis Quam dilecta, et Orationibus illis debitis; et cum dicuntur, calceatur sandalibus. Quibus expletis, lavat manus, et induitur sacris et pretiosis albis vestibus. Similiter omnes cardinales et praelati alii juxta ordinem suum, videlicet episcopi pluvialia, presbyteri casulas, diaconi tunicellas et dalmaticas, prout moris est, quibus utantur per totam Missam. Receptis paramentis per papam, traditur sibi mitra nobilis et solemnis, qua utitur per totam Missam; et postea venit ad altare. Veniendo debent ei occurrere tres presbyteri cardinales juniores ad osculum oris et pectoris juxta ordinem suum. Deinde coram altari facit confessionem more solito: et antequam faciat confessionem deponitur sibi mitra per diaconum a dextris; et thurificato altari, reponitur ei, assistentibus capellano a parte dextra, et diacono a sinistra. Subdiaconus vero remittat pontifici manipulum, dum pontifex facit confessionem, osculando ei manum. Quo facto, recipiat librum Evangeliorum, stet juxta gradum altaris in sinistra parte: alii ministri stent retro papam 459 facta confessione; post quam dicat Deus tu conversus. Cardinalis qui servit in officio capellani accipiat de manu thuriferarii naviculam cum thure, quam ille porrigere sibi debet inter pontificem et altare; et pontifex ponat thus in thuribulo, capellano naviculam, thuriferario thuribulum offerentibus pontifici. Quo facto, dicit pontifex, Deus tu conversus, etc., et sic accedat ad altare, duobus acolythis pannos anteriores elevantibus modicum; et inclinatus ante altare dicit Orationem Aufer a nobis, et osculetur altare et librum Evangeliorum, quem apertum in eo loco in quo est Evangelium legendum in Missa offerre debet ei subdiaconus, et osculatum per pontificem dimittit clausum super altare. Quo osculato signet se Pontifex sanctae crucis signo. Tunc chorus incipiat Introitum Missae, et pontifex vertat se ad dexteram partem altaris; et accipiens thuribulum de manu diaconi lecturi Evangelium, incenset altare, incipiens ab ejus medio contra suam faciem; et prius incenset partem dexteram, postea sinistram; et deinde a sinistro latere redeat ad dexteram, incensando anteriorem partem altaris. Quo incensato, reddat thuribulum diacono, qui osculari sibi debet manum in dando et recipiendo. Non thurificatur papa in altari, sed in sede per assistentem episcopum vel presbyterum cardinalem, facta prius ei reverentia per omnes cardinales. Diaconus vero, incensato pontifice, incensat deinde altare per circuitum; sed prius papa recipit praedictum diaconum ad osculum oris et pectoris, consequenter omnes diaconos juxta ordinem suum, et ultimus parat sibi pallium et subtus capita fani a parte anteriori; et sic capellani et alii diaconi deducunt papam ad sedem suam. Tunc diaconus incenset. Quo facto, legat Introitum Missae super altare cum sacrista, si sit episcopus; vel cum alio episcopo, qui servit sibi in officio archipresbyteri. Cumque pontifex ad sedem suam venerit, stans super scabellum dicat sine cantu cum cardinali Introitum, Kyrie, eleison; caetera fiunt prout sunt notata, quando papa celebrat.
XXII. De serviendo papae. Nota de serviente papae in assistendo quandocunque celebrat. Notandum quod in praedicta Missa servit papae in officio capellani prior episcoporum cardinalium, et semper in Missis quae per papam celebrantur ipse dominus cardinalis servit papae in dicto officio; et ipse episcopus sedere debet super faldistorium suum ad dexteram partem sedis papae supra alios episcopos cardinales, qui sedere etiam debent in eadem parte. Sed nota quando fit sermo, et quando cantatur Evangelium, et quando incipitur Praefatio, dum dicitur Per omnia, quando alius praelatus facit officium coram papa, ipse vadit ad sedendum in ordine suo et in loco suo, nisi papamet faceret sermonem, quoniam tunc haberet sedere in ordine diaconorum cardinalium, scilicet ante illum qui papae assistet a dextris, quoniam tunc papa sederet super parvam cathedram, quasi ante medium altaris, apodiatus ad altare.
460 Nota qualiter debet sedere et ubi papa, quando faceret sermonem.
Si vero papa non celebrat illa die, statim datis cereis, et finita per eum Oratione Exaudi, quaesumus, etc., vadit coram altari ad faciendum more solito confessionem, incipiendo Introibo ad altare Dei, cum illo qui celebrat, existente a sinistris versa facie ad papam, junctis manibus cum ministris suis duobus diaconis cardinalibus papae assistentibus, uno a dextris, et alio a sinistris, papa etiam vultu verso et sine mitra erga celebrantem. Qua confessione facta, et data absolutione papae, papa vadit ad sedem suam, et stando dicit Introitum Missae cum cardinalibus ante ipsum in modum coronae semper remanentibus, duobus diaconis juxta latera sua, vel aliquo episcoporum de sibi assistentibus non cardinalibus librum inter manus tenentibus; et dicto etiam ibidem Kyrie, papa sedet in sede sua. Si papa non celebrat ista die, ante confessionem cardinalis et praelati deponunt sacra paramenta, et exinde omnes cardinales deponunt paramenta, etc., et resumunt cappas laneas, et etiam omnes subdiaconi, auditores, et capellani, etc., praelati vero secundum modum antiquum debent receptis candelis paramenta deponere; sed modernis temporibus consueverunt in Processionibus semper papam sacris indutum vestibus associare post eum, antecedentibus cardinalibus; et quando cardinales deponunt paramenta, ipsi etiam debent deponere. Est honestius ut praelati stent parati etiam per totam Missam inclusive, si papa celebret; et si non, saltem quandiu cardinales tenebunt paramenta.
Sciendum quod incoepto Evangelio, etiam si papa celebraret, cardinalis diaconus in sinistra parte assistens recipit cereum accensum de manu militis vel domicelli papae stantis etiam a parte sinistra, et ponit eum in manu papae, ipsam manum deosculando in dando et recipiendo; et ipsum tenet papa accensum, et cardinales etiam, et omnes alii suos in manibus suis accensos tenent cereos sive candelas, quousque Evangelium sit cantatum. Quo finito, praedictus diaconus de manu papae cereum recipit, et eum accensum domicello seu militi reddit; et etiam cardinales et caeteri praelati suis servitoribus tradunt suos cereos accensos usque ad finem Missae tenendos, sicut, antequam Evangelium legeretur, tenebant; hoc excepto, quod quando debet incipi sermo, si fit, quod non est consuetum modernis temporibus, omnes cerei debent exstingui; sed statim finito sermone iterum accendi, et debent teneri per militem accensum seu domicellum papae, et alios servitores cardinalium et aliorum praelatorum usque ad finem Missae. Sciendum tamen quod cardinalibus dantur cerei grossiores et majores aliis, et etiam praelatis, sed minores cardinalium illis, tamen de eadem cera. Caeteris existentibus in Missa dantur candelae competentes; deinceps officialibus papae, qui aliquantulum majores recipiunt. Caetera fiunt prout in aliis Missis fieri consuetum est.
XXIII. De Cathedra sancti Petri rubrica. In Cathedra sancti Petri nec sermo, nec Missa consueverunt mandari, quia non sunt secundum modernos, licet antiquitus consuevit esse; sed 461 dominus Urbanus papa sextus in primo anno et in secundo anno mandavit fieri. In primo fecit sermonem cardinalis Gradensis, in secundo fecit cardinalis Bonaventura de Padua Augustinensis in ecclesia sancti Petri de Urbe, Urbano Missam celebrante in sancto Petro.
XXIV. De prima die Quadragesimae seu Cinerum. In die Cinerum feria quarta in capite Jejunii, scilicet prima die Quadragesimae, sermo et missa mandantur.
Hac die fiunt cineres de ramis palmarum olivarum anni praeteriti per sacristam vel ejus clericum qui capellae curam gerit. Secundum dominum Jacobum Gaietani benedicuntur per juniorem presbyterum cardinalem cum ministris albis tantum paratis; et ipse paratus cum pluviali, incenso et aqua benedicta, antequam papa exeat de camera sua, illos benedicit. Post haec vero, si papa non fuerit in Urbe, dominus papa indutus manto sive pluviali rubeo sine aurifrisiis sive perlis, et mitra etiam sine aurifrisiis et perlis, alba et plana de garnello, veniens de camera sua vadit ad capellam, et orat more solito ante altare, ubi debet esse cathedra scabello praeparata. Deinde vadit ad sedem suam, panno de veluto violaceo ornatam per primicerium seu folcarium; et ibi sedet, et tunc veniunt cardinales ad reverentiam. Facta reverentia solita papae per cardinales et alios praelatos, omnes cardinales et alii praelati vadunt ad recipiendum paramenta, videlicet diaconi cardinales cottam, amictum latum, planetam; presbyteri cardinales similiter, et planetam; episcopi vero cardinales et omnes alii praelati similiter, et pluvialia violacei coloris recipiunt. Quibus paramentis per cardinales receptis et per omnes alios praelatos, extenditur quaedam tobalea linea, quam sacrista porrigere debet, per duos capellanos super genua papae, flexis genibus ipsam tenentes, uno a dextris, et alio a sinistris; et tertius capellanus vel prior subdiaconorum . . . . . . planetae violacei coloris, recipiens pelvim cum cineribus de manu sacristae coram papa, flexis genibus a parte dextra papae tenet basinum de argento praedictum cum cineribus qui debent dari papae, assistentibus duobus diaconibus more solito, uno a dextris, et alio a sinistris, paratis; et deposita mitra papae per diaconum cardinalem a dextris sibi assistentem, prior episcoporum cardinalium, si est praesens; sint autem subprior episcoporum aut prior presbyterorum, et sic descendendo, stando, et nihil dicendo imponit cineres super caput papae ad modum crucis, inclinante pontifice caput, et sedente. Deinde idem prior genuflexus ponit caput suum inter genua papae, et papa eodem modo ponit cineres super caput ejus dicens Memento, homo, postea genu osculatur dextrum papae.
Nota quod si sit imperator vel rex, post ipsum recipit cineres, et pedem papae, et non genu osculatur; deinde omnes cardinales, primo episcopi, secundo presbyteri, tertio diaconi, et omnes alii praelati, qui sunt parati, genu papae osculantur in receptione cinerum, patriarchae post; camerarius vero papae, notarii, auditores contradictarum, et corrector, etsi aliquis ipsorum esset episcopus vel praelatus, quia non consueverunt venire 462 parati, sed cum cappis laneis, et capellani tam commensales, quam continui alii, qui debent esse in cottis, necnon poenitentiarii, et breviter omnes alii familiares, etiam si esset rex, dux, aut comes, flexis genibus recipiunt cineres a papa; et ipsis receptis osculantur pedem papae, et non genu.
Sciendum quod si rex esset praesens, cineres recipit post priorem episcoporum cardinalium, prout dictum est; sed filii regum, si etiam intersint, eodem modo quo sedent inter cardinales, cineres recipiunt, et patriarchae etiam, de quibus dicetur inferius in suo loco. Quibus cineribus datis et ablutis papae manibus, extensa alia tobalea linea per acolythos et capellanos, dominus noster papa surgit de sede, et ibidem stando, deposita mitra, dicit cantando Dominus vobiscum. Et nota quod non dicatur, Flectamus genua, sed statim dicit hanc Orationem, Concede, quaesumus, Domine, praesidia. Qua completa Oratione, papa recedit, et vadit ad recipiendum paramenta sua in revestiario, paratis solemniter per sacristam et ejus clericos nigri aut violacei Indii coloris. Verumtamen modernis temporibus Romana Ecclesia istis tribus utitur quasi pro uno colore, sed hac die papa utitur violaceis paramentis vel Indii coloris. Quibus receptis, et mitra sibi reposita, venit coram altari, et veniendo occurrere debent ei tres juniores presbyteri cardinales parati; et ipse debet eos recipere secundum ordinem suum ad osculum oris et pectoris. Deinde coram altari facit more solito confessionem suam: postea vadit ad osculandum altare et librum; et accepto thuribulo a priori episcoporum qui sibi servit, altare thurificat. Quo facto, et reposita ei mitra, subdiaconus retro cum ambabus manibus tenet eum in scapulas; deinde vertit se ad diaconos cardinales, qui ei more solito faciunt ibidem reverentiam; et ipse eos recipit secundum ordinem suum ad osculum oris et pectoris; et sic fiunt omnia, prout in aliis Missis est fieri consuetum. Postmodum vadit ad sedem suam magnam, ubi stando cum cardinalibus dicit Introitum Missae et Kyrie eleison.
XXV. De Missa et Oratione. Notandum quod secundum dominum Jacobum Gaietani in hac Missa non debet dici nisi tantum una Oratio, licet modernis temporibus consueverunt dici tres. Item in prima Oratione dicitur Dominus vobiscum, et non Pax vobis.
Item notandum quod in hac Missa dicitur tractus Domine, non secundum peccata nostra, et dum perventum fuerit ad versum Adjuva nos Deus salutaris noster, dominus papa, deposita mitra, stat genuflexus in sede sua, quandiu cantatur ille versus. Sed si papa non celebraret, sed alius coram eo, debet ire ad cathedram cum scabello ante altare paratam; et ibi stat quandiu versus ille cantatur deposita mitra; et ipso finito, debet redire ad sedem suam reposita mitra. Et etiam dicto Sanctus, si non celebret, statim debet accedere ad eamdem cathedram, et ibi stare usque ad Agnus Dei cum mitra. Et cum incipitur Per omnia, etc., redit ad sedem suam. 463 Sciendum quod in hac Missa etiam dicitur praefatio Quadragesimae, videlicet Qui corporali jejunio, et dicitur in tono feriali.
Item notandum quod in fine dicitur Oratio super populum, Inclinantes se, etc. Finita vero ultima Oratione, et responso Amen, papa dicit Oremus; et ille qui legit Evangelium versa facie ad papam, dicit alta voce, Humiliate capita vestra Deo. Finita vero Missa, iterum versa facie ad papam dicit Benedicamus Domino. Et ibidem ante medium altaris verso vultu ad populum dominus papa dat Benedictionem more consueto; deinde vadit ad sedem suam, et deponit paramenta, prout habetur in aliis Missis.
XXVI. De serviendo papae diebus processionalibus. Sciendum quod in largitione candelarum in hac die Cinerum, in die ramis Palmarum, et semper in diebus processionalibus, prior episcoporum servit papae, dum distribuit illas. Sed notandum quod datis cineribus, prior episcoporum vadit ad sedem suam, prius lotis papae manibus, deinde venit prior presbyterorum, et servit papae per totam istam missam in officio capellani seu archipresbyteri.
XXVII. De Indulgentiis. Item notandum quod in hac Missa, posito quod papa non celebret, consueverunt dari VII anni et VII quadragenae, licet aliqui dicunt quod non debent dari nisi in casu quod ipse celebret. Verumtamen propter majorem devotionem dantur VII anni.
XXVIII. De praelato qui servit papae. Nota etiam quod praelatum qui servit papae, tam in praesenti Missa quam etiam solemnibus Missis in officio archipresbyteri de libro missali, debet subdiaconus thurificare immediate post cardinalem et omnes papae assistentes, et clerici debent dare postea immediate post cardinales ante ambassiatorem et patriarcham.
XXIX. De officio diaconi cardinalis, quando dicit Evangelium in die Cinerum. Notandum de officiis diaconi cardinalis dicturi Evangelium ista die, quod dum papa legit Tertiam cum capellanis suis, ipse diaconus vadit ad sedem suam cottam, amictum [ Forsan latum] . . . . . et albam cum cingulo, et stolam super humerum sinistrum; et cum eo subdiaconus, etiam cum alba et manipulo indutus, induunt antistitem ut moris est. Quo solemniter induto, more solito antequam descendat de cathedra, diaconus et subdiaconus planetas recipiunt, et alii cardinales, quas levare debent a parte anteriori super brachia usque ad pectus medium, ita quod aliquantulum dependeat infra ante pectus.
Nota quod subdiaconus, antequam legat Epistolam, deponit planetam; 464 et dicta Epistola eam recipit, et librum portat Missalem ante papam, osculato prius pede. Cum autem cantores incipiunt cantare Domine, non secundum peccata, diaconus cardinalis, recepto prius manipulo in brachio sinistro de manu capellani sibi in praedicta Missa servientis, surgit, et exuit planetam, et plicatur ei ad modum stolae per ministros suos et clericos, quam tunc portat super humerum sinistrum, et firmantur capita planetae ad latus dextrum inter cinctorium; et sic tenet eam per totam Missam, quousque ipse et subdiaconus communicaverint de manu papae, et sanguinem sumpserint super altare, prout est fieri consuetum; et statim facta communione, ipse induit planetam ad modum aliorum diaconorum cardinalium, et sic etiam tenet usquequo papa dederit Benedictionem. Qua data, planetam deponit, et subdiaconus etiam, et remanent cum albis, prout erant quando papam induerunt; et sic exspoliant papam. Quo facto, deponunt paramenta.
Sciendum quod si papa non celebret illa die, sed alius coram eo, modus et omnes ritus observentur in Processione in recipiendis cineribus, et aliud prout supra notatum est.
XXX. De receptione cinerum. Notandum quod si ille qui facit hac die coram Romano pontifice officium, si sit episcopus, non tamen prior episcoporum, post priorem cardinalium episcoporum debet recipere cineres de manu papae, etiam si rex esset praesens; et rex post ipsum immediate; et debet esse indutus paramentis sacris usque ad casulam inclusive, et non cum pluviali, sed cum mitra alba simplici recipit cineres.
XXXI. Quando rex recipit cineres. Nota quod si rex recipit cineres, sit indutus sacris vestibus, et mitra alba.
Item notandum quod si ille qui facit officium in hac die et in die Purificationis, ac in die Palmarum, si sit cardinalis, ipse benedicit candelas, cineres, et ramos, et non junior presbyter cardinalis, indutus sacris vestibus usque ad casulam.
Item notandum quod si ille non sit cardinalis, sed alius, primas, archiepiscopus, aut episcopus, debet candelas, cineres et ramos recipere ante diaconum cardinalem, sacris indutus vestibus, ratione officii et personae papae quam repraesentat.
XXXII. Quomodo debet sedere patriarcha. Item notandum quod si esset patriarcha, qui semper sedere debet inter episcopos cardinales, debet candelas et cineres recipere post priorem episcoporum. Quod si rex esset, immediate post, ante omnes alios.
Advertendum tamen, prout dicit rubrica antiqua, et est vera, quod ille 465 qui facit officium coram papa, quicunque sit, sive cardinalis sit, sive non, repraesentat personam papae. Idcirco deberet ratione officii cineres recipere ante omnes cardinales immediate post priorem episcoporum cardinalium. Modo non observatur, nisi inter religiosos, ista regula. Cardinalis qui sedet post regem . . . . . Sed quid de hoc consuetum sit fieri, in additionibus notabo saltem meis temporibus.
XXXIII. Quomodo rex debet sedere. Notandum quod si rex esset, tunc sedet inter priorem episcoporum cardinalium, et illum qui servit papae in officio capellani super cathedram suam nudam et bassam.
XXXIV. Quando papa non celebrat hac die rubrica. Item sciendum quod si papa non celebret, datis cineribus, et lotis manibus, et finita Oratione per eum, Concede nobis, quaesumus, praesidia, papa vadit coram altari ad faciendum more solito confessionem cum illo qui celebrat. Qui stat inclinatus, ante pectus junctis manibus, ad latus sinistrum papae duobus diaconibus antiquioribus sibi assistentibus, uno a dextris, et alio a sinistris. Papa incipit Introibo ad altare Dei. Qua confessione facta, papa redit ad sedem suam, et stando et sine mitra dicit Introitum Missae cum cardinalibus more solito. Quo finito, papa sedet in sede sua. Deponunt deinde omnes cardinales paramenta sua, et recipiunt cappas suas laneas; praelati vero alii statim receptis cineribus paramenta deponunt.
XXXV. De illo qui celebrat coram papa. Notandum quod cum ille qui celebrat coram papa in hac die, et etiam in alio tempore, quando est Missa de feria, vigilia, aut quatuor temporibus, sive solemniter celebretur aut ferialiter, et etiam secrete, papa, dum sacerdos dicit primas et ultimas Orationes, descendit de cathedra sua magna, et vadit ad cathedram bassam cum scabello pro eo paratam; et ibi mitram tenens in capite, stat genuflexus, nisi causa devotionis eam velit deponere; et sic stat quousque Orationes fuerint dictae. Quibus finitis, dum dicitur Per Dominum nostrum, etc., aut Qui vivis, surgit et revertitur ad sedem suam.
Nota etiam, dicto Sanctus per eum, incontinenti vadit ad cathedram ante altare, et genuflexus ibi residet usque ad Agnus Dei.
Item notandum etiam quod quando dicitur Oratio illa super populum, dicto Humiliate capita vestra Deo, deponitur mitra per diaconum cardinalem sibi a dextris assistentem. Qua completa, regreditur ad sedem suam, et reponitur ei mitra per eumdem cardinalem. Item notandum, quod quando dicitur ille Versus Tractus, Adjuva nos, Deus salutaris noster, 466 papa descendit de cathedra et vadit ante altare, ut supra notatum est.
Notandum quod dum celebrans dicit Per omnia saecula saeculorum ante Agnus Dei, papa surgit, et regreditur ad sedem suam; et ibi stat pedes, quousque celebrans dicit Pax Domini; et tunc deponitur sibi mitra, et stat capite discooperto, donec sanguinem et corpus celebrans sumpserit. Reliqua fiant ut supra notata sunt.
Advertendum etiam quod cardinalis qui celebrat ista die coram papa, dum recipit cineres a papa, non deponit planetam, sed totus paratus cineres recipit per modum superius notatum, licet in donatione candelarum venire debeat cum pluviali, et non tantum casula, ratione Processionis. Notandum etiam quod camerarius exit regias, et dat cineres stando pedes illis qui sunt extra, et in ejus absentia alius praelatus cui mandatur.
XXXVI. Quando papa est in Urbe. Sciendum, quod si papa fuerit hac die Cinerum in Urbe, omnes conveniunt ad sanctam Anastasiam. Sed antequam veniat dominus noster, ibidem fiunt cineres de palmis praeteriti anni, et benedicuntur a juniori presbytero cardinali cum ministris paratis in albis tantum. Deinde dominus praesul vadit ad dictam ecclesiam comitante eum tota curia, et dicit ibi Sextam, quoniam antequam descendat de palatio debet dicere Tertiam. Postmodum imponitur ei cinis benedictus per priorem episcoporum aut per subpriorem. Deinde dominus papa ipse reponit cineres super capita eorum dicens Memento, homo. Postea ordinatur Processio per priorem diaconorum cardinalium.
XXXVII. Quando antistes velit pergere pedes. Notandum quod si dominus antistes velit pergere pedes, debet se induere vestimentis missalibus usque dalmaticam inclusive, antequam cineres recipiat. Post impositionem cineris debet se discalciare per suos cubicularios, et indui nigra casula vel violacea, et pergere processionaliter usque ad sanctam Mariam Scholae Graecorum, et usque ad sanctam Sabinam, ubi est statio, pedibus discalceatis. Interim schola seu cantores cantent per viam Antiph.; demum sequuntur litaniae, prout sunt in Politico. His finitis, dominus papa, ablutis pedibus ad sanctam Sabinam secrete in sacristia per cubicularios suos subdiaconos et commensales, aqua parata calida cum herbis odoriferis per praedictos cubicularios; tapeta vero, bancalea, et alia necessaria ad illud per febrarium cum cursoribus. Quibus lotis pedibus, calceatur sandaliis violaceis sine perlis legendo Nonam, et Quam amabilia tabernacula tua, Domine, Deus virtutum. Perinde induitur sacris violaceis paramentis, et sine perlis; 467 et sic procedit ad divina peragenda, prout est moris. Solet dominus papa hac die ad Missam unam tantum Orationem cantare, et in omnibus diebus Quadragesimae.
XXXVIII. Quando papa non est in Urbe rubrica. Si vero dominus papa non sit in Urbe, conveniant vero omnes clerici et populi ad ecclesiam sanctae Sabinae; et dicta Tertia, benedicantur cineres a pontifice vel a sacerdote qui debet cantare Missam more solito, prout in Missali continetur. Finita Benedictione pontificis vel sacerdotis, dum ponitur cinis illi qui celebrat Missam per alium episcopum vel sacerdotem, si adest; sin autem, ipse sibi imponit; deinde imponit clero et populo, dicendo cuilibet Memento, homo, etc. Interim cantatur Emendemus in melius, etc. Finita impositione cinerum, dicitur Oratio, scilicet Quaesumus, etc., ut supra. Postmodum procedit ad altare ad divina peragenda. Hoc idem servatur in capella papae, quando papa non celebrat, hoc excepto, quod sibi et omnibus per alium imponitur cinis.
Idcirco notandum quod papa nunquam debet sibi imponere cineres, sed in absentia cardinalis ille qui celebrat tunc sibi debet imponere cineres soli, et papa tunc aliis.
XXXIX. De modo incedendi Romani pontificis. Nota de modo incedendi Romani pontificis in diebus poenitentialibus et processionalibus in loco suo. In pontificatu domini Bonifacii IX anno quarto Perusium ipse dedit cineres indutus pluviali et mitra sine perlis. Quibus datis, deposito pluviali et mitra, reassumpta chlamyde absque mitra, sic stetit per totam Missam propter frigus.
Nota quod anno 1395 dominus Bonifacius nonus dedit cineres. Quibus datis, deposito pluviali, recepit chlamydem; et sic absque mitra stetit in Missa propter frigus, neque cardinales diaconi sederunt ante eum, sed in locis suis. Dominus cardinalis Bononiensis dixit Missam, et dedit cineres papae, et immediate papa dedit sibi cineres ante omnes cardinales. Verum quod tunc non fuit aliquis episcopus cardinalis, et praedictus dominus noster papa ordinavit quod iste modus semper observari debet, quod ille qui celebrat imponat papae cineres; anno pontificatus sui quinto in die sancti Matthiae. Tunc fecimus de feria, et non de festo; sed die Jovis immediate sequenti factum fuit de festo.
XL. De Dominica prima Quadragesimae rubrica. Dominica prima Quadragesimae sermo et Missa mandantur. Notandum quod hac die et deinceps in diebus Dominicis usque ad Dominicam in ramis Palmarum tantum coram papa celebratur praesentibus cardinalibus. 468 Papa indutus manto rubeo cum aurifrisiis sine perlis, portans mitram albam et planam de garnello sine perlis, excepto quarta Dominica, de qua dicetur infra; et sic venit ad capellam, et orat more solito coram altari, ubi debet esse cathedra cum scabello parata; et facta Oratione, amota prius per clericum aut servitorem capellae cathedra et scabello praedictis, papa facit confessionem cum illo qui celebrat. Qui stare debet a parte sinistra juxta diaconum cardinalem, assistentibus duobus diaconibus cardinalibus, uno a dextris, et alio a sinistris, de antiquioribus. Deposita mitra, papa incipit Introibo ad altare Dei, etc. Qua facta confessione, vadit ad sedem suam, et dicit Introitum Missae et Kyrie, eleison. Primo fit ei reverentia per omnes cardinales semper antequam incipiat; postea sedet, et tunc fit ei reverentia per omnes alios praelatos more solito.
XLI. Quod in Dominicis Quadragesimae prior presbyterorum cardinalium servit papae in officio capellani. Notandum etiam quod in ipsis diebus dominicis Quadragesimae prior presbyterorum cardinalium servit papae in officio capellani. Qui stare debet super scabellum ante diaconum qui stat a dextris, prout notatur in suo loco.
Notandum quod secundum dominum Jacobum Gaietani in ista Dominica, nec in aliis Dominicis Quadragesimae, non debet dici nisi tantum una Oratio in Missa. Nunquam dicatur illa Oratio Ecclesiae tuae, in capella papae. Et ratio est quia semper dicitur Deus, omnium fidelium. Et istae non dicantur simul, nisi copulative ponantur. Verumtamen modernis temporibus plures consueverunt dici, videlicet prima de die, secunda A cunctis, tertia Deus omnium fidelium, quarta Omnipotens sempiterne Deus qui vivorum, etc.
Notandum etiam quod dum dicuntur praedictae Orationes primae et secundae seu ultimae, papa non descendit de cathedra, sed stat pedes in sede sua, nec deponitur sibi mitra, nisi causa majoris devotionis.
Item notandum quod Romanus pontifex nunquam descendit de cathedra sua, dum dicuntur Orationes in Missa, nisi in vigiliis, litaniis, et ferialibus diebus.
Notandum etiam quod dum celebrans incipit primam Orationem in Quadragesima et in Adventu, semper debet dicere, Dominus vobiscum, et non Pax vobis, exceptis Dominicis de Gaudete et Laetare, quibus dicitur Pax vobis, dato etiam quod papamet celebraret.
XLII. De extractione mitrae rubrica. In Evangelio extrahatur mitra de capite papae per diaconum cardinalem qui ei assistet a dextris. Quo dicto, reponitur ei per eumdem, semper adjuvante alio qui stat a sinistris; et veniens ille qui habet facere, osculatur dextrum pedem papae, et petit Benedictionem a papa. Qua recepta, 469 papa sibi committit quatenus ex parte sui denuntiet omnibus vere poenitentibus et confessis, qui sunt vel erunt in statu gratiae infra VIII dies, tres annos et tres quadragenas de indulgentia. Finito vero sermone, diaconus qui dixit Evangelium, dicit coram papa Confiteor per modum consuetum. Quo finito, incontinenti qui praedicavit denuntiet Indulgentiam. Qua denuntiata, si sit praelatus celebrans, descendit cito de cathedra seu de ambone, et vadit ad bassam suam cathedram mitra sua reposita, sive sit praelatus, sive non; vadit ad locum suum, et papa, deposita mitra, dicit, quasi legendo, Misereatur vestri, etc. et dat Benedictionem signando; et camerarius vel alius de circumstantibus papae et ejus domesticus levat oram papae chlamydis cum ambabus manibus, et tunc celebrans dicit Credo in unum.
Notandum tamen quod in Missis dominicalibus consueverunt dari quinque anni et quinque quadragenae de Indulgentiis, et in quarta Dominica de Laetare VII.
XLIII. De Indulgentiis dandis in Missa. Notandum etiam, quod Romanus pontifex nunquam consuevit dare VII annos, nisi ipse celebraret in Missis, nisi in Dominicis de Gaudete et Laetare. Papa, extracta mitra, cum cardinalibus dicit Credo in unum, et dum ipse et cantores cantant illa verba: Et incarnatus est de Spiritu sancto, etc. Papa genuflectit, et semper extrahitur sibi mitra, et etiam dum dicitur Ave, Maria in principio sermonis.
XLIV. De extractione mitrae. Item extrahitur mitra papae, dum dicitur Sanctus. Quo dicto, ponitur sibi. Item notandum quod quando celebrans incipit facere crucem super panem et vinum consecrandum, tunc vadit ad cathedram ante medium altaris cum scabello paratam; et dum debet elevari corpus Christi, extrahitur sibi mitra. Quo elevato, surgit et redit ad sedem suam, et ibi stat pedes cum mitra in capite, quousque dicitur Pater noster, Et ne nos, etc. Et tunc descendit, et vadit ad bassam cathedram ante medium altaris una cum scabello paratam; et ibi flexis genibus super scabello cum celebrante dicit Laetatus sum. Et dictis tribus Orationibus per celebrantem, semper habet mitram in capite. Tunc surgens revertitur ad sedem suam; et cum celebrans dicit Pax Domini, etc., deponitur sibi mitra, et dicit cum cardinali Agnus Dei, et sic semper stat sine mitra, quousque ille sumpserit corpus Christi et sanguinem. Quo facto, reponitur ei mitra, et eam tenet in capite, quousque in finem Missae dicit cantando Sit nomen Domini benedictum, etc.; et 470 cantando dat Benedictionem. Et antequam dicat Sit nomen Domini benedictum, deponitur ei mitra, et subdiaconus ante ipsum tenet crucem, ita quod crucifixus sit ante faciem papae; et camerarius tenens flexis genibus coram chlamydis, si non sit cardinalis, dat Benedictionem. Qua data, reponitur ei mitra, et sic revertitur ad cameram suam, assistentibus ei duobus diaconibus cardinalibus more solito antecedentibus immediate.
Notandum etiam quod in fine dictarum Missarum dicitur Benedicamus Domino, per diaconum qui legit Evangelium, et dicitur versa facie ad altare.
Notandum etiam quod quando aliquis cardinalis facit officium Missae coram papa, omnes cardinales exspectare debent illum, quousque ille deposuerit sacro paramenta, et resumpserit quotidiana; et cum eo vadunt ad cameram papae post eum. Deinceps, demptis illis duobus diaconibus, qui papam antecedunt, vel si omnes exspectare noluerunt, saltem duo exspectare debent.
XLV. De festis duplicibus venientibus in Quadragesimae. Notandum quod si aliquod festum duplex quodcunque, etiam si sit festum tituli cardinalis, si venerit in Dominicis Quadragesimae et Adventus, quarum quaelibet habet historiam propriam, nullo modo fit de festo, sed de Dominica, nec commemoratio; sed transfertur in secundam feriam. De aliis vero festivitatibus, quae cadunt in ipsis Dominicis per circulum totius anni, nota rubricam Breviarii quae ibi in principio notatur, Quod si aliquod festum novem lectionum, etc.
XLVI. De secunda Dominica Quadragesimae. Dominica secunda Quadragesimae sermo et Missa mandantur; alia fiant ut supra.
XLVII. De tertia Dominica Quadragesimae. Dominica tertia Quadragesimae sermo et Missa mandantur; alia fiant ut supra.
XLVIII. De quarta Dominica Quadragesimae, quae vocatur de Rosa. Dominica quarta Quadragesimae, quae vocatur de Rosa seu Laetare, Jerusalem, sermo et Missa mandantur. Statio ad sanctam Crucem. Si papa sit in Urbe, bono mane celebrat secrete et basse Missam suam, nisi vellet facere sermonem, quia tunc etiam diceret Missam. Id certo nota quod quandocunque Romanus pontifex facit sermonem, debet etiam Missam celebrare; et etiam quicunque alius praelatus eodem modo. Finita ergo Missa, intrat cameram suam, et parat se eundi ad magnam Missam.
471 Quod si papa fuerit in Urbe, paret se in camera more solito cum mitra aurifrisiata nobilem, sed non pretiosam; alias portaret aurifrisiatam simplicem; sed propter Processionem portat nobilem illam cum imaginibus. Quo induto, venit camerarius cum rosa aurea, et flexis genibus praesentat papae, et osculatur ei manum; et sacrista praesentat balsamum cum musqueto, quae debet recipi ab aliquo cubiculariorum papae: et papa infundat super rosam balsamum et musquetum. Et sic bajulans rosam exit de camera, et vadit ad capellam suam; vel, si in Urbe fuerit, ad sanctam Crucem in Jerusalem. In manu sinistra eam tenet, et cum alia signat; et sic eam tenet quando facit confessionem, etsi non celebrat, quoniam tunc, dum incipiet Confiteor, dictam rosam tradet diacono cardinali qui eum servit a dextris; et post osculationem altaris et incensationem iterum recipit, dicto prius Introitu Missae, de manu praedicti diaconi, et sic tenet eam. Quod si aliquis celebret coram eo, illam non dimittit in tota Missa, nisi dum flectit genua ante medium altaris, et in elevatione corporis Christi, et dum dicitur Laetatus sum; et etiam dum dicit illas Orationes, dimittit.
Nota quod semper diaconus cardinalis in capiendo et dando dictam rosam debet osculari manum papae.
Nota quod in praesenti Missa, si esset aliquis rex, et papa non celebraret, ipse rex sederet inter primos duos episcopos cardinales. Quod si papa faceret officium, sederet super bassam et nudam cathedram sine scabello ad latus dextrum papae prope episcopum cardinalem, qui papae servit, quasi inter ipsum et subpriorem episcoporum.
Notandum quod in Missa praesenti, dato quod papa non celebraret, consueverunt dare VII annos et VII quadragenas de indulgentia. Missa vero finita, dominus papa dictam rosam in manu portat usque ad cameram suam; vel, si sit in Urbe, usque ad Lateranense palatium; et dum revertitur, sequuntur eum omnes nobiles in curia praesentes. Et dum ad cameram suam redierit, si sit extra Urbem, dat ipse dominus papa rosam nobiliori, vel illi soli cui magis placet; et ille incontinenti flectit genua, et osculatur pedem papae, dato, etiam si esset rex. Deinde papa recipit ipsum ad osculum oris. Quo facto, ille recedit eum comitantibus duobus diaconibus antiquioribus cardinalibus, et cum illo equitant aliquantulum per civitatem, quantum sibi placet.
Sic etiam si sit rex vel imperator, aliqui de aliis cardinalibus eum modicum equitando associare consueverunt; et sic revertitur ille ad comedendum cum papa; et facto prandio, cum gente sua equitat per civitatem absque cardinalibus, cum suis nobilibus et principibus.
Quod si papa sit Romae, rosam praedictam defert papa usque gradus palatii Lateranensis, ubi quiescere debuit nocte praecedente; et in descensu equi praefectus Urbis, indutus scarleto vel purpura, habens unam caligam et aliam deauratam, tenet papae stapam; et dominus papa cum descendit, dat ei auream rosam; et ille flexis genibus osculatur pedem papae dextrum, et dominus pontifex eum recipit ad osculum oris. Quo facto, papa ascendit palatium, et ille incontinenti cum 472 nobilibus Romanis equitat cum magno triumpho per Urbem.
Notandum quod cardinales non consueverunt in Urbe associare praefectum, quia satis habet de comitalibus. Notandum quod papa, antequam det rosam, debet dicere aliqua verba brevia de conditionibus et proprietatibus rosae, quia habet colorem gaudiosum, odorem confortativum, aspectum laetificum, prout est in libro Rationali divinorum officiorum.
Anno quarto pontificatus domini Bonifacii papae noni in Perusio hac die rosa fuit missa in magna capella, et sermoni omnes interfuerunt, sed non papa, quia infirmus. Rosam ad Missam portavit super altare et reportavit junior clericus camerae, et papa dedit rosam in camera sua.
XLIX. De festo Annuntiationis beatae Mariae in primis Vesperis. In die Annuntiationis beatae Mariae virginis sermo et Missa mandantur.
Sciendum quod quando veniet in Quadragesima haec festivitas, non venit papa indutus cum pluviali et mitra in primis Vesperis, quia in vigilia, dicta Missa, incontinenti cantores incipiunt Vesperas, et papa remanet ibi prout fuit indutus dum audiebat Missam. Nec cardinales consueverunt venire, quia cantantur ante prandium, nisi veniret die Lunae. Tunc Dominica de sero Vesperae papales; Antiphonas incipiunt cardinales.
Item notandum quod quando veniet infra feriam quartam majoris hebdomadae, nihil est tunc de festo, sed transfertur usque ad diem Lunae post Quasi modo geniti; et illa die sit solemniter officium, et papa venit in primis Vesperis cum pluviali rubeo et mitra aurifrisiata cum perlis, et cardinales veniunt, non tamen induti.
L. De Missa eadem die. Item in Missa omnes debent esse induti albis vestimentis. Quod si in Quadragesima veniat, bono mane papa audit Missam de feria. Qua dicta, parat se more solito in camera sua; deinde vadit ad magnam capellam, et ibi induitur sacris vestibus albi coloris.
Item notandum quod in hac Missa, in quocunque tempore veniat, non dicitur Oratio nisi de beata virgine Maria, et nihil de feria.
LI. De Collectis rubrica. Propter hoc sciendum quod nunquam Romanus pontifex in magnis Missis et pontificalibus consuevit dicere nisi unicam collectam, licet contra rubricam quae dicit quod de illis de quibus facimus commemorationem in Vesperis et Matutinis, debemus etiam in Missa facere. Licet ipse papa facit in utrisque Vesperis et Matutinis commemorationem, 473 nunquam tamen in magnis Missis.
Nota quod in hac Missa prior episcoporum cardinalium servit papae in officio capellani.
Finita ergo Missa per papam, et data Benedictione, ipse papa revertitur sic indutus ad sedem suam magnam; et stans sine mitra incipit Vesperas, cantando Deus in adjutorium meum intende. Et dicto Gloria Patri, subdiaconus ante eum incipit primam Antiphonam cantando, et papa etiam cantando reincipit; et hoc idem ante ipsum in Antiphona de Magnificat; caetera omnia inchoantur per cantores usque ad Orationem, quam papa debet dicere. Incoepta autem prima Antiphona, deponit illa paramenta, et resumit pluviale rubeum; et omnes cardinales et praelati deponunt paramenta, et recipiunt cappas laneas; nec cardinales incipiunt Antiphonas in Vesperis. Episcopus vero cardinalis qui papae servit in Missa, non deponit paramenta nisi dictis Vesperis, quoniam habet portare papae naviculam cum incenso hora debita, et papa debet inde recipere cochlear cum incenso, et ponere incensum in thuribulo praesentando sibi per unum de acolythis. Deinde idem cardinalis habet incensare altare, et cophinum, in quo servatur Corpus Christi, postea dominum papam; et etiam habet tenere librum ante papam, dum dicit Orationem praedictam. Finitis vero Vesperis, in quibus debent dici duae Orationes, videlicet una de festo, alia de feria, si tamen incidat infra tempus praedictum. Quibus finitis, papa dat Benedictionem.
Item nota, quod si cardinales haberent paramenta in secundis Vesperis istius festi sic in Quadragesima celebrati, incipient Antiphonas, quoniam in primis non incoeperunt, nec tale festum debet praetermitti sine Vesperis solemnibus.
Item certo nota quod nunquam cardinales incipiunt Antiphonas in secundis Vesperis coram papa, nisi si praesens festivitas sit in Quadragesima celebrata.
Supradicta fiunt per modum praedictum, quando diaconi cardinales non ibi habent pluvialia parata. Nam si haberent, ipsa reciperent. Licet temporibus Joannis XXII, Benedicti XII, et Clementis VI Romanorum pontificum, non consueverint recipere in dictis secundis Vesperis praedicta paramenta, nec incipere Antiphonas, prout in aliis festivitatibus in primis Vesperis est fieri consuetum; sed secundam Antiphonam diaconus cardinalis a dextris papae; tertiam vero episcopus cardinalis serviens in Vesperis praedicta paramenta; quartam presbyter cardinalis qui stat in sede secundum ordinem suum; quintam diaconus cardinalis qui assistit papae a sinistris. Quas Antiphonas semper incipit subdiaconus cum acolytho coram eis cantando.
474 LII. De Dominica in Passione, quae est quinta Quadragesimae. In Dominica de Passione, quae est quinta Quadragesimae, sermo et Missa mandantur. Omnia alia ut supra in aliis Dominicis Quadragesimae est fieri consuetum.
LIII. De Dominica Palmarum. In die Palmarum Missa et officium mandantur. Illa die non fit sermo, quia die illa, secundum dominum Jacobum Gaietani, junior presbyter cardinalis debet benedicere palmas olivarum et aliarum arborum ramos, indutus prout in die Cinerum, cum aqua benedicta et incenso. Quidus benedictis, deponit paramenta, si celebrare non debeat. Et dominus papa bono mane celebrat Missam suam in capella sua secreta. Qua dicta, indutus pluviali rubeo sine perlis, et mitra simplici alba de garnello sine aurifrisiis et perlis, intrat capellam vel locum, in quo debent distribui palmae, ubi debet esse cathedra cum scabello parata, et ibi sedet. Deinde omnes cardinales et caeteri praelati nondum parati veniunt ad reverentiam, prout est alias fieri consuetum, osculando manum aurifrisio pluvialis coopertam, non genu, nec pedem, ut supra in Quadragesima.
Nota quod antequam papa distribuat ramos, omnes cardinales et praelati cum cappis laneis veniunt ad reverentiam papae ad osculandum manum coopertam aurifrisio pluvialis, non genu, nec pedem.
Sciendum quod hac die Romani pontifices officiare non consueverunt, sed bene dant et distribuunt ramos. Nota quod subdiaconus debet habere tunicellam per totum officium, et non fit Processio. Modernis autem temporibus est Missa papalis.
Nota etiam quod ille qui debet Missam celebrare, si sit episcopus, et papa non celebret, primo habet benedicere aquam cum sale, prout fit in Dominicis diebus; deinde benedicit ramos. Dum spargit ramos aqua benedicta dicit Asperges me, Domine. Dato vero quod papa celebret, junior presbyter cardinalis benedicit.
LIV et LV. De benedictione Palmarum. Nota quod quicunque dicit Missam, si tantum sit cardinalis, ille ramos benedicit, et non junior presbyter cardinalis; ita et candelas et cineres.
Sciendum quod hac die prior episcoporum cardinalium, si celebret coram papa, facta reverentia, prout est moris, ab omnibus cardinalibus, ipse indutus pluviali dat papae palmam, et statim a papa recipit; deinde vadit et parat se ad celebrandum. Duae palmae dantur papae.
Notandum etiam quod si esset rex praesens, immediate post eum 475 flexis genibus palmam recipit de manibus papae, pedem dextrum osculando, et non genu. Qua reverentia facta cum cappis laneis per cardinales et omnes praelatos, prout in die Candelarum, cardinales et omnes praelati violacea recipiunt paramenta, videlicet episcopi cardinales superplicia, amictus latos, et pluvialia; presbyteri vero similiter et diaconi paramenta praedicta, et recipiunt planetas, et non pluvialia. Alii vero praelati similiter pluvialia, et non planetas, coloris violacei recipiunt. Quibus paramentis receptis, paratur una tobalea, quam tradere debet sacrista, et extenditur super genua papae per duos capellanos ejus lateribus assistentes, et dictam tobaleam flexis genibus tenentes, a dextris uno, a sinistris alio, et duobus antiquioribus cardinalibus diaconis papae more solito assistentibus. Tunc prior episcoporum, vel, si non sit, subprior episcoporum cardinalium, deposita mitra sua stans pedes, papa sedente in cathedra sua et cum mitra, spatulam aliam palmae pulchriorem, nil dicendo, dat papae, manum ejus osculando. Incontinenti papa tradit uni de domicellis suis conservandam; et ibidem ipse prior vel subprior genuflexus recipit spatulam palmae de manu papae, et osculatur genu dextrum papae. Et sic deinceps omnes cardinales juxta ordinem suum; deinde omnes praelati induti, mitris depositis, genuflexi recipiunt spatulam palmae de manu papae, et genu osculantur pluvialibus violaceis induti.
Camerarius papae, notarius, auditor contradictarum, et corrector, etiamsi aliqui ipsorum essent episcopi vel archiepiscopi, quia non consueverunt esse induti paramentis, sed solum cum cappis laneis; et quicunque alii praelati non parati, et etiam capellani, tam commensales, quam alii capellani papae, qui debent esse specialiter commensales, in cottis; nec non poenitentiarii, et breviter omnes alii familiares, etiam laici, et quicunque alii non familiares, etiamsi rex esset, flexis genibus recipiunt palmas, et alios ramos aliarum arborum, de manu papae, et ipsis receptis pedem papae dextrum osculantur, et non genu.
Notandum, quod in hac Missa dicitur tantum una Oratio; et dum dominus papa ipsam inchoare debet, dicit Dominus vobiscum, et non Pax vobis; postea dicit Orationem.
Notandum etiam quod si celebraret papa, prior episcoporum cardinalium servit papae in hac Missa in officio capellani de libro; si vero papa non celebret, servit ei in officio capellani prior presbyterorum cardinalium.
Item nota quod si patriarchae intersint, post primum cardinalem, si sint induti pluvialibus, ramum palmae recipiunt. Quod si rex sit praesens, post cardinalem qui stat, et post regem palmam recipiunt, ita quod semper unus cardinalis praecedat patriarcham; sic successive.
Nota quod, distributis ramis, papa deponit pluviale et mitram, et recipit aliud cum perlis, et mitram aurifrisatam cum perlis.
Nota quod si papa hodie celebraret, portare deberet sacra paramenta violacea vel Indii coloris sine perlis, et sandalia sine perlis, mitram simplicem et planam de garnello, et etiam chirothecas sine perlis. Verum 476 est quod modernis temporibus consueverunt portare mitram solemnem et pretiosam, et chirothecas pretiosas; omnia alia simplicia.
LVI. Hic cantores incipiunt cantare Hosanna Filio David. Sciendum quod postquam primus cardinalis palmam recepit de manibus papae, cantores cantant Hosanna Filio David cum omnibus aliis Antiphonis, prout sunt in Missali. Interim ordinatur Processio per priorem diaconum cardinalem. Qua processione ordinata ut supra in die Candelarum, qui papae assistit a sinistris, dicit alta voce Procedamus cum pace, et chorus respondet alta voce In nomine Christi amen.
LVII. Hic movetur Processio. Deinde movetur processio, et graditur, et primo servientes armorum cum virgis suis ante subdiaconum bajulantem crucem, qui debet esse indutus cum tunicella violacei vel Indii coloris, et circa eum duo ceroferarii cum luminibus et uno acolythorum cum thuribulo et incenso.
Nota quod sicut papa surgit de cathedra, quatuor nobiliores qui ibidem sunt erigunt pannum super eum baculis et angulis in summitatibus; et sic semper papa stat subtus pannum, quousque pervenerit ad collectam, quam dicit post largitionem palmarum; et semper ante ipsum cardinalis juxta ordinem suum, et patriarchae. Cum autem papa exierit tinellum vel capellam, et est in porticu per quam itur ad capellam magnam, vadit ad fenestram, quae respicit ad plateam magnam palatii; et ibi projicit populo ramos palmarum et olivarum et aliarum arborum ramos. Cum autem pervenerit ante ostium capellae, cantatur Gloria, laus, etc., per cantores ab extra, aliis ab intra respondentibus. Quae porta tunc clausa debet esse, cantantibus omnibus illis, prout in Missali Romano continetur. Dominus papa non percutit cum cruce portam, sicut saeculares consueverunt; sed praedicto dicto officio aperitur porta. Deinde dominus papa cum cardinalibus et praelatis processionaliter intrat capellam, et more solito orat aliquantulum coram altare, ubi debet esse cathedra cum scabello parata; et facta Oratione surgit, et vadit usque ad regias capellae in parte dextra; et ibi projicit ramos et folia olivarum populo per foramina regiarum, et postea venit ad magnam cathedram longe ab altari paratam, quae debet esse cooperta panno violaceo; et extracta mitra, stando versus altare, episcopo cardinali librum ante eum tenente, dicit Orationem quae competit in Missali.
LVIII. De papa eunte ad altare, et cardinalibus occurrentibus. Deinde vadit ad cathedram longe ab altari paratam et ibidem more 477 solito violacea recipit paramenta. Et diaconus cardinalis dicturus Passionem parat papam; et cum parat eum, ipse diaconus cardinalis portat tantum parando superplicium, amictum, sericum album, cingulum, stolam; sed papa, parato ipso diacono, planetam recipit violaceam ad modum aliorum diaconorum cardinalium. Papa vero parato, et mitra praedicta reposita, non nobilis, sed simplex alba de garnello, assistentibus ei duobus diaconibus cardinalibus antiquioribus, more solito processionaliter vadit ad altare; et in medio eundo occurrunt tres juniores presbyteri cardinales, et ipse eos recipit juxta ordinem suum ad osculum oris et pectoris. Mitram pretiosam interdum in Missa dicta, si ipsemet celebret, papa consuevit portare. Postea vero coram altari facit confessionem suam, prout est consuetum; et cum dicit Misereatur, subdiaconus tradit sibi manipulum osculando manum, antequam dicat Deus tu conversus, etc. Episcopus cardinalis, qui servit sibi, praesentat ei incensum, prout est fieri consuetum et osculatur altare et librum Evangeliorum; postmodum vertit se ad diaconos cardinales, et ipsos recipit ad osculum oris et pectoris secundum suum ordinem, et ultimus parat sibi fanum subtus pallium suum, quod in aliis Missis regulariter consuevit fieri. Deinde vadit ad sedem suam: ubi stando dicit Introitum cum cardinalibus, illo solo dempto qui debet dicere Evangelium, qui remanet super altare cum sacrista et subdiacono; et omnes legunt Introitum et Kyrie, eleison super altare, et papa exinde procedit in Missa, prout est alias fieri consuetum.
Nota quod anno Domini 1375 die 15 Aprilis, in praedicta die ramis Palmarum dominus Gregorius papa XI fecit officium, qui portavit omnia paramenta ut supra; portavit etiam chirothecas et pretiosam mitram. Nota etiam quod ante eum ponitur scabellum, dum Passio legitur, in quo ponitur palma, si sibi non placet in manibus tenere.
LIX. De subdiacono portante tunicellam in Processione. Nota etiam quod subdiaconus in Processione portat tunicellam, et non planetam. Item notandum, quod postquam altare thurificaverit, antequam diaconos cardinales recipiat ad osculum, sibi reponitur mitra per illum qui debet dicere Passionem vel Evangelium: quam portare debet quousque sit solemniter indutus; et statim etiam deponit, et recipit planetam violaceam, quam ante epistolam deponit, et lecta epistola iterum eam recipit.
Nota etiam quod papa non dat alicui palmam suam, sed eam portat ad cameram suam, et illam custodiri facit.
Nota quod si papa hodie non faceret officium, debet flectere genua ante altare, quando dicitur Et incarnatus est, etc.; et ante elevationem corporis Christi, et quando dicitur Laetatus sum; et semper tradat spatulam diacono cardinali sibi a dextris assistenti, et ille semper accipiendo et tradendo osculatur manum papae.
478 Nota apud quod omnia supradicta fuerunt resarciata per dominum Gregorium papam XI, in Urbe, in sancto Petro, anno Domini 1377. Sciendum quod hodie dicitur Praefatio Qui salutem humani generis. Sciendum etiam quod omnia supradicta observata sunt per dominum Urbanum VI, in Urbe, in sancto Petro, anno Domini 1381 et 1382, qua die fuit determinatum quod quidquid venit super altare, capellanorum est, prout rubrica de praesepe in nocte Nativitatis Domini dicit.
LX. Quando diaconus cardinalis cantat Passionem. Cum autem cantatur tractus ante ultimum versum, diaconus cardinalis dicturus Passionem, recepto prius manipulo de manu capellani sibi in Missa servientis, surgit, et exuit planetam; et postea sibi traditur planeta plicata ad modum stolae, quam portat super humerum sinistrum; et firmantur capita planetae ad latus dextrum quasi retro; et sic tenet ipsam planetam, quando dicit Passionem, et per totam Missam, donec ipse et subdiaconus communicaverint; et statim facta communione, ipsemet induit planetam ad modum aliorum cardinalium diaconorum. Tractu vero finito, praedictus diaconus cardinalis dicturus Passionem osculatur more solito pedem papae, et reversus ad altare genu flectit ante illud, et dicit basse Munda cor meum, etc.; et surgens recipit de altari librum Evangeliorum, deferens ipsum ante pectus, ita quod tabula libri, ubi est crucifixus, a populo videri possit; et non petit Benedictionem a papa, sed recte vadit ad pulpitum coopertum cum tobalea, et ibi absque luminaribus et incenso, et sine Dominus vobiscum, absolute incipit Passio Domini nostri Jesu Christi; nec respondetur Gloria tibi, Domine, sed subsequenter dicit Passionem more solito. Cum autem ipse diaconus dixerit in Passione illa verba, emisit spiritum, statim papa et ipse diaconus, et omnes alii genuflectunt ad Deum versus altare; et sic manent genuflexi per spatium quo posset dici Pater noster semel. Postmodum surgit, et dictus diaconus Passionem prosequitur suo modo, ac pervento ad illam partem, Altera autem die, ipse diaconus cardinalis in eodem loco vertit se ad papam; et stans inclinato capite profunde, non tamen genuflexo, basse petit Benedictionem ab eo, dicens Jube, domne, benedicere. Qua benedictione data per papam, portantur ipsi diacono cardinali duo candelabra cum cereis accensis per acolythos vel auditores, sicut consuetum est fieri ad Evangelium et etiam incensum cum thuribulo prius benedictum per papam, praesentante episcopo cardinali, qui sibi servit in officio capellani cum acolytho, prout moris est. Qui idem acolythus praesentat ipsi diacono thuribulum, et ipse incensat librum. Quo incensato, reddit eidem acolytho thuribulum, et facit crucem cum pollice super Evangelium et sibimet tam in fronte quam in labiis et pectore more solito. Deinde prosequitur residuum Passionis, videlicet in praedicta parte, Altera autem die, etc., usque ad finem Evangelii. Quo residuo completo, idem diaconus cardinalis osculatur partem praedictam; postea portatur ille liber papae ad osculandum 479 per subdiaconum. Quo facto, cardinalis qui sibi servit in officio capellani, incensat papam tribus ictibus, genu flexo super primum gradum, si papamet celebrat; alias stans inclinatus profunde illum incenset. Quo facto, papa incipit Credo in unum Deum, deinde procedit prout in aliis Missis regulariter est fieri consuetum.
Notandum quod statim incoepta Passione cardinalis diaconus a sinistris papae assistens recipit spatulam palmae de manu militis vel domicelli papae, et ponit eam in manu papae, ipsam manum osculando; et ipsam tenet papa, et cardinales etiam suas, et alii praelati in manibus suis tenent palmarum spatulas et aliarum arborum ramos, quousque Passio fuerit completa. Praedictus diaconus cardinalis de manu papae spatulam palmae recipit, et eam tradit militi domicello papae praedicto; et etiam cardinales et caeteri praelati suas tradunt servitoribus suis tenendas usque ad finem Missae.
Sciendum quod in hac Missa non est sermo; sed Passione finita, incipit Credo in unum Deum, osculato primum libro. In fine vero Missae diaconus cardinalis, qui legit Passionem, dicit Benedicamus Domino, versa facie ad altare; et facta Benedictione solita per papam, prior episcoporum cardinalium, qui servit sibi in Missa in officio capellani, pronuntiat Indulgentiam de mandato et auctoritate papae, videlicet de septem annis et septem quadragenis; et dum pronuntiatur Indulgentia, diaconus cardinalis qui dixit Passionem, deponit planetam, et in albis sicut diaconus vadit ad papam ad devestiendum eum, seu removendo sibi paramenta, et postea stolam, pluviale et mitram induendo. Deinde ipse diaconus deponit paramenta, et omnes etiam alii praelati sua deponunt paramenta, et cappas laneas resumunt. Papa vero, depositis sacris vestibus, indutus manto rubeo, et mitra praedicta sibi reposita, vadit ad cameram suam, assistentibus ei duobus diaconibus cardinalibus antiquioribus, uno a dextris, alio a sinistris.
Nota quod anno Domini 1388 Romae dominus Urbanus VI hac die ramis Palmarum non fecit officium, quia nondum erat coronatus; sed bene dedit palmas et ramos, et interfuit Missae indutus pluviali rubeo et mitra alba. Quam Missam dixit cardinalis Florentinus in magna capella. Et sic per dominos cardinales illae etiam tres Missae de hebdomada sancta fuerunt celebratae ipso praesente ut supra.
LXI. De diebus Lunae et Martis hebdomadae sanctae. Item die Lunae non est Missa papalis.
Item in die Martis dominus noster audit Missam magnam in sua capella parva, quam celebrat unus de cantoribus, et legit Passionem.
LXII. De die Mercurii. Item in die Mercurii sancta illud idem observatur.
Sed notandum, si sint peregrini, de gratia speciali papa post Missam consuevit dare indulgentiam populo, in qua est indutus pluviali rubeo 480 absque perlis, et cum mitra simplici alba; et paratur ibi ubi datur Benedictio, vel in anticamera. Et primo venit cum chlamyde de scarletto cum capuceo in capite absque mitra; et sic venit ad Matutinum, et stet cum dicto capuceo non extenso super frontem, sed replicato. Et istud fuit Florentiae tempore Eugenii quarti. Et fit die Jovis idem ad Benedictionem.
Item notandum quod de sero hora competendi venit ad audiendum officium in capella simpliciter cum chlamyde rubea et capuceo super caput, non tamen duplicato, prout aliis diebus consuevit, sed solum extenso super oculos.
Item nota quod his diebus tribus post officium papa non debet dare Benedictionem, et non portatur crux.
Item nota quod cardinales bene consueverunt venire de sero ad audiendum officium in capella papae istis tribus diebus, non tamen mandati, sed libere et sponte, devotionis causa.
Item nota quod Romani pontifices his tribus diebus non consueverunt dicere officium cum episcopis et conventibus suis, dum dicuntur Matutinae; sed devote debent dicere officium, et postea in camera sua cum cubiculariis suis dicere.
Item in die Mercurii de sero hora competendi dominus papa venit ad officium Matutinarum cum chlamyde de scarletto cum capuceo extenso super fronte, non replicato, et sine mitra.
Item sciendum quod de his tribus diebus, et etiam quandocunque papa venit ad capellam cum chlamyde et capuceo, non portatur crux coram eo.
Item de sero ad officium Matutinarum dominus papa venit ad capellam cum cappa clausa de scarletto rubeo, foderata de hermelinis, clausa medio pectoris sursum et aperta deorsum: cocullum semper tenet super caput, et sine mitra in cathedra nuda sedet; nec diaconi cardinales sedent ante pedes ejus in his tribus Matutinis, neque in fine dat Benedictionem in ipsis Matutinis.
LXIII. In die Jovis sancta, de Missa, et de officio chrismatis. Item in die Jovis sancta in Coena Domini, hac die Missa tantummodo mandatur, neque est sermo hodie. De jure Romani pontifices consueverunt primo dare populo Indulgentiam, sed de gratia in die Mercurii post Missam.
Sciendum quod Romani praesules in primo anno coronationis consueverunt conficere sacrum chrisma, et facere Mandatum, et conficere agnus Dei, nota de singulis locis suis, et nunquam plus nisi de septem in septem annis, quoniam tunc multa observanda sunt.
Anno ergo illo in quo vere conficitur sanctum chrisma, summo mane quasi in ortu solis, dominus noster papa venit ad regias ferreas, ad dandum indulgentiam populo, indutus pluviali rubeo, cum aurifrisiis cum perlis, 481 mitra, stola cum perlis modo consistoriali. Qua data, depositis paramentis, audit secrete Missam; qua finita, confitetur peccata sua.
Missa ergo parva finita, reassumit paramenta praedicta, et cardinalibus omnibus indutis sacris vestibus albis secundum ordinem suum, scilicet episcopi pluvialia, presbyteri casulas, diaconi tunicellas et dalmaticas, et alii praelati pluvialia recipiunt cum septem candelis, si sint Processiones generales, ut conficiatur sanctum chrisma; alias vero sanctum chrisma cum duobus cereis et cruce processionaliter vadit ad locum, ubi solent publicari processus; et ibi sedet in cathedra parata panno albo nobili; et omnes cardinales et praelati sedent in locis suis cum mitris, sed antea fit reverentia per cardinales.
Item nota quod quilibet cardinalis et praelatus indutus tenet unam faculam accensam de cera communi, quam tradit magister caeremoniarum, et papa de duabus libris de cera quasi alba, quas projiciunt anathematibus.
LXIV. De lectione Processus. Item nota quod subdiaconus legit Processus in Latino, indutus habitu diaconi, et junior diaconus cardinalis eadem verba nobiliter et intelligibiliter dicit in idiomate illo in quo stat. Quibus lectis, papa signat, et dicit Anathematizamus, vel ita faciamus. Et projicit candelam inferius, et omnes alii candelas suas projiciunt, sed non ceroferarii, sive acolythi illas de candelabris, quia processionaliter revertuntur sicut iverunt. Quas demum sacrista papae recipit. Incontinenti ibidem diaconus cardinalis, qui papae a sinistris assistit, dicit Confiteor Deo, etc. Et papa dat more solito Benedictionem. Qua data, junior diaconus cardinalis de manu papae denuntiat indulgentiam de septem annis et VII quadragenis; et sic omnes processionaliter vadunt ad magnam capellam, vel ubi ipsa die debet fieri officium; et facta Oratione ante altare, vadit ad revestiarium, et induitur sacris vestibus albis, et mitra cum perlis etiam solemni. Et sic procedit ad Missam more solito.
Feria ergo quinta in Coena Domini sacrificium sacri corporis et sanguinis Jesu Christi Domini nostri.
LXV. De ampullis. Mane hujus diei primo mansionarii, sacrista, et clerici capellae ad hoc destinati, praeparent omnia quae necessaria sunt ad consecrationem chrismatis, videlicet tres ampullas de argento, non tamen ejusdem quantitatis, quoniam major debet esse de sancto chrismate, mundissimo oleo plenas. Maxima vero ampulla quae ad chrisma debet fieri, de panno serico albo tenuissimo cooperitur; aliae autem de alio panno serico dissimili coopertae habeantur; sed tamen pannus adeo subtilis, quod ampullae possint videri per papam et alios.
Hora vero tertia dominus papa indutus manto rubeo, et cum mitra aurifrisiata, etiam cum perlis exit de camera sua, et vadit ad capellam; et 482 ante altare debet esse cathedra cum scabello parata, ubi orat aliquantulum, ut est moris. Deinde vadit ad aliam cathedram longe ab altari paratam; et ibi alba recipit paramenta, et omnes cardinales et praelati, prout moris est, videlicet episcopi pluvialia, presbyteri planetas, diaconi vero tunicellas et dalmaticas pro reverentia chrismatis. Papa vero indutus jam dalmatica sedeat in sede sua; cui praesentetur ampulla quae major est, cum oleo ab acolythis, et balsamum per camerarium, aut per sacristam; et balsamum cum oleo papa misceat, nihil dicens; et bene commisceatur vel conficiat. Omnes vero ampullae, id est aliae duae, ibidem super mensam remaneant coopertae, et diligenter custodiantur, quousque ad altare portentur, et papa facta lectione recipit planetam, chirothecas, et omnia alia paramenta, ut est moris, et debent esse XII subdiaconi induti sine priore subdiaconorum.
Postmodum papa, lotis manibus, indutus planeta et mitra solemni in capite, procedit cum episcopis, et presbyteris, diaconibus, acolythis, et omnibus ordinibus. Esse debent in Processione VII candelabra cum cruce, Evangelio, et ampulla quae est chrismatis, aliis ibidem remanentibus.
Nota quod si non conficeretur hodie sanctum chrisma, non essent nisi duo candelabra in Processione. Notandum etiam quod omni anno debent sanctum chrisma consecrare cum purissimo et mundissimo oleo olivarum, et addimus cum tribus guttis de finissimo balsamo, quas episcopus non commiscere debet cum oleo; sed ita per alios, et non per papam, nisi de VII in VII annos, nec alium in ejus praesentia, prout supra notatum est.
Portatur thuribulum semper cum incenso, et sic processionaliter pergant ad altare cum ampulla; et facta confessione et reverentia, prout est consuetum, papa ascendit cathedram suam. Incensato altare, ampulla reportatur ad locum inter duas alias. Interim cantatur vero a cantoribus Introitus Missae sine Gloria Patri; et finito versu, repetatur Introitus. Postea cantatur Kyrie, eleison. Quibus finitis, dominus papa incipit Gloria in excelsis Deo. In oratione papa dicit Pax vobis. Etiam in hac Missa dicitur Credo in unum Deum, etc., et sic Missa prosequatur ordine suo.
Nota quod in hac Missa non consuevit esse sermo, nisi papa velit facere Processus contra aliquem in speciali; et etiam generales Processiones tunc, si papa illum sermonem facere non vellet, sacrista committit de ejus mandato alicui de dominis cardinalibus episcopis vel presbyteris, quoniam diaconi coram papa nunquam praedicant, aut altero praelato, vel magistro in theologia.
Nota abbates non consueverunt praedicare, nec doctores decretorum, nec legum, nisi duntaxat praelati et magistri in theologia, sed modo abbates praedicant.
Postquam dominus papa intrat ad sacrificandum, conficit duas Hostias, unam pro se, et aliam pro die Veneris. Facta ergo elevatione corporis Christi, vel post Sanctus, si expediat, unus acolythorum ducit juniorem diaconum cardinalem, et cum eo plures subdiaconos: unus ex eis subdiaconibus 483 portat crucem, acolytho antecedente cum thuribulo et thure sine luminaribus; et sic processionaliter vadunt ad capellam sancti Thomae, vel sancti Gregorii, vel ubi ampullae cum chrismate et cum oleo servantur; et cardinalis diaconus praedictus accipit illam ampullam, quae est chrismatis; et duo subdiaconi accipiunt alias duas olei exorcizati, et olei infirmorum, super brachium sinistrum eas portantes; et eo modo quo venerunt postea revertantur. Dominus vero papa, vel ille qui conficit sanctum chrisma, aut celebrat ista die, antequam dicat Per quem haec omnia, descendet ad sedem, sive cathedram suam ante altare paratam, versa facie ante altare; et subdiaconus qui bajulat ampullam infirmorum olei repraesentat eam summo pontifici ad benedicendum. Et papa dicat plana voce Exorcizo te, immundissime, etc. Quibus Benedictionibus peractis, papa revertitur ad altare, et dicit Per quem haec omnia.
Nota quod confecto isto sacrificio solus pontifex communicat super altare sine ministris, et non cum calamo; sed cum calice tantum se confirmat illa die et feria 6 in Parasceven, et ponit illam quartam partem in calice. Postquam autem communicaverit, ponit calicem super altare, et patenam juxta eum cum corpore Domini nostri Jesu Christi, et reservato usque in feriam 6, de ipso sacrificio resumit, et cooperietur utrumque munda sindone.
Percepto corpore et sanguine Domini nostri Jesu Christi cum calice et sine calamo, antequam abluat manus, ipsum calicem cum corpore Domini nostri reservato, non illum calicem in quo celebravit, sed solum magnum de auro sibi praesentet coopertum cum magna reverentia sacrista papalis cum sindone, cum lustris aureis; e sinistro brachio pendet unum caput, et in dextra manu portat calicem coopertum alio capite, et reverenter ponit praedictum calicem prope papam circa medium altaris cum alia tobalea de serico, cum qua cooperitur calix, in quo est corpus Christi. Et nota quod antequam abluat digitos dominus papa, corpus Christi cum reverentia magna infra praedictum calicem ponit, et super calicem corporalia illa; pars minor corporalium, et super corporale patenam, et super patenam caput illius tobaleae de sindone; statim, quo facto, abluit digitos infra calicem cum quo celebravit, et bibit illud; et antequam abluat manus in magnis bacilibus papae, ipse papa vel episcopus cardinalis qui servit sibi in Missa, praedictum calicem cum corpore Christi sic coopertum, et super humerum sinistrum pendet aliud caput illius tobaleae, et tenens cum ambabus manibus calicem per medium portat ad armariolum, in quo conservatur usque in crastinum, antecedentibus luminaribus, cruce et incenso processionaliter cum devotione. Quo reposito, genuflexus thurificat corpus Christi. Quo facto, revertitur ad altare; et sic lavat manus ut moris est.
LXVI. De officio chrismatis. Postea papa, si facit sanctum chrisma, ascendit ad cathedram coram altari paratam, versa facie ad altare; et continuo duo acolythi deferunt 484 ampullas involutas cum tobalea subtili albo serico in sinistro brachio, ita ut videri possint medio, id est per medium sericum, et a medio sursum, et diaconus cardinalis junior qui assistit papae, accipit ampullam unam mistam cum balsamo, et repraesentat eam papae tenens eam in sinistro brachio involutam panno serico. Tum papa halet ter in ipsam, et postea halent etiam in ipsam omnes episcopi qui assistunt ibi induti sacris vestibus, et etiam presbyteri sive sint cardinales, sive non. Quo facto, papa dicit sine cantu Dominus vobiscum, Exorcizo te, creatura Dei, etc.
Post Benedictionem vero istam omnes episcopi et presbyteri cardinales salutent post papam sanctum chrisma per ordinem suum. Qui quidem ordo sic debet observari, primo a latere dextro papae episcopi cardinales, et post eos presbyteri cardinales; patriarchae vero inter episcopos cardinales; diaconi cardinales a lateribus papae hinc inde juxta ordinem suum a latere sinistro; archiepiscopi, episcopi, presbyteri cardinales induti secundum ordinem suum, et in halando salutando post episcopos cardinales. Archiepiscopi, episcopi debent praecedere presbyteros cardinales, quoniam ad solos episcopos pertinet seu spectat sanctum chrisma conficere; et episcopos salutent presbyteri cardinales, et in salutando quilibet inclinet caput, dicens Ave, sanctum chrisma, ter; et post salutationem quilibet deosculatur semel immediate. Facta salutatione et deosculatione chrismatis ab episcopis et presbyteris, papa benedicat ampullam olei delatam in ordine quo supra; et similiter halet pontifex ter in ipsam, sed tacite; et omnes episcopi et presbyteri cardinales, et etiam alii episcopi halent ter in ipsam. Hic mutatur ordo inter presbyteros cardinales, et episcopos non cardinales; et dum halatur in ampullis ab aliis, pontifex sedet; sed quando salutat, stant omnes alii etiam. Deinde surgens dicit sine cantu Dominus vobiscum, etc. Exorcizo te, creatura olei, etc.
Post Benedictionem vero istam omnes episcopi et presbyteri cardinales salutent per ordinem suum sanctum chrisma, et in salutando inclinent capita, dicentes Ave, sanctum chrisma, et deosculantur ampullam. Facta salutatione chrismatis ab omnibus episcopis et presbyteris, statim debet fieri olei salutatio ab eisdem hoc modo. Salutet papa chrisma, et statim postea oleum, dicens Ave, sanctum oleum. Ita et caeteri singuli dicere debent.
Postea reportantur ampullae processionaliter, sicut fuerunt adductae, ad sacrarium, vel ad locum quem sacrista ordinavit, ubi stare debent. Deinde idem sacrista distribuit unicuique sicut debetur, et fuerit opportunum. Papa vero communicat in sede sua magna illos qui communicare volunt. Reserventur tamen oblatae integrae Hostiae per diaconum cardinalem, prout est moris, ac etiam corpus Domini integrum reservatur in diem Parasceve. Sanguis vero Domini assumatur; quem solus papa bibit cum calice, et sine calamo; illi qui communicant non bibunt.
Nota, diaconus nec subdiaconus hodie non communicant, nisi forte vellent communicare causa devotionis, et communicarent ante alios, nec biberent sanguinem. Verum tamen non est de more. Pacis osculum non datur, Agnus Dei cantatur, et Communio Dominus Jesus Christus. 485 Tunc papa revertitur ad altare, et dicit hanc Orationem, Refecti. Qua expleta, diaconus dicit Ite, missa est.
LXVII. Si papa nolit facere Mandatum. Nota, si papa nolit facere Mandatum, prout inferius sequitur, vel si cardinales non comedant ista die cum eo, statim in fine Missae data Benedictione per papam, et indulgentia pronuntiata per episcopum cardinalem qui ei servivit in Missa, papa et omnes cardinales ibidem in capella deponunt paramenta. Interim vero cantantur Vesperae per cantores, et in fine Vesperarum, dum dicitur psalmus Miserere mei, Deus, vadit papa ad cathedram coram altari cum scabello paratam; ubi genu flectens dicit cum aliis praedictum psalmum legendo, et Orationem Respice, etc. Legendo sine qui tecum, etc. Deinde surgit, et vadit ad cameram suam.
LXVIII. De electione pauperum, quando fit Mandatum. Item eodem die post prandium papa non potuit lavare pedes pauperum, sed patriarcha Gradensis confessor de mandato papae lavit pedes pauperum in parva capella, indutus rochetto, amictu, superplicio, et pluviali cum mitra alba: audivit Evangelium, cantando cum luminaribus, cruce et incenso, more solito. Quo cantato, cantores incoeperunt cantare; et ipse deposito pluviali, cinctus linteo, et mitra in capite, incoepit lavare pedes. Quibus finitis, dixit Orationem, et cardinalis camerarius dedit florenos cum carlino, et noluit dare illas petias de tela ad tergendum pedes pauperum, nisi duas per totum, sed omnia reportavit secum; et male, dicit glossa.
Nota de his quae fiunt quando conficitur sanctum chrisma, et fit Mandatum de largitione. Omnibus supradictis peractis secundum ordinem suum, et finita Missa, ut superius dictum est, papa, indutus paramentis cum quibus celebravit, vadit ad aliquem locum adhaerentem capellae seu ecclesiae, in qua celebravit, comitantibus eum omnibus cardinalibus secundum ordinem suum, et aliis capellanis et subdiaconibus, qui in Missa interfuerunt parati, et in loco praedicto papa exuit pallium et planetam, postea sedet ibi super faldistorium, tenendo pedes super scabellum, et assumit sibi manum in scapulis, imposita super caput fanone, capiti ejus imposita mitra alba, sacrista extendit tobaleam super genua sua, quam tenere debent duo acolythi, unus a dextris, alius a sinistris.
Quo facto, secundum dominum Jacobum Gaietani, cardinalis camerarius papae eidem debet tradere papae in quodam magno scypho argenteo, vel in bacilibus grossos et monetam ordinatam pro presbyterio, et dictus camerarius debet ante se habere unam magnam mensam coopertam tobalea, ubi sunt hujusmodi monetae, et debent ei assistere clerici camerae, et duo mercatores. Ipsi vero camerarius et clerici camerae debent esse in superpliciis et cottis. Postea veniunt cardinales, quilibet secundum ordinem suum, soli cum mitris in manibus deferentibus, apertas tamen; et flectunt genua coram papa, et ipse summus pontifex dat et ponit pro presbyterio 486 in mitra cujuslibet ipsorum XIII grossos Turonenses argenti, et immediate quilibet ipsorum cardinalium recepto in mitra sua a papa presbyterio, osculatur genu dextrum papae, et sic quilibet secundum ordinem suum.
LXIX. De Mandato fiendo per papam ipso die. Dato vero per papam presbyterio, ut dictum est, ipse papa facit Mandatum, XII subdiaconibus rochettum cum superplicio portantibus; et cubicularii portant et ante eum ponunt concham seu pelvim. Ipse vero papa praecinctus linteo, quo unus diaconus qui ei servit, secundum dominum Jacobum Gaietani, ipse papa brachiolam ad hoc paratam habens in manibus, et linteum mundum ante se tenens, quae omnia debent parari per thesaurarium vel fratres de Pignotta; et dicti XII subdiaconi manent in aliquo loco remoto discalceati. Duo vero ostiarii papae, sive servientes armorum, portant quemlibet dictorum subdiaconorum ante papam, quorum pedes ipsi ostiarii sive servientes tenere consueverunt super manus suas dum portantur. Papa autem sedendo cum aqua calida lavat pedes cujuslibet illorum, quam infundere debent cubicularii; et statim tergit linteo, et deosculatur pedem dextrum cujuslibet ipsorum; et secundum dictum domini Jacobi Gaietani dat cuilibet duos solidos; et lotis pedibus illorum per papam, eodem modo reportari debent per ostiarios eosdem sive servientes in locis eorum, scilicet ubi eos acceperunt.
Item cantores non cantant Vesperas post; sed capellani papae legendo dicunt ipsas Vesperas ante papam, incipiendo Antiphonam. Calicem salutaris arcipiam, etc. Dictis autem psalmis, Capitulum non dicitur, sed Antiphona ad Magnificat incipiatur per papam cantanda, videlicet, Coenantibus autem, si tunc compleverint Mandatum; alias non, sed cantores totum faciunt.
Nota etiam quod modernis temporibus non observatur quod papa illam Antiphonam incipiat ad Magnificat, nec in aliis, nisi in Vesperis mandatis. Omnibus ergo completis, papa dicit legendo, genu flexo, Respice, quaesumus, Domine, etc., prout plenius in officio hujus diei in Breviario continetur Romano.
Quibus peractis, papa indutus per modum praedictum, processionaliter vadit ad cameram suam, associantibus eum omnibus cardinalibus paratis, qui in praedicto Mandato sic induti, prout in Missa fuerunt, interesse debent, sedendo in suis sedibus juxta ordinem suum, dum papa facit praedictum Mandatum; ac etiam praedictis capellanis papae cereos accensos portantibus cum cruce ante papam et ante cardinales.
LXX. De comestione in coena Domini rubrica. Die praedicta, dominus papa, sic paratus ut supra notatum est, a duobus diaconis cardinalibus antiquioribus ducitur ad mensam solemniter paratam, et ibi sedet, episcopo cardinali sibi dante aquam, et duobus cardinalibus praedictis, uno a sinistris, et alio a dextris, tobaleam tenentibus, 487 ipsoque qui a dextris est, etiam annulum papae tenente dum lavatur.
Notandum etiam, quod praedicti tres cardinales in prima et in secunda manuum lotione et mensae Benedictione debent esse sine mantellis et mitra, dum papae ministrant, sed in gratiarnm actione resumunt mantellos suos et mitras loco suo; et facta per papam prima manuum lotione et mensae Benedictione, de qua infra seriosius dicetur, in secunda lotione vadunt omnes ad sedendum. Et tunc omnes cardinales, cum sederint, manus suas supra mensam in platellis suis lavant; et sibi mutuo serviunt, ut infra in alia lotione dicetur.
Et attende quod papa, dum comedit, sit paratus ut dictum est supra, usque ad dalmaticam inclusive, habens mantum rubeum ad scapulas, fanonem sive orale in capite; et mitram aurifrisiatam super fanonem et annulum pretiosum non pontificalem in digito, et sandalia in pedibus, prout in Missa, demptis chirothecis, pallio et casula. Cardinales vero omnes, tam saeculares, quam religiosi, habebunt cottas sine superpliciis cum subtis seu rochettis tantum, et mitras simplices de garnello in capite, et mantellos de brunetto ad scapulas; sed saeculares habebunt mantellos de brunetto rosaceo; religiosi vero habebunt mantellos coloris suae religionis; et ita parati comedunt, et omnes alii praelati simpliciter sic induti, facta tamen inter eos discretione de saecularibus et religiosis quoad mantellos in colore, sicut dictum est de cardinalibus.
Sed nota modum mantellorum omnium, tam saecularium quam religiosorum. Retro inter duas scapulas conjunguntur duae partes chlamydis, et bene sumitur per spatium palmi, et stat dissutum; et illud quod est sutum, quod conjungit duas partes chlamydis, stat super collum; et chlamys pendet ante pectus ab utraque parte usque ad terram, et etiam retro usque ad terram duntaxat et sine cauda, sed in forma circulari et sphaerica, nec partes conjunguntur chlamydis ante pectus.
LXXI. De ordine sedendi in mensa. Sedet autem ipse papa in una mensa eminenti solus, diversis et magnis aureis vasis et argenteis super mensam positis, vel in trissadorio, seu teloneo sitis propter mensam a latere sinistro papae.
In alia vero mensa, quae est ad dexteram papae, in longum aulae seu tinelli, sedent episcopi cardinales; inter quos sedent patriarchae, si sint, quatuor principalium ecclesiarum patriarchalium secundum ordinem prioratus et posterioratus ecclesiarum suarum; ita tamen quod primus sedeat inter primum episcopum cardinalem et secundum episcopum, nisi esset ibi rex, quia ille sederet inter duos episcopos, et patriarcha inter secundum episcopum, tertius post tertium, et sic deinceps; ita tamen quod semper inter duos episcopos cardinales quilibet eorum sedeat; et ita in Missa.
In secunda mensa ejusdem lateris, vel in eadem sic satis longa, sedent presbyteri cardinales post episcopos cardinales et patriarchas; in parte vero sinistra, quae etiam est in longum aulae seu tinelli, sedent diaconi 488 cardinales omnes secundum ordinem suum et prioritatem singulorum, in quo statu sint cardinalatus, nam priores primo in mensa sedent; et post mensam cardinalium erunt mensae omnium aliorum praelatorum et nobilium.
Coram papa servient laici majores natu et nobiliores, qui praesentes erunt, secundum officia illi distributa per magistrum hospitii.
Notandum tamen quod in mensa primo primum ferculum ponit coram papa aliquis de principalioribus et nobilibus, etiamsi esset rex. Quo posito, si rex foret, vadit ad sedendum inter duos primos episcopos cardinales, nisi Romanorum imperator, quia tunc iret ad mensam suam a latere dextro papae paratam cum thalamo, gradu minori et bassiori illo de papa; et secundum ferculum portaret rex. Quo etiam posito, vadit ad sedendum in mensa a sinistris inter primos duos diaconos cardinales. Et sic faciebat dominus Carolus primus rex Siciliae, et omnes descendentes ab eo reges.
Et nota quoniam tunc imperator Constantinopolitanus erat in curia, et sedebat inter duos primos episcopos cardinales, qui primo et primum ferculum coram papa posuerat; secundum rex Siciliae, qui tunc erat praesens; alii autem nobiles majores. Qui si essent filii imperatoris vel regum, serviunt papae in mensa, videlicet unus de cupa, alius de tucellis ad incipiendum; alii astant comedenti, alii sequuntur portantem ferculum, et ipsi in ferculo papae et cardinalium, prout fuit ordinatum.
LXXII. De secunda lotione manuum. Comestione sumpta, papa lavat manus, ministrantibus sibi episcopo et duobus diaconis cardinalibus, ut prius; qui tres cardinales, resumptis mantellis et ministris suis, redeunt sedere cum aliis cardinalibus in locis suis in mensa. Tunc tam singuli episcoporum, et quilibet cardinalium, et unusquisque similiter sedendo lavent suas manus, serviente reinfundente aquam cardinali lavanti; cardinales autem qui assistunt teneant tobaleam unam ex parte una lavantis, alter ex alia; et sic sibi mutuo ad invicem sibi servient.
Quibus omnibus lotis dantur species. In fine vero, remotis mensis, surgit dominus papa, et omnes ipso stante super scabellum suum pedes, ministrantibus sibi duobus diaconibus et episcopo, redduntur gratiae ut infra sequitur. Illis autem redditis, papa reducitur a duobus diaconibus praedictis ad cameram, vel antecameram suam, ibique sedet in faldistorio cum cardinalibus tantum fratribus suis; ipse et illi parati ut erant in mensa consequenter, exutis vestibus, discalceatus sandaliis requiescit. Cardinales vero, et alii praelati redeunt ad eorum hospitia cum mitris eques, tamen equis non paratis, nec alias coopertis, sicut in comestione steterunt, ita recedunt.
Memorandum quod omnes capellani domini nostri papae commensales, quasi non commensales debent eo die comedere cum domino camerario splendide.
489 LXXIII. De Benedictione mensae, et gratiarum actione. In Coena Domini ad benedicendum mensam dicitur absolute sine Gloria Patri Versiculus Christus pro nobis factus est obediens usque ad mortem, et non amplius; et deinde dicitur Pater noster secrete. Quo completo, sine pronuntiatione aliqua dominus papa signat tam mensam suam, quam alias. Hodie non dicitur Jube, domne, benedicere, nec Tu autem; sed mensis signatis, ut dictum est, vadunt ad sedendum, prout est superius ordinatum.
In fine prandii in regratiarum actiones repetitur Versiculus Christus factus est obediens, ut supra; dicitur immediate Pater noster. Quo finito, papa dicit absolute Orationem Respice, quaesumus, Domine, etc.; nec pronunciat Qui tecum, nec Fidelium animae, sed solum sine aliqua pronuntiatione dominus papa signat se, et omnes alios devote, nihil dicendo. Tunc reposito fanone et mitra super caput ejus, cum manto ad scapulas, reducitur, ut dictum est, a duobus diaconibus cardinalibus ad cameram vel ad anticameram, quae vocatur camera paramenti.
Notandum quod si papa non conficiat sanctum chrisma, non habent locum praedictae ceremoniae.
Item notandum quod si cardinales non comedant cum papa, non habent locum praedictae solemnitates.
LXXIV. Non licet quod aliqua mulier interveniat in comestione summi pontificis. Item notandum quod aliqua mulier nunquam comedit in praesentia Romani pontificis, etiam si esset imperatrix vel regina. Ita exstitit observatum tempore domini Clementis V, et domini Joannis XXII, domini Benedicti XII, Clementis VI, nec fuit auditum quod aliquo tempore fuerit factum.
Contrarium tamen tempore domini Urbani V, domini Gregorii XI, aut Urbani VI. Contrarium autem ejus etiam fuit observatum tempore Bonifacii IX et Joannis XXIII, summorum pontificum; et male.
LXXV. De officio in feria sexta in Parasceven. Feria sexta, videlicet die Veneris sancta, ut omnia dicantur per ordinem, prima hora hujus diei, secundum Jacobum Gaietani, omnes capellani vocantur ad dicendum Psalterium, domino papa sedente ante lectum suum: capellani etiam juxta pedes ejus vicissim totum Psalterium complent. 490 Quo finito, sacerdos cum aliis dicit Antiphonam Ne reminiscaris. Postea dicuntur litaniae et Pater noster private, et Psalmus Miserere mei, Deus, sine Gloria, etc.; deinde Capitula, et sine Dominus vobiscum absolute dicuntur Orationes Deus, cui proprium est misereri, et caeterae omnes, quae consueverunt in Quadragesima; et in fine dicitur Oratio illa, Respice, quaesumus.
Sciendum quod ista die dominus papa, antequam vadat ad ecclesiam seu capellam pro officio faciendo, bis venit ad fenestram pro indulgentia more solito danda, videlicet de mane semel, et sero, cum ad capellam vult ire pro officio faciendo; et qualibet vice portat pluviale rubeum et mitram planam de garnello sine aurifrisiis et perlis. Qua indulgentia sero data, vadit ad cameram, et ibi deponit pluviale, et accipit cappam de scarletto rubeo, apertam a medio pectoris usque ad pedes; et eamdem mitram albam et planam de garnello absque aurifrisiis et perlis in capite portans cum cardinalibus intrat capellam pro officio faciendo. Cum autem papa est in capella, illico vadit ad altare, ubi est cathedra nuda cum scabello parata; et ibi genuflexus, et sibi deposita mitra per diaconum cardinalem qui est a dextris, orat aliquantulum; et postea surgit, et reponitur mitra sibi. Deinde vadit ad aliam cathedram nudam, longe ab altari cum scabello paratam.
Notandum tamen quod ista die cardinales non veniunt ad papae reverentiam: sed immediate in ipsa cathedra de scarletto praedicto, et ipsa deposita, diaconus cardinalis dicturus Passionem, indutus superplicio, alba, amictu, stola lata, absque planeta, sic indutus induit papam sacris vestibus nigri coloris vel violacei, prout sibi placet.
Sciendum tamen quod ista die papa non calceatur sandalis, sed quotidianis calceamentis.
Ipse vero dominus papa paratus, idem dominus cardinalis accipit planetam nigri coloris. Similiter omnes cardinales recipiunt paramenta, videlicet episcopi cottas, amictum latum, et pluvialia; presbyteri vero et diaconi similiter, non tamen pluvialia, sed planetas nigri coloris, sicut papa. Quibus paramentis receptis, papa progreditur ad cornu dextrum altaris a parte ante, ubi est cathedra bassa, nuda, et sine scabello; et ibi sedet respiciendo ad caput sinistrum altaris; et etiam omnes alii sedent in locis suis, prout est consuetum.
Notandum tamen quod si aliquis rex illa die esset praesens in dicto officio, ipse non sederet in cathedra more solito, id est quando papa facit officium, sed sedet in ordine episcoporum cardinalium, videlicet inter duos primos episcopos cardinales; et statim omnibus sedentibus, unus capellanus absolute sine titulo in modum lectionis prophetiam dicit Haec dicit Dominus: In tribulatione. Qua finita, cantatur Tractus Domine, audivi. Finito vero Tractu, papa surgit, et ibidem respiciendo ad altare dicit Oremus, et prior diaconus cardinalis stans a dextris papae dicit Flectamus genua, et immediate diaconus cardinalis qui est a sinistris papae dicit Levate; et tunc papa dicit Orationem Deus, a quo, etc., et in fine respondetur Amen.
491 Qua finita, subdiaconus, deposita planeta, legit sine titulo prophetiam In diebus illis dixit Dominus ad Moysen. Qua finita, cantatur Tractus Eripe me, etc. Diaconus vero cardinalis dicturus Passionem, antequam terminetur tractus praedictus, debet exuere planetam, et eam plicatam ad modum stolae quasi recipere debet super humerum sinistrum, ita quod capita ipsius firmentur ad latus dextrum quasi retro; et finito Tractu ipse diaconus cardinalis, facta reverentia, genuflexus coram altari, sine Benedictione et pedis osculo, procedit cum libro Evangeliorum sine cereis et incenso ad pulpitum nudum; et absolute sine Dominus vobiscum incipit Passio Domini nostri Jesu Christi secundum Joannem, et absque aliquali responsione dicit In illo tempore, egressus Jesus, etc. In principio Passionis papa surgit de cathedra, et deposita sibi mitra stat pedes contra altare circa medium, quasi sustentans se super illud retro in scapulis, respiciens ad illum qui legit Passionem junctis ante pectus manibus; et sic semper stat, quousque perveniatur ad locum Passionis, cum dicitur Et inclinato capite, etc., et tunc papa genuflectit ad altare, et stat genuflexus per tantum spatium, quod semel posset dici Pater noster. Postea surgit, et stat sicut prius; similiter et omnes alii faciunt.
Sciendum quod papamet Passionem legit, dum cantatur per diaconum cardinalem; tunc autem quando per alium quam per papam legitur, scilicet per diaconum, et pervenitur ad locum illum qui debet dici in tono Evangelii, videlicet Post haec autem rogavit Pilatum, diaconus cardinalis inclinando se, submissa voce, petit Benedictionem a papa ibidem, et acolythi repraesentant more solito thuribulum cum incenso, et papa ponit incensum benedictum, quod acolythus portabit ad diaconum pro Evangelio incensando, et alii duo acolythi vel capellani portant cereos accensos.
Finita vero Passione, una cum Evangelio reportatur ipse liber papae more solito osculandus, videlicet in loco praedicto, Post haec, etc. Exinde secundum modernos consuevit fieri sermo per aliquem magistrum in theologia vel praelatum; et ille qui facit sermonem, genibus flexis ante papam, petit Benedictionem, sed non osculatur pedem; sed habita Benedictione et recepta indulgentia pronuntianda post sermonem, vadit ad locum solitum pro sermone faciendo. Cum autem fit sermo, papa tenens mitram in capite sedet in cathedra nuda ante, ut supra. Quo finito, non dicitur Confiteor, sed statim ille qui fecit sermonem pronuntiat indulgentiam de mandato et auctoritate domini nostri papae, videlicet de VII annis et VII quadragenis.
Quibus peractis, papa surgit, et ibidem amota cathedra et deposita mitra, dicit has Orationes solemnes, videlicet, Oremus, dilectissimi, et omnes alias, prout sunt in Ordinario seu in Missali Romano positae; sed in fine harum Orationum, cum papa dicit Oremus, praedictus diaconus cardinalis qui stat a dextris et sinistris papae, qui in prima flexione genu dixerat Levate, dicit nunc Flectamus genua, et penultimus diaconus dicit Levate; et in quarta Oratione penultimus cardinalis 492 dicit Flectamus genua, et tertius diaconus cardinalis dicit Levate; et sic faciunt omnes diaconi cardinales secundum ordinem suum juxta prioritates ipsorum usque ad ultimum, quousque omnes Orationes sint completae; et si forte plures Orationes sunt quam diaconi cardinales, statim cum ultimus diaconus in ordine suo dixerit Flectamus genua, prior diaconus praedictus dicit Levate, et deinde faciunt sicut prius usque ad finem ipsarum Orationum.
Notandum tamen quod in Oratione quae dicitur pro Judaeis, non dicitur Flectamus genua, quia ipsi Judaei hac die Domino irridentes genua flectebant. Et ideo pro ipsis non flectit Ecclesia genua in Oratione quae pro eis dicitur. Quibus Orationibus finitis, papa ibidem stando in altari deponit spinellos, pallium, planetam et mitram, et vadit ad cornu altaris dextrum a parte retro; et ibidem sacrista, si est episcopus, vel alius episcopus familiaris, non tamen cardinalis, paratus cum pluviali nigro, qui etiam episcopus servit papae in Missa, tradit papae crucem; qui tenens in manibus versa facie ad populum, indutis chirothecis, discooperit crucem sinistram partem crucis.
LXXVI. De prima, secunda et tertia ostensione crucis. Qua parte discooperta, papa solus incipit cantando Antiphonam Ecce lignum crucis; et quando tunc incipit, eum adjuvant in cantu astantes, quousque finita sit Antiphona ipsa; et cantores cantant Venite, adoremus. Qua finita, papa progreditur parum ultra quasi in cornu altaris, et discooperit aliam partem crucis, videlicet dextram; et ipsa discooperta, papa iterum vocem altius elevando solus incipit Antiphonam praedictam Ecce lignum, ut supra adjuvantes eum. Qua finita Antiphona, papa progredietur ultra quasi in medio altaris, discooperiendo totam crucem et elevando vocem altius incipiendo, quae est tertia, Antiphonam praedictam Ecce lignum crucis, adjuvantes eum in cantu ut supra. Interim vero fulcarius ponit tapetum cum pulvinari et munda tobalea ante altare. Qua finita, chirothecis non extractis, descendens gradus altaris, et genibus flexis, ponit crucem super praedictam mundissimam tobaleam, et super illam ornatam de serico, quam ponit sacrista ante altare in terra super pulvinare extensam cum illa etiam cum qua cooperta fuerat crux; et ipsa cruce sic posita ibi per papam, statim subdiaconus flexis genibus a parte dextra crucis, cum manu una tenet pedem crucis, et cum alia ejus summitatem cum illa tobalea de serico. Cruce vero posita per papam, papa vadit ad cathedram nudam et bassam sine scabello paratam; et ibi sedendo calceamenta deponit, quae sui cubicularii deponere consueverunt, uno episcoporum cum pluviali suo cooperiente ea; et nudis pedibus, et, mitra sibi deposita cum chirothecis in manibus, vadit quasi ad portam regiarum capellae, comitantibus eum praedictis duobus antiquioribus diaconibus cardinalibus, uno a dextris, et alio a sinistris; et versa facie ad altare ibi genuflectit, inclinando caput ad terram junctis manibus; et hoc facit tribus vicibus, 493 antequam perveniat ad crucem, surgendo et progrediendo paulisper usque ad locum ubi crucem posuerat; et prostratus ibi ad terram, ipsam crucem adorat eam deosculando; et postea surgens revertitur ad cathedram supradictam; et ibi sedens calceatur a praedictis cubiculariis, non tamen sandalibus, sed quotidianis calceamentis.
Nota quod dominus Gregorius XI, nec non dominus Urbanus VI Romani pontifices nunquam voluerunt se discalceare in cathedra praedicta prope altare, credo propter reverentiam altaris, quia ambo devoti; sed in illa magna cathedra, etiam nuda, longe ab altari, ubi consueverunt se induere in solemnitatibus.
LXXVII. De adoratione crucis ipsa die, et communione. Postea vero omnes cardinales discalceati in locis suis per eorum familiares, nudis pedibus vadunt per modum praedictum bini et bini ad adorandum crucem secundum ordinem suum; et ter flectunt genua; similiter et omnes alii ibidem praesentes eodem modo eamdem crucem adorant. Interim vero cantores cantant Agios, etc., vicissim repetentes Sanctus Deus, Sanctus fortis, etc., Popule meus, quid feci, etc., et alias Antiphonas, prout in Missali Romano continetur. Papa etiam praedictas Antiphonas et omnia praedicta legit sedendo in cathedra, dum ipsa crux adoratur per cardinales et alios. Finita vero crucis adoratione, sacrista vel alius ad hoc deputatus eam reponit in loco suo super altari, et pecuniam oblatam in crucis adoratione clericus capellae recipit sola hac die, quoniam sua est, in aliis capellanorum. Ipsa igitur cruce in altari inter faculas seu cereos collocata, dominus camerarius vel vices ejus gerens aliam crucem portat extra regias, comitantibus eum clericis camerae et capellae ad adorandum aliis.
Facta ergo adoratione in capella, dum illi de extra aliam crucem adorant, papa, lotis manibus, et depositis chirothecis, quas amplius non resumit, surgens de cathedra, ibi stando resumit praedictam planetam nigram et pallium cum spinellis de manu diaconi cardinalis qui dixit Passionem; et sic progreditur ad altare sine mitra et sine confessione consueta, assistentibus sibi dictis duobus diaconis cardinalibus; deinde vadit cum cruce, luminaribus et incenso, ad armariolum, seu cophinum, in quo die hesterna fuit calix cum corpore Christi reservatus. Ita exstitit hactenus observatum tempore Joannis XXII, domini Benedicti XII, domini Clementis VI, domini Innocentii VI, domini Urbani V, domini Gregorii XI, domini Urbani VI, Romanorum pontificum. Qui papamet ad armariolum seu cophinum vadit, et corpus Christi portat ad altare cum illa tobalea de serico coopertum cum uno capite, et cum alio qui sibi pendet super humerum sinistrum. Licet secundum dominum Jacobum Gaietani junior presbyter cardinalis corpus Christi antiquitus ad altare portare consuevit. Accipiens igitur papa ipsum calicem in manibus, prius flexis genibus incensatum 494 seu thurificatum, coopertum quodam panno nobili de sindone seu de serico, portat ad altare; et discooperto calice, recipit ab inde tamen manu corpus, et ipsum ponit super patenam, quam diaconus qui dixit Passionem tenet in manu; et ipse diaconus corpus Christi cum patena offert papae, quam papa suscipiens collocat super altare ibidem extenso corporali. Postea calicem sacrista praesentat papae absque lotione et tersione propter sacramentum, ne aliquid de fragmentis intus esset, et nihil dicendo infra dictum calicem ponit sacrista. Postea praedictus diaconus cardinalis offert praedictum calicem cum mero et puro vino; et subdiaconus offert ampullam cum aqua quam papa vino commisceat, nihil dicendo; et reputet quod ista die emanaverunt sacramenta Ecclesiae, videlicet sanguis et aqua de corpore Christi. In quibusdam vero ecclesiis, secundum dominum Jacobum Gaietani, purum vinum sine aqua offertur, ut in puro et forti crudelitas Judaeorum repraesentetur et asperitas passionis Christi.
Collocato autem per modum consuetum ad latus dominici corporis [calice] a diacono cardinali praedicto, offerat ipse diaconus cardinalis papae thuribulum, manum papae osculando in dando et recipiendo; et papa, ut moris est, incensat tam corpus Christi quam calicem. Deinde papa vadit ad cornu altaris, et ibi lavat aliquantulum digitos cum aqua in duobus bacilibus per unum de militibus seu domicellis suis, vel per nobiliorem ibidem praesentem, ipsum juvante priore episcoporum qui servit in officio capellani; et ipsa ablutione facta, vadit papa ante medium altaris absque confessione, prout dictum est, inclinat se orans et dicens In spiritu humilitatis, et erigens se vertit se ad populum dicens Orate pro me, fratres, etc., deinde dicit plana voce, ut moris est, sine Per omnia saecula, etc., et sine Te igitur; sed absolute incipit cantando Oremus, praeceptis salutaribus moniti, etc., Pater noster, etc.; et quando erit in illo loco ubi dicitur Sicut in coelo et in terra, celebrans accipiens corpus Christi elevat ipsum, ita ut possit videri a circumstantibus, et incontinenti reponit eum ubi prius, et in fine Pater noster respondetur Sed libera nos a malo; sacerdos vero sub silentio dicit Amen, et statim in eodem tono sine Oremus dicit hanc Orationem: Libera nos, quaesumus, Domine, et in fine respondetur Amen. Et tunc diaconus offert papae patenam, ac deinde papa frangit Hostiam consecratam secundum consuetudinem, ponens de ea tertiam particulam in calicem, nihil dicendo. Sanctificatur enim vinum non consecratum per corporis Domini missionem. Pax Domini etiam non dicitur, nec Agnus Dei cantatur, nec pacis osculum datur, nec postcommunio dicitur.
Communicat autem solus papa sine ministris, non ad sedem solemniter, sed ibi tantum eo die ante altare, ob humilitatem reverentiae et passionis Christi; et non cum calamo, sed cum calice sumit sanguinem; et vinum post sumptionem sanguinis in calice funditur per sacristam, vel alium episcopum, qui sibi in Missa servit; et sumitur cum calice in cornu altaris, et ibidem cum aqua, in bacilibus per unum e 495 militibus vel domicellis portata, lavat manus. Et deinde depositis ad altare spinellis, cum quibus firmatur pallium et planeta, vadit ad sedem altam nudam, et ibi deponit paramenta, et cum ministris et capellanis ac clericis suis dicit Vesperas diei praeteriti, non cantando, sed legendo, etiam Antiphonam Calicem salutaris, cum aliis sequentibus et Psalmis, prout sunt notatae in Breviario Romano, semper sine Gloria, et sine Capitulo, et sine Versu. Nec incipit Antiphonam ad Magnificat ipse papa, sed omnia dicuntur legendo. Quibus completis, dicitur: Christus factus est pro nobis, etc., et sine Kyrie, eleison, et sub silentio dicitur Pater noster. Et nota quod post Christus factus est, etc., statim papa descendit de cathedra magna, et vadit ad illam ante medium altaris, et nudam cum scabello; et ibi genibus flexis dicit Psalmum Miserere mei, Deus, etc., quo completo sine Gloria Patri, dicit Oremus. Respice, etc.
Sciendum est enim quod ista die servit papae in officio capellani unus presbyter cardinalis, videlicet ille cui papa mandavit, vel cui prior diaconorum cardinalium ex praecepto papae hoc facere commiserit. Episcopus autem cardinalis servit, si papa celebret hodie.
Peractis ergo omnibus supradictis, papa cum pluviali rubeo et mitra plana praedicta, comitantibus omnibus cardinalibus indutis cappis laneis, duobus tamen diaconis cardinalibus antiquioribus sibi assistentibus, uno a dextris, et alio a sinistris, vadit ad dictam fenestram in qua consuevit dare indulgentiam; et ibidem in praesentia cardinalium facit absolutionem more solito et Benedictionem; postea dat indulgentiam populo et omnibus assistentibus, videlicet de VII annis et VII quadragenis: quam indulgentiam pronuntiat de mandato papae junior diaconus cardinalis, vel ille cui papa mandaverit. Et postea intrat in cameram suam, in qua pluviale et mitram deponit, et vestes consuetas recipit, et cardinales absque confabulatione ad propria revertuntur.
LXXVIII. De officio Sabbati sancti. Notandum quod die Sabbato sancto, in vigilia Paschae, antequam dominus papa veniat ad capellam seu ecclesiam pro officio faciendo, bis venit ad fenestram pro indulgentia danda more solito populo, scilicet de mane semel, et sero, cum vult ire ad capellam pro officio faciendo; et qualibet vice portat pluviale rubeum et mitram planam et albam de garnello sine aurifrisiis et perlis. Ipsa etiam die extrahitur ignis novus de crystallo vel alio lapide, et benedicitur in capella, praesente domino papa, per juniorem presbyterum cardinalem sacris indutum vestibus, cum cruce et aqua benedicta et incenso, legendo Orationes sine nota. Ignis benedicitur antequam papa veniat ad capellam.
Hora vero debita, omnibus praedictis primo completis, ut dictum est, papa indutus manto rubeo et cum mitra praedicta venit ad capellam, cum associantibus cardinalibus qui sunt ibi in camera cum eo praesentes, cum duobus antiquioribus diaconis cardinalibus sibi assistentibus, 496 ut moris est, uno a dextris, et alio a sinistris; et deposita sibi mitra per diaconum cardinalem qui est a dextris ejus, flexis genibus orat aliquantulum ante altare, ubi est cathedra cum scabello et pulvinari parata. Et facta Oratione surgit et vadit ad sedem suam magnam, quodam panno nobili coopertam; et reposita sibi mitra sedet. Deinde veniunt cardinales more solito ad reverentiam papae. Qua reverentia facta, junior diaconus cardinalis qui debet benedicere cereum, indutus paramentis albis, videlicet amictu, superplicio stricto, alba, stola, tunicella, dalmatica et manipulo, exit regias capellae; et praecedentibus eum ministris cum cruce, concomitantibus eum capellanis et cantoribus et reliquis de clero et populo, vadit quasi ad finem capellae, et recipit de manu acolythi vel ministri arundinem trium cubitorum et dimidii cubiti, triplicem candelam accensam de novo igne illuminatam habentem; et ibi genuflectendo arundini, elevatis paululum manibus cum arundine, dicit cantando Lumen Christi; et respondentibus omnibus aliis Deo gratias, vadit quasi ad portam regiarum dictarum, et ibi secundo genuflectit, et plus solito manibus elevatis vocem magis elevando dicit Lumen Christi; et omnibus respondentibus Deo gratias, postmodum vadit usque ante altare, et ibi tertio genuflectit, et plus elevatis manibus, elevando vocem magis dicit Lumen Christi; et omnibus respondentibus Deo gratias, postea ascendit ad pulpitum adornatum, et absolute incipit Benedictionem cerei, et cantando dicens, ut sequitur, Exsultet jam angelica turba coelorum, continuando ipsam Benedictionem usque ad finem, et tempore debito ponuntur per ipsum diaconum cardinalem quinque grana incensi in dicto cereo ad modum crucis. Postea tempore debito accendatur cereus de igne novo praedicto, prout in rubricis in dicta Benedictione positis praecipitur et mandatur.
Facta igitur Benedictione cerei, papa descendit de sede illa, et vadit ad revestiarium longe ab altari paratum, si sit; alias vero, si non sit, ibidem calceatur sandalia, legendo Quam dilecta, quae debent esse alba cum perlis, quia ea non mutat. Deinde induitur omni ornatu suo quadragesimali violacei coloris, scilicet alba absque paramentis, cinctorio et succinctorio albi coloris, pectorali, fanone, stola cum perlis (et ista non mutat), tunicella, dalmatica violacea (interdum vestes istas duas propter taedium exspoliandi et induendi Romani pontifices consueverunt portare albi coloris, verumtamen totum stat in bene placito eorum), planeta violacea per diaconum cardinalem qui fecit Benedictionem cerei, stantem in alba tantum cum stola. Et postquam papa chirothecas induerit, omnes cardinales paramenta sua recipiunt, videlicet episcopi cottam, amictum latum, et pluvialia, sed planetas violacei coloris recipiunt; et etiam ipse diaconus cardinalis qui induit papam, papa induto, induit sibimet planetam violaceam, sicut et alii diaconi cardinales; subdiaconus vero non planeta, sed tunicella alba utitur in toto officio et in Missa, ut magis sit compositus et expeditus ad legendum lectiones, et alia quae sibi illa die agenda incumbunt. Omnibus 497 paramentis receptis, et mitra papae praedicta reposita per dictum diaconum cardinalem, recipit annulos, scilicet pontificalem et minorem, de manu episcopi vel presbyteri cardinalis sibi in officio vel in Missa de libro servientis. Deinde papa processionaliter vadit ad sedem suam magnam praedictam longe ab altari cum silentio, assistentibus sibi duobus diaconis cardinalibus praedictis antiquioribus. Hoc sane intelligas, si induatur in sacrario seu revestiario, ibidem etiam sic processionaliter vadit. Quod si papa induatur in ipsa cathedra, et non in revestiario, ibidem etiam sedet duobus diaconis cardinalibus et presbytero cardinali sibi in officio et Missa servienti ante eum super scabellas, ut moris est; aliis vero diaconibus cardinalibus ante altare in loco solito sedentibus. Similiter et omnes alii cardinales sedent in locis suis, prout est consuetum.
Postea unus de clericis capellae seu acolythis vadit ad pulpitum nudum, ubi debet esse liber Epistolarum paratus ad legendum lectiones: et absolute sine titulo incipit et legit lectionem In principio Deus creavit coelum et terram, etc., et ipsa lectione finita, si papa velit, Graecus diaconus legit eam in Graeco. Qua completa, papa in praedicta sede stando, ac deposita ei mitra per diaconum cardinalem sibi a dextris assistentem, dicit Oremus; et diaconus cardinalis qui est a dextris papae immediate dicit Flectamus genua; deinde alter qui est a sinistris dicit Levate; et postea papa dicit Orationem quae competit, et reliqua fiunt et leguntur prout in Missali seu Ordinario sunt notata.
LXXIX. Si papa velit ordines facere, vel cardinales consecrare. Notandum vero si papa velit aliquos ordines facere, et aliquos de cardinalibus hac die consecrare, iste modus observandus est. Primo lecta prima prophetia, fiunt minores ordines in sede praedicta; et lecta secunda prophetia alii ordines acolythatus, prout in Pontificali domini Guillelmi Durandi continetur. Verumtamen Ecclesia Romana istum modum observare consuevit, quod lectis XII prophetiis minores ordines distribuuntur, et dicto novies Kyrie, eleison cum litaniis, prout in Missali continetur, et Gloria in excelsis Deo decantato, ante primam Collectam ordo subdiaconatus distribuitur; et ultimus ordinatus legit epistolam. Distributis ergo minoribus Ordinibus, et etiam subdiaconatu, lectis Orationibus, Epistola, Graduali, usque ad ultimum Versum, vel Alleluia, prout notantur omnia in ordinatione diaconi et presbyteri cardinalis. Tunc archidiaconus praesentet eos papae. Caetera quaere in loco suo. Sciendum tamen quod diaconi cardinales secundum ordinem suum in principio Orationum dicendarum per papam dicunt Flectamus genua, et etiam Levate, juxta modum hesternum in rubrica declaratum. Omnes vero aliae lectiones leguntur per capellanos papae superpliciis tantum super rochettis indutos; quibus lectis, lector post finem suae lectionis vadit ad osculandum pedem papae.
498 LXXX. De presbytero cardinali servienti papae. De presbytero cardinali isto die serviente in officio capellani sciendum est quod in toto officio hodierni dici servit papae in officio capellani unus presbyter cardinalis, videlicet ille cui papa mandaverit, vel alicui priorum diaconorum cardinalium ex praecepto papae hoc facere commiserit, videlicet de libro, quando papa dicit dictas Orationes, post quamlibet lectionem tenens librum supra caput suum, et in altari etiam post receptionem paramentorum tradit papae annulos, scilicet pontificalem et minorem in eodem digito; et etiam quando papa deponit paramenta, ipse presbyter cardinalis recipit dictos annulos de manu papae, et semper in dando et extrahendo osculatur manum papae.
Nota quod in rubrica ista modernis temporibus prior episcoporum vel prior presbyterorum, vel subpriores in priorum absentia, semper papae serviunt in dicto officio capellani. Ita vidi ego frater Petrus Amelii, Senegaliensis episcopus, observari tempore domini Urbani quinti, Gregorii XI et Urbani VI Romanorum pontificum. Completis vero Orationibus, lectionibus et Tractis, subdiaconus tunicella alba, ut praedicitur, indutus vadit ad pulpitum, ubi lectiones lectae fuerunt; et ibi cantando dicit litaniam, et respondetur sibi per omnes qualibet vice, verba ipsius subdiaconi et in eadem nota repetendo. In principio litaniae papa, deposito pallio, spinellis, et planeta, descendit de sede praedicta, et vadit ad cathedram coram altari paratam cum scabello et pulvinari, mitram praedictam tenens in capite; et ibi stat genibus flexis, quousque perveniatur ad locum ubi dicitur Peccatores, te rogamus audi nos.
Tunc vero papa surgens vadit ad aliam cathedram longe ab altari paratam, vel ad revestiarium, si sit; et depositis paramentis violaceis praedictis, induitur ipse papa paramentis albis et solemnibus per diaconum cardinalem qui Evangelium est dicturus. Qui quidem diaconus paratus debet esse paramentis albis, quando induit papam prout erat in cerei Benedictione. Similiter et omnes alii cardinales paramenta alba recipiunt, videlicet episcopi cardinales cottam, amictum latum, pluviale; presbyteri vero cardinales similiter, non tamen pluvialia, sed planetas recipiunt; diaconi vero cardinales et similiter amictum strictum, tunicellam et dalmaticam recipiunt, et omnes praelati pluvialia. Quibus paramentis per papam receptis, imponitur sibi mitra nobilis et solemnis, et recipit ambos annulos de manu presbyteri cardinalis, ut supra; et assistentibus sibi praedictis duobus antiquioribus diaconis cardinalibus, uno a dextris, et alio a sinistris, vadit processionaliter ad altare; et veniendo occurrunt ei tres presbyteri cardinales parati; et ipse, ut moris est, recipit eos secundum ordinem suum ad osculum oris et pectoris. Deinde vadit ad altare, et facit confessionem suam more solito; et postea osculatur altare, et librum Evangeliorum in principio Evangelii dicendi in Missa; et vertit se ad diaconos 499 cardinales, qui more solito faciunt ei reverentiam, et papa per ordinem suum eos recipit ad osculum oris et pectoris; et exinde recipit thuribulum de manu diaconi qui illa die debet dicere Evangelium. Dominus de Francia cardinalis introduxit consuetudinem, quod cardinalis qui servit papae praesentet thuribulum cum navicula; et papa ponit incensum, et altari incensato reponitur sibi mitra. Et tunc recipit diaconos cardinales ad reverentiam, et altare incensat more solito.
Postmodum vadit ad sedem suam, ubi stando absque Introitu dicit Kyrie, eleison, et postea sedet; et finito novies per cantores Kyrie, eleison, papa surgit; et deposita sibi mitra per diaconum cardinalem qui stat a dextris, incipit solemniter Gloria in excelsis Deo. Et tunc pulsatur magna campana. Quo cantato, surgit, et mitra deposita, ut supra, dicit Pax vobis; et respondentibus omnibus Et cum spiritu tuo dicit, Oremus. Deus, qui hanc sacratissimam noctem, etc.; qua Oratione finita, subdiaconus dicit Epistolam; et immediate Epistola finita idem subdiaconus inclinando se aliquantulum ante papam dicit cantando plana voce: Annuntio vobis gaudium magnum, videlicet Alleluia, et nihil ei respondetur; et vadit ad osculandum pedes papae. Quo facto, statim surgit, et ille subdiaconus vel capellanus papae alta voce incipit semel tantum coram papa cantando Alleluia; et papa stando, et mitra deposita, ipsum Alleluia cantando ter incipit, secunda vice altius, et in tertia altius vocem elevando; et qualibet vice immediate post papam chorus repetit cantando ipsum Alleluia. Quo Alleluia ter cantato, ut praemittitur, duo cantores solemniter cantant Versum Confitemini Domino; deinde cantatur tractus Laudate Dominum, omnes gentes. Quo finito, recepto prius manipulo, diaconus cardinalis de manu capellani sibi servientis de mitra vadit ad osculum pedis papae; deinde revertatur ad altare, ubi more solito recipit librum Evangeliorum flexis genibus osculando medium altare. Quo libro recepto, pars illa ubi est crucifixus stet ante altare versus papam; et ibidem stando aliquantulum inclinatus ad papam, sic semper tenendo praedictum librum ante pectus suum, petit a papa summissa voce Benedictionem. Qua habita, vadit ad Evangelium dicendum. Ad Evangelium vero ista die non portantur luminaria, sed incensum tantum. Quo Evangelio finito, portatur ille liber Evangeliorum per subdiaconum ad osculandum papae, ut moris est; et papa stando dicit Dominus vobiscum, etc., diaconus vero revertitur ad altare.
LXXXI. Quod non dicitur Credo, nec Offertorium. Notandum tamen quod Credo in unum nec Offertorium dicitur in Missa praesenti, nec fit sermo; sed extractis chirothecis lavat manus, deinde more solito vadit ad altare; et deposita sibi mitra per diaconum cardinalem qui dicit Evangelium, extensa tobalea de auro super altare per acolythos et per sacristam, idem diaconus extendit corporalia in medio altaris; et episcopus non cardinalis, sed sacrista, portat calicem 500 cum pyxide hostiarum et parvo cochleari, coopertum velo serico, et parat calicem cum tribus Hostiis, unam pro sacramento, et duas pro proba; et in papae praesentia facit probam de vino et de pane, et fundit vinum in calicem tantum, quantum durat cretulus hostiae, et post aquae Benedictionem ponit cum cochleari tres guttas aquae; et tunc facit probam, et ponit patenam cum hostia super calicem; et tunc praedictus diaconus cardinalis recipit cum cauda manipuli patenam ipsam cum hostia, et offert papae nihil dicendo, sed osculatur manum papae; postea offert calicem, faciendo tribus vicibus crucem cum calice super altare, tenendo ipsum cum ambabus manibus per medium, nihil dicendo.
LXXXII. De incensatione et communione. Postea recipit thuribulum cum incenso de manu acolythi, et offert papae, et ipsemet diaconus ponit incensum infra thuribulum osculando manum papae, et tradit papae praedictum thuribulum, osculando manum; et semper caudam thuribuli, ubi sunt annuli, teneat in manu dextera, et capit prope ignem in manu sinistra; et sic papa recipit et incensat altare, ut moris est. Et exinde ipse diaconus cardinalis recipit thuribulum de manu papae, semper manum ejus osculando in tradendo et recipiendo. Quo recepto, incensat papam ter; et tradito thuribulo acolytho, parat sibi planetam et pallium cum fano. Postea incensat altare et presbyterum cardinalem qui ipso die servit papae; deinde duos diaconos cardinales antiquiores qui papae astiterunt in Missa; postea alios diaconos cardinales; deinde regem, si sit ibi; et postea episcopos cardinales et presbyteros cardinales, et alios praelatos paratos, prout in aliis Missis fieri est consuetum; deinde papam, prout moris est tantum [ Al., tamen] in hac Missa. Dicitur Praefatio Te quidem, Domine, omni tempore, sed in hac potissimum nocte, etc.; et alia dicuntur prout in Missali continentur. Et cum papa dixerit loco debito Pax Domini sit semper vobiscum respondetur Et cum spiritu tuo; sed Agnus Dei non dicitur, nec pacis osculum datur. Verumtamen dicit papa nihilominus illam Orationem, Domine Jesu Christe qui dixisti apostolis tuis: Pacem, etc., nec Communio dicitur, sed immediate papa descendit ab altari, et vadit ad sedem suam, comitantibus duobus diaconis; et diaconus cardinalis, factis tribus circulis, bina vice vertendo se ante medium altaris, patena cum corpore Christi elevata ante frontem ad partem dextram, et in tertia ad sinistram, et tunc tradit Hostiam cum patena flexis genibus subdiacono ipsam papae deferendam more solito. Et postea idem diaconus recipit more solito calicem cum sanguine, et facit tribus vicibus circulum, et portat papae ad sedem; et ipse ibi stando solemniter communicat; et post diaconum sacrista episcopus defert calicem vacuum coopertum cum nobili panno serico in manu dextra, et in sinistra papilionem cum fistula et tribus punctis, quam tradit presbytero cardinali qui servit papae; et post eum venit acolythus cum vinateriis 501 et duobus taxeis. Et papa sanguinem cum calamo sugit; et statim diaconus corpus Christi de manu papae recipit, et post eum subdiaconus. Quo recepto, dictus diaconus cardinalis portat calicem cum sanguine ad altare, et ibidem de ipso sanguine cum ipso calamo sugit; et postea dat subdiacono residuum sanguinis; et postea recipit perfusionem papae de manu cardinalis portantis, prout est fieri alias consuetum.
Notandum tamen quod cum papa ponit corpus Christi in ore diaconi cardinalis qui cum ipso communicat, non debet cum recipere ad osculum oris, ut in aliis diebus fieri solet, quando in sede communicat; nec etiam ipse diaconus cardinalis debet subdiaconum post receptionem sanguinis osculari, pro eo quod in ista Missa non datur pacis osculum, ut supra dictum est.
Communione autem facta, et omnibus praedictis expletis, papa reposita sibi mitra sedet, et cantores cantant Antiphonam Alleluia, alleluia, alleluia. Qua cantata, cantatur Psalmus Laudate Dominum, omnes gentes, etc., cum Gloria Patri, etc., et in fine reiteratur Antiphona praedicta. Capitulum, Hymnus, Versus non dicuntur; sed immediate subdiaconus stans coram papa incipit cantare Antiphonam Vespere autem Sabbati; et ipsa incoepta, papa, deposita mitra, cantando incipit ipsam Antiphonam, et cantores cantant ipsam cantando usque ad finem; et postea cantatur psalmus Magnificat totum cum Gloria Patri, etc., et in fine reiteratur dicta Antiphona per cantores. Et omnia praedicta debet dicere in sede papa stando, legendo cum ministris. Quibus finitis, papa surgens de sede vadit ad altare, et ibi deponitur sibi mitra; et versa facie ad populum dicit Dominus vobiscum; et respondetur Et cum spiritu tuo. Postea dicit Oremus. Spiritum nobis, Domine. Deinde versa facie ad populum dicit Dominus vobiscum; et responso Et cum spiritu tuo, papa vertit se ad altare, et diaconus cardinalis qui dixit Evangelium, versa facie ad populum dicit Ite, Missa est, cum duplici Alleluia; et respondetur etiam cum duplici Alleluia Deo gratias. Deinde papa facit more solito benedictionem. Qua Benedictione facta, presbyter cardinalis qui servivit in Missa de mandato et auctoritate papae pronuntiat indulgentiam de septem annis et septem quadragenis.
Hic nota quod si papa facit officium ut praemittitur, incoepto Psalmo Magnificat descendit de cathedra, et sine mitra thurificat altare, nec ultra revertitur ad praedictam cathedram, sed ibimet in altari dicit orationem Spiritum nobis, Domine.
Quibus omnibus peractis, papa sibi reposita mitra totus paratus, cum omnibus cardinalibus etiam paratis et cum mitris in capitibus, et secundum ordinem suum processionaliter gradientibus, assistentibus tamen sibi duobus diaconis cardinalibus antiquioribus, uno a dextris, et alio a sinistris, praecedentibus subdiacono parato cum cruce et capellanis omnibus superpliciis indutis, cum cereis accensis vadit ad fenestram, 502 in qua indulgentia populo consuevit dari; et ibi praesentibus omnibus cardinalibus paratis, facta Benedictione solita per papam, et data indulgentia populo, omnibus praesentibus cardinalibus et aliis praelatis, ut supra, videlicet de VII annis et VII quadragenis per unum cardinalem ut supra, sicut venerunt processionaliter, etiam omnes sic revertuntur. Deinde intrat cameram suam cum cardinalibus, et cum eo remanet solus diaconus qui dixit Evangelium pro juvando ipsum dominum papam ad deponendum paramenta, et alii extra cameram deponunt. Quibus depositis, papa recipit vestes albas de lana in hac die portari consuetas. Sacrista vero facit plicari paramenta munde et honeste; et cardinales, paramentis depositis et cappis laneis reassumptis, ad domos proprias revertuntur.
LXXXIII. Quando papa non celebrat ipsa die. Item si in ipsa die Sabbati sancti papa non facit officium, quia Romani pontifices non consueverunt facere officium, iste modus est tenendus. Primo igitur dominus papa vadit ad dandum indulgentiam populo, et in reversione audit parvam Missam secrete, in qua non dicitur Alleluia, quia consuevit esse de Missis votivis, nisi diceretur de die. Qua Missa finita, interim vadit ad dandum indulgentiam. Interim exstinguuntur omnia luminaria, et excutitur de lapide novus ignis per magistrum capellae; et junior presbyter cardinalis, indutus sacris vestibus, scilicet amictu, stola, alba, manipulo, et pluviali cum mitra alba et simplici, ipsum ignem benedicit cum ministris suis indutis superpliciis, prout in Missali continetur.
Sciendum tamen quod si ille qui facit officium sit cardinalis, ille benedicit ignem, et debet esse indutus sacris vestibus usque ad casulam exclusive, loco cujus portat pluviale, et cum cruce aqua benedicta et incenso, legit omnes illas Orationes sine cantu. Quibus lectis, deponit pluviale, et recipit casulam, sive sit cardinalis, sive non.
Notandum tamen quod quicunque facit officium debet esse indutus paramentis violaceis vel Indii coloris: diaconus vero et subdiaconus albi coloris. Consueverunt interdum etiam praelati tunicellam et dalmaticam portare albi coloris, et casulam Indii coloris. Sandalia debent esse alba, et non mutantur, nec stola, nec manipulus. Indutus igitur praelatus qui facit officium sedet super cathedram suam coopertam faldistorio; et data indulgentia per papam populo, secunda vice papa venit ad capellam; et facta Oratione aliqualiter ante altare, et surgens ascendit ad cathedram suam, indutus prout erat quando indulgentiam populo dedit; et ibi sedet cum mitra; et duo diaconi cardinales ante eum, et presbyter, et qui servit sibi. Indutus igitur praelatus cum ministris suis ut supra, sedet diaconus qui debet legere Evangelium; portat arundinem tricubitem cum candelis accensis de novo igne, et cum duobus acolythis cum candelabris et faculis accensis. Et subdiaconus praecedit eos bajulans crucem; et sic pergunt omnes quasi 503 usque ad finem capellae; et ibi alta voce diaconus dicit Lumen Christi; et respondebit chorus Deo gratias, et flectit genua; et iterum magis appropinquat ad regias capellae; et iterum flectit, altius intonando Lumen Christi, respondentibus illis Deo gratias. Intrat capellam et vadit ad cereum paschale cum dictis ministris, et ibi super pulpitum incipit absolute Exsultet jam angelica turba, etc., petens prius a papa Benedictionem.
Finita cerei Benedictione, prout in Missali Romano continetur, diaconus deponit dalmaticam albi coloris, et unus clericus vel de cantoribus legit lectionem primam, consequenter omnes aliae leguntur per clericos aut per cantores; et praelatus legit omnes in cathedra sua sedendo cum mitra.
Orationes vero praelatus legit in cathedra sua cantando, non in cornu altaris, et sine mitra; et unus de clericis suis tenet sibi ante librum, et ipse versa facie ad altare legit Orationes. Lectis igitur XII prophetiis, papa surgit, et vadit ante medium altaris, et flectit genua; et praelatus accumbit super faldistorio suo, ubi consueverunt stare praelati quando faciunt officium ante papam. Interdum vidi quod descenderunt de illo loco magis inferius ex latere dextro papae. De hoc non est jus. Ipsis vero prostratis, subdiaconus vadit ad pulpitum, ubi lectae fuerunt lectiones, et cantant litaniam; et cum perventum fuerit ad illum locum, Peccatores te rogamus, audi nos, ille qui facit officium surgit, et deponit paramenta violacea, et etiam ministri sui recipiunt albi coloris, et mitram pretiosam, papa semper accumbente super cathedram suam ante medium altaris; et cum cantores incipiunt primum Kyrie, eleison, papa surgit, et ibimet cum duobus diaconis cardinalibus et praelato qui facit officium, qui stare debet a latere sinistro papae cum suis ministris, facit confessionem more solito; et facta confessione faciens officium ascendit ad altare, et papa revertitur ad cathedram suam, ponens incensum in thuribulo; et incensato altari incensatur ipse; et praelatus procedit ad Missam. Et dum incipitur Gloria in excelsis Deo, papa deponit pluviale rubeum, et stolam, et mitram, quae omnia debent esse sine perlis; et subdiaconus, vel ille qui custodit praedicta cum mitra consistoriali cum perlis. Sacrista vero vel ejus socius tradit pluviale album de samito cum aurifrisiis de perlis et cum cordonibus; et diaconus qui stat a dextris papae induit papam; et dum incipitur Gloria in excelsis Deo, parvae campanae debent pulsari, et etiam illa magna consistorialis, et papa dicit Gloria in excelsis Deo, cum cardinalibus sibi assistentibus ante ad modum circuli. Omnia alia fient prout in Missali Romano continentur.
Notandum quod lecta Epistola, subdiaconus qui ipsam legit debet venire ad praelatum qui facit officium; et versa facie ad ipsum alta voce dicit Annuntio vobis gaudium magnum, videlicet Alleluia; et incontinenti praelatus surgit, et deposita mitra dicit Alleluia, et tribus vicibus incipit, semper vocem exaltando in qualibet vice.
Recepto igitur corpore et sanguine Domini nostri Jesu Christi, faciens officium remanet super cornu dextrum altaris; et subdiaconus papae incipit Antiphonam, Vespere autem Sabbati, etc., ante papam; et summus pontifex 504 incipit dictam Antiphonam deposita mitra, et ponit incensum in thuribulum; et ille qui facit officium thurificat ante altare; et cantato per cantores, faciens officium dicit Collectam in cornu altaris praedicto, et non papa; et semper stat sine mitra in sede sua dum dicitur Collecta. Aliqui Romani pontifices consueverunt stare per totum Magnificat sine mitra. Nota quod in ista Missa non dicitur Laetatus sum.
Data Benedictione per papam, vadit ad dandum indulgentiam populo, comitantibus cardinalibus; deinde revertitur ad cameram suam, et deponit paramenta, et recipit chlamydem cum capuceo de scarletto albo, quibus utitur per totam Octavam inclusive, vel saltem usque ad Dominicam in albis post prandium, sed melius est quod portet per totam diem, cum quibus etiam vadit ad mensam et ad Missam in capella sua.
LXXXIV. In die sancto Paschae de officio Missae rubrica. Dominica in festo Paschae Missa tantum mandatur, neque est sermo; sed audita bono mane Missa parva, dominus papa, indutus pluviali albo cum mitra aurifrisiata cum perlis, vadit ad dandum indulgentiam populo. Deinde venit ad capellam, associantibus eum cardinalibus tunc praesentibus secundum ordinem suum ante eum gradientibus, assistentibus ei duobus diaconis cardinalibus antiquioribus, uno a dextris, et alio a sinistris; subdiacono crucem portanto ante papam et ante cardinales. Cum autem papa est in capella, statim vadit ante altare, ubi debet esse cathedra pulvinari parata; et reposita sibi mitra per diaconum qui est a dextris, genuflectit, et ibi aliquantulum orat, ut moris est.
Deinde sibi mitra reposita, vadit ad aliam cathedram longe ab altari paratam, et ibi sedet; et facta ei reverentia solita per cardinales et alios praelatos, papa incipit more solito alte Tertiam, quam dicit ipse legendo, et capellani cum cantoribus ante eum ipsam cantando. Qua finita, papa dicit Orationem, et prior episcoporum tenet ei librum super caput suum, et duo acolythi cantant Benedicamus Domino, alleluia, alleluia, etc. Deinde papa sedet, et subdiaconus cum uno de cubiculariis calceat sibi sandalia, et ipse papa interim legit Quam dilecta, cum illis Orationibus, etc. Deinde lavat manus, prout consuetum est, et sacris aliis induitur paramentis. Similiter et omnes cardinales, secundum ordinem suum et secundum quod eis competit, alba etiam recipiunt paramenta.
Quibus paramentis receptis, imponitur papae mitra solemnis; et deinde assistentibus praedictis duobus cardinalibus, uno a dextris, et alio a sinistris, et priore episcoporum eum associante et praecedente qui ipsa die servire sibi debet de libro et aliis quae sibi competunt in officio capellani, processionaliter cum cruce, incenso et septem faculis vadit ad altare; et veniendo occurrunt ei tres juniores presbyteri cardinales parati; et ipse, ut moris est, recipit eos secundum ordinem suum ad osculum oris et pectoris. Deinde more solito facit confessionem suam ante altare, et alia quae in aliis solemnibus Missis sunt fieri consueta. Deinde vadit ad sedem suam, ubi stando dicit Introitum Missae, et Kyrie, eleison cum cardinalibus. 505 Deinde sedet, et sic proceditur in Missa secundum quod alio tempore est regulariter fieri consuetum.
Notandum quod in hac Missa post Alleluia et Versum Confitemini cantatur per cantores, et incipitur per eosdem, non per papam, Sequentia Victimae paschali laudes, et in fine reiteratur Alleluia.
Notandum quod ista die non fit sermo, sed immediate finito Evangelio, diaconus qui assistebat a parte sinistra dicit Confiteor Deo, etc., et papa more solito dat Benedictionem absque pronuntiatione indulgentiae. In fine Missae debet dari, quandocunque non est sermo. Data benedictione, papa dicit Credo in unum Deum, etc. Item nota quod inveni in spatio libri extra, quod licet non fiat sermo, tamen dicitur Confiteor, et datur indulgentia. Notandum etiam quod sacrista hodie ponit mitras pretiosas et solemnes super cornu sinistrum altaris, et semper in illis diebus processionalibus.
Item notandum quod paulo ante inchoationem praefationis duo diaconi cardinales ultimo electi vadunt retro altare ad similitudinem seu repraesentationem angelorum monumentum custodientium; et ibi morantur erecti versa facie ad populum usque ad intonationem Agnus Dei. Quo incepto, redeunt ad loca sua pristina, et non ante. Notandum vero quod cum papa dicit ante inchoationem Pater noster, Per omnia saecula saeculorum, non respondetur Amen; sed immediate dicit Oremus, Praeceptis salutaribus, Pater noster, etc. In fine respondetur Sed libera nos a malo et Pax domini dicitur, et omnia alia quae in alio tempore dici solent; et dicitur Laetatus sum, Pater noster. Et isto die papa communicat in sede sua solemniter, ut moris est. Notandum etiam quod sacrista debet portare hodie tres calices, magnum pro Missa; alium, cum quo papa bibit vinum; tertium pro communione. Parat etiam custodiam deauratam, et tot Hostias parvas quot sunt necessariae.
LXXXV. De communione diaconorum cardinalium et aliorum praelatorum De communione diaconorum cardinalium et aliorum praelatorum, clericorum et laicorum, sciendum est quod ista die, si dominus papa celebrat, omnes diaconi communicant in capella papae, necnon et notarii et capellani ipsius domini papae, ac clerici, et laici.
Nota de pace danda ut sequitur immediate post papam, cujus contrarium reperitur in Caeremoniale domini Jacobi Gaietani; sed iste modus plus placet mihi. Scilicet quod papa data pace priori episcoporum cardinalium qui servit papae in Missa, immediate papa dat pacem diaconis cardinalibus, dempto illo qui legit Evangelium; et ille recipit statim postquam habuit in ore corpus Christi de manu papae. Et data pace, papa ascendit magnam cathedram, associantibus diaconis cardinalibus secundum ordinem suum; et ille qui dicit Evangelium flectit genua, et recipit patenam cum corpore Christi stando pedes, et eam elevat, tenendo ipsam ambabus manibus elevatis quasi ad suos oculos, et vertit se ad partem dextram, 506 ac si vellet dicere Dominus vobiscum; et per eamdem partem revertitur, et vertit se simili modo ad partem sinistram; et genuflectit, et tradit subdiacono etiam genuflectenti, qui portat eam papae cum corpore Christi. Et recipit calicem discoopertum, et facit simili modo circulum, et portat papae Christi sanguinem.
Recepto ergo corpore Christi, accepto a papa osculo pacis, revertitur ad altare cum calice; et ibi cum calamo sugit modicum de sanguine Christi, et dat subdiacono etiam, et osculatur eum; quo facto, recipit cum descensus est, quia episcopus sacrista qui servit papae ponit Hostias consecratas intra coppam, et non diaconus cardinalis, cum tenaculis. Et ita vidi servari ego Petrus episcopus Oloycensis tempore domni Bonifacii IX, Innocentii VI, Gregorii XI, Joannis XXIII, et Martini V, et tempore quo cum . . . . . . . tenaculis de auro Hostias consecratas, et ponit illam in coppam magnam deauratam ad hoc dedicatam; et eodem modo facit circulum; et sic tradit subdiacono, ambobus genuflectentibus. Quam subdiaconus portat papae, et semper ante papam tenet, quousque omnes communicaverint; et diaconus remanet in altari, tenendo cum manu sinistra super cornu dextrum altaris calicem, et cum manu dextra fistulam, cum qua dat ad bibendum omnibus qui communicaverunt de manu papae de Christi sanguine, dicendo cuilibet: Sanguis domini nostri Jesu Christi custodiat animam meam [ Leg. tuam] in vitam aeternam, amen, et osculatur quemlibet.
Notandum quod primo communicant diaconi cardinales juxta ordinem prioratus sui bini et bini, videlicet post diaconum et subdiaconum; secundo capellani, auditores, acolythi, cum cottis et superpliciis bini et bini. Nota quod papa osculatur tantummodo cardinales qui communicant hodie, et nullum alium in dicta communione. Tertio notarii cum cappis laneis, et poenitentiarii; quarto barones et milites juxta ordinem suum, depositis mantellis et capuceis; ultimo quicunque voluerit vere confessus et poenitens. Nota etiam quod quilibet qui communicat consuevit offerre aliquid super altare postquam communicaverit; et totum illud est sacristae et capellanorum. Item nota quod quilibet post sumptionem Christi sanguinis debet bibere modicum de vino cum calice de manu sacristae vel acolythi calicem tenentis.
Notandum quod dominus noster papa hac die non consuevit lavare digitos cum vino, nec vinum sumere, prout consuevit, postquam communicavit subdiaconum, sed tunc postquam omnes communicaverint, nec ita parum; nec subdiaconus non bibit vinum, nisi postquam omnes communicaverint; et eo quod si aliquid de corpore Christi in patena remaneret, solus papa debet sumere; et si aliquid de sanguine Christi in calice, subdiaconus debet sumere. Et postquam omnes communicaverint, venit confessor papae, si sit episcopus; quod si non esset, unus alius episcopus de domo papae portat calicem coopertum cum capite tobaleae de auro, et alio capite pendente super humerum sinistrum, prout moris est; et antiquior acolythorum post ipsum episcopum bajulat ampullas cum vino et aqua, et duabus taxeis, coopertas cum panno illo, cum quo cooperitur pallium; et episcopus praedictus pergit cum dicto acolytho ante papam, et subprior 507 episcoporum abluit parvam taxeam de auro cum vino; deinde infundit vinum super digitos papae, et dictam perfusionem digitorum idem subprior portat ad altare, quam bibit diaconus cardinalis cum subdiacono, prout consuetum est. Confessor, abluto calice, infundit vinum, et acolythus aquam intra calicem, genuflectentibus ante papam; et dominus papa abluit os, et sumit vinum cum calice praedicto; et si aliquid remanet subdiaconus sumit super altare. Deinde papa lavat manus in magnis bacilibus de auro; quibus lotis, papa accedit ad altare, et sic perficit Missam suam. Nota quod omnis homo, cujuscunque conditionis et status existat, qui sit vere confessus et vere poenitens corde contritus, absque licentia episcopi, plebani vel alterius majoris, hodie potest recipere corpus Christi de manibus papae.
Notandum quod buticularii papae debent portare tres vel quatuor magnas quartas vini puri et optimi pro communione. Vinum vero quod remanet tam in magnis Missis quam in parvis papalibus, semper est sacristae; et cum omnes communicantes sanguinem sumpserunt, dominus diaconus dat fistulam seu calamum ad sugendum ab utroque capite subdiacono, et postea calicem ad sumendum illud quod superest de sanguine Christi. Quibus factis, diaconus plicat corporalia, et tobaleam super altare positam etiam amovet. Deinde papa veniente ad altare, mitram idem diaconus deponit ei, et postmodum ad locum redit, et papa complet Missam suam, et diaconus dicit Ite Missa est, cum duplici Alleluia. Deinde data Benedictione per papam more solito, episcopus cardinalis qui servivit papae de libro in missa pronuntiat Indulgentiam de mandato et auctoritate papae VII annorum et VII quadragenarum. Qua Indulgentia pronuntiata, papa totus paratus ut in Missa fuit, praecedentibus ejus capellanis portantibus cereos accensos, deinde cruce, et omnibus cardinalibus paratis ut in Missa fuerunt, et cum ministris suis secundum ordinem suum coram eo binis et binis incedentibus, junioribus tamen cardinalibus secundum ordinem suum praecedentibus, et duobus diaconibus cardinalibus qui ei in Missa astiterunt tunc cum eo assistentibus, vadit ad fenestram ad dandum populo indulgentiam de VII annis et VII quadragenis. Deinde modo praedicto vadit ad cameram suam, ubi debet esse cathedra cum scabello parata; et cum papa venerit, diaconus qui ei servivit, traditis prius annulis episcopo cardinali qui ei de libro servivit, exuit ipsum dominum papam omnibus paramentis suis quae pro Missa dicenda sumpserit, et per ordinem dat papae ad osculandum stolam, fanum, crucem pastoralem; et cum omnia paramenta deposuerit, dictus diaconus cardinalis paramenta deponit, et omnes cardinales recipiunt vestes quotidianas, et sic ad propria revertuntur. Et papa recipit capuceum et chlamydem de scarletto albo, quibus utitur per totam Octavam, et sic vadit ad mensam. Acolythi vero, et clerici, et sacrista, plicant illa paramenta, et hodie comedunt cum papa, auditores a latere dextro, 508 primo unus auditor, secundo unus poenitentiarius, et sic per ordinem; a latere sinistro primo subdiaconus, secundo unus commensalis, qui est magister palatii, vel unus alius, tertio unus acolythus, et sic deinceps. Et datur piper in collatione post prandium.
LXXXVI. De secundis Vesperis eadem die. In secundis Vesperis papa venit cum pluviali albo et mitra aurifrisiata consistoriali.
LXXXVII. De diebus Lunae et Martis Paschae. Item die Lunae nec die Martis non est sermo, neque Missa papalis, nec papa venit ad Vesperas his duabus diebus, sicut facit in Nativitate Domini, ex eo quia non est Missa papalis; nec venit ad Vesperas, nec est sermo.
LXXXVIII. De die Sabbati in Albis rubrica. Sabbato primo post Pascha, quod dicitur in Albis, antiquitus consuevit celebrare coram papa prior episcoporum cardinalium, vel alius cardinalis, licet papa de communi cursu hac die celebrare consuevit. Perficitur igitur Missa quomodocunque dicatur usque ad Agnus Dei. Quo dicto, parantur cardinales secundum modum suum, si papa non celebret, et in ordine paramentis suis albis, et dicitur Agnus Dei, per dominum papam cum cardinalibus caeteris, tam praelatis quam aliis; et postea servitur Missa more consueto. Sciendum quod ista solemnitas non fit nisi quando dantur agnus Dei, videlicet in primo anno et in septimo. Quod si papa celebret, tunc cardinales et praelati omnes induunt se paramentis albis in principio Missae, ut in aliis Missis papalibus est consuetum fieri. Si autem alius celebrat coram papa, sive sit cardinalis, sive praelatus, nullus debet se parare, quousque fuerit data pax omnibus, et facta communione in altari per celebrantem. Notandum quoque quod in hac Missa non consuevit esse sermo, sed sola Missa mandatur, nec habet Vesperos praecedentes papales.
LXXXIX. De his quae debent fieri in eodem Sabbato, quando papa non celebrat. Sciendum tamen est quod quando papa non celebrat, illa die audita parva Missa, ipse venit paratus cum pluviali plano albo cum aurifrisiis tantum, et mitra alba cum perlis consistoriali; et illa die servit papae prior presbyterorum cardinalium cum superpliciis, amictu lato, et pluviali; presbyter etiam, sed cum planeta, et non pluviali; diaconi cardinales cum amictu stricto, superpliciis, tunicella, et dalmatica; et 509 omnes alii praelati etiam cum pluviali; et sic veniunt cum mitris ad papam; et extracta mitra, coram papa genuflectunt, et ipse cuilibet ponit in mitra, quam tenet in manu, agnus Dei duo. Quibus sic receptis, osculantur genu dextrum papae, et revertuntur ad loca sua, et deponunt paramenta, reassumendo cappas laneas. Similiter et alii praelati veniunt parati ad recipiendum agnus Dei, non tamen cum mitris in capite, sed in manu eas deferunt, nec genu dextrum osculantur; alii vero non induti pedem; caeteri praelati, et omnes alii qui ad eum veniunt pro accipiendo agnus Dei, dextrum papae pedem osculantur, et non genu; etiamsi esset rex, immediate post cardinalem venit ad recipiendum candelarum, cinerum, palmarum, agnorum et cereorum ad talia seu consimiles actus pertinentium. Et dantur duo agnus Dei cuilibet praelato; aliis vero unum tam clericis quam laicis.
Notandum tamen quod antequam prior presbyterorum cardinalium recipiat paramenta, recipit pacem a praelato celebrante illa die coram papa, et dat pacem papae; et ipsa data, vadit ad parandum se prout est dictum.
Et sciendum quod dominus Clemens papa VI, pontificatus sui anno 7, anno Domini 1350, dedit cuilibet cardinali tres agnus Dei, licet tempore domini Joannis papae XXII et Benedicti XII non esset consuetum dare nisi duo cardinalibus et praelatis, aliis vero unum. Datis omnibus existentibus in capella infra regias, papa abluit aliquantulum manus suas in cathedra. Postea cantatur per cantores Postcommunio, et finitur Missa. Deinde Benedictione facta per papam, praelatus qui facit officium Missae illa die de mandato papae pronuntiat indulgentiam VII annorum et VII quadragenarum, quia non consuevit esse sermo illa die.
XC. Quando papa celebrat. Nota etiam quod si papa celebraret, quod tamen modernis temporibus non est consuetum fieri, dantur agnus Dei loco, tempore et modo supradicto. Praeterea sciendum quod Romani pontifices non consueverunt facere illam solemnitatem in hac die, nec per se, nec per alium, nisi in primo anno suae creationis et in septimo anno, et deinceps sic de VII in VII annis. Et bene verum quod in primo anno in propria persona tenentur facere officium hac die. Idem fecerunt Pontifices Urbanus V, Gregorius XI in Avinione, et dominus Urbanus VI Romae in sancta Maria Transtiberim. Verum quod iste dedit etiam post prandium agnus Dei omni volenti, et misit eum parionibus regionum et officialibus Urbis anno Domini 1378.
Sciendum quod anno Domini 1378 dominus Urbanus VI Romae in ecclesia sanctae Mariae Transtiberim, in secundo anno suae creationis dedit, quoniam in primo non potuit, quia non fuerat ante electus nisi per tres septimanas; et ea dedit Dominica in Albis, non Sabbato, et celebravit in pontificalibus; nec fuit sermo in 510 Missa, in qua istum ritum tenuit et observavit. Dicto Agnus Dei, cooperto cum uno velo serico pulchro tenuissimo, accessit circa medium ecclesiae, quem antecedebat subdiaconus cum cruce, ceroferarii seu acolythi cum candelabris et candelis accensis, ubi subdiaconus incoepit cantare istum Versum: Sanctissime Pater, isti sunt agni novelli qui annuntiaverunt nobis, alleluia, modo venerunt ad fontem, et repleti sunt claritate, alleluia; et chorus respondit Deo gratias, alleluia. Et iterum secundo eumdem modum tenuit, cum pervenit ante fores capellae seu chori, altius inchoando; tertio cum pervenit ante altare papa, semper sedendo in cathedra sua magna, eumdem modum tenuit, sed altius inchoando, et qualibet vice flectit genua. Et extensa tobalea super genu papae, praedictus subdiaconus, flexis genibus, semper tenet platellum cum agnus ante papam, et papa dedit cuilibet cardinali tres, et cuilibet praelato duo, aliis vero clericis et laicis unum. Quibus sic distributis, lavit manus, et perfecit Missam suam. Depositis magnis paramentis sacris, reassumptis pluviali et mitra aurifrisiata, consistorialiter sedit infra cancellum capellae, et unum pedem extra regias tenebat, et omni venienti dedit unum agnus Dei; et quilibet osculatur sibi unum pedem, cardinales et praelati induti ut in Candelis.
Post prandium vero redditis gratiis venerunt cubicularii cum magno platello cum agnus Dei, et papa dedit servitoribus et familiaribus suis cuilibet duos agnus Dei. Fuerunt facti illo anno per fratrem Petrum episcopum Senegaliensem sacristam XXIV.
Sciendum quomodo dictus frater Petrus episcopus fecit dictos agnus Dei. Primo namque cera munda et albissima fuit posita supra altare beati Petri apostoli. Deinde sibi tradita per clericos camerae et per magistrum cereae papae. Qua recepta, confecit illam diem cum chrismate antiquo quod remansit de anno praeterito. Verum quod etiam miscuit cum chrismate novo propter majorem devotionem, et impressit illam in illis sigillis seu formulis ad hoc deditis; deinde benedixit, sicut benedicuntur candelae in die Candelarum, mutatis vocabulis; demum eos immersit in aquam benedictam.
Praeterea sciendum est quod papa consuevit deferre albam planetam sine paramentis et sine aliquo aurifrigio, omni tempore, sive in Missa, sive in Vesperis, vel alias, quandocunque est Missa principalis et Vesperae, et quandocunque fuerit processus, et venit ad publicum.
Caeterum in die Jovis sancta, nec in die Paschae, nec in vigilia, nec in Sabbato in Albis, nec in festo Natalis Domini consuevit esse sermo, nec in Purificatione beatae Mariae virginis, nec in die Palmarum.
XCI. De festo Ascensionis Domini rubrica. In die Ascensionis Domini sermo et Missa mandantur, non tamen Vesperae, licet papa veniat cum pluviali rubeo de samita, et mitra aurifrisiata consistoriali; et cardinales etiam debent venire cum pluvialibus 511 albi coloris, et Antiphonas incipiunt prout est in aliis Vesperis.
Nota quod ista die possunt et consueverunt fieri Processiones generales, et speciales, secundum quod necessitas exigit, de mane antequam papa veniret ad Missam.
XCII. De vigilia Pentecostes, de Missa rubrica. In vigilia Pentecostes, si papa velit celebrare secrete et basse Missam suam, ipsemet legit lectiones omnes illas, prout in Missali Romano scribuntur, et more solito facit confessionem ante primam lectionem.
In magna Missa papa facta reverentia ante altare more solito, papa ascendit ad magnam cathedram, et sedet; et tunc legitur prima lectio, et consequenter omnes. Ad litanias papa flectit genua ante altare; et dum dicitur Peccatores, surgit et facit confessionem, nec descendet ad Orationes ad flectendum genua sicut inferius. Item sunt Vesperae mandatae, et potus in aula, in quibus papa venit cum pulchro pluviali rubeo cum perlis et imaginibus, et cum mitra pretiosa et solemni; et cum in secundis Vesperis venit, simpliciter veniunt in primis cardinales cum pluvialibus rubei coloris. Missa et sermo etiam mandantur.
XCIII. De primis Vesperis et Matutinis. In primis Vesperis dominus papa incipit primam Antiphonam, Hymnum, et illam ad Magnificat. Cardinales vero incipiunt, alias Antiphonas. Incoepto semper Veni, creator Spiritus, ante papam per unum de capellanis; papa reincipit Veni, Creator Spiritus. Quo incoepto, papa descendit de sede sua, et vadit ante cathedram coram altari paratam, et ibi genuflectit, et stat genibus flexis sine mitra, quandiu cantatur primus Versus Hymni per eum incoepti; primo Versu finito, redit ad sedem suam. Omnia alia fiunt prout in aliis Vesperis solemnibus est fieri consuetum.
In Matutinis quae cantantur de sero bona hora, dominus papa venit sine mitra et sine pluviali. Ipse incipit Matutinas, et dat illis Benedictiones in principio lectionum, et dicit Orationem, et nil plus.
Nota quod domini praelati stant juxta eum, et antiquior servit sibi de libro et incenso ad ponendum in thuribulo, dato quod non essent ibi alii majores illo, sive protonotarii, aut alii.
XCIV. De officio in festo Pentecostes rubrica. In festo Pentecostes, si dominus papa celebrat, ipse incipit Tertiam cantando Deus in adjutorium meum intende. Antequam recipiat paramenta pontificalia, incipit Hymnum et Antiphonam, post quam acolythus cantando per capellanos et cantores; et papa, deposita mitra per diaconum cardinalem a dextris assistentem, dicit cantando Orationem. 512 Qua dicta, reponitur ei mitra in capite per eumdem diaconum cardinalem, et dicit sedendo Quam dilecta, etc., et illas Orationes, et interim calceatur sandaliis.
XCV. De Processione et Missa ipso die. Nota quod in Processione sunt septem candelabra. Postea vero Missa incipitur. Post Alleluia, videlicet secundum, dum debet inchoari per cantores Veni, sancte Spiritus, papa descendit de sede sua, et vadit ad cathedram coram altari paratam; et ibi genuflectit, et deponitur ei mitra, et stat ibi usque tui amoris dicitur. Deinde dum debet incipi prosa sancti Spiritus, papa surgit de sede sua, et ibi stando, deposita mitra, et unus de capellanis cantando coram eo eam reincipit, et papa cantando dicit Sancti Spiritus, et sedet deinde quousque prosa sit dicta. Alia fiunt prout est consuetum. Sed ista die servit papae in officio capellani prior episcoporum cardinalium. Sciendum per totam istam Octavam quod utimur paramentis rubeis, etiam die Mercurii, Veneris, et Sabbato in Missis, quantumcunque faciamus de temporibus. Ipsa igitur die Sabbati, si papa celebret basse et secrete Missam suam, antequam faciat confessionem, et antequam planetam recipiat, super cornu altaris legit omnes illas lectiones cum litaniis, prout in Missali Romano continentur. Quibus lectis, induit planetam, et facit confessionem more solito, et dicit Gloria in excelsis
XCVI. De festo sanctissimae Trinitatis. In die sanctae Trinitatis, quod est in Octavis Pentecostes, utimur paramentis albis. Sermo et Missa mandantur. Habet Vesperas praecedentes, non tamen mandatas, licet cardinales sint induti in albis, et papa cum pluviali rubeo de samito et aurifrisiata mitra consistoriali.
XCVII. De Matutinis et Missa. In Matutinis papa de sero cum suis praelatis consuevit audire et alia facere prout in aliis. Quod si dominus papa celebret illa die, servit sibi in officio capellani prior episcoporum cardinalium.
In Missa non fit commemoratio de Dominica, quamvis in primis Vesperis et Matutinis fiat nona lectio, et ad Benedictionem commemoratio, et in secundis Vesperis. Istud festum praedictum non habet Octavas. Nihilominus si veniet in festo sancti Barnabae, de Trinitate faciamus, et nullam commemorationem de sancto Barnaba.
Nota quod anno Domini 1312 pontificatus domini Bonifacii VIII, in die sanctae Trinitatis, celebravit coram in capella magna, 513 quia papa erat minus bene dispositus; et fuit sermo.
XCVIII. De festo Corporis Christi rubrica. In die Corporis Christi sermo et Missa mandantur. Consueverunt Vesperae praecedentes mandari de gratia speciali causa devotionis, et tunc papa venit cum pulchro pluviali et mitra pretiosa et solemni. Quod si non mandentur, venit cum simplici de samito. Quoquomodo sit, cardinales veniunt, et sunt parati cum paramentis albis, et inchoant Antiphonas.
XCIX. De Matutinis et Missa. Matutinae etiam cantantur de sero, et papa interest cum chlamyde sine mitra.
Si fiunt processiones, episcopi cardinales induuntur pluvialibus, presbyteri cardinales planetis, diaconi cardinales dalmaticis.
In Missa utimur albis paramentis, in qua servit papae, si celebret, prior episcoporum cardinalium in officio capellani. Quod si non celebret, servit sibi prior presbyterorum cardinalium.
C. De festivitatibus quae veniunt infra Octavas Corporis Christi. De festivitatibus quae infra octavas Corporis Christi veniunt, nihil fit, exceptis festivitatibus beati Joannis Baptistae; Joannis et Pauli, apostolorum Petri et Pauli. Si festum sancti Joannis Baptistae in die festi Corporis Christi venerit, nihil fit de eo, sed in crastinum celebratur; et Octavae beati Joannis Baptistae cadentes in Octavis Corporis Christi in crastina celebrentur, et tertia die fit commemoratio sancti Pauli.
Item nota quod anno Domini 1382, anno quinto sanctissimi in Christo patris domini Urbani sexti, festum beati Barnabae apostoli venit die Mercurii infra Octavas Corporis Christi; et nihil de eo fecimus, nec commemorationem, nec aliquid; nec fuit consistorium, sed fecimus de Octavis, et ita per totam; et in die Veneris fecimus de sancto Barnaba post Octavam. Ita factum fuit anno 1389. Quod si festum beati Joannis in die Octavae Corporis Christi veniat, fiat de sancto Joanne cum commemoratione de Octavis, et die Veneris celebrentur Octavae.
In die corporis Christi in primis Vesperis non fuit praedictus papa, quia passus calculos, nec cardinales, sed patriarcha Gradensis confessor sanctitatis suae in magna capella fecit per cantores cantare Vesperas. Quibus dictis, incontinenti etiam solemniter cantaverunt Matutinas, anno Domini 1392.
Item domini cardinales in die Corporis Christi voluerunt audire magnam Missam cum sermone in magna capella, papa absente, contra mores 514 Romanae ecclesiae. Cardinales enim nec in conciliis, nec in Missis debent congregari sine licentia papae. Dictam Missam celebravit Cosmatus cardinalis Bononiensis. Caveatis ne trahatis in consuetudinem, quia contra statum et honorem Romani pontificis est.
CI. De rubricis quae veniunt in mense Januarii, et primo de Circumcisione Domini. In Circumcisione Domini non fit aliqua commemoratio, nec de Octavis, nec de sancta Martina. Tenet haec rubrica per extravagantem domini Clementis papae sexti, qui ordinavit quod non fiat de sanctis aliqua commemoratio nec in duplicibus; sed quodlibet festum habeat diem suum, prout alii sancti habent.
Item notandum quod a Nativitate Domini usque ad Dominicam Quadragesimae sunt ad minus sex Dominicae in officio.
Item ab Octava Epiphaniae usque ad Dominicam Septuagesimae sunt quinque officia Dominicalia seu quinque Evangelia; verumtamen est tantummodo una historia propria, quae non potest transferri in sequentes Dominicas. Idcirco advertendum quod anno illo, in quo non est nisi una Dominica inter octavam Epiphaniae et Septuagesimam, nullo modo possumus facere in illa Dominica de aliquo sancto, quantumcunque solemne et duplex sit, quasi illa ponatur per hebdomadam.
Item sciendum quod in illo quo sunt tres vel quatuor, quinque vel sex Dominicae, et sic deinceps, inter Octavam Epiphaniae et Septuagesimam, si festum sancti Sebastiani aut sanctorum Vincentii et Anastasii Dominica venerit, consuevimus facere de sanctis cum commemoratione de Dominica in utrisque Vesperis, novem lectiones in Matutinis. Ita et in festo sancti Antonii.
CII. De sancta Agnete. In festo sanctae Agnetis, si in Dominica venerit, fiat de Sancta cum commemoratione de Dominica, et novem lectiones, quando sunt tot Dominicae; in Octava vero fiat de Dominica cum commemoratione de sancta.
CIII. De Conversione sancti Pauli. Item sciendum quod si Conversio sancti Pauli venerit in Dominica, fiat de sancto Paulo cum commemoratione de Dominica, nisi veniret in Dominica Septuagesimae, quia tunc fieret de Dominica sine commemoratione de sancto Paulo.
Item sciendum quod illae Epistolae Pauli quae non possunt legi in Dominicis quae impediuntur propter festivitates vel propter brevitates hebdomadarum, debent legi et distribui per hebdomadas.
515 CIV. De mense Februarii. De Purificatione beatae Mariae virginis. Sciendum quod si festum Purificationis beatae Mariae virginis venerit in Dominica, fiat de festo cum commemoratione de Dominica. Notandum tamen quod si festum transferetur in diem Lunae, et fiat de Dominica, ex eo quod est Dominica quae habet historiam propriam, quae non potest cantari et transferri in sequentem Dominicam. Idcirco notandum quod omnes Dominicae a Septuagesima usque ad Dominicam in albis inclusive habent historiam propriam, idcirco non fit de aliquo festo in ipsis Dominicis.
Sciendum est quod anno Domini 1381, a Nativitate, tempore sanctissimi domini Urbani sexti, anno pontificatus sui quarto, festum Purificationis venit in Dominica Septuagesimae; et propter concursum et devotionem Romanorum et candelas petentium, fuit ordinatum quod candelae darentur, et quod fieret officium de Dominica, et non de beata Virgine. Sed, salva reverentia, non debuit fieri, quoniam festum cedit Dominicae, et tantum valent candelae die Lunae, quantum die Dominica.
Sciendum quod anno a Nativitate Domini 1352, in die Cathedrae sancti Petri, quae fuit prima dies Quadragesimae, scilicet Cinerum, domnus Clemens sextus pontificatus sui anno 10 in Avinione, in capella magna, quae est in palatio apostolico, ad perpetuam rei memoriam, constituit et mandari fecit, in sermone per illum qui illa die sermocinavit coram dicto domno papa, cardinalibus et aliis praelatis, quod quandocunque festum veniet ipsa prima die Quadragesimae, quantumcunque duplex, quod hujusmodi festum ad sequentem diem transferatur, et fieret deinceps de feria illa die Cinerum.
Anno 1388 pontificatus domni Urbani sexti . . . . in ecclesia sanctae Mariae Transtiberim fuerunt factae obsequiae pro imperatore. In Missa papa interfuit cum cappa lanea de scarletto clausa et mitra alba, et fuerunt LXXX torticiae, quas camera posuit et duo panni de auro. Domnus tulit sententiam, quod omnia essent sacristae, et sibi de jure pertinent. Ideo omnes torticias et praedictos pannos recepit, sed ceram dimisit propter camerae paupertatem.
Item nota quod anno ejusdem . . . die Mercurii nona Februarii, omnes cardinales qui tunc erant in alma Urbe, in sancta Maria Transtiberim in parva capella et secrete in Missa sua communicaverunt de manu sua, primus domnus cardinalis de Alençonio, Gradensis Minor, Teatinus, Corsiensis, Agapitus de Columna, Aversanus, Tiberinus Praedicator, Cisterciensis, Nucerinus, Reatinus, Desangro, de Petramala, Neapolitanus, Mesquinus Praedicator, Paduanus Augustinensis.
516 CV. De Mense Martii. De Annuntiatione beatae Mariae virginis. Si festum Annuntiationis in Quadragesima veniat, nota rubricam propriam in suo loco.
Nota quod haec festivitas venit in die Jovis ante Dominicam de Rosa anno Domini 1389, nec habuit primas Vesperas, sed in die post Missam celebratam in sancto Petro, sanctissimus dominus noster Urbanus sextus sic indutus in cathedra lapidea incoepit solemniter Vesperas, et incoepit Antiphonam primam et Antiphonam ad Magnificat, et thurificavit altare semper indutus vestibus sacris, prout in Missa; et mandavit cardinales quatenus sic starent induti, prout fuerunt in Missa. Dictis vero Vesperis, ipse papa et cardinales sacra deposuerunt paramenta; sed papa in cathedra lignea, et cardinales incoeperunt Antiphonas quilibet in loco suo.
Nota quod haec festivitas venit die Lunae post Dominicam de Passione anno Domini 1300 [99] pontificatus Bonifacii papae anno 11, et non habuit Vesperas praecedentes propter magnum frigus; sed die Lunae immediate post Missam fuerunt cantatae. Antiphonas cantores incoeperunt, et papa fuit cum pluviali rubeo sicut in Missa. Cardinalis Neapolitanus dixit Missam.
CVI. De mense Aprili. De sancto Marco rubrica. Sciendum quod si festum sancti Marci vel aliud veniat in Dominica in Albis vel infra Octavas Paschae, tunc nihil fit de festo, sed transfertur in diem Lunae.
CVII. De mense Maii. De Inventione sanctae Crucis. Nota quod Inventio sanctae Crucis est duplex festum, et habet officium proprium; nec fit de sanctis commemoratio, sed totum officium fit de Cruce. Item si praedictum festum cadat in aliqua Dominica, totum officium fit de festo cum commemoratione de Dominica, ex eo quod duplex est. Historia potest transferri in sequentem Dominicam.
CVIII. De mense Junii. De Dominicis diebus quae veniunt inter Pentecosten et Adventum. De Dominicis quae veniunt inter Pentecosten et Adventum rubrica est expressa, et certus numerus.
CIX. De sancto Barnaba apostolo. Item de sancto Barnaba, quando venit infra Octavam Corporis Christi, non fit de eo.
517 CX. De Nativitate sancti Joannis Baptistae. In Nativitate beati Joannis Baptistae Missa et sermo mandantur. In primis Vesperis venit papa cum pluviali rubeo et mitra consistoriali; cardinales veniunt cum pluvialibus albis, et Antiphonas inchoant. De sero dominus papa est in Matutinis. In Missa vero beati Joannis Baptistae non fit aliqua commemoratio, dato quod [ Forsan, quod non] cadat in Dominica, nec dicitur Credo, nisi cadit in Dominica.
Item anno Domini 1389 festum beati Joannis Baptistae venit in Octavis Corporis Christi, qua die fecimus de sancto Joanne cum commemoratione de Octavis in utrisque Vesperis, Matutinis, et Missa, nonobstante constitutione domini Joannis papae in contrarium, quam ostendunt canonici sancti Petri.
Item in sequenti festo apostolorum Petri et Pauli, papa celebrante in sancto Petro, post Ite, Missa est, antequam recederet ab altari, venerunt Banderenses antiqui, nudipedes a capitolio usque ad altare sancti Petri sine capuceis, cum corrigiis in collo, et unico simplici jupone, cum candelis in manibus, petendo veniam papae, quia excommunicati erant, ex eo quod noluerunt senatorem recipere quem papa posuerat; nec papa voluit eos audire, sed commisit summo poenitentiario ibidem existenti, quatenus eos absolveret; et jussu papae ascendit ad cathedram lapideam sancti Petri in capite ecclesiae, stans tenendo virgam in manibus, dicendo Miserere mei, Deus, etc., publice absolvit eos antequam papa discesserat de loco suo.
Item ibidem fecit denuntiare festum Visitationis beatae Mariae per illum qui praedicaverat.
Item secunda die mensis Julii celebravit idem dominus papa Missam primam de dicto officio Visitationis in sancta Maria Majori, ubi dedit hac die perpetuis temporibus VII annos et VII quadragenas de Indulgentiis.
CXI. De Vigilia apostolorum Petri et Pauli rubrica. Item in vigilia beatorum apostolorum Petri et Pauli facimus de sancto Leone. Missa dicitur de Vigilia cum commemoratione de sancto Leone, prout dicit rubrica. Vesperae et Missa mandantur.
In primis ergo Vesperis Dominus noster venit cum pluviali rubeo pretioso et mitra solemni, et cardinales cum pluvialibus rubeis, et inchoant Antiphonas. Potus debet esse in aula de sero. Papa est in Matutinis. In Missa tantum dicitur una Oratio. Tertia cantatur, et sunt septem candelabra. Omnia alia fiant prout in aliis. Prior episcoporum cardinalium servit papae in Missa.
518 CXII. De mense Julii. De Visitatione beatae Mariae virginis. Secunda die Julii celebretur festum Visitationis beatae Mariae virginis totum duplex cum commemoratione de apostolis. Sunt Vesperae praecedentes et Missa, quae dicta sunt per cardinalem Bononiensem anno Domini 1392 ex ordinatione sanctissimi domini nostri Bonifacii papae VIII, ut ponitur III Kal. tali die.
CXIII. De sancto Martiale. De sancto Martiale facimus secunda die post Octavas beatorum Petri et Pauli apostolorum; et in crastinum debet esse Missa defunctorum pro fratribus et Romanis pontificibus.
CXIV. De officio pro defunctis fratribus et Romanis pontificibus. Nota, octava die istius Julii debet fieri officium defunctorum pro fratribus et Romanis pontificibus.
CXV. De sancto Jacobo. In die sancti Jacobi apostoli non fit commemoratio de sancto Christophoro.
CXVI. De festo sanctorum Processi et Martiniani. Item si festum sanctorum Processi et Martiniani in Dominica venerit, eo die non celebratur, quia officium proprium de eis non habetur; ideo transfertur ad diem Lunae. Sabbato vero in Vesperis officium facimus de Octava sancti Joannis usque ad capitulum; Capitulum vero dicatur de communi apostolorum; Hymnus Exsultet; Antiphona ad Magnificat, Gloriosi; postea fiat commemoratio de sancto Joanne, et de Dominica, si locus ei competit.
Ista rubrica clarius habetur in communibus rubricis in paragrapho illo: Quando festum celebratur infra Octavas in Dominica die.
CXVII. De sancta Anna Item quando Romani pontifices consueverunt facere de sancta Anna matre Virginis gloriosae Mariae.
519 CXVIII. De mense Augusti. Sanctorum Machabaeorum. De sanctis Machabaeis fiat festum per se, quia totum officium est de Vincula sancti Petri.
CXIX. De sancto Eusebio. Item de sancto Eusebio fiat festum per se.
CXX. De Assumptione beatae Mariae. Notandum quod in festo Assumptionis beatae Mariae virginis Vesperae, sermo et Missa mandantur et est potus in aula.
In primis Vesperis dominus papa venit cum pulchro pluviali albo et mitra pretiosa. Cardinales etiam cum pluvialibus albis inchoant Antiphonas; et Hymno incoepto per papam, ibidem in cathedra sua stat flexis genibus, quandiu dicitur primus Versus; et sine mitra decantantur Matutinae, et papa consuevit interesse. In Missa servit papae in officio capellani prior episcoporum cardinalium. Omnia alia fiant, prout in aliis solemnibus. Dominus Urbanus VI anno secundo in primis Vesperis fecit ante se sedere loco diaconorum, episcopos Cremensem et Senegaliensem, quia non erat nisi cardinalis sancti Petri.
CXXI. De sancto Augustino. In festo beati Augustini patris nostri in Missa dicitur Credo in unum; et in omnibus festivitatibus quatuor doctorum sanctorum Gregorii, Augustini, Hieronymi et Ambrosii, per constitutionem domini Gregorii Papae XI, et Urbani VI. In secundis Vesperis totum facimus de sancto Augustino cum commemoratione Decollationis sancti Joannis Baptistae, quia duplex per decretalem domini Bonifacii VIII, in Clementinis Bonifacii.
CXXII. De sancto Hermete Item de sanctis Hermete et Juliano in die beati Augustini non fiat commemoratio, sed quodlibet festum fiat per se.
CXXIII. De sancta Sabina Item de sancta Sabina in Decollatione sancti Joannis non fiat commemoratio, sed fiat per se, juxta formam quam tradidi in principio hujus libri de aliquo sancto, vel sancta non virgine nec martyre.
520 CXXIV. De mense Septembris. De historiis ponendis rubrica. Anno Domini 1389 pontificatus domini Urbani papae VI anno 12, die prima mensis Septembris, fuit dies Mercurii, et Decollatio sancti Joannis venit in Dominica incurrente; et secundum aliquas antiquas rubricas aliqui dicebant quod tunc debebamus facere de Dominica, et ponere Job, quia prima historia, et non de sancto Joanne. Et dominus noster papa ordinavit quod fieret de sancto Joanne, ex eo quod historia Job poterat transferri in sequentem Dominicam. Et quia secundum illam rubricam quandocunque aliquod festum duplex apostoli vel evangelistae, vel habens aliqua propria responsoria, venerit in Dominicam, in qua prima historia ponitur, et potest transferri in sequentem Dominicam, fiat tunc de sancto, et non de Dominica. Et ita fecimus, et in tertia Dominica posuimus Tobiam, et in quatuor temporibus.
CXXV. De sancto Aegidio. In prima die mensis Septembris in provincia Provinciae fit de sancto Aegidio. Ideo nota quod sive in Provincia, sive alibi, Ordo Romanus consuevit facere festum per se, et festum duodecim Fratrum etiam per se.
CXXVI. De Nativitate beatae Mariae Virginis. In festo Nativitatis virginis Mariae sermo et Missa mandantur. In primis Vesperis dominus papa venit cum pluviali rubeo et mitra consistoriali aurifrigiata; et cardinales veniunt cum pluvialibus albis, et inchoant Antiphonas. Matutinae de sero cantantur, et papa interest. In Missa tantum Oratio una dicitur, in qua servit prior episcoporum cardinalium. Modo dominus papa in primis Vesperis venit cum mitra solemni et pretiosa, et habet Vigiliam per domnum Gregorium XI factam in civitate Anagniae in Campania.
CXXVII. De sancto Adriano. Item de sancto Adriano fiat festum, et non commemoratio.
CXXVIII. De Exaltatione sanctae Crucis. Item in Exaltatione sanctae Crucis sit totum officium de Cruce, quia officium novum; et de sanctis fiat alia die. Item de historia ponenda ita ut infra rubricam propriam. Item notandum quod de omnibus commemorationibus totius anni, de quibus in istis locis fit mentio, ex quadam extravagante domini Clementis papae VI fit festum speciale.
521 CXXIX. De mense Octobris. De sanctis Sergio et Baccho, et sancto Marco papa. In die sanctorum Sergii et Bacchi est festum sancti Marci papae; de eo fit per se festum.
CXXX. De mense Novembris. De festivitate omnium Sanctorum. In festo omnium Sanctorum sermo, Missa, Vesperae praecedentes mandantur; et debet esse potus in aula. In ipsis igitur primis Vesperis dominus noster papa venit cum pulchro pluviali albo et mitra solemni et pretiosa; cardinales vero etiam cum pluvialibus albis, et inchoant Antiphonas. In Missa dicitur tantum una Oratio, nec in Vesperis, nec in Matutinis fit commemoratio de sancto Caesario, nec de Dominica; et festum sancti Caesarii transfertur. Dicitur Tertia. In Missa debent esse septem candelabra in processione.
CXXXI. De secundis Vesperis. In secundis Vesperis papa venit cum pluviali rubeo et mitra consistoriali; et cardinales non parant se, nec inchoant Antiphonas, sicut in primis Vesperis. Et istud semper servatur in secundis Vesperis cujuslibet festi; et consequenter nec acolyti, nec auditores, nec etiam subdiaconus stant cum superpliciis, sed cum cappis laneis. Finitis vero Vesperis, et data Benedictione per papam, ibidem papa deponit pluviale et mitram praedictas, et induitur cappa de scarletto de samito a medio pectoris aperta usque ad pedes, bireto rubeo et mitra alba simplici de garnello; et interim cantores cantant Placebo.
Anno 1428 pontificatus domini Martini anno 11, in die omnium Sanctorum in secundis Vesperis papa non venit ad capellam, ubi talis ordo servatus fuit. Domnus cardinalis sancti Marcelli fecit Vesperas, et incoepit Deus, in adjutorium meum intende, et dixit Orationem de festo cum commemoratione sancti Caesarii, et stetit in officio Vesperarum cum pluviali albo et mitra cum perlis. Finitis dictis Vesperis, dedit Benedictionem. Qua data, exuit se dicto pluviali, et recepit cappam suam quotidianam de panno et cum dicta cappa stetit in loco quo prius steterat. Interim cantores incoeperunt cantare Vesperas mortuorum, et continuaverunt dictos Vesperos, dicto domino cardinali stante seu sedente cum dicta cappa super faldistorio et sine mitra. Completis vero dictis Vesperis per cantores usque ad Magnificat, cardinalis dixit Orationem, et duo de acolythis suis tenuerunt sibi duo candelabra cum candelis accensis. Quibus finitis, incoeptum fuit Matutinum de mortuis, ubi praefatus cardinalis semper stetit, prout in Vesperis, cum dictis candelabris; et fuit incensatum altare ad Magnificat et ad Benedictus.
522 Illi duo cardinales et prior presbyterorum qui steterunt ante papam, stant et sedent ut prius ante papam in scabellis suis. Ad Magnificat papa accedit ad altare, et thurificatur, et cophinum ubi stat corpus Christi. Reverso ad cathedram suam, sibi soli, et nulli alteri, incensum datur. Ipse dicit Orationem, scilicet Fidelium Deus omnium conditor.
Nota quod incensatur ad Magnificat et ad Benedictus in officio mortuorum. Primo incensatur altare, et deinde incensatur papa, et non alter.
Nota quod datur Benedictio per papam post dictam Orationem.
Item nota quod si papa vult, potest post Vesperas ibidem illam cappam de scarletto deponere, et reassumere pluviale. Verum est quod de more est propter honestatem, ut cum praedicta cappa revertatur ad eameram suam. Consueverunt tamen aliquando Romani pontifices, completis Vesperis mortuorum, audire totum Matutinum de mortuis cantandis per cantores, et stare cum dicta cappa et mitra alba. Completis Antiphonis mortuorum, papa surgit, et per modicum spatium stat, quousque incipiantur lectiones per dictos cantores. Alia fiunt per ordinem de Oratione, de incensatione et candelabris, prout in Vesperis mortuorum.
CXXXII et CXXXIII. De officio Mortuorum. In Missa vero defunctorum venit cum praedicta cappa et cum mitra alba simplici, et diaconus et subdiaconus utuntur tunicella et dalmatica ista die, et non planetis; et subdiaconus portat crucem ante papam. Ad Evangelium portantur luminaria, sed non incensum; et dicto Sanctus, immediate descendit a cathedra sua, et vadit ante altare; et ibi flexis genibus usque ad Pater noster. In ista Missa non datur Benedictio post Missam, nec ad Evangelium; nec osculatur liber, nec pes papae. Nulli datur incensum nisi papae tantum; nec thurificatur altare, nisi in Offertorio tantum, et tunc solus papa thurificatur; una Oratio dicitur. Semper cardinales consueverunt istam Missam celebrare. Finita Missa praelatus qui facit officium immediate deponit casulam, et recipit pluviale magnum. Interim cantores cantant Libera me, Domine de morte aeterna; et praelatus praedictus facit absolutionem, prout in Missali continetur, et tantum una Oratio dicitur, scilicet Fidelium Deus omnium conditor, etc.
Nota quod nunquam in Missis defunctorum portantur chirothecae, nec sandalia; nec aliqua Benedictio datur, nec liber osculatur. Quod si papa celebraret, diaconus nec subdiaconus communicarent de manibus papae. Nec est de more, quod Romani pontifices celebrant in pontificalibus pro defunctis, sed bene secrete.
523 CXXXIV. De sermone in Missis defunctorum. Notandum, in hac Missa non est sermo, nec unquam coram Romano pontifice debet fieri pro defunctis; nec ipse unquam celebrat in pontificalibus pro defunctis, sed secrete.
Item sciendum quod Romana curia non consuevit in Missis defunctorum, quandocunque funera essent praesentia, et quantumcunque nobilia, habere sermonem. Contrarium hujus rubricae servatur modernis temporibus.
Item sciendum quod in Missis militum, baronum, ducum, comitum, regum et imperatorum, quae celebrantur coram papa, nunquam est sermo; nec etiam in sui absentia, ubi sunt cardinales, sed si cardinales non essent, sermo potest fieri.
Nota, si contingeret Romanum imperatorem diem suum extremum claudere in curia Romana, sive in Urbe, sive extra, post Missam debet fieri sermo, quem debet facere aliquis cardinalis, et tunc intersunt cardinales.
Item nota quod sermo solummodo fieri debet pro Romano pontifice vel pro cardinali in die sepulturae, duntaxat in praesentia cardinalium excepto imperatore.
Notandum quod in obsequiis domni Urbani VI omni die voluerunt per totam novenam habere sermonem, et habuerunt contra consuetudinem.
CXXXV. De sancto Martino et sancto Clemente, rubrica. In die sancti Martini non fit commemoratio de sancto Menna. Item si festum sancti Martini vel Clementis in Dominica quarta Novembris venerit, in qua ponuntur XII parvi prophetae, fiat de sancto, quia habet tria Responsoria et parvi prophetae leguntur per hebdomadam. Ista non est historia propria.
CXXXVI. De Mitra rubrica. Nota bene, et bene nota, prout est in rubrica de mitra portanda, quia quandocunque papa indutus portat mitram in capite in officio, duo diaconi stant ante ipsum, et unus presbyter cardinalis.
CXXXVII. De cappa portanda. Sed nota quod in Parasceven, quando papa stat cum cappa lanea, a medio pectoris aperta usque ad pedes, tunc non stant ante eum, quoniam non consuevit mitram portare, neque caputium replicatum super caput, nec etiam nocte Nativitatis.
524 CXXXVIII. De cappa et mitra portandis in officiis mortuorum. Item in die defunctorum in Vesperis et in Missis portat illam cappam et mitram albam super caput, et cappam circa collum; tunc duo sedent ante ipsum sine scabellis, et presbyter cardinalis super scabellum. Tunc non consuevit episcopus cardinalis sibi servire. Item nota quod si papa non vellet deferre mitram illa die vel his diebus, tunc non stant ante eum.
CXXXIX. De cappa in Nativitate Domini. Item in Nativitate Domini in Matutinis venit cum cappa lanea, nec portat mitram. Ideo diaconi non sedent in officio Matutinarum ante eum. Item quod Romani pontifices interdum consueverunt interesse in Matutinis Nativitatis Domini, et in illis tribus diebus in hebdomada sancta, in Vigilia Paschae, in vigilia Pentecostes, Corporis Christi, apostolorum Petri et Pauli, Assumptionis virginis Mariae et in vigilia omnium Sanctorum; et nunquam portat mitram nec pluviale in ipsis Matutinis; nec diaconi cardinales sedent ante eum in locis suis.
CXL. De indumentis mutandis in Vesperis omnium Sanctorum. Item sciendum quod in die omnium Sanctorum, dictis Vesperis diei, et data Benedictione, papa ibidem deponit mitram, pluviale et stolam; et recipit stolam absque perlis, biretum rubeum, et cappam clausam foderatam de herminis, apertam a pectore usque ad pedes; et sic sedet, et duo cardinales sedent ante eum absque scabellis, et prior presbyterorum. Ad Magnificat thurificat papa altare, et dicit collectam pro defunctis, sicut est in Breviario. Non datur Benedictio post Vesperas istas. Quibus finitis, cantores incipiunt Matutinas defunctorum, et papa, deposita mitra, ibidem sedet cum bireto rubeo; caputium cappae tenet super caput non replicatum, sicut die Veneris sancta; et praedicti tres cardinales vadunt ad sedendum in locis suis. Ad Benedictus papa thurificat altare, et sibi soli datur incensum, et nulli alteri. Cum dicit Collectam, praedicti tres cardinales revertuntur ad eum more solito.
Item sciendum quod anno Nativitatis Domini 1389, die Jovis, 8 Aprilis, sanctissimus dominus noster Urbanus VI, anno sui pontificatus ab electione 12, audivit Missam de sua electione post Missam de feria, et venit cum chlamyde rubea, prout fuerat in Missa de feria, et sine cruce; et sic fecit in magna capella per totam Missam, quam dixit domnus cardinalis Neapolitanus.
Et statim intravit consistorium publicum indutus pluviali cum mitra aurifrigiata cum perlis; et magister sacri palatii proposuit pro festo Visitationis sub isto themate: Unde hoc mihi est, ut magister Domini mei veniat ante me? et facto sermone, dominus noster eamdem chlamydem 525 reassumpsit, et fecit collationem ibidem; in qua collatione seu sermone ista concessit cum bulla. Primo quod celebraretur festum Visitationis beatae Mariae infra octavas beati Joannis Baptistae. Secundo quod in die Corporis Christi ubique terrarum, non obstante quocunque interdicto, januis apertis celebretur. Dedit centum dies de indulgentiis ultra primas. Tertio concessit annum Jubilaeum ad XXIV annos. Quarto ecclesiam sanctae Mariae Majoris posuit in numero quatuor, quoniam ecclesia prima erat sancti Petri, secunda sancti Pauli, tertia sancti Joannis Lateranensis, quarta est modo sanctae Mariae Majoris, scilicet de Nive. Quinto confirmavit privilegia ecclesiarum omnium simpliciter in Urbe, prout in bulla continetur plenius.
CXLI. Sequuntur rubricae novae, et eorum declarationes, quae defectuose in libris reperiuntur. In primis sciendum est quod nulla historia propria vocatur, nisi habeat novem lectiones ad minus, et novem Responsoria.
Item sciendum quod illae Dominicae quae habent tria vel sex Responsoria et reliqua. . . . . . (require retro vel ante) non vocantur historiae propriae. Et ratio est quoniam mille imperfecta non faciunt perfectum; ideo historia propria vocatur, quando nihil deficit. Idcirco nota quod in talibus Dominicis diebus quae non habent historiam perfectam, Romana ecclesia consuevit facere de festo duplici currente in talibus Dominicis diebus, non in aliis, nisi posset transferri in sequentem Dominicam.
Item nota quod omnes quatuor Dominicae Adventus Domini habent historiam propriam. Ideo non moventur de locis, excepta quarta Dominica, quando festum sancti Thomae in Dominicam quartam venerit.
CXLII. De festis in feriis Adventus vel Quadragesimae, quae habent Laudes proprias. Item de festivitatibus quae celebrantur in illis feriis Adventus quae feriae habent Laudes proprias, scias quod post Orationem diei fit commemoratio de feriis: et completis omnibus de festo, iterum dicuntur Laudes de feria cum quinque Antiphonis et quinque Psalmis, prout mandatum est, absque Capitulo, Hymno, Benedictione et Oratione; sed dicto Laudate Dominum de coelis, cum sua Antiphona, Laudes terminantur. Ita videtur habere illa rubrica quae incipit: Sciendum quod Romana Ecclesia non consuevit facere commemorationem de feriis, nisi duntaxat in Adventu et in Quadragesima, dum fit de aliquo festo.
Dominus Bonifacius Papa VIII.
Anno 1389, die 2 mensis Novembris, reverendus domnus Petrus de Thomacellis, presbyter cardinalis, in papam fuit assumptus in Urbe unanimiter et concorditer: quae fecit in Reate et in Perusio, quare in Itinerario meo de domino meo papa Gregorio XI, et de ipso.
526 CXLIII. De papa aegrotante. Sciendum est quod iste modus consuevit observari in Romana curia Romano pontifice aegrotante. Medici qui curam ejus habent, dum sciunt appropinquare mortem, et ipsum non posse evadere, tenentur sibi secrete dicere quod ad omnem eventum cogitet de anima, primo de factis suis; et ipsi, quantum poterunt, cogitabunt de sanitate corporis. Deinde tenentur secrete revelare confessori suo, quatenus ipsum dirigat ut cogitet de salute animae suae, exhortando et monendo ipsum in generali et in speciali juxta scientiam et discretionem confessoris; maxime quomodo ipse est lumen totius universi, ideo debet dare exemplum omnibus regibus et principibus, laicis et clericis, qui in infirmitatibus ad Deum recurrunt, et ordinant de conscientiis suis, ita ipse debet facere, qui est caput totius christianitatis; et quomodo tenetur confiteri, et recipere corpus Dominicum, et petere indulgentiam in mortis articulo, quam idem confessor sibi dare debet; omnibus indulgere familiaribus, et eis dimittere male ablata et furta usque ad summam centum florenorum, prout sanctitati suae placebit, sicut dominus Gregorius papa usque ad sexcentos florenos dimisit.
Item debet omnibus familiaribus suis concedere indulgentiam in mortis articulo super sigillo aliocujus praelati de domo sua.
Demum debet idem papa vel camerarius ejus convocare suos cardinales ante mortem suam per duos vel per tres dies, antequam loquelam amittat, et in praesentia ipsorum debet condere testamentum, et eligere sepulcrum.
Item debet protestari quomodo ipse moritur et mori vult in unitate fidei, et quomodo credit unam Ecclesiam catholicam, et omnes articulos fidei, pro quibus paratus est mori.
Item quomodo non bene se gessit in regimine papatus, et quod in nonnullis offendit; et ipsi cardinales parcant sibi, et omnes quos indebite vel injuste, si quos offendit.
Item debet eis recommendare omnes suos familiares.
Item debet eis revelare debita per cum contracta pro ecclesia Dei, ut ejus successor illis satisfaciat.
Item etiam qui sunt creditores, et quibus tenentur sibi et Ecclesiae Romanae; et ubi sunt thesauri, jocalia, et bona sua, et Ecclesiae.
Item debet cardinalibus aliquas gratias concedere in foro conscientiae.
Item debet eis recommendare ecclesiam, et quod provideant de bono pastore in pace et in tranquillitate; et quod si eis videretur bonum, talis vel tales essent boni pro regimine juxta conscientiam suam.
Ultimo dat eis Benedictionem, et quod vadant in pace.
Et dum approximat ad mortem, debent esse parati cubicularii semper ad servitium suum, et debent vocare confessorem suum, et praelatos domus, qui sibi administrent Sacramenta ecclesiastica, quae debent dari juxta formam 527 quae est in Polyptycho et in Pontificali Romano; et post fiat recommendatio animae, prout in dicto Pontificali continetur. Ipso vero agonizante, unus praelatus vel sacerdos teneat sibi crucem consistorialem sine cauda vel baculo ante ejus oculos, et frequenter sibi osculari faciat, semper sibi ad memoriam reducendo Passionem Christi. Tunc camerarius sit avisatus, quatenus recolligi faciat omnia bona papae ad certum locum et securum propter insultum; et omnes officiales ea quae habent sub custodia sibi tradant et assignent, etiam cubicularii illa quae erant sub custodia eorum; et etiam sacrista penes se retineat, quoniam officium perpetuum est, et rationem reddet sede vacante tribus prioribus cardinalibus; et iterum ab ipsis tribus prioribus recognoscere, et ab ipsis tenere.
CXLIV. De papa jam mortuo. Papa vero mortuo, vel eo agonizante quod melius est, statim vocantur poenitentiarii, et legunt ante eum officium mortuorum, septem Psalmos poenitentiales, et illa quae in libro ipsorum continentur; et interim cum illis fratribus de Bulla, si fuerint, vel de Pignotta, cum aqua et cum bonis herbis, quam cubicularii parare debent, lavent corpus bene, et barbitonsor radat sibi caput et barbam; et sic loto, apothecarius et dicti fratres de Bulla obturent sibi bene omnia foramina cum bumbasio vel stupa, anum, os, aures, nares, cum myrrha, thure, et aloe, si possit haberi. Lavetur etiam corpus cum vino albo et calefacto cum herbis odoriferis, et cum bona vernagia, quae cubicularii vel boticularii papae debent dictis lavatoribus administrare. Guttur vero de aromatibus impletur et speciebus cum bombasio, et etiam nares cum musqueto.
Ultimo etiam vultus fricetur et ungatur cum balsamo bono, et etiam manus. Camerarius vel cubicularii qui custodiunt balsamum, vel sacrista, si habent, tradent. Demum dicti poenitentiarii induunt ipsum braquam, camisiam, caligas, et tunicam. Tunc quasi sedendo erigant eum dicti poenitentiarii, et induant ipsum totaliter sacris vestibus rubei coloris: primo sandalia alba, cinctorio, fano, stola, tunicella, manipulo, dalmatica, chirothecis, planeta, pallio de corpore beati Petri sumpto; et plicent fanonem super caput, et circa scapulas circumdent, ac si deberet celebrare, et ponent in capite ejus biretam albam cum mitra alba sine perlis et sine auro.
Item in crucibus pallii sunt tres acus, prout moris est; et semper ardeant ante ipsum ad minus duo magna torticia cum satis de candelis parvis. Item vero sic parato, dicti poenitentiarii ponunt eum super feretrum novum vel lecticam, in quo debet esse bonum matallascum coopertum de serico rubeo, et desuper debent esse duo panni de auro se tenentes; et circumquaque debent ponere et pendere arma sua et Ecclesiae, in panno serico nigro vel hyacintino.
Item subtus caput ejus sit pulvinar coopertum de panno aureo, et 528 post pedes ejus in eodem feretro aliud pulvinar consimile cum floccis de serico, et cordonibus de auro, super quod debent stare duo capelli seu pilei papae. Pulvinaria debent esse latitudinis feretri.
Sciendum quod lectica debet poni in camera papae, ubi corpus est positum. Post lotionem levat eum in camera secreta, et induitur sacris vestibus, prout est dictum.
Sed notandum quod antequam lavetur et induatur, domini cardinales, unus post alium, vel omnes simul, debent eum visitare, et quilibet absolvit eum prout veniunt, et statim recedant.
Posito super lecticam cum cruce, subdiaconus cappa indutus aut nigra, si habeat, vel alia consistoriali, antecedit et vadit ad capellam.
Dicti poenitentiarii portant corpus cantando Subvenite, santi Dei, cum cantoribus capellae, cum aqua benedicta, et ad minus XXV tortitia accensa antecedentia, quae portari deberent per nobiles aut domicellos aut scutiferos dicti defuncti. Quod si non sint, saltem per clientes armorum, et ultimo per cursores, si alii non essent.
Camerarius vero et alii praelati domus, et tota familia domus, vultibus coopertis cum capuciis associent corpus, et in capella sedeant; et tunc per cantores et poenitentiarios cantantur Vesperae defunctorum et totum officium, quosque veniant ecclesiae parochiales, canonici et religiosi quatuor ordinum et aliorum ordinum et monachorum; itaque quaelibet ecclesia ad minus cantet unum nocturnum cum una Oratione, scilicet Deus, qui inter apostolicos, etc., et aspergant funus aqua benedicta, et incensent. Hac die dicti poenitentiarii debent comedere in tinello papae splendide propter labores et vigilias quas sustinuerunt. Nam in illa nocte debent vigilare ante funus sive in camera papae, sive in capella; medietas ipsorum poenitentiariorum usque ad mediam noctem, et alia medietas usque ad diem, semper orando pro eo; semper sint parati buticularii et panetarii eis administrare necessaria vitae abundanter; et magister cerae provideat de candelis, quantum eis expedit, et tortitiis. Quod si indigeant confectionibus, cubicularii eis abundanter tribuant.
Item notandum quod si camerarius sit cardinalis, dum corpus lavatur et portatur ad capellam, non consuevit associare funus. Quod si non sit cardinalis, debet omnia videre et ordinare, et corpus cum aliis praelatis associare; et sibi portatur cauda, sive sit cardinalis, sive non.
Item notandum quod immediate dum corpus extra cameram fuerit, camerarius debet recipere omnes claves cubiculariorum camerae papae, et debet vocare tres priores cardinales, scilicet episcoporum, presbyterorum et diaconorum; et eis assignare omnia jocalia papae, et inventaria solum in scriptis; et dare eis copiam, si petierint. Quod si vellent videre omnia oculata fide, eis non contradicat, sed faciant omnia inventaria renovari in praesentia camerarii et clericorum camerae, ita quod quilibet ipsorum trium habeat copiam, et dictus camerarius aliam, ne fraus possit esse.
529 CXLV. Quando fiunt exequia pro papa. Notandum etiam quod dum fiunt exsequiae in capella, si aliqui cardinales volunt interesse, stent in banchis sine paramentis, induti cappis laneis non rubei coloris; et sic infra totam novenam alio quam dicto colore utantur; et dictae banchae non debent esse coopertae, nec capella debet esse parata, neque strata pannis.
Item debent esse ante et circumquaque ad minus in capella XXV torticiae seu brandones, quilibet ad minus de VI lib. cerae, et fiant multa altaria in palatio, in magna capella et in parva; et dentur cuilibet sacerdoti celebranti V grossi papales pro anima sua per thesaurarium. De thesauro Ecclesiae nihil datur, et male.
Item dominus camerarius sit avisatus cum thesaurario, quod nigri panni habeantur in magna copia et bona hora, ita quod familiares sint induti, antequam funus exeat de palatio; et in illa Processione semper subdiaconus papae bajulet crucem ante feretrum, et omnes processionaliter bini et bini post corpus vadant.
Primo ipse camerarius indutus cappa nigra, si non sit cardinalis; et tunc cauda sibi non portatur, nec per totam novenam in exsequiis. Quod si sit cardinalis, non induitur nigro, neque rubeo aut viridi colore, sed in aliis coloribus, neque alii cardinales per totam novenam dictis coloribus debent uti.
Et in die prima sepulturae ad minus debent esse CC tortitiae, quaelibet de sex libris cerae; et in castro doloris in quatuor angulis unum de dictis brandonibus, et in medio superius unum aliud, et circumquaque abundantia candelarum, quae debent accendi antequam Missa incipiatur; et circumquaque debent esse familiares induti de nigro, etiam camerarius, si non sit cardinalis. Quod si esset, staret cum aliis cardinalibus in choro.
Item debent dare cuilibet cardinali unam tortitiam ad minus quatuor librarum de cera in dicta Missa, quam tenere debet ante eos unus scutifer eorum, et hoc idem de praelatis. Sed tortitiae aliorum praelatorum sunt de tribus libris cerae; poenitentiariorum vero et aliorum nobilium de una libra cerae; sed canonicorum et aliorum presbyterorum de quarta parte librae, prout placebit dicto camerario.
Advertat tamen, quod omni die ad minus sint XL torticiae circa feretrum seu castrum doloris; desuper vero non debent esse candelae nisi prima die; et in novena dictum castrum debet circumdari panno serico cum armis papae et Ecclesiae; et subtus debet esse feretrum coopertum duobus pannis de auro nobilissimo etiam cum armis, et in quolibet capite unum pulvinar de eodem panno cooperto, unum ad caput, et aliud ad caudam; et super quolibet debet stare unum pileum pulchrum papae per totam novenam.
530 CXLVI. De Missis per totam novenam. Item omni die dantur candelae praelatis indutis de nigro, stantibus circa feretrum, prout in prima die, quas, si volunt, secum reportant, etiam poenitentiariis et canonicis ecclesiae in qua fit officium; sed facta absolutione omnia luminaria exstinguantur, et tunc fiat sermo. Nec cardinales induti accedunt ad feretrum, sed exspectant illos quatuor qui absolvunt corpus. Est etiam sciendum quod prima die prior episcoporum cardinalium debet dicere primam Missam, et facere sermonem, vel committere sermonem alicui praelato vel magistro in theologia; Missam vero non debet committere, quia si non posset celebrare, debet eam dicere secundus episcopus cardinalis, vel tertius, et sic deinceps. In hac Missa tantum dicitur una Oratio, scilicet, Deus, qui inter apostolicos, etc. Finita vero Missa, dictus cardinalis qui eam celebravit, cum diacono, subdiacono et socio indutis sacris vestibus, veniunt ad focum ubi stant alii cardinales; et tunc fit sermo, nec datur Benedictio praedicanti. Finito vero sermone, omnes cardinales recipiunt amictum, superplicium, pluviale nigrum, et mitram albam de garnello simplicem, et vadunt ad corpus, si non est sepultum; bini et bini secundum ordinem suum accedunt subtus praedictum castrum cum mitris in capitibus. Sed qui fecit officium omnes antecedit, quicunque sit. Et tunc cantores cantant Subvenite, sancti Dei. Quo completo, dictus cardinalis, mitra deposita, thurificat, et cum aqua benedicta aspergit feretrum, et dicit praedictam Orationem. Et tunc cantores iterum cantant Memento mei, Deus; et alius episcopus cardinalis eodem modo thurificat, et dicit aliam Orationem. Et tertio post aliud responsorium prior presbyterorum dicit aliam Orationem eodem modo; et quarto cantatur Libera me, Domine, per universum clerum, secundus presbyter cardinalis dicit ultimam Orationem. Haec omnia fiunt prout continentur in Pontificali. Quibus expletis, omnes recedunt ad propria depositis paramentis. Sciendum tamen quod omni die debet esse Missa quae debet dici per cardinales juxta ordinem suum, et sermo per eosdem, nisi committant praelatis vel magistris in theologia, aliis non.
CXLVII. De panno distribuendo post mortem papae. Item sciendum de pannis distribuendis iste modus consuevit observari. Primo camerarius, si non sit cardinalis, cum duobus capellanis et duobus scutiferis; item thesaurarius, item confessor, si sit praelatus; isti tres domini de eodem panno bono et nobili.
Item referendarii de eodem panno; item cubicularii de alio panno minori, et clerici camerae; item medici cum scutiferis papae de simili panno cubiculariorum. Item magistri buticulariae, panetariae, aquae falleriae, cerae, coquinae, de alio panno minori; item ostiarii, janitores, 531 clerici capellae, caeremoniarum, omnes de consimili panno magistrorum buticulariae, et servientes armorum. Juxta voluntatem domini camerarii omnes induantur, totum stat in sua voluntate.
Item duo coqui papae de eodem panno officialium. Item de prima porta et secunda, de eodem et consimili panno; item cursores, famuli de palefrenario, de panetaria, de buticularia, de cera et coquina, omnes de uno panno minori, ad minus de quolibet officio duo; sed palefrenarii secundum numerum ipsorum, et etiam cursores juxta voluntatem domini camerarii.
Item marescalcus curiae, et advocatus pauperum, et magister sacri palatii, procurator fiscalis, advocatus papae, omnes de uno panno. Item emptor, guardavessalla, guardia major, id est custos cibariorum, custos sacrae capellae, qui est sub potestate sacristae, omnes de eodem panno. Item campanarius, scopator camerae papae, et scopator palatii de alio panno.
Item si papa moriatur Romae, sex banderenses, tres rectores, duo consiliarii consueverunt petere. Item capita regionum et manipularii etiam consueverunt petere vestes nigras, et habuerunt in morte Urbani VI. Omnes isti officiales Urbis. Qui si petierint, sunt sub beneplacito domini camerarii, si eis dare vult, vel non.
Senator Urbis propter officium non utitur nec vestitur, nisi vellet facere per se amore papae.
Item notandum quod dantur tres cannae de panno unicuique.
Item prima die comedunt in palatio poenitentiarii et omnes familiares papae per totam novenam, et aliquando quousque papa sit creatus, qui recipit et retinet quos sibi placet.
Item statim fiunt magnae eleemosynae pro anima papae per thesaurarium de mandato camerarii, primo quatuor ordinibus mendicantibus aequaliter quinquaginta florenos vel viginti quinque, ad minus decem, panem, vinum, carnes pro una die; deinde hospitalibus et aliis pauperibus juxta voluntatem camerarii, et secundum quod camera est potens.
Post secundam Missam immediate, qui eam dicit, vadit ad feretrum subtus castrum doloris, reposita planeta, indutus pluviali cum suis ministris. Cantores papae semper cantant officium Missae et Responsoria in absolutione; et canonici debent eos juvare in responsoriis cantandis; et finita absolutione dictus cardinalis depositis sacris vestibus revertitur ad alios cardinales. Qui audiunt sermonem, et dicto sermone vadunt omnes ad palatium ad ordinandum de conclavi, et ibidem assignantur eis loca per dominum camerarium. Omnes fiunt aequales in spatio assignando ad minus, et spatia ubi debent fabricare cameras suas expensis propriis cujuslibet, si sint divites et antiqui cardinales.
Item omni die post Missam et sermonem debent facere concilium, cogitando et tractando de futuro episcopo seu papa.
Item nunquam in tota novena dicatur nisi una Oratio, scilicet Deus qui inter apostolicos, etc. In absolutione possunt mutare si voluerint, et dicere loco illius Inclina, Domine, aurem tuam.
532 Item camerarius caveat bene ne ordo in dicendis Missis interrumpatur, quoniam omni die unus cardinalis debet dicere Missam de mortuis, et faciat ibidem sermonem. Quod si nolit facere, det uni praelato vel alicui magistro in theologia, quia si ordo interrumpatur, non posset reintegrari. Non enim licitum et honestum esset quod per praelatum vel episcopum diceretur Missa; sed si aliquis de cardinalibus infirmaretur, vel non posset Missam celebrare, alter cardinalis eam dicet; et sic successive per ordinem usque ad finem.
CXLVIII. De novena papae In novena autem castrum doloris ornatur candelis sicut in die, et ad minus ponantur ipsa die LXXX vel C brandones.
Item sciendum quod barbitonsor papae non retinet cassam cum rasoribus, et cum iis quae intra sunt; item de bacili argenteo. Postea novus papa facit sibi dare X vel XII florenos. Verumtamen bacile semper in camera papae cum rasoriis et tobaleolis remanet.
Item si panetarii et buticularii petunt tobaleas vel bottas, dentur eis, quia habent esse sua. Quod si non darentur eis, rationem haberent petendi in tobaleis in quibus papa ultimo comedit, et in bottis de quibus ultimo tunc bibebat vinum. Item cubicularii possunt petere cuilibet unam vestem papae. Si volunt tamen, omnes consueverunt dari amore Dei pro anima ejus.
CXLIX. Rubrica de Conclavi. De conclavi vero dicendum est. Primo ordinatione ac dispositione loci caveat bene camerarius: quod portae murentur, et omnes fenestrae quae sunt bassae prope terram vel solarium ad minus ad quatuor cannas, et omnia foramina quaecunque parva vel modica, expensis camerae.
Item sit una capella, cujus portae et fenestrae omnes sint clausae de bono muro, dempta porta qua itur ad conclave, et fenestris quae intra conclave respiciunt, quae apertae remaneant.
In hac capella omni die cardinales Missam debent audire omnes insimul, non tamen cantando, sed basse. Item si non sit capella, quae conclave contingat, fiat infra conclave in aliquo angulo, vel pro conclavi unum altare portatile; et ibi audiant omni die Missam; et in eadem capella possunt convenire ad eligendum et faciendum concilium, vel ubi placebit eis melius. Caveant quod scribant omnia. Item in dicta capella semper debet esse corpus Christi cum candela accensa ad omnem eventum, quam solvit camera et omnes alias quae in dictis Missis consumentur ibidem sede vacante.
Item sciendum quod modernis temporibus domini cardinales debent intrare quilibet ipsorum cum presbytero et uno famulo. Item ipsi domini faciant parari cameras suas cum cortinis suis et lectisterniis 533 sine palea, nisi esset in frigoribus. Item mensam, scamnum, non tamen capsam, nisi esset aperta totaliter desuper. Item vas ad tenendum aquam, vinum, vel cannes [ Al., carnes], quae cadit de manibus, et alia utensilia lignea, veru seu barras, super quibus debent poni cortinae, et circumquaque solvit camera.
Item sciendum quod domini cardinales tres, prior cum camerario de consilio aliorum, antequam intrent conclave, debent eligere quatuor solemnes viros, qui habent extra custodire conclave cum gentibus armatis, et caveant bene super hoc quod tales sint idonei. Poterunt esse duo praelati et duo milites, vel unus miles et unus banderensis.
Item dicti custodes caveant sibi bene sub poena perjurii, quod bene aperiant semper et videant quidquid portatur cardinalibus ad comedendum; et si pastilla eis portarentur, illa aperiant.
Item sub poena perjurii nullam litteram eis dent, nec permittant illos accipere, nec ab ipsis etiam recipere, quantumcunque necessitas cogeret, sed quidquid voluerint habere ab extra dictis custodibus ore dicant.
Item quod nullus intret ad eos quandiu erunt in dicto concilio, nisi forte aliquis cardinalis ab extra veniret de sua legatione, et ille potest intrare solus cum uno presbytero et uno clerico.
Item omni die mane et sero faciant de domibus eorum portari cibaria cocta et alia vitae necessaria.
Item capellani ipsorum celebrent in communi loco, in quo omnes conveniunt, prout supra dictum est.
Item in porta conclavis sint ad minus tres claves cum tribus serraturis; quilibet custodientium habeat suam. Item dicta porta sit clausa bene cum barris, et clavelaturis, et catena; et in medio sit foramen per quod detur eis ad comedendum longitudinis unius palmi et semis, et tantum in altitudine, quod etiam cum clavi claudatur.
Item sciendum quod familia camerarii debet dormire in camera semper ad conservandum bona; et ipse camerarius, si non sit cardinalis, item illi praelati qui habent custodiam de conclavi, etiam dormiunt ibidem cum aliquibus familiaribus eorum. Item omnes vivere debent expensis camerae, quousque papa sit creatus, et quandiu faciunt custodiam.
Item in turribus debent esse custodes ad minus ad quatuor partes, et in qualibet turri ad minus tres cursores, et eis vitae necessaria ministrantur de camera. Debent facere custodiam die noctuque. Item ab extra debent custodire homines deputati per tres priorum cardinalium et per camerarium, quibus ad minus datur panis et vinum extra stipendium; et caveant quod neminem permittant intrare palatium sive cum armis, sive sine armis, nisi de licentia custodientium duntaxat.
Item notandum quod parapectus debet habere ad minus quatuor palmas in latitudine inter murum et lectum cardinalis, et sit de asseribus clausum solum ad altitudinem cortinarum vel X palmarum ad minus. Totum istud fuit factum in morte domini Urbani expensis camerae apostolicae, 534 quia cardinales erant nimis pauperes. Longitudo vero quantum camerae longae erant. Retro cardinales debent tenere ligna, carbones, et alia vitae necessaria infra illud spatium.
In conclavi autem unus clericus audientiae, qui servit capellae in capella dicens Epistolas, intret et scribat omnia quae fiunt de die in diem, et ordinet omni die de Missa dicenda coram cardinalibus, et teneat unam lampadem accensam in capella, et aliam in medio conclavis; et custodiat paramenta, calicem, librum, et chlamydem sancti Petri cum mitra consistoriali.
Item sciendum quod domini cardinales post mortem domini Gregorii papae XI voluerunt audire in hospitali sancti Spiritus Missam de Spiritu sancto. Sequenti die post novenam fuit quia voluerunt habere consilium cum Romanis, antequam intrarent conclavim, pro conservatione conclavis.
Item post mortem domini Urbani VI domini cardinales post Missam nonam et sermonem voluerunt audire Missam ibidem de Spiritu sancto cum sermone, quam dixit dominus Pisanus. Tali cera fuit sibi administrata de camera apostolica undecim magnae candelae, et duo brandones. Item intrarunt conclave eodem die de cero post Vesperas.
Item fuerunt deputati quatuor praelati ad custodiendum conclave, duo pro parte camerarii, qui portaverunt baculos in manibus, et duo ex parte collegii; et istos camerarius non permisit portare baculos, nec post de suis, nisi unum, qui fuit ille, portavit. Item extra fuerunt ad conservandum conclave destinati duo banderenses cum quatuor famulis quilibet sex . . . . . .
Nota quod quando papa est creatus, induitur aliis pannis. Vestimenta quibus exuitur debent esse dicti clerici capellae, secundum quod fuit semper observatum.
In novena castrum doloris fuit ornatum candelis prout in prima die: brandones fuerunt circumquaque feretrum, prout ante; et in quolibet angulo castri brandonem unum, et in cacumine superius unum valde magnum de cera alba, forsan XXV librarum, quia fuit cereus paschalis. Primus circulus candelarum castri continebat XXIV candelas a quolibet latere; spatium erat de candela ad candelam quasi palmae unius.
CL. Qualiter papa Bonifacius IX venit in Vesperis vigiliae Nativitatis beatae Mariae. Nota quod die Jovis 7 mensis Septembris, in vigilia Nativitatis beatae Mariae virginis, in primis Vesperis dominus Bonifacius papa IX fuit in Vesperis cum pluviali rubeo et mitra aurifrigiata, et non solemni; et incoepit Vesperas, et dixit Orationem solummodo, nec incoepit Antiphonam. Cardinales incoeperunt, nec deposuerunt cappas laneas, totum dixerunt cantores. Auditores, acolythi fuerunt cum superpliciis, et cardinalis Tudertinus de mane fecit officium anno 1391, pontificatus sui anno 2.
535 CLI. De diebus Mercurii, Jovis, Veneris, et Sabbati hebdomadae sanctae. Attende quod die Mercurii sancta in Matutinis dominus papa venit cum sola chlamyde rubea et sine mitra. Cathedra est parata; nec diaconi cardinales sedent ante eum, sed in locis suis; nec episcopus vel presbyter qui servit sibi de libro, sedent ante eum super scabellum, sed omnes in locis suis sedent.
Die Jovis eodem modo per omnia.
Item die Veneris sancta papa venit ad officium cum cappa a medio pectoris inferius aperta, foderata de herminis, cum mitra alba simplici de garnello aut aurifrigiis.
Item de sero in Matutinis venit cum dicta cappa et sola bireta rubea in capite; et in toto officio tenet super caput absque mitra.
Item in die Sabbati sancti in Missa venit cum pluviali rubeo sine perlis. Item de sero in Matutinis venit cum chlamyde alba et sine perlis.
CLII. De obviatione cardinalis intrantis in Romanam curiam. Nota quod si cardinalis veniat, quod si fuit extra curiam per aliquod tempus pro negotiis suis, vel ratione solatii, non tamen Nuntii vel legati, quando redit et intrat civitatem, ubi Romana curia residet, cardinales alii non debent ei ire obviam, sed mittunt eorum familiares ad sociandum illum.
Item si aliqui cardinales amore vel ex nobilitate aut consanguinitate occurrunt ei obviam, si sit unus qui intrat, et alii qui obviant, plures sint in pari numero; ille qui noviter venit, solus debet praecedere, et alii post eum bini et bini; deinde patriarchae, deinde protonotarii, et alii juxta ordinem suum.
CLIII. De canonizatione sanctae Brigidae Sequitur canonizatio sanctae Brigidae. Anno Domini 1391, et die Sabbati, 7 mensis Octobris, pontificatus Domini Bonifacii IX, anno 2, facta fuit canonizatio beatae Brigidae in magna capella sacri palatii Romae prope sanctum Petrum, in qua talis modus fuit observatus.
Primo die Veneris patriarcha Gradensis, confessor et referendarius dicti domini, ex praecepto sanctitatis suae consistorium generale mandavit, item canonizationem sanctae Brigidae, ut omnes deberent venire ad ipsam solemnitatem. Item campanae omnium ecclesiarum deberent pulsari hora Completorii, et crastina die hora Tertiarum etiam mandavit.
Item parata fuit capella circumquaque de pannis, et sternata de frondibus de verta. Magister folrariae fecit.
Item circumquaque per totam capellam fuerunt tortitiae seu brandones, 536 quilibet de undecim libris cerae, fuerunt in summa LXXXVI. Modum dictarum candelarum et ordinem brandonum inveni.
Item in die Sabbati de mane dominus papa audivit magnam Missam de Spiritu sancto in camera sua.
Item post magnam Missam venit ad magnam capellam, eum comitantibus omnibus cardinalibus et nobilibus Romanis, cum pluviali rubeo consistoriali et mitra de perlis consistoriali; et facta reverentia aliquali ante altare, ascendit ad aliam cathedram longe ab altari paratam; et ibi recepit omnes cardinales et praelatos ad reverentiam cum cappis laneis more solito. Qua reverentia finita, accessit ad aliam cathedram cum scabello paratam ante medium altaris, appodians se ad altare versa facie ad populum; et duo diaconi antiquiores sedebant ante pedes ejus in scabellis, aliis etiam cardinalibus sedentibus in locis suis cum cappis laneis; et facto silentio, et luminaribus accensis, papa sedendo mitram in capite, fecit collationem et sermonem suum sub isto themate, Viduam ejus benedicam, et florebit super ipsam sanctificatio mea. Completo sermone et facta admonitione ut omnes deberent Deum rogare, quod non permitteret eum errare; protestatione etiam facta quod ipse non intendebat facere contra sacrosanctam Romanam Ecclesiam, surgens de sede, deposita mitra, incoepit cantando Veni, creator Spiritus, et flexis genibus stetit sine mitra usque ad Versiculum tertium, et semper stetit ibidem pedes, tandiu donec cantores cantaverunt dictum Hymnum. Quo finito, sine Versiculo dixit, Dominus vobiscum, et Orationem, Deus qui corda fidelium, quam finivit per Christum Dominum nostrum. Sed reassumpta mitra, ibidem sedendo pronuntiavit beatam Brigidam fore Sanctam, et ascribendam in catalogo sanctorum, ut est in libro secretorum papalium domini Clementis papae VI. Qua pronuntiata, ore proprio concessit indulgentiam ista die et in sequenti visitantibus ecclesiam sancti Petri et sancti Laurentii in Panisperna, et qui interfuerint in divino officio isto illam indulgentiam jubilaei, et multas alias in terris. Post hoc procuratores dictae sanctae petierunt publica instrumenta de hoc, et papa etiam de sua potestate jam dicta . . . , et tunc omnes cardinales et praelati receperunt paramenta alba, episcopi pluvialia, presbyteri planetas, diaconi tunicellas et dalmaticas; et iterum venerunt ad reverentiam papae. Post hoc, deposito pluviali rubeo, recepit chirothecas pretiosas et annulum pontificalem, et pluviale album pretiosum cum mitra solemni; et deposita mitra incoepit cantando Te Deum laudamus, et tunc data sunt duo magna tortitia de cera alba, quaelibet de octo libris cerae, et cuilibet cardinali ac patriarchae de septem libris cerae aliae non albae, et omnibus praelatis de duabus libris, et aliis clericis et cantoribus, auditoribus, et nobilibus, et aliis de una libra cerae; et tunc incoepta fuit Processio, et omnes tenebant faculas suas accensas in manibus, quilibet in ordine suo; et duo patriarchae ibant cum cardinalibus, item dominus papa subtus pallium, sed milites portabant extra pallium tortitia papae accensa. Et sic ivimus per totam capellam usque ad aliam capellam, et reversi fuimus 537 processionaliter ad magnam capellam, et dominus summus pontifex ascendit ad cathedram ante medium altaris, ubi fecerat sermonem suum prius; et stando diaconus a dextris dixit cantando Ora pro nobis, beata Brigida, alleluia; et papa dixit Dominus vobiscum, et aliam Orationem de beata Brigida; et cantato per cantores Benedicamus Domino, diaconus a sinistris dixit Confiteor, et papa dedit Benedictionem more solito; et prior episcoporum cardinalium pronuntiavit indulgentias; et sic quilibet repatriavit cum candela sua; et omnes alias candelas de altari et tortitia de capella camerarius fecit recipi pro papa . . . . . per sex cardinales, qui deberent omnes esse sacristae. Primus erat dominus de Alençonio Philippus; secundus de Anglia dominus Adam; alter Reatinus.
Ista die papa non potuit dicere magnam Missam de sancta, causa infirmitatis, sicut debebat, sed in crastinum celebravit, ubi istum ordinem tenuit.
Dominica ergo die 8 mensis Octobris, bono mane, post parvam Missam, dominus papa, indutus cum pluviali et mitra cum perlis consistoriali, descendit ad ecclesiam sancti Petri cum omnibus cardinalibus, duobus patriarchis, Constantinopolitano scilicet, et cum praelatis, et toto clero; et in porta ecclesiae venerunt ei obviam omnes canonici sancti Petri cum cruce, pluvialibus, pavilione, et campana processionaliter, cantando Te Deum laudamus, duxerunt eum ad majus altare; et facta aliquali Oratione ante altare, recessit ad cathedram, ubi consueverunt Romani praesules induere se, et sedendo cardinales et omnes praelati venerunt ad reverentiam, et ipse voluit quod cantaretur Tertia. Missa fuit de sancta Brigida cum commemoratione de Dominica. Tunc primo ego incoepi de mandato sedere inter cardinales episcopos. Processit Missa ordine suo.
Item post Evangelium diaconus a sinistris dixit Confiteor, et dicto Credo in unum Deum, et post Offertorium papa sedebat super bassam cathedram cum scabello ante regias ferreas papae, ubi lectum fuit Evangelium, versa facie ad sedem, in qua fuit indutus. Tunc domini commissarii tres cardinales de canonizatione istius sanctae exierunt de sacristia sancti Petri cum oblationibus suis.
Primo dominus de Francia cum duobus magnis tortitiis accensis, coopertis de auro, obtulit osculando pedem et manum; secundo dominus Anglicanus cum duobus panibus coopertis, cum tobaleis et armis et scudetis sanctae Brigidae, et trium cardinalium commissariorum; et osculatus est pedem et manum papae; tertio dominus Barensis cum duobus magnis bacilibus de vino et malvatico, quae vocantur Romae scyphi deaurati, et cum armis et scudetis dominae et cardinalium praedictorum; et osculatus est pedem et manum papae.
Ultimo venerunt quinque procuratores istius sanctae cum advocato, et quilibet obtulit unam magnam candelam de una libra cerae albae, modicum laboratam cum rosis et floribus, viridis, alba et rubea.
Item unum parvum canistrellum, totum depictum de colore viridi, in quo fuerunt duae columbae albae et duae turtures.
538 Item nota quod canonici in Processione debuerunt habuisse grossas candelas de cera in manibus ab istis exsecutoribus; et quia non habuerunt, papa fuit turbatus.
Item fuerunt in ista Missa super regias ferreas et super columnas lapideas prope regias praedictas circa LXXX tortitiae accensae, et VII in elevatione corporis Christi. Poterant esse quaelibet de quatuor libris cerae. Nec papa, nec cardinales, nec aliquis candelam habuit in ista Missa; nec fuit sermo.
Item nota quod, completa Missa, dominus pontifex indutus prout fuerat in Missa, et omnes cardinales et praelati induti sacris vestibus, prout fuerunt in Missa, cum mitris iverunt ad fenestras prope campanile in loco deambulatorio, ubi Romani antistites consueverunt dare populo indulgentiam; et ibi papa dedit de vera indulgentia illa die, sicut in jubilaeo ob reverentiam Brigidae, et in sancto Petro, et in sancto Laurentio in Panisperna, ubi sancta Brigida dicta fuit sepulta; et quicunque visitasset dictas duas ecclesias sancti Petri et sancti Laurentii VII vicibus per totum praesentem mensem haberet indulgentiam jubilaei.
Item nota quod de cera ecclesiae sancti Petri accensa canonici voluerunt habere; sed camerarius totam recepit, quod papa, nec ipsi, nec acolythi, nec cantores, nec clerici habuerunt.
Item nota quod quilibet cantor habuit tres ducatos ab exsecutoribus.
Item dicti exsecutores miserunt unam pintolam de auro papae valoris C ducatorum, et unum vitulum, XXIV capones, XXIV pullos, XXIV columbos, II barilia de vino.
Item nota, quod fuerunt Vesperae praecedentes, nec sequentes.
Item nota, quod ista die, licet fuerit Missa de sancta Brigida, tota die fecimus de Dominica, nec fecimus commemorationem in Vesperis, nec in Matutinis de ipsa sancta.
Item nota quod omnes cardinales induti sacris vestibus associaverunt papam usque ad cameram.
Ista die nullus cardinalis comedit cum papa, nisi solum praelati domus et cantores.
Item nota quod tota capella debet esse intus et extra parata pannis.
Item in altari debent esse VI candelae, quaelibet de una libra cum dimidia; item super cancellum capellae VI tortitia, quaelibet de octo libris cerae.
Item extra regiam seu capellam ponantur ligna perforata in muro circumquaque ad tenendum tortitia, quantum capella est; et in quolibet ligno erunt VI tortitia, quaelibet de quatuor libris cerae.
Item in fine capellae ex opposito altaris illud idem.
Item de aliis parvis candelis de uncia vel media, aut pro libra ponantur XX habentia per murum, et distribuantur laicis et clericis.